Jan Inge Sørbø
NYNORSK LITTERATURHISTORIE
samlaget 2018 oslo
Nynorsk litthist_10.4.indd 1
17/04/2018 11:02
Nynorsk litthist_10.4.indd 3
17/04/2018 11:02
4 | INNHALD
Innhald FORORD .........................................................10 I EI RØRSLE BLIR TIL 1850–1890 14 OPPHAVET .................................................... 17 Ivar Aasen ................................................. 17
II NASJON, KLASSE, MODERNITET 1890–1945
73
NYROMANTIKK OG RURALREALISME ............................76 Per Sivle ................................................... 84 Jens Tvedt ................................................ 90
FLEIRE RØYSTER .................................... 30
Lars Jaastad ............................................. 94
Aasta Hansteen ....................................... 30
Anders Hovden ....................................... 96
Henrik Krohn .......................................... 34
Vetle Vislie ............................................. 100
Aasmund Olavsson Vinje ....................... 35
Sven Moren ........................................... 103
Kristofer Janson ..................................... 50 Ivar Mortensson-Egnund ...................... 54
DET NYNORSKE KOLLEKTIVET .........................................108
Arne Garborg ........................................... 57
Hulda Garborg ....................................... 110
Elias Blix .................................................. 68
Marta Steinsvik ...................................... 116
FRAMVEKSTEN AV BARNELITTERATUREN ..................... 118 Rasmus Løland ..................................... 120
FRÅ UNIONSOPPLØYSING TIL VERDSKRIG ......................................127 Norrønt om Verdun ....................................132
Nynorsk litthist_10.4.indd 4
17/04/2018 11:02
INNHALD | 5
LYRIKK: EI FYLKING MORGONMENN ......................................137 DEN STORE NYNORSKE ROMANTIKKEN ......................................140 Tore Ørjasæter ...................................... 140 Olav Nygard.............................................143 Olav Aukrust........................................... 151 Henrik Rytter .........................................159
LYRIKK ETTER DEN STORE ROMANTIKKEN .....................167 Song og kvardagsliv ....................................168 Halldis Moren Vesaas .......................... 169 Åsmund Sveen ........................................175 Jakob Sande ............................................179 Aslaug Vaa ...............................................186 Hans Henrik Holm ................................193
PROSA: FRÅ MORGONMENN TIL MODERNITETSKRISE ................196 Kristofer Uppdal ................................... 196 Olav Duun .............................................. 207 Petra Kvisli ............................................ 222
Nynorsk litthist_10.4.indd 5
Olav Sletto ............................................. 227 Halvor Floden ....................................... 234 Matias Orheim ...................................... 239 Fleire krinsløp ............................................ 243 Ragnvald Vaage ..................................... 245 Sjur Bygd ................................................ 253 Sigrun Okkenhaug ................................ 257 Inge Krokann ........................................260 Ingebjørg Mælandsmo ........................ 264 Olav Gullvåg .......................................... 266 Torvald Tu ............................................. 268
URO OG NYE SPØRSMÅL .................. 270 Tarjei Vesaas ......................................... 270 Lars Berg ................................................ 283 Gro Holm ............................................... 287 Engvald Bakkan .................................... 291 Bjørn Rongen ........................................ 294 Nynorsk litteratur på trettitalet ................................................ 297 Nynorsk litteratur i krigen ......................................................... 298
17/04/2018 11:02
6 | INNHALD
III TRADISJON OG KRISE 1945–1965 304 RETTSOPPGJER, GJENREISING OG MODERNISME ................................. 307 To dikt ........................................................... 311
LYRIKK I OPPBROT ...............................313 Tor Jonsson ............................................313 Jan-Magnus Bruheim ...........................319 Olav H. Hauge ....................................... 322 Sigmund Skard ...................................... 329 Ragnvald Skrede ................................... 332 Telemark og tradisjon ............................... 337 Olav Kaste .............................................. 337 Sandsdalen-familien i Seljord ............ 339 Trygve Bjerkrheim ...............................340 Aslaug Låstad Lygre ..............................341 Arnljot Eggen ........................................ 343 Anna Skeide ........................................... 346 Marie Takvam ....................................... 348
PROSA I EI SPLINTRA VERD ........... 354
Nynorske bygdesoger ................................ 369 Alfred Hauge ......................................... 370 Ola Jonsmoen ....................................... 374 Nynorskens punkt null ............................. 376
IV DET LITTERÆRE UNDERET 1965–2015
378
VENDINGA PÅ SEKSTITALET .........381 Einar Økland ......................................... 389 Paal-Helge Haugen ............................... 399 Oskar Stein Bjørlykke ..........................404 Eldrid Lunden .......................................408 Sjangermangfald og filosofisk essayistikk ..................................414 Kjartan Fløgstad ....................................415 Tor Obrestad ......................................... 429 Edvard Hoem ........................................ 435 Rolf Sagen .............................................. 443 Hans Sande ............................................ 446 Arvid Torgeir Lie .................................. 448
Dialektane kjem ......................................... 355
Eit anna sekstital: Ånd og tradisjon ..........................................451
Johannes Heggland .............................. 356
Signe Seim ............................................. 452
Knut Hauge ........................................... 360
Liv Holtskog .......................................... 452
Åsta Holth .............................................. 362
Knut Ødegård ........................................ 453
Bjarne Slapgard .................................... 365
Gammalt og nytt ......................................... 454
Barnetime og barnelitteratur ................. 367
Anders O. Klakegg ................................ 455 Marta Schumann .................................. 455
Nynorsk litthist_10.4.indd 6
17/04/2018 11:24
INNHALD | 7
SYTTITALET: POLITISERING, SPLITTING OG IDEOLOGISK KRISE ..................... 456
Nynorsk krim .............................................. 543
Religion etter 1968 .................................... 461
Audun Sjøstrand.................................... 543
Jan Ove Ulstein ..................................... 464
Idar Lind ................................................ 544
