WADDEN
MAGAZINE voor waddenliefhebbers
Deze foto staat in de wadden kalender 2025
Bron van inspiratie
ZINDERENDE ZINNEN 10x het wad door de ogen van dichters
KIEZELWIEREN Levende juwelen in close-up
HOLLANDSE MEESTER De landschappen van Saskia Boelsums
Deze zooi wil je toch ook niet in de zee?
Zo’n vuilnisbelt in een natuurgebied is onvoorstelbaar. Toch is het in zee realiteit.
Zeg nee tegen zooi in de zee ga naar cleanupxl.nl/zooizee
KIJKWIJSHEID
Wanneer heb jij je voor het laatst verwonderd? Het blijkt lastig om je als volwassene écht te verwonderen. Doordat we al veel geleerd hebben in het leven, vinden we voor alles razendsnel een logische verklaring. We kijken daardoor vooral met ons hoofd. En dat is jammer, want verwonderen is een veel diepere ervaring. En het is de start tot nieuwe inzichten en ontdekkingen. Of, om het met Plato te zeggen: ‘Verwondering is het begin van alle wijsheid’.
Het tegenovergestelde van verwondering is vanzelfsprekendheid. Om het Waddengebied te kunnen behouden en beschermen, is het cruciaal dat we dit natuurgebied niet langer als vanzelfsprekend ervaren.
Kunst kan helpen om ons weer te laten verwonderen over het Waddengebied. Of, om landschapskunstenaar Bruno Doedens in deze editie van WADDEN te citeren: ‘Het kan helpen emotionele betrokkenheid te creëren.’
Met deze kunstzinnige editie van WADDEN hopen we je te prikkelen om het buitengewone in het gewone te zien. De bruine drab op de wadbodem blijkt onder de microscoop een waar kunstwerk. Onderwater zijn er talloze voorbeelden te vinden van grote meesters: van Picasso tot Pollock. Wil je het hele jaar kunst aan de muur, bestel dan de Wadden Kalender 2025 met de prachtige landschapsbeelden van Saskia Boelsums.
Verwondering start met nieuwsgierigheid, het verlangen naar nieuwe ervaringen. Met hart en ziel heb ik mij de afgelopen 14 jaar ingezet voor de Waddenvereniging, toch heeft nieuwsgierigheid mij ertoe aangezet om te kiezen voor een hele nieuwe stap. Per september kun je mij vinden in Zuidwest-Drenthe, waar ik als Boswachter Publiek voor Staatsbosbeheer de mooie taak heb om mensen en natuur met elkaar te verbinden. In het volgende nummer vind je op deze plek het openingswoord van Koen Moons, die mij voorlopig vervangt als hoofdredacteur.
Jojanneke Drijver Hoofdredacteur
INHOUD
ACTUEEL
18 Dansen in de duinen
5 vragen over de impact van festivals in het Waddengebied
INTERVIEWS & INFORMATIEF
04 Kunstenaar Saskia Boelsums schildert met camera & computer
12 Hoe kunst wetenschap helpt
27 De zee als atelier: meesterwerken onder water
40 Kiezelwieren: juwelen in close-up
ACTIEF
20 Foodavontuur op Vlieland: van Tij Tripel tot zeewierkaas
= coverartikel
ACHTERGROND & INSPIRATIE
34 Zinnen die zinderen 10 mooie wadgedichten
38 Spreeuwenzwerm: hoe werkt zo’n vogelwolk?
ELKE EDITIE
10 Eb & Vloed
23 Jutten!
32 Waddenleven
46 Mijn waddenplek
47 Colofon en vooruitblik
LEZER SVOORDEEL
16 Waddenwinkel
44 Geniet Wad
Het magazine WADDEN is een uitgave van de Waddenvereniging.
Geef jij om de rust, ruimte en ruige natuur van het Waddengebied?
Geef voor de Wadden en steun ons werk met een donatie of word lid vanaf € 2,50 per maand. Kijk op: waddenvereniging.nl/meehelpen
KUNSTENAAR
SASKIA BOELSUMS:
‘Hoog op een duin begon mijn carrière als
landschapsfotograaf’
‘Soms, als ik naar de lucht kijk, zie ik het werk van oude meesters als Van Ruisdael, Mesdag of Weissenbruch langsdrijven. Ik ben opgeleid als beeldend kunstenaar, ik kan het niet helpen dat ik schilderijen voorbij zie komen. Natuurlijk maak ik dan foto’s om die schitterende wolkenpartijen op mijn eigen manier vast te leggen.
