Detåretegvakna
Kvaskjermednaturen–ogoss?
Samlaget
Oslo2025
©DetNorskeSamlaget2025
www.samlaget.no
Omslag:JohanneHjorthol
Foto:SigriSandberg
Førtrykk:Type-itAS,Trondheim
Skrift:11,3/15,5pkt.MinionPro
Papir:70gHolmenBookCream2.0
Trykkeri:ScandBookAB,Falun
PrintedinSweden
ISBN978-82-340-1508-3
ForfattarenharfåttstøttefråDetfaglitterærefondogFrittOrd.
Dennebokaertryktpåmiljøvennlegpapir.
Materialetidenneutgivingaervernaetteråndsverklova.Deterderforikkjetillateåkopiere,avfotografereellerpåandremåtargiatteller overføreheileellerdelaravinnhaldetiutgivingautanatdeterheimla ilovellerfølgeravavtalemedKopinor.
Deterforbodeåbrukeheileellerdelaravutgivingasominndataeller treningskorpusigenerativemodellarsomkanskapetekst,bilete,film, lydellerandretyparinnhaldoguttrykk,utansærskildavtalemed rettshavarane.
Brukavmaterialefråutgivingaistridmedlovelleravtalekanføretil inndraging,erstatningsansvarogstraffiformavbøterellerfengsel.
TilVinjar,StyrkogSteinar
FORORD
Egharvorealtforfeig.
Sjølveg,somlikermegallerbestute:sittevedbålet,ro einfæring,klatreur,eglikersvaberg,likeråsjåpåsnø somfell.Jobbenoglivetmitterute,egharskriveom kjærleiktilogsamanhengarinaturennestenheilemitt vaksneliv,iulikesjangrarogpublikasjonar.
Skriveforåfåvereute,foråfåandreut.
Egharaltsåkomemedturtipsmedanskogane brenn,havetstig–medanvistårtilhofteneinatur-og klimakrisegjørme.Såegerkjennermegskuldig.Iåha fortrengtdetmestalvorlegesomskjerinaturenogmed klimaet,altforlenge.
Egharvisstomkrisene,mendeisisteårahareg haldedeipåavstand,vorefeigogtravelogkonfliktsky, mennotarredslatak,røskarimeg.
Redslaforatsnøenforsvinn,tundraensmeltar.For atfuglesongenstilnar,humleneblirborte,redslaforat meirnaturblirbygdutogned.Foratdetblirforvarmt ogvått,forathusogfolkoglandskapskalregnevekk, blitattavras,flaum,blåsneifillebitar.Redslaforlivet
ihavet.Formikroplastogmiljøgifter,atdeiskalhope segoppikroppenvår,ialtlevande.
Egeruroaforartenmenneskesiframferdogframtid ogsjølvsagtforeigneungdomarogaltegikkjeskjønar.
Egharvorereddforklimaangstenòg:athanskaltynge megned,lammemeg.
Mennokanegikkjeverefeiglenger.Såplanenerå brukeeitårpååskriveomkvasomskjer,omdeteger reddfor,ogdetegergladi.Egskalskrivefrånaturen dereger,inordomvinteren,vedfjordenomvåren, vedhavetomsommaren,påfjelletomhausten.Egskal finnefakta,snakkemedfolk,leiteettersamanhengar, eiretning,trøyst.Forduogeg,viernatur,ogheiltavhengigeavathanfungerer.
Kanskjeerdeteinslagsterapi,åinnrømmeredsla, sleppehoutavkroppen?Ellereksponeringsterapi,å utsettemegsjølvforfakta?Menvildethjelpemeg, verda?Ogerdetmoglegåbryseg,skriveomalvoret,ta detinnutansjølvågåtilgrunne?
Egbegynnerivinteren,heldframivåren,mensåkjem sommaren.
JUNI
Egbrenn.
Egkjennerdetinakken,påbaksidaavleggene.Lufta stårheiltstilleibyen.Asfaltenbrenn.Indiakokar. ICanadaerfleirehundreskogbrannaruteavkontroll.