Arild Stubhaug ...................................... 465
Kolbjørn Hauge .................................... 544
Erling Indreeide ................................... 467
Rune Timberlid ..................................... 545
Åse-Marie Nesse ................................... 469
Magnhild Bruheim ............................... 546
Per Olav Kaldestad ............................... 473
Ragnhild Kolden ................................... 547
Ingvar Moe ............................................ 476
Essayet kjem ............................................... 548
Ivar Orvedal ........................................... 479 Sigbjørn Heie ........................................480 Astor Furseth .........................................481 Helge Torvund ...................................... 482 Oddmund Hagen ................................... 486 Sissel Solbjørg Bjugn ............................ 488 Lars Amund Vaage ................................ 492
1980 SOM VENDEPUNKT .................. 499
Jørgen Norheim .....................................541
Odda frå industristad til symbol ............ 549 Frode Grytten .........................................551 Lars Ove Seljestad ................................ 553 Marit Eikemo ........................................ 555 Barnebok-boom .......................................... 558 Marit Kaldhol ........................................ 558 Rune Belsvik .......................................... 559 Bjørn Sortland ...................................... 560
Karin Moe .............................................. 506
Ragnfrid Trohaug ..................................561
Ragnar Hovland .................................... 510
Erna Osland ........................................... 562
Jon Fosse ................................................516
Bente Bratlund ..................................... 563
Finn Øglænd .......................................... 526
Lars Mæhle ............................................ 563
Hermann Starheimsæter .................... 528
Alf Kjetil Walgermo .............................. 564
Eva Jensen ............................................. 529
Aina Basso ............................................. 565
Stein Versto ............................................531
Kari Stai ................................................. 565
Rønnaug Kleiva ..................................... 533
Maria Parr .............................................. 566
Odveig Klyve ......................................... 534 Solfrid Sivertsen ................................... 535 Brit Bildøen ........................................... 537
Nynorsk litthist_10.4.indd 7
Tormod Haugland ................................ 539
FRÅ ÅTTITAL TIL NYTT TUSENÅR ...................................... 568
17/04/2018 11:26
8 | INNHALD
LITTERATUR MED VERDSHUNGER ..................................... 576
Lyrikk (s)om språk og realitet ................609
Olaug Nilssen ........................................ 576
Øyvind Rimbereid ................................. 611
Brynjulf Jung Tjønn ............................. 579
Cornelius Jakhelln ............................... 612
Øyvind Vågnes ....................................... 580
Guri Sørumgård Botheim .....................613
Nils Henrik Smith .................................581
Catherine Blaavinge Bjørnevog ..........613
Agnes Ravatn ......................................... 582
Ingrid Storholmen .................................614
Eirik Ingebrigtsen ................................ 584
Anna Kleiva ............................................615
Gunstein Bakke ..................................... 585
Kjartan Hatløy ...................................... 616
Bergljot K. Nordal ................................ 586
Åsmund Bjørnstad .................................618
Mette Karlsvik ...................................... 587
Ruth Lillegraven ....................................618
Jan Roar Leikvoll .................................. 589
SPRÅK OG LIVSVERD ...........................621
Kjersti Rorgemoen ............................... 590 Kroppens flyktige nærvær ....................... 592 Nora Simonhjell .................................... 593 Charlotte Riise ...................................... 593
Hildegunn Dale .....................................609
Carl Frode Tiller ................................... 623 Gunnhild Øyehaug ............................... 630
I NYNORSKENS HAGE ........................ 636
Kristina Leganger Iversen .................. 593 Marianne Clementine Håheim .......... 595
Namneregister ............................................ 642
Bygd og by mellom idyll og satire ........... 596
Verkregister ................................................ 652
Arild Rein ............................................... 598
Litteraturliste ............................................ 668
Sigmund Løvåsen ................................. 599 Hilde Myklebust ...................................600 Inger Bråtveit ........................................ 601
Kjeldeliste bilete ........................................ 672 Helsingsliste ............................................... 674
Lars Petter Sveen ..................................602 Øystein Vidnes ......................................604 Arnfinn Kolerud ................................... 605 Øystein Orten ........................................606 Edmund Austigard ............................... 608 Lars Hertervig: Gamle furutrær, 1865.
Nynorsk litthist_10.4.indd 8
17/04/2018 11:27
Nynorsk litthist_10.4.indd 9
17/04/2018 11:02
10 | FORORD
FORORD
N
ynorske forfattarar, frå Aasmund Olavsson Vinje og Arne Garborg til Marie Takvam og Carl Frode Tiller, har sin sjølvsagde plass i den samla historia om litteraturen i Noreg. Men den nynorske litteraturen har også si eiga historie. Den har eit eige språk, ei eiga stemme, eit eige blikk og nokre gjennomgåande tema. Då Ivar Aasen midt på 1800-talet skapte ein eigen norsk skriftnormal som alternativ til den gjeldande danske, opna det opp for å ta i bruk språklege ressursar som til då hadde vore forbodne. I løpet av fire tiår, frå 1860 til 1900, oppstod det eit kollektiv av nynorske diktarar som fortalde historia om sitt eige land og sin eigen stad i eit anna språk enn det styresmaktene kjende og brukte. Den nye litteraturen førte til ei oppdaging av Noreg der historier frå fjell og dal, kyst og innland brått fekk nasjonal interesse. Denne litteraturen var heile tida i samtale med dei litterære periodane den oppstod i, men den var stundom i ein interessant utakt med det som skjedde elles i litteraturen. Stundom er dei nynorske seint ute i høve til litterære tendensar i samtida. Ivar Aasen dyrkar klassiske former og emosjonell sjølvdisiplin når Welhaven og Munch er melankolske romantikarar. Urbant svermeri for bunadsbønder kunne sjå komisk ut frå landsbygda. Sjølv om heile det nynorske prosjektet har farge av nasjonalromantikken, viser den nynorske leiren ganske lenge ein skepsis til romantikken. Men dei tek sin mon att i den store nynorske romantikken frå 1910 og utover. Forfattarar som Olav Nygard, Olav Aukrust og Henrik Rytter skaper heilt særeigne verk, meir kunstferdig enn noko i norsk dikthistorie i nyare tid.