Een Hollandse meester in een nieuw jasje, zo laat het werk van kunstenaar Saskia Boelsums zich misschien wel het beste omschrijven. In de Texelse Slufter liggen de wortels van haar carrière als landschapsfotograaf én haar fascinatie voor de Wadden. Twaalf prachtige foto’s van de ‘kunstenaar met de camera’ sieren de Wadden Kalender 2025.
TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: SASKIA BOELSUMS
I‘Soms is het landschap als een waterige aquarel. De zon reflecteert op het water en werpt een zilveren streep over het natte zand. Kou en vorst hangen in de lucht. Ik houd van die zachte winterse tinten.’
edereen weet het natuurlijk wel, maar het mag best nog eens gezegd worden’, vertelt Saskia Boelsums. Halverwege de trap die vanaf het duin naar de Texelse Slufter leidt, houdt ze halt. Ze spreidt haar armen, neemt een diepe ademteug en verkondigt, bijna declamerend: ‘Wat ís het hier mooi.’ Behalve dat ze intens van de schoonheid aan haar voeten kan genieten, heeft de Sluftervallei extra betekenis voor haar. Precies hier begon acht jaar geleden haar carrière als veelgeprezen landschapsfotograaf. ‘Ik ben aan de Academie Minerva in Groningen opgeleid als grafisch en ruimtelijk kunstenaar. Jarenlang maakte ik grote installaties, vooral voor kunstroutes. Een jaar of vijftien geleden werd ik in de supermarkt opeens gegrepen door de
schoonheid van een granaatappel. Wat is dit een prachtige vrucht, dacht ik, en dan was hij nog niet eens opengesneden. Ik wilde het gevoel dat die granaatappel bij mij opriep op anderen overbrengen. Omdat ik ook eens iets anders wilde dan schilderen, wat ik veel deed, besloot ik te gaan fotograferen. Ik had nul kennis van fotografie, ben gewoon begonnen. Door gewoon te doen, heb ik de techniek geleerd.’
Alles op Facebook
Van fruit tot theezakjes, van speelgoedpoppetje tot kokosmakronen: Boelsums fotografeerde alles. En liet dat op Facebook zien. ‘Normaal zit een kunstenaar in zijn atelier en komt er pas uit als zijn werk klaar is. Ik wilde alles laten zien wat ik
‘IK VOELDE ME ZÓ DEEL VAN ALLES OM ME HEEN, VAN HET HELE WADDENSYSTEEM’
maakte, elke dag een foto. Ook als die niet goed of ‘af’ was.’ De respons was enorm. Veel van haar volgers verheugden zich elke dag op een nieuwe foto.
Na de stillevens was partner Peter aan de beurt. ‘Op een verregende zondag vatte ik het plan op om een foto à la Hendrik Kerstens te maken. Deze fotograaf maakt al decennialang monumentale portretten van zijn dochter Paula, in de traditie van de Hollandse meesters, maar dan met een
moderne touch. Ik fotografeerde Peter bij het raam van de schuur met een plastic zak op zijn hoofd. Daarna heb ik nog tientallen foto’s van hem gemaakt in de meest uiteenlopende situaties: onder het meel, volgesmeerd met zalf en zelfs onder water. Mijn Facebook-volgers vonden het geweldig. We kwamen een keer samen fotomuseum Foam in Amsterdam binnen, hoorden we opeens: ‘Hé dat is Peter, dan moet zij Saskia zijn.’
Deze twee paarden met menner verkennen de zeebodem voordat tien paarden de reddingboot door de branding naar zee zullen trekken. Het waait hard en er is een mooi contrast tussen de zwarte paarden, de witte wolken en het zeeschuim. Ik sta ver in zee.
En toen kreeg ze een boekje over het laatste levensjaar van Jan Wolkers in handen. ‘Ik las daarin dat hij zich elke ochtend voor hij aan het werk ging ‘liet vollopen met natuur’ tijdens een wandeling door de Slufter. Ik was daar zo door gegrepen, ik zág hem als het ware lopen. Dat wilde ik ook ervaren. Samen met Peter boekte ik een week Texel en maakte daar mijn allereerste landschapsfoto’s, van de Slufter. ‘Hoog op een duin begon mijn carrière als landschapsfotograaf én mijn fascinatie voor de Wadden. Ik houd van de schone, weidse luchten en de fantastische wolkenpartijen die je van verre ziet aankomen.’