Spaniastrirmeddenverstetørkennokosinne,sånoer egreddforatdetersånnsomraneskalbli,iårogframover.Såaltforvarmeogtørre.Apokalyptiske.Ekstroverte.Folkegikkjetruddebryddeseg,snakkaromat detersåfåinsekt.Omåikkjeklippeplenen.Detervatningsforbodogrestriksjonarpådusjing,skogbrannfare nestenoveralt.
Egsitmedbeinaieisvartplastbøttemedkaldtvatn. Strykeinvåtklutoverpanna.
Detleggsegeitåkeframforauga.
Egbegynneråskrivefemmånaderfør,ijanuar,iei hyttepåSvalbard:
VINTERDVALE
Dåmannenminkomhitfornokredagarsidan,var dethòlrettgjennomhytteveggen.Vindaugettilvenstre fordøravarknust,ogisnøenlikevedvardettydelege spor.Hanvissteikkjeomdyretframleisvarderinne, fannframhovudlyktogvåpen,kikainnhòletiveggen, sågingen,opnasådøraforsiktig.Innevardetsnøoveralt,sofaenvarveltaogknust,dunjakkerogklederivne ned,matskåpetriveopp,detvarglefsehòliketsjupen ogkaviaren,ogspagettiogmjølogsolbærsaftogsofaputerogudefinerbarfaenskaputovergolvet,frosefast.
Mannenvartforbanna.Egvartredd.Noharvikvarvår rifleståandevedveggeninntilsengaomnatta.Igår, dåviskulleleggeoss,fekkegraudebiletepånetthinna dåhovudettrefteputa.Armarogbeinvartrøskaav einkropp,ogblodetsprutaognokonskreik,ogegsa tilmegsjølvatdettegårikkje,deibiletamådufaktisk kvittedegmed.Omdyretkjematt,veitegategmåsikte påbogen,brystet,ikkjepåhovudet.Ategmåpuste rolegutnåregtrykkerinnavtrekkaren.
Eingongtokegpåeitvarmtisbjørnhjarte.
Fankensåreddeger,påsåmangeogparadoksalevis.
Reddforatisbjørnenskalkomeattende,menogsåfor athanskalforsvinneforalltid.Ogaltdetteandre,at breaneskalsmelte,tundraensleppeutmetan,atverda ogvinterenslikvikjennerdei,skalbliborte.Såegbegynneråskriveno.Nårdetsnør,eller,deterikkjerette ordet,forhimmelenerklår,ogsnøenfyklangsbakken. Detøvstelagetrakkikkjelandeførvindenrøskatak,og noferdetlågtogkvittbortetterlangshardpakkaskavlar,sastrugi.Detereinunderlegdans,ellerserdetmeir utsomrøyk?Mannensøv,egskallagekaffi,skimtar fjella,egsågdeibetredåegvaruteogtømtedengule tissebøttaistad,vibrukerhoomnattasåviskalsleppe åklepåossoggåut.
Sjølvomdetermørktogsnøføyk,serdetutsomom fjellalyser.
Nokrestjernerhengframleisattpåmorgonhimmelen,eingullitensigdaveinmånelyseriaust,ogsnart kjemblålysninga.Hovilikkjeklareåviskeutmånen, menkanskjenokreavstjernene,sjølvomdeterjanuar ogpolarnatt,detbetyratsolaermeirennseksgraderunderhorisontenheiledøgeret.Dagslyserdetikkje snakkomførlangtutifebruar,vindengneldrar,det klirrarifiregryteloksomhengpåeisnorutanfordøra. Egharfyltlittsnøitissebøtta.Riflaharegsettfråmeg veddøra.
Mannensøvframleis.Egtennergassblussetogset kjelenmedvatnover.
EITVAKKERTROVDYR
Vindaugetoversofaen,detmotsør,eraltsåknust.Det stårglasbrotattikarmen,mannenharfreistaspikreatt hòletmedsponplaterogstappainnplastposarogtøyså ikkjemeirsnøogvindogtungsinnskalsnikeseginn.