Nynorsk litthist_10.4.indd 10
17/04/2018 11:02
FORORD | 11
Så kunne ein tru at nynorskingane alltid ligg etter. Men før Aukrust og hans generasjon har skapt desse romantiske byggverka, er Kristofer Uppdal i gang med noko heilt anna. Alt på 1910-talet føregrip han både arbeidarlitteraturen og modernismen i den store romanrekkja Dansen gjenom skuggeheimen. Dei romantiske diktarane tenkjer nasjonalt og innanfor fellesskapet. Modernistane kjenner seg isolerte og i eksil, det er «ein mot alle og alle mot meg», som Uppdal skreiv. Nokre av dei viktigaste diktarane i mellomkrigstida, som Tarjei Vesaas og Aslaug Vaa, føregrip utanforkjensla, ei oppleving av tilværet som i resten av litteraturen slår gjennom først etter andre verdskrigen. Den nynorske utakten er ein sjølvstendig grunn til å skriva om nynorsk litteratur som ein eigen tradisjon. Dei nynorske forfattarane tok i bruk det rike språklege tilfanget som låg i dialektane. I tida frå slutten av attenhundretalet ser vi korleis dei nynorske stemmene breier seg over heile landet. Stadene får sine eigne røyster og sine eigne forfat tarar, og språket tek farge av kvar dei bur. Ein diktar om austlandske dalføre, om Telemark og Setesdal, om kysten og dalstroka innanfor, om vestlandske fjordar og tronge bygder, om Trøndelag og Nord-Noreg. Og stemmene er ulike. Dei nynorske pionerane reiser frå eitt språk til eit anna, frå land til by og gjerne attende. Den nynorske litteraturen er ein slags reiselitteratur, frå omstreifarane Aasen og Vinje via bondestudenten Garborg og opp til globetrotteren Fløgstad. Det å røra seg mellom ulike adresser handlar for mange om å leggja ut på ei sosial reise. Dei ulike språka har hatt ulik status, og forfattarane føretek både geografiske reiser og reiser mellom dei ulike klassane. Då Pierre Bourdieu analyserte klassereisa
Nynorsk litthist_10.4.indd 11
17/04/2018 11:02
12 | FORORD
og smaken frå 1980-talet av, hadde nynorsk litteratur samla empiri i over hundre år. Nynorsk litteratur skaper sine yndlingstema, sine eige litterære topos. Spenninga mellom by og land er eit slikt tema. Symbolsk nok heiter det tidlege tidsskriftet til Henrik Krohn Fraa By og Bygd, medan det seinare vekebladet heiter For Bygd og By. Ideen om nynorsk oppstod i byen, og dei første mållaga kom til i byane. 150 år seinare er forholdet mellom by og land framleis viktig, men det blir variert og modulert som eit tema hos Bach: Vinje prisar byen over bygda, Garborg bygda over byen, snart er bygda paradisisk, så er ho åstad for det reine demoni hos Vesaas og Duun. I dag dreg ein skilnaden på bygd og by i tvil, fordi moderne kommunikasjon og formidling opphevar avstandane. Så ser vi også at bygda speglar seg i internasjonal underhaldningskultur, som hos Ragnar Hovland. Garborgs Daniel Braut er gjerne å finne ein stad på slektstreet, også i nyare nynorske identitetsforteljingar. Under raseriet til Carl Frode Tillers mange karakterar høyrer vi rett som det er røysta til Olav Duun, og når Marit Eikemo og Agnes Ravatn fornyar essaytradisjonen, høyrer ein låtten til gamle Vinje under, om ein berre høyrer godt nok etter. Det er vanskeleg å skriva litteraturhistorie, fordi ein møter hundre val om kva ein skal ta med og ikkje. Når det gjeld nynorsk litteratur, er ein av vanskane at bokmengda aukar så sterkt opp mot samtida. Men tidsavstanden minkar. Medan ein kan sjå konturane av meir eller mindre klåre periodetrekk i den eldre litteraturen, er det mykje meir krevjande å oppfatta dette i eiga samtid. I denne litteraturhistoria peikar eg ut periodar og tendensar og lyfter fram viktige forfattar skapar – fram til omkring 1980. Etter det er eg meir varsam med å bruka omgrepet periode, men peikar på dei tendensane som tener til å få fram det store mangfaldet av bøker som blir til i dette tidsrommet.
Nynorsk litthist_10.4.indd 12
17/04/2018 11:02
FORORD | 13
Vil ein lesa meir inngåande om dei aller nyaste bøkene, må ein gå til kritikk og artiklar. Men ein kan også koma til den nye litteraturen gjennom den gamle. Har ein lese Garborg, Vaa, Vesaas-ekteparet, Duun og Olav H. Hauge, har ein fått ei grunnskolering i kva nynorsk litteratur handlar om. Dei som skriv i dag, har heile den store litteraturens kraft i ryggen. Ei bok som dette blir ikkje til i isolasjon. Eg har hatt mange gode hjelparar. Eg vil takka Marta Norheim, Eirik Vassenden, Kaja Schjerven Mollerin, Inger Vederhus, Øystein Hide og Åsmund Forfang for lesing og presise tilbakemeldingar. På Samlaget har eg hatt privilegiet å arbeida saman med redaktørane Sverre Tusvik og Therese Tungen og elles fått diskutert prosjektet med heile redaksjonen. Eg vil også takke Eirik Helleve, som har vore biletredaktør, og Aina Griffin, som har vore formgjevar på boka. I eigen familie har fru Marie og eg samanlikna nynorsk litteratur og Aasen med engelsk litteratur og Austen. Eg har fått gode lesetips frå mine to hurtiglesande døtrer og velkomne distraksjonar i form av fjellturar og musikk frå dei to sønene. Takk til alle! Takk også til biblioteket ved Høgskulen i Volda, som har gjeve meg uavgrensa lån og stor velvilje, og til Fritt Ord og Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening, som har løyvd pengar til prosjektet. God lesnad.