Digitaal schilderen
‘Mijn allermooiste ervaring was tijdens het droogvallen met een platbodem. Op een heel vroege ochtend, tijdens zonsopkomst, zat ik op het voordek te wachten tot we weer water onder de bodem kregen. Ik voelde me zó deel van alles om me heen, van het hele waddensysteem. En die stilte! Ik hou erg van stilte, waar kun je dan beter zijn dan op het wad?’
Haar fascinatie voor de Wadden leidde tot meer en meer foto’s. Hoewel ze zichzelf liever ‘kunstenaar met camera’ noemt. Haar werken worden vaak vergeleken met schilderijen van de oude Hollandse meesters. Ze ‘schildert’ haar landschappen echter met digitale technieken. Foto’s vormen de basis, maar pas achter de computer komen haar werken echt tot leven. Eindeloos speelt ze met kleuren, contrasten
‘Het is laagwater op een windstille dag. In gedachten verzonken loop ik over het strand, aan de kant van de duinen. Iets trekt mijn aandacht en als ik omkijk zie ik een perfecte spiegeling in het dunne laagje water dat na hoogwater op het strand is achtergebleven.’
en licht en donker. Ze kan bij wijze van spreken een week bezig zijn om 30.000 grassprietjes lichter te maken om er dan achter te komen dat ze aan de andere kant donkerder moeten. Net zo lang tot het beeld precies het gevoel overbrengt dat zij ervoer op het moment dat ze de foto maakte.
Bijna beledigd
‘Het gaat me om het gevoel. Daarom geef ik mijn werken ook geen titels en noem ik ook nooit de locatie. Als iemand, helemaal blij, in een foto de duinen van zijn jeugdvakanties op Vlieland denkt te zien, waarom zou ik dat gevoel dan tenietdoen door onder het werk te zetten dat ik het op Ameland maakte? Ik wil dat mensen zien wat ze zelf willen zien. Dat wordt altijd gekleurd door persoonlijke ervaringen.’ Haar werken zijn altijd vierkant, voor
landschapsfoto’s een ongebruikelijke vorm. ‘Naast Facebook wilde ik mijn werk ook op Instagram delen. Wat ik vooraf niet wist, is dat Instagram in die tijd alles tot een vierkant terugbracht. In het begin voelde ik me bijna beledigd dat er zo harteloos in mijn werk gehakt werd, maar al gauw intrigeerde het me. Ik had nog nooit met vierkanten gewerkt. Het maakt het moeilijker, het dwingt heel erg tot nadenken: wát in dit werk wil ik precies laten zien? Ik ben pas tevreden als mijn gevoel van dat moment erin zit. Inmiddels kan ik me niet meer voorstellen dat ik ooit terugga naar het standaard formaat.’ Bij het verlaten van de Slufter vorst ze de lucht. In het noordwesten hangen hoge sluierwolken, vanuit het oosten komt een diepgrijze lucht aanzetten. ‘Als die twee elkaar straks ontmoeten... daar zou ik wel wat mee kunnen.’
‘Meestal zie je in mijn landschappen alleen natuur zonder menselijke activiteit. Dit moment was te mooi om te laten lopen: al die mensen op het strand, zo nietig onder die overweldigende lucht.’
SASKIA BOELSUMS (1960) exposeerde haar fotokunstwerken van Assen, Londen en New York tot Leeuwarden, Berlijn en Hong Kong. Meteen vanaf het begin van haar fotografiecarrière werd ze veelvuldig genomineerd én ontving ze prijzen, waaronder de Artists Collecting Society Price 2014, Cultuurprijs Emmen 2015 en de Felix Schoeller Photo Award 2017. In 2020 werd ze verkozen tot Nederlands Kunstenaar van het Jaar. Haar werk is te zien bij Galerie Zerp in Rotterdam. Ze gaf drie boeken uit bij uitgeverij Terra. Meer info: saskiaboelsums.nl
‘Soms zit er zo’n geweldige heftigheid in de lucht dat ik die bijna niet in beeld kan uitdrukken. Dan zoek ik verwoed naar een manier om die kracht, die emotie zichtbaar te maken. Dat zie je in deze foto van de duinen. Je voelt de zandkorrels bijna schuren.’