Mannenminburogjobbarheromvinteren,hytta hansligginstieindal,eitstykkeutanfordennorske busettinga,Longyearbyen,detgårikkjebilveghit.Eg erpåbesøkogsitogskrivhernåregkan.Egburfleire stader,bådemedungdomanemineibyenogpåein veglausgardvedfjorden.Egharbuddmangeårherpå Svalbardogså–ogkjennerdragningamotnordogvest ognatur.
Ogfornokredagarsidankommannenaltsåfråbyen, skuterensusteavstadpåsilkeføre,detvarklårvêr,og hanhaddemedsegalthantrongpåsleden,hansåg etterisbjørnspor,somhanplar,mensågingenting,før hansvingainnpåoppsidaavhyttaogsågrettgjennom veggendervindaugetmotsørhaddevore.
Føregkomoppover,heivhanutsnøen,prøvdeå stablerestaneavsofaenpåplass,lågpåfireogprøvdeå skrapematrestarogdetudefinerteavgolvetmedkniv ogostespade.
Dåegflyttanordoverfortjueårsidan,drøymdeegom dettedyret.Hannenkanblioppmot600kilo,binna 300,menkandoblevektanårhoerdrektig.Ogidraumanekomdyrabyksande,deidansa,luskabakeinstein ogstodrettutanfordøradåegopna.Egdrogpåskytebanenoglærtemegåskyte.Detvarenklareåverejente enngutder,lovåverelittredd,ikkjesåmykjepress,så egklartedetbra,trefteblinken.Tokjegerprøva,sjølvtillitenogriflaoverskuldraogvandrautidetkvite.
Verdasabsoluttstørste,sværtfarlege,landlevande rovdyrerogsåkanskjeverdasvakraste,medbrei,svart snute,småøyre.Bruneaugeog den kvite,finepelsen.Erhurtigoghargodluktesans,skarpeklør,tenner, dyretstårpåraudlista,medstatussomsårbart.1 Siste teljingaviseratdeterrundt300isbjørnarpåSvalbard, mellom1000og3600idetdeikallarBarentshavbestanden,rundt26000iverda.2
Allesomkjemnordover,vilsjåisbjørn,ogomein ikkjefårsjådet,kandetblieingalskap,einhøyrerliksomikkjetilheromeinikkjeharsettminstéin.Men nåreinharsettmangenok,vileinhelstikkjesjåfleire.
Egkomigår,vinkatilungdomanemineogsidanei raudsologeinrosahimmel,sustesåinnimørket, skimtabreaneundermegogdeispissefjella.Egsovna seint,vaknatidleg,fekkikkjesoveatt,ogomnattaog itidlegemorgonarsklirrealitetogdraumoverikvarandre,kvaerkva,ogkvaerdenlyden?
Egharvoreherkvartårsidanegflyttanedtilfastlandet,nestenikkjetenktpåisbjørn,mennodrøymereg omdyretatt.Ieindraumsågegisbjørnenrettutanfor hytta.Egskulleskundemeginnforågibeskjedtilmannen,menbeinaverkaikkje,egdattframoverogmåtte kloreisnøenogdramegframetterarmaneforånåtil dørkarmen.
Deterlengesidanegharvorepåskytebanenno, fleireår.Egkunneikkjevoreherpåhyttaaleineover tid,harmistanokoavsjølvtilliten,ogegharlovayngstesonenminåkomelevandeheim.
SEKSKANTAPERFEKSJONAR
Egtennerpålittneverognokresmåkvister,leggnokre størreinntilsådetblirgodfyriomnen.Pågassblusset kokarsnartvatnet,egventarpåatmannenskalvakne, serut.Vindenharroaseg,skalsikkertsnu,deterframleisklårvêr,mennokvervlarsnøenilufta.Flyg,fell,fyk sidelengs,egserheilttydelegnokrefnuggsomvirrar rundt,nokresomflygoppover,sidelengs,somomdei ikkjeveitkordeiskal,somomdeternokodeiikkjehar fåttmedsegiopplæringa.
Fnuggakvervlarsåsakte,såstille,egkanikkjehøyre dei.Kormangefnuggerdetsomdett,ogkorleiskandei kvervlesånn,såvakkert,fråstjernehimmel,korkjem deifrå?