Nynorsk litthist_10.4.indd 13
Volda i november 2017 Jan Inge Sørbø
17/04/2018 11:02
14 | 1850–1890 EI RØRSLE BLIR TIL
I EI RØRSLE BLIR TIL
Nynorsk litthist_10.4.indd 14
17/04/2018 11:02
1850– 1890 Nynorsk litthist_10.4.indd 15
17/04/2018 11:02
Nynorsk litthist_10.4.indd 16
17/04/2018 11:02
EI RØRSLE BLIR TIL 1850–1890 | 17
OPPHAVET
D
en 20. juni 1863 kom ei diktsamling på P.T. Mallings Forlagsboghandel. Boka vart etterspurd, og i det tredje opplaget i 1875 hadde forfatteren lagt til diktet «Etterstev», som rommar fylgjande linjer:
Kitty Kielland: Torvmyr, 1880.
Um Talen høyra me Rødor manga, og etter Storleiken skal det ganga: er Folket stort, so er Talen trygg; er Folket smaatt, so er Talen stygg.
Det handlar om talen, om språket. Det språket mange talar, blir rekna som vakkert. Det som få brukar, blir rekna for stygt. Han som skriv desse linjene, liker ikkje denne situasjonen. Han tykkjer ikkje det er rett. Han formulerer difor ei von om at eingong Sanning skal vinna lett, at eingong Folket skal faa sin Rett.
Ivar Aasen Diktaren er Ivar Aasen (1813–1896), debutsamlinga hans er Symra: Tvo Tylfter med nya Visor, og diktet han la til i 1875 kjenner vi i dag som «Til Lags aat alle kann ingen gjera». Tittelen er blitt eit ordtak. Etter den tid er det kome vel tjue utgåver av samlinga, om ein reknar med samleutgåver av Aasen-skrifter. I tillegg står mange av dikta i lesebøker og songbøker og er mellom dei mest kjende tekstane i
Nynorsk litthist_10.4.indd 17
17/04/2018 11:02
Nynorsk litthist_10.4.indd 18
17/04/2018 11:03
EI RØRSLE BLIR TIL 1850–1890 | 19
nasjonallitteraturen frå denne tida. Med dikta i Symra sette Aasen nynorsk litteratur i gang. Før det hadde han skapt eit nynorsk skriftspråk, gjennom Det norske Folkesprogs Grammatik (1848) og Ordbog over det norske Folkesprog (1850), bøker han arbeidde vidare med og reviderte i fleire tiår. Aasen var ein viljesterk og framsynt mann. Ideen om å samla inn og syste matisera dialektane formulerte han alt i 1836, då han var 22 år, i artik kelen «Om vort Skriftsprog», som vart liggjande utrykt i hans levetid og fungerte som eit livsprogram for han sjølv. I diktinga hans, som omfatta mange dikt, syngjespelet Ervingen og ein dramatisk monolog, ser vi konturane av spenningar som har prega nynorsklitteraturen i drygt 150 år: mellom klassisk form og folkelege uttrykk, mellom andakt og ironi, mellom landleg idyll og byharselas. Nynorsklitte raturen har også forsynt seg av samlingane hans, både av ord, grammatiske former og ikkje minst ordtak og seiemåtar. I 1964 vart Tarjei Vesaas den første nordmannen som fekk Nordisk råds litteraturpris. I 2015 vart Jon Fosse den førebels siste nordmannen som har fått prisen. Nynorsk litteratur vart ein realitet å rekna med, fordi det språklege prosjektet til Aasen fekk oppslutning. Dét var ikkje sjølvsagt då Aasen gav ut dei språklege arbeida sine på 1850-talet. Det var heller ikkje sjølvsagt då han sende ut Prøver af Landsmaalet i Norge (1853) og syngjespelet Ervingen (1855). Mot slutten av 1850-talet kom det ein debatt om det nye landsmålet og kva det kunne brukast til. Ein av dei som greip ordet, var filosofen Marcus Jacob Monrad (1816–1897). Han var sjølv oppteken av folkeopplysning og at folkeminne av ulike slag skulle takast vare på. Men då Aasen skreiv for teateret, vart filosofen betenkt. Teateret skulle bera fram
Nynorsk litthist_10.4.indd 19
Ivar Aasen (1813–1896), fotografert i 1871. Plakat frå første gong Ervingen vart framført, 29. april 1855.
17/04/2018 11:03
20 | 1850–1890 EI RØRSLE BLIR TIL
Ervingen på Det Norske Teatret, 1931.