BESTEL DE WADDENKALENDER
Geniet 12 maanden lang van de prachtige foto’s die Saskia Boelsums maakte van het Nederlandse Waddengebied. Bestel nu de Wadden Kalender 2024. Wees er snel bij want de kalender wordt in een beperkte oplage gedrukt. Scan de QR-code, ga naar wijsmetdewaddenzee.nl of kijk op pagina 16 van dit magazine.
Blijf op de hoogte van het laatste nieuws van de Waddenvereniging via waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.
3 KORTE FILMS OVER DE WADDEN
STILSTAAN OF MEEBEWEGEN?
De Waddenvereniging presenteert dit najaar een serie korte films over de relatie tussen de mens en het Waddengebied.
De serie gaat over hoe het menselijk gedrag vaak ingaat tegen de karakteristieke dynamiek van het natuurlijke gebied. Waar wij rechtdoor willen, vraagt de slenk om een kronkeling. Waar wij een harde grens neerzetten, is een zacht verloop essentieel voor het behoud van de natuurwaarden. Gasboringen trekken letterlijk de bodem onder miljoenen trekvogels vandaan en schelpdieren verstikken in de bagger door onze vaargeulen.
Wat kunnen we leren van het landschap? We trekken het gebied in met biologen, een boswachter, activist en geschiedkundige en laten met overdonderende beelden zien welke invloed wij als mensen hebben op de natuur. Blijven we tegen de stroom ingaan of gaan we meebewegen op het natuurlijke ritme van de Wadden? Voor deze unieke serie werkt de Waddenvereniging samen met de filmmakers van Jester&Wylde. Zij staan voor verhalen over natuur en wetenschap die je nieuwsgierigheid prikkelen en je anders naar de wereld laten kijken. De exacte lanceerdatum is nog niet bekend. Houd onze website in de gaten of meld je aan voor de gratis e-mailnieuwsbrief en blijf automatisch op de hoogte van de filmvertoningen. Ga daarvoor naar waddenvereniging.nl/nieuwsbrief
Aanpassing contributie 2025
Het jaarlijkse contributiebedrag van de Waddenvereniging is per 1 januari 2025 vastgesteld op € 32,50. De bijdrage voor jeugdleden wordt € 22,- per jaar. De bijdrage wordt in het eerste kwartaal van het nieuwe jaar afgeschreven bij betaling per automatische incasso. Leden die hun contributie liever zelf overmaken,
krijgen in die periode een betaalverzoek per mail of brief.
We zijn blij met de brede steun van een grote groep waddenliefhebbers! Alleen met hun steun kunnen wij onafhankelijk van structurele overheidssubsidie opkomen voor de rust, ruimte en ruige natuur van het Waddengebied.
3
nieuwe bestuursleden
JOHAN VAN DE GRONDEN (links) is per 1 september als voorzitter toegetreden tot het bestuur van de Waddenvereniging. Ook MARJET HEINS (profiel Public Affairs en Communicatie) en WIM WIERSINGA (profiel Natuur & Wetenschap) zijn per 1 juni 2024 door de ledenraad benoemd als algemeen bestuurslid. Het bestuur is belast met de leiding van de vereniging. Bestuursleden zijn onbezoldigd en worden voor een termijn van vier jaar gekozen. De dagelijkse leiding van de vereniging heeft het bestuur gedelegeerd aan de directeur.
We hebben met de benoeming van de nieuwe bestuursleden ook afscheid genomen van bestuursleden Taco Stoppels, Eelke Folmer en bestuursvoorzitter Kim van Nieuwaal, die na het volmaken van twee bestuurstermijnen geen zitting meer konden nemen in het bestuur. We danken hen voor hun enorme inzet voor de Wadden.
Meer weten? Kijk op waddenvereniging.nl/bestuur.
Het kunstwerk Pannenland (Oerol 2013) maakt duinvorming zichtbaar.
Landschapskunstenaar
Bruno Doedens:
‘We zijn vergeten van
Windwerk is het vervolg op Pannenland. Duinvorming wordt niet alleen zichtbaar gemaakt, maar ook gestimuleerd.
de aarde te houden’
De wetenschap presenteert regelmatig harde data over de menselijke effecten op de natuur. Maar soms lijkt het wel alsof die boodschap amper het grote publiek bereikt, tot frustratie van de wetenschappers. Kunstenaars kunnen helpen de wetenschappelijke boodschap beter te laten landen. Landschapskunstenaar Bruno Doedens legt uit hoe.