Nynorsk litthist_10.4.indd 20
danninga på det høgste nivået i nasjonen. Det var ikkje landsmålet i stand til. Folkespråket burde samlast inn og studerast, men det kunne aldri bli «Folkets almindelige, høiere Meddelelsesmiddel». I språk debatten seinare hevda Monrad at det var «kun en ringe Kreds af Stoffer og Former, der egne sig til at behandles i dette Sprog» (Morgenbladet 1858). Monrad var den viktigaste filosofen i sin generasjon og sat i embetet sitt i nesten femti år. Det ironiske er at den filosofen som i størst grad førte vidare hans tematikk, var nynorskmannen Hans Skjervheim (Slagstad 1998). Han brukte landsmålet som «høiere Meddelelsesmiddel». Det språket Aasen bar til dåpen på 1850-talet, måtte altså slåst for sin eigen eksistens frå første dag. I første omgang møtte det velvilje som folklore og språkhistorisk museumsinventar. Men ambisjonane var
17/04/2018 11:03
EI RØRSLE BLIR TIL 1850–1890 | 21
større. Aasen meinte at han hadde vist to ting gjennom språkarbeidet sitt: At det gamle, norske språket, som miste sitt skriftlege uttrykk etter svartedauden, framleis fanst i dialektane. Og at det var mogeleg å skapa ei ny fellesform av dialektane, om ein stødde seg til dei norrøne formene som låg under. Hans ambisjon var på ingen måte å lukka språkfunna sine inne i eit museum, han ville gje den nye nasjonen språket sitt tilbake. Ein kunne ikkje godt halda fram med å skriva dansk når unionstida var over. Difor måtte det norske språket kunna brukast til alt. Og i den vesle boka Prøver af Landsmaalet i Norge, som både presenterer dialektprøvar og prøvar frå den nye landsnormalen, finst det omsetjingar av Macaulay, Shakespeare, Schiller og Byron. Seinare kom små avsnitt frå Bibelen og George Eliot. Det var dei høgkulturelle tekstane han ville formidla. Aasen såg ikkje på seg sjølv som diktar. Rett nok skreiv han ei stor mengde dikt, heilt frå ungdommen av, men det var språkarbeidet han såg som det viktigaste. Det ville nok forbausa han at få tekstar frå 1800talet er meir brukte i dag enn hans. Mange kan eitt eller fleire vers av «Nordmannen» («Millom Bakkar og Berg») utanåt, og fleire siterer dei ordtaksliknande verslinjene hans: «Dei vil alltid klaga og kyta», «me skal koma um inkje so braadt». Eg tenkjer meg nynorsk litteratur som eit nyfødt barn. Det står folk kring vogga. Dei har store voner til dåpsbarnet. Det står lærarar og pedagogar av mange slag rundt det, og det finst ei imponerande gruppe fadrar også. Kanskje Monrad må reknast som ein av dei, med sitt medlemskap i Selskabet for Folkeoplysningens Fremme. Det er folk frå De Kongelige Norske Videnskabers Selskab i Trondheim, det er biskopar og professorar. Dei ventar på at barnet skal få munn og mæle, for det er nasjonens røyst dei no skal få høyra. Ja, kva venta dei? Dei venta kanskje at folkeånda skulle bryta ut i song, koma frå døkke dalar og djupe skogar, som ein Welhavens fugl:
Viktige språklege verk: Det norske Folkesprogs Grammatik, 1848 Ordbog over det norske Folkesprog, 1850 Revidert versjon: Norsk Grammatik, 1864 Revidert versjon: Norsk Ordbog, 1873 Diktverk: Prøver Af Landsmaalet i Norge, 1853 Ervingen, 1855 Symra, 1863 Andre arbeid: Norske Ordsprog, 1856 Norsk Navnebog, 1878 Aasen skreiv dagbøker, som Reidar Djupedal laga ei utgåve av i 1957–60. Han skreiv bøker i mange sjangrar, sjå Ottar Grepstads bibliografi, Nynorsk kultursentrum, 2013. Både dei språkvitskaplege og dei litterære arbeida til Aasen er i dag kanoniske.
Der fløi en Fugl over Granehei, som synger forglemte Sange; den lokked mig bort fra slagen Vei og ind paa skyggede Gange.
Nynorsk litthist_10.4.indd 21
17/04/2018 11:03
22 | 1850–1890 EI RØRSLE BLIR TIL
Jeg kom til skjulte Kilder og Kjern. hvor Elgene Tørsten slukke; men Fuglesangen lød endnu fjern som Nyn mellem Vindens Sukke: Tirilil Tove langt, langt bort i Skove. «Lokkende toner», En Digtsamling, 1859
Johann Gottfried von Herder (1744–1803) var ein tysk forfattar og filosof som inspirerte mange av dei nasjonale og romantiske diktarane i Tyskland og Europa elles. Herder la vekt på det særeigne ved kvar historisk periode og ved kvar nasjon. Han forma omgrepet Volkstum, det særeigne i kvart folks kultur. I forlenginga av dette vart historikarar og kunstnarar opptekne av nasjonale særtrekk, folkemusikk, folkeeventyr og nasjonal kultur. Herder er nok noko av bakgrunnen for Aasens arbeid for norsk språk, men i tillegg var Aasen oppteken av demokratiske rettar, inspirert av opplysningsfilosofar som Herder var skeptisk til. Medan Tyskland opplevde ei forfallshistorie frå Herder til Hitler (begge brukte «folk» i retorikken), fekk vi i Skandinavia ein særeigen kombinasjon av folkeleg kultur og demokratisk utvikling, skriv Rune Slagstad i De nasjonale strateger.