TEKST: DIEDERIK PLUG
Bruno Doedens verkent de route voor zijn nieuwste project Circle 4 Change. In de ‘coupure’ van de Afsluitdijk is het verhaal van vismigratie beleefbaar gemaakt.
Bezoek (straks, als deze klaar is) de Vismigratierivier in de Afsluitdijk en je wordt verwelkomd door de ‘BlijeVis’. Dat is een kunstproject dat de migratie van vissen viert en zichtbaar maakt, terwijl het helpt het ecologische bewustzijn te vergroten en de bezoeker betrekt bij het belang van het herstellen van natuurlijke verbindingen in het waterlandschap.
Het is een mooi voorbeeld van kunst en wetenschap die hand in hand gaan. Want de maker van het project, landschapsarchitect en -kunstenaar Bruno Doedens, werkte nauw samen met ecologen en ingenieurs, waardoor de kunstwerken niet alleen visueel aantrekkelijk zijn, maar ook ecologisch relevant en informatief.
‘De uitdaging was om zichtbaar te maken wat slecht zichtbaar is – wat onder water
‘Ik wil met mijn werk de mensen helpen hun liefde voor de planeet en voor de natuur te herontdekken’
gebeurt’, zegt Doedens. ‘En je vertelt een verhaal. Die vissen leggen duizenden kilometers af door de oceanen, en dan leggen wij een dijkje neer dat iets meer dan 30 kilometer overbrugt, en blokkeren daarmee hun migratie. De Vismigratierivier lost het probleem voor een deel op een mooie manier op, en met de BlijeVis laten we zien hoe positief dat is voor mens en dier.’
Radicale verbeelding
Doedens ziet kunst als een middel om onder meer wetenschappelijke kennis te verkennen, te vertalen en te communiceren en om de dialoog op gang te brengen over de relatie tussen mens, natuur en
technologie. Want: ‘We zijn losgezongen van de natuur en handelen op basis van de verhalen waarin we geloven. En het is moeilijk om buiten die verhalen te treden, om je gedrag aan te passen aan nieuwe omstandigheden. Vergelijk het met een kermisattractie; pas als je het aandurft om in een enge achtbaan te stappen, blijkt dat je die eigenlijk superleuk vindt. Daarvoor moet je een stap in het onbekende durven wagen. Wat we nodig hebben, zijn dus nieuwe verhalen om in te geloven. Want de oude verhalen zijn te belastend voor natuur en planeet. En kunstenaars zijn bij uitstek degenen die zulke verhalen bedenken en vertellen.
Bosk, het ‘wandelend’ bos in Leeuwarden.
Ik kies daarbij voor radicale verbeelding, gekoppeld aan het mobiliseren van sociale energie, om maatschappelijke verandering te stimuleren.’
Geen pillen maar acupunctuur
‘Ik geloof absoluut in de combinatie van wetenschap en kunst’, zegt Doedens. ‘Die twee kunnen wat mij betreft nog veel meer samenwerken. Kunst kan de wetenschap verrijken. De wetenschap legt de fundamenten; zij weet hoe dingen werken, maar het is bijvoorbeeld niet genoeg om telkens te bevestigen dat het slecht gaat met de natuur omdat wij die aan het slopen zijn. De kunst kan de vertaalslag maken naar de boodschap dat het ook anders kan; ik doe dat door een culturele bijdrage te leveren in een maatschappelijk debat. Door dus die verhalen te maken, die beelden te creëren waarin mensen kunnen geloven. Op een positieve manier; acupunctuur in plaats van volstoppen met pillen, zeg maar. Er gebeurt heel veel goeds, maar dat moeten we zichtbaar maken. Niet om te zeggen: we zijn er al, maar om te zeggen: daar gaan we heen.’ En waar we heen gaan, is wat Doedens betreft het symbioceen. Dat woord is bedacht door de Australische filosoof en milieuactivist Glenn Albrecht en staat voor een toekomstvisie waarin de relatie tussen mensen en de natuur draait om respect en samenwerking. Waarin menselijke activiteiten niet langer de planeet schaden, maar bijdragen aan de gezondheid en het welzijn van alle levensvormen.
Emotioneel betrokken
‘We zijn vergeten van de aarde te houden’, aldus Doedens. ‘Ik wil met mijn werk de mensen helpen hun liefde voor de planeet, voor de natuur te herontdekken en erbij betrokken te raken.’ Een goed voorbeeld is Bosk, dat door Doedens is bedacht. In 2022 werd in Leeuwarden een ‘wandelend bos’ van 1.200 bomen, tijdelijk in bakken
geplant, in honderd dagen door de stad verplaatst. Zo veranderde telkens een ander stukje stad in een groen en levendig landschap. Daarmee maakte het project mensen bewust van de noodzaak van een groene en duurzame leefomgeving, en stimuleerde het gesprekken over klimaatverandering, biodiversiteit en de rol van natuur in steden.
Doedens: ‘De mensen waren niet boos toen opeens de bomen in de binnenstad stonden, ze waren teleurgesteld toen ze
werden verplaatst; ze waren van dat bos op die plek in de stad gaan houden. Dat wil ik met mijn werk bereiken. Kunst, in al haar verschijningsvormen, kan helpen emotionele betrokkenheid te creëren. Als mensen ergens van gaan houden, dan zullen ze er hun best voor gaan doen. Want je kunt nog zoveel wetenschappelijke data presenteren, het draait uiteindelijk om de verandering van de perceptie van de mensen.’
wetenschap en kunst helpen elkaar: 3 projecten
3
1
Landschap als verbinder
Bruno Doedens’ nieuwste project is Circle4Change. Langs een denkbeeldige cirkellijn van 3.000 km door negen Europese landen (waaronder Nederland, met Leeuwarden als ‘noordpool van de cirkel’) worden lokale organisaties, bewoners, kunstenaars, gemeenten en bedrijven uitgenodigd te komen met ‘verhalen en initiatieven van verbeelding, hoop en verandering’. Daar bovenop wordt vanaf 2025 elke drie jaar een event georganiseerd, ‘volgend jaar fietsen we de hele cirkel.’ Meer weten? Kijk op circle4change.eu
2
Kunst en vogels
Het project BirdEyes van ornitholoog en hoogleraar trekvogelecologie Theunis Piersma gebruikt kunst om wetenschap te ondersteunen en het publiek bewust te maken van de migratiepatronen, het gedrag van trekvogels en de ecologische uitdagingen die deze vogels ervaren. Kunstenaars uit allerlei disciplines creëren op uitnodiging werken die zijn geïnspireerd door de wetenschappelijke data die Piersma en zijn team verzamelen. Kijk op: birdeyes.org/nl/
Doorgronding
Onder de naam CARE Schylge zoekt de Universiteit van Amsterdam, onder leiding van archeoloog dr. Heleen van Londen en in samenwerking met de Waddenacademie, samen met eilanders naar de geschiedenis van Terschelling. Voor het Oerol-festival op Terschelling 2024 bouwden ontwerpers Sjoerd Willem Bosch en Jesse Verdoes de installatie Doorgronding: een landschapskamer waarin een gebiedsafbakening wordt nagebootst waarmee archeologisch onderzoek gewoonlijk begint. Bezoekers werden uitgenodigd in de installatie te gaan staan en zich af te vragen: wat ligt er onder mijn voeten? Kijk op careschylge.nl.
Geniet 12 maanden lang van de prachtige landschapsbeelden van Saskia Boelsums NIEUW!
Ben jij Wijs met de Waddenzee? Draag het uit met één van deze duurzame producten. Met jouw aankoop steun je het werk van de Waddenvereniging
WIJS JUTTAS
€ 39,95
Wijs met de Waddenzee
WIJS HOODIE UNISEX
€ 89,95
Schone, weidse luchten en schitterende wolkenpartijen. Geniet 12 maanden lang van de prachtige landschapsbeelden van Saskia Boelsums met de WADDEN KALENDER 2025. Ze exposeerde haar fotokunstwerken over de hele wereld en werd in 2020 verkozen tot Nederlands Kunstenaar van het jaar.
HARLINGEN
SCHIPPERSTRUI
€ 129,95
Draag bij aan een schone kust met de WIJS JUTTAS. Gebaseerd op de aloude plunjezak en gemaakt van 100% gerecyclede materialen, waaronder oude banners van buitensportwinkel Bever.
Voor een frisse dag op het wad zit je goed met de unisex WIJS HOODIE. De binnenkant van de hoodie is heerlijk zacht. Gemaakt van natuurlijke en gerecyclede materialen zodat jij met een goed gevoel het wad op kunt.