Nynorsk litthist_10.4.indd 22
Men då barnet tok ordet, kom det andre tonar og andre tankar. Aasens dikt gav ei salt realitetsorientering: Han saag ut paa det baarutte Havet; der var ruskutt aa leggja ut paa; men der leikade Fisk ned i Kavet og den Leiken den vilde han sjaa. «Nordmannen», Symra, 1875
Utgjeve på høgda av nasjonalromantikken – nettopp åra kring 1850 – kom Aasen med «klare, haarde sandheder og nye, store krav», som Just Bing formulerer det i litteraturhistoria si i 1904 (s. 140). Romantikarane i generasjonen før søkte avspenning og idyll i hyrde diktinga, der byborgaren la byen bak seg og vart underhalden av fuglar og søndagskledde bønder som levde i uavbroten idyll og i pakt med naturen. Så dukka Aasens talspersonar opp som sindige og uhysteriske kommentatorar til tilværet. Dei tok utan møde ordet i eigen munn og laga dei første hyrdedikta, skrivne av hyrdingane sjølve. Dei visste godt at menneska var små og forgjengelege, medan fjella og landet var store og varige. Av dette gav det seg ei mild forakt for dei som søkte ekstase og gjetord i by- og jordlivets falske gleder: Det er den største Gleda, ein liten Fyr kan faa at han slepp upp i Høgdi, saa Folk maa honom sjaa «Høgferd», Symra, 1875
17/04/2018 11:03
EI RØRSLE BLIR TIL 1850–1890 | 23
Det gjekk nok ein liten kaldstøkk gjennom dåpsfylgjet då barnet tok ordet og heldt det, brukte det tvangsfritt og ledig, som sitt eige språk, og svara på kulturens krav til «høiere dannelse» med ein ironisk «Lovtale yver Culturen», stundom omtala som den første rappteksten i norsk soge: Lat oss ut paa Promenade. Der er Elvar med Cascade, Fjell med imposant Façade standande som til Parade. Der me køyra i Coupee paa ei capital Chaussee i ei permanent Allee til ei brilliant Entree. Der me sjaa eit fiint Locale med eit propert Personale, noble Folk og joviale, liberale og reale.
«Ingen har elsket Aasens gjerning som jeg.» – Bjørnstjerne Bjørnson, 1869 «Jeg kan sætte en Streg paa Væggen: saa høit kan Bonden naa i Kultur, ikke høiere.» – Bjørnstjerne Bjørnson, 1899
«Lovtale yver Culturen», Dølen, 1866
Aasens diktsamling Symra, med sine «tvo Tylfter med nya Visor», inneheldt minst ei tylvt provokasjonar i høve til den tida då den kom ut. Den andre tylfta kan lesast som ei opprekning av dei spenningane dåpsbarnet – den nynorske litteraturen – kom til å leva med dei neste 150 åra. Den første og største provokasjonen i Aasens dikt var at han flytte bygdeperspektivet til bygda. Romantiseringa av norsk natur, frå pas toraldiktinga på 1700-talet og framover, handla om at byborgarane eklast ved bylivet og difor reiste ut på landet og helst opp på fjell og seter for å finna noko som var ekte, idyllisk og naivt. Og dei fann det; og mest vellykka var det om dei som førte ordet, var delar av naturen, som Welhavens «Fugl over Granehei». Slik kunne urbanistens eigne romantiske draumar om landlivet bli formulert utan å ta vegen om dei som budde på landet, og som sjølv kunne tenkjast å ha synspunkt på liv og landskap. Og på landet kunne det ta seg ut slik: Menneska er små og svake, fjella
Nynorsk litthist_10.4.indd 23
17/04/2018 11:03
24 | 1850–1890 EI RØRSLE BLIR TIL
Ivar Aasen: Symra, utgåve frå 1963.
Nynorsk litthist_10.4.indd 24
er store. Den einskilde personen skal ikkje stikka seg fram, for ætta er viktigare enn den einskilde. Når det er godt å vera i gamle grendi, er det fordi kollektivet er godt og varmt. Når det er vondt å vera heimlaus i den store verdi, er det fordi ein ofte er overlaten til seg sjølv i bylivet. Dette har den bybaserte romantikken freista å retta opp med å utvikla læra om geniet, selfmade man, gründeren, det sjølvgåande mennesket som skaper alt frå botnen av, utan å henta det frå kollektivet. Idealet er i slekt med den økonomiske liberalismens frie individ som erstattar lauget og familieverksemdene. Men sjølv geniet kan enda opp sutrande i ei krå, som når Wergeland jamrar over at folket hans er for lite til å hylla hans personlege geni; å vera fødd i det norske språksamfunnet er som å vera kongeørn med lenke om foten. Frå Aasen og bygda sitt perspektiv tek det seg annleis ut; den som snakkar slik, gjer seg sjølv til lått. Det er landet, bygda og folket som er stort og viktig, så må kvar og ein finna sin plass der. Men det finst ein måte å formulera noko viktig på, og det er å leggja seg nær den visdommen som finst i tradisjonen. Dette gjer Aasen på dobbelt vis: Han legg seg nær og stundom siterer dei ordtøka han samla inn på reisene sine, og han skriv dikta sine opp mot den klassiske europeiske tradisjonen. Han skriv i ottava rima («Sumarkvelden») eller fornyrdislag («Gamle Norig»), og det er klangar av Schiller og Goethe i dikta hans. «Sumarkvelden» kan til og med lesast som ein kritisk replikk til Goethes kjende «Wanderers Nachtlied» («Über allen Gipfeln ist Ruh»). Der Goethe endar med ei ekstatisk samansmelting med naturstilla, tek Aasen lærdom av at sumarkvelden er kort og livet snart slutt. Vi må nytta det og nyta det medan vi har det. Midt i den norske romantikken nektar Aasen å vera romantikar. Sjølv om det er element av romantisk filosofi i hans tankar om nasjonalspråket, distanserer han seg frå mange sider ved den romantiske litteraturen. Han misliker det ekspressive, enten det er ekstatisk jublande som hos Wergeland eller melankolsk klagande som hos Welhaven. I staden manar han til stoisk resigna sjon og tillit til kollektivet. Slik peikar han bakover mot klassiske
17/04/2018 11:03
EI RØRSLE BLIR TIL 1850–1890 | 25
ideal, både i livsfilosofi og diktarleg form, og framover mot samanbrotet i subjektiviteten som skjer i modernismen. Då sekstitalslyrikarane fann fred og kvile hos tinga, tok dei opp tråden frå Aasen. Den same kombinasjonen av konservatisme og radikalisme finn ein også i det politiske hos Aasen, noko som også pregar den rørsla han skapte. Han har si livsverd i tradisjonen og i den lærdommen han har tileigna seg i den pastorale opplysninga han tileigna seg kring prestegarden til opplysningspresten Hans Strøm i Volda, og det biblioteket Sivert Aarflot skapte i Aasen sitt nabolag då Aasen var barn. Men han ser på same tid det demokratiske potensialet i den nye grunnlova, og at den gruppa som faktisk har teke vare på den nasjonale identiteten som ligg i språket, langt på veg er halden utanfor dei politiske prosessane. Det viktigaste tildrivet i språkarbeidet hans er truleg dette demokratiske elementet. Bønder og bygdefolk er i ferd med å få politiske rettar, men dei har vanskar med å ta dei i bruk så lenge dei ikkje kan bruka sitt eige språk. Dei er for få, difor er talen deira å rekna som stygg. Representantane for embetsdanninga, med Monrad som den fremste representanten, såg på særnorsk språk og folkedikting som plantar i herbariet, Aasen såg det som levande plantar i ein planteskule. Aasen samla faktisk plantar i eit herbarium, det var ein annan av hans lidenskapar. Men han valde det bort til fordel for språket, og det tydde at han valde dei levande framfor dei døde. Men om det nye språket skulle brukast til alt, korleis skulle det brukast? I konfrontasjonen med den gamle «høiere» danninga var det viktig å få fram at den nye landsmålslitteraturen ikkje var ei folke visesamling frå øvre Telemark, men eit altfemnande språkprosjekt. Det ligg alt i tekstutvalet i Prøver af Landsmaalet i Norge, med vekta på klassisk litteratur. I 1875 gav Aasen ut Heimsyn, eit slags leksikon som gjev dei elementære kunnskapane ein treng om geografi, historie og språk. Her blir landsmålet brukt om mange fagområde. Men eit slikt ambisiøst mål for språk og litteratur inneheld spenningar. Alt hos Aasen ser vi det. Lyrikken hans kan delast inn i naturdikt, visdomsdikt og skjemtedikt. Naturdikta er klassiske og antiromantiske. Dei poengterer det forgjengelege i menneskelivet og det varige i natur
Nynorsk litthist_10.4.indd 25
Sivert Aarflot (1759–1817) var bonde og lensmann i Volda. Han grunnla bibliotek og trykkjeri på garden sin på Ekset i Volda og starta avisa Norsk Landboeblad (1810– 1816). Aarflot var opplysningsmann, inspirert av presten Hans Strøm, og trykkjeriet, biblioteket og avisa han starta, var dei første utanfor byane. Han ville formidla kunnskap til bøndene, både om moderne idear og som hjelp til betre gardsdrift. Aasens danning byrjar i biblioteket på Ekset. Sivert Aarflot var far til salmediktaren Berte Kanutte Aarflot (1795–1859), som var mykje lesen i samtida.
17/04/2018 11:03
26 | 1850–1890 EI RØRSLE BLIR TIL
«Det [nynorske skriftspråket] har vore enormt viktig. Det er eit språk som ligg nært til den dialekten eg er oppvaksen med. Eg har levd eit omskifteleg liv, og nynorsken har for meg vore ein slags heim i verda. Etter kvart har den blitt det. Min heim.» – Jon Fosse til NRK etter å ha fått Nordisk råds litteraturpris i 2015.
og nasjon. Visdomsdikta er konservative og varsame, dei er antiromantiske i det at dei set kollektivet over individet. For sterk og uvørden sjølveksponering er den sikre vegen inn i dårskapen. Gamle Grendi sitt varme kollektiv har ei nådelaus bakside, nemleg hånlåtten over dei som trur dei er noko ekstra. Men dei tilbyr stoisk ro og resignasjon; ein får ikkje det ein lengtar etter, nei vel, men ein lærer å «ta det alt med tolugt mod». Det er ikkje lite, slett ikkje i vår multitaskingtid. Å leva utan å få alt ein vil ha, er ei god øving i livskunst som vi kanskje ikkje forstår oss på, fordi vi ikkje eingong greier å leva med alt vi har. I forlenginga av visdomsdikta, og i ei anna form, ligg dei mange skjemtedikta til Aasen. Dårskapen er hovudtema, og dikta hengjer ut det som kallar på låtten og spotten. Og det er ikkje så lite, særleg av bylivets oppblåsne gleder, det som spelar seg ut på den store scena. Dette er den karnevalistiske sida ved Aasen, og her er han nådelaus. Det er skarp satire, men ein del av dei skarpaste dikta lét han liggja upubliserte. Det var viktigare for han å publisera dei stilreine og vakre hyllingane av fedrelandet og landsbygda. Diktet hans om «Gapen» (tosken) er eit døme på satiren: Naar nokot nytt han læra maa, slær han seg alltid tver og traa, tykst vera klokar’ en heile Skulen, difyre lærer han aldri Smulen. Einast ein Lærdom han held i i Priis, det er at læra seg Stormanns Viis, Herremanns Viis i Maal og Kvæde, engelske Retter og franske Klæde. Slikt er no Lærdom nog, han trur, dermed so kallar han det «Kultur»; daa kann han Smaafolk og Bønder hata, som inkje slik ein Lærdom fata. «Gap-visa», Etterleivde dikt, i Skrifter i Samling, bd. 1, 1911
Nynorsk litthist_10.4.indd 26
17/04/2018 11:03
EI RØRSLE BLIR TIL 1850–1890 | 27