HARLINGEN SCHIPPERSVEST
De HARLINGEN SCHIPPERSTRUI of het SCHIPPERSVEST zijn de klassiekers voor op het wad. Het ideale kledingstuk voor iedereen die graag buiten is. Warm en onverwoestbaar.
Bestel online, via de bestelbon in dit magazine of ga naar een van onze winkels. Voor bestellen en adressen kijk op www.wijsmetdewaddenzee.nl . Heb je vragen? Bel de klantenservice op 085 273 17 72 of mail met webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl .
De voetafdruk van
1
VERSTOORT EEN FESTIVAL DE NATUUR NIET?
Verstoring lijkt misschien onvermijdelijk, maar die impact wordt zo klein mogelijk gehouden, verzekert Rob van Wegen, die theaterfestival Oerol op Terschelling begeleidt in de duurzaamheids-ambities. ‘Staatsbosbeheer brengt elk jaar vooraf in kaart op welke plekken, onder bepaalde voorwaarden, voorstellingen kunnen plaatsvinden’, zegt Van Wegen. ‘En soms wordt een locatie op het laatste moment nog gewijzigd omdat er bijvoorbeeld vogels broeden.’ Hetzelfde geldt voor het Vlielandse muziekfestival Into The Great Wide Open (ITGWO), vertelt Tijl Couzij, hoofd duurzaamheid en innovatie van het festival. ’We ontzien de kwetsbare plekken en we doen er alles aan om het terrein achter te laten zoals we er gekomen zijn.’
5 VRAGEN OVER FESTIVALS IN HET
Kunstinstallaties op de Waddendijk, locatietheater in de duinen, een concert midden in het bos; voor veel festivals zijn de Waddeneilanden het perfecte decor. Maar wat is de impact daarvan op natuur en milieu?
2
HEBBEN FESTIVALS
HIER WEL EEN VERGUNNING VOOR?
TEKST: KOEN MOONS ILLUSTRATIES: ADOBESTOCK
Uiteraard kunnen evenementen in de waddennatuur alleen plaatsvinden met de juiste vergunningen, zoals een Wet Natuurbeschermingvergunning. ‘Een festival moet elke keer opnieuw een vergunning aanvragen en de eisen worden vaak steeds hoger’, zegt Van Wegen. ‘Zelf proberen we ook steeds stappen te zetten, bijvoorbeeld door alternatieven te zoeken voor het gebruik van dieselaggregaten. Maar het blijft elk jaar spannend.‘ Toch zorgt het ook voor creativiteit, meent Couzij. ‘Een festival in de natuur legt je beperkingen op, maar dwingt je ook om binnen die kaders creatieve oplossingen te bedenken en daar komen juist de mooiste dingen uit. Onder andere daaruit is ook Lab Vlieland geboren, waarmee we duurzame innovaties voor het festival en daarbuiten bedenken en testen.’
3
WAT GEBEURT
ER ZOAL AAN DUURZAAMHEID ?
Oerol heeft vorig jaar een Ecologisch kompas opgesteld, dat gaat over recyclen van materialen, verminderen van energiegebruik en transportbewegingen, zuinig watergebruik, vegetarische catering en respectvolle omgang met de omgeving. Ook theatermakers en muzikanten moeten zich daaraan houden. ITGWO gebruikt het festival samen met Lab Vlieland zelfs nadrukkelijk als proeftuin. ‘Ons festival is een soort minisamenleving’, zegt Couzij, ‘je kunt dingen uitproberen op het gebied van energie, afval, watergebruik, noem maar op. Doordat we dezelfde eisen stellen aan onze toeleveranciers, zijn we ook aanjager van duurzaamheid. En ten slotte hebben we een podiumfunctie. Je kunt mensen bijvoorbeeld laten proeven dat vegetarisch eten ontzettend lekker is.’
festivals
WADDENGEBIED
In elke editie van het magazine WADDEN beantwoorden we vijf vragen over een ingewikkelde kwestie. Ga voor een overzicht van alle artikelen in deze serie naar waddenvereniging.nl/vijfvragenover
KAN DE IMPACT NOG VERDER WORDEN VERKLEIND ?
‘Zeker, juist omdat we als festival steeds opnieuw opbouwen, kunnen we duurzame ontwikkelingen ook heel snel doorvoeren’, zegt Van Wegen van Oerol. ‘Zo konden wij diesel-aggregaten afgelopen jaren heel snel vervangen door moderne bronnen op zonne-energie.’ Ook ITGWO is ambitieus. ‘We willen snel richting een klimaat-
neutraal festival en uiteindelijk zelfs naar een klimaatpositief festival. De stroom die we gebruiken komt van Zonnepark Vlieland en wordt via een smart grid van netaansluitingen en inwisselbare batterijen over de locaties verspreid. Verder werken we continu aan het meer circulair maken van alle materialen die we inkopen, en zoeken we samen met de afvalverwerker naar manieren om afval te scheiden zodat het als grondstof kan dienen.’
5
MAAR MOET DAT ECHT OP EEN WADDENEILAND ?
‘De mensen die het festival begonnen zijn, vonden dit de mooiste plek van Nederland en wilden er daarom juist een festival organiseren’, reageert Couzij. ‘De natuur en het eiland zijn een onmisbaar onderdeel van de hele ITGWOervaring. Dus dan moet je vooral kijken hoe je ervoor zorgt dat het ook het mooiste plekje van Nederland blijft.’ Ook de Oerol-beleving hangt vast aan het eiland, denkt Van Wegen. ‘En afgezien van de artistieke meerwaarde denk ik dat een festival dat aandacht vraagt voor duurzaamheid ook juist wel past in zo’n omgeving. Je bent fysiek aanwezig in die natuur, waardoor een boodschap over ecologie veel directer overkomt dan dat je diezelfde boodschap probeert over te brengen in een theater in een grote stad. We brengen de mensen juist met natuur in contact’, aldus Van Wegen.
FOODROUTE S WADDEN
Op smaakavontuur
De Vlielander bodem is niet geschikt voor veeteelt of landbouw.
Toch weten inventieve geesten mooie eilandproducten te maken. Kom wandelen en proeven!
TEKST EN FOTO’S: ANNEMARIE BERGFELD
Vlieland bestaat vrijwel helemaal uit arme zandgrond, niet bepaald de beste voedingsbodem voor groenten of gras. Wat zand wel als de beste kan, is water zuiveren uit de grote zoetwaterbel die onder het eiland zit. Sinds 2019 gebruikt Bojan Bajic dit zuivere en kraakheldere water voor de Vlielander biertjes die hij brouwt in brouwerij Fortuna, een bijzonder gebouw dat ik vanaf het dek van de veerboot al tussen de duinen zag staan.
Ik vind het nog te vroeg voor bier, ik begin mijn Vlielander foodwandeltocht daarom aan de andere kant van het dorp, op het Vuurboetsduin. Zonder om te kijken loop ik in één ruk het duin met de rode vuurtoren op. Ik weet welke beloning me boven te wachten staat: een weergaloos uitzicht over het vanochtend windstille wad. Onderaan het duin grazen de Vlielander paarden, scholeksters scharrelen er tussendoor. In de baai liggen jachten voor anker, in de verte zie ik de veerboot op de skyline van Harlingen afstomen. Een uitzicht om van te watertanden.
VLIELANDS GLORIE
Kaasliefhebbers watertanden in de bunker links van de vuurtoren. Je houdt van kaas, van experimenteren en vlak bij huis groeien
flinke hoeveelheden zeewier. Voor Nils Koster was het gauw duidelijk: hij ging zeewierkazen ontwikkelen. In de bunker uit WO II vond hij de ideale plaats om ze te laten rijpen. In 2015 verkocht hij zijn eerste Vlielander zeewierkaas, inmiddels is het assortiment flink uitgebreid, met onder meer truffel-, honingklaver- en waterbuffelkaas. En er zijn vier vegan varianten. Koster organiseert ook proeverijen en workshops in zijn bunker. Is de kaasbaas er even niet? Naast de deur staat een zelfbedieningskoelkast.
Sinds 2022 heeft de kaasmakerij nieuwe buren. Eén bunker verder kweken Cees Potiek en Jan van der Veen oesterzwammen onder de naam Vlielands Glorie. ‘We zaten allebei tegen ons pensioen aan’, zegt Van der Veen, ‘en dan vraag je zo eens aan elkaar: wat ga jij straks doen?’ De mannen wilden ook na hun werkzame leven, respectievelijk als procesoperator bij drinkwaterbedrijf Vitens en directeur van kampeerterrein