Denne summariske inndelinga av dikta til Aasen peikar mot nokre spenningar som kjem til å fylgja nynorsk litteratur opp til i dag: n aturoppleving og tilhøyrsle mot forgjengelegdom og utstøyting. Det romantiske anslaget blir straks konfrontert med det klassiske. Subjektiviteten blir halden i sjakk. Det er best å vera tørrpinne, då risikerer ein minst. Politisk representerer han ei blanding av konservatisme og klassisk orientering og radikal tru på demokratiske reformer. Men så hentar radikalarar og opprørarar, frå Luther til Marx, ofte argument i det fortidige. På det stilistiske nivået balanserer Aasen mellom høgstil og karnevalisme, mellom andakt og lått. Det er nok så at han tek eit oppgjer med dansk-tysk syntaks og forenklar det lyriske språket i stor grad, om ein samanliknar med Wergeland. Men i dei alvorlege dikta, som «Sumar kvelden», skin det opp i høgstil, med rim, allitterasjon og fine parallellismar i språkbileta. Denne nynorske høgstilen er ein impuls som går vidare frå Aasen, gjennom salmediktarane og fram til den store ny norske romantikken hos Aukrust og Nygard på 1910- og 1920-talet. Motsatsen her er skjemtedikta, som er spisse i innhald, men verdige i språk hos Aasen. Men ambisjonen om å spidda det sjølvhøgtidlege lever i høg grad vidare i nynorsken, og det i meir ureine former. Alt Vinje svermar for marknad og karneval og er mindre puristisk i ordvalet. Den nasjonal-religiøse Aukrust har ein slags norsk rekord i bannskap i nokre av tekstane sine, og Jakob Sande held fram med å stikka hol på det pompøse. Etter 1968 blir det eit program å øydeleggja høgstilen. Eit tema kan nemnast spesielt, fordi det rommar spenningar som endå er usynlege hos Aasen. Det er religionen. 1875-utgava av Symra sluttar med diktet «Vit og Tru» (før «Etterstev»). Her er Aasen karakteristisk balansert: Vitet rekk langt, men til sist må ei tru «stydja uppunder». Det er ein klassisk opplysningsreligion: Verda og det som er i henne, kan gripast med forstanden, men bak det heile ser vi konturane av ei større fornuft enn den vi har til disposisjon. Aasen var skeptisk til den inderleggjorde kristendommen han hadde møtt i haugianismen; den var for subjektiv, som romantikken. Han søkte noko meir objektivt og balansert. Han tek opp arven frå opplysningsprestane, som hadde stor tiltru til fornufta, og som såg på Gud som ein tilbaketrekt skapar
Nynorsk litthist_10.4.indd 27
f o r fat ta r
Bernhardine Catharine Brun (1815–1879) publiserte i 1857 Nogle Decemberfrembringelser i Landsmaalet fra det sydligste Søndhordland. Brun var prestedotter, fødd i Fjelberg i Sunnhordland, og arbeidde som guvernante i prestegarden der. Dikta hennar viser kjennskap til Aasens arbeid. Det var få utanom Aasen sjølv som skreiv dikt på landsmål så tidleg (Sjå Ottar Grepstad, Viljen til språk). Dikt på dialekt var det meir av, der var Edvard Storm (1749– 1794) ein viktig forløpar.
17/04/2018 11:03
28 | 1850–1890 EI RØRSLE BLIR TIL
Nynorsk litthist_10.4.indd 28
17/04/2018 11:03
EI RØRSLE BLIR TIL 1850–1890 | 29
som hadde overlate til menneska sjølve å halda orden i verda. I ein slik teologi er det rom for dei klassiske dygdene, for måtehald og balanse. Denne balansen kom til å bli utfordra i landsmålsleiren. Det nynorske barnet var opprørsk i konfirmasjonsalderen. Alt på 1870-talet dukka det opp radikalarar som utfordra religionen prinsipielt; Kristofer Janson innanfrå, Olaus Fjørtoft utanfrå, sidan Garborg. Dette heldt fram i tiåret etter, slik at nynorsken fekk rykte på seg for å vera gudlaus og religiøst farleg. Men i same tiåret kom dei første salmane på målet, ein sjanger som vart så høgt verdsett og mykje brukt at den pregar biletet av nynors ken til denne dag. I etterkrigstida sat Einar Gerhardsen ved roret og Søren Gangfløt ved orgelet, som Fløgstad skriv, og Søren spela nynorske salmar til morgonandakten. Ein tredje posisjon kom til syne mot slutten av tiåret: Teosofi og spiritisme opna for sterkt religiøse, men kyrkje kritiske aktørar. Ivar Mortensson-Egnund og Marta Steinsvik innleidde denne «heretiske» tradisjonen, som har levd vidare til denne dag. Slik sette Aasen tonen. Han avviste ei trong inngjerding av ny norsken til seterbruk og lokkar. Han avviste romantikken, men dyrka naturen. Han tok i bruk kvardagsspråket, men pussa det fint opp til høgtidsbruk. Og han skreiv hyllingstekstar og satire. Barnet i vogga, det nynorske språket, skulle koma til å leva i desse spenningane. Det var for mykje for éin mann å realisera dette; det var for mykje for eitt kjønn også. Det utvikla seg eit kollektiv som kjempa både for same sak – landsmålet – og mot same fiende – embetsdansken. Men periodevis også mot kvarandre, fordi dei valde ulike delar av det Aasen hadde lagt på bordet. Stundom dominerte høgstilen, stundom lågstilen, stundom hyllinga, stundom satiren. Kvinnene var ikkje så mange før vi nærmar oss vår eiga tid, men dei var med tidlegare enn ein trur – før både Vinje og Garborg. Nynorsk litteratur er både éin og mange. Ei rørsle som spring ut frå arbeida til éin mann. Men også mange personar som både lyfte i flokk og kjempa mot kvarandre, på livet laust til tider. Det som fylgjer, er ei soge om eit kollektiv med eit sterkt indre liv og med til tider strålande prestasjonar. Men også med brotne bein og mannefall.
Nynorsk litthist_10.4.indd 29
Den 5. august 1893 vart 80-årsdagen til Ivar Aasen feira i tunet på heimgarden hans, utan at han sjølv var til stades.
17/04/2018 11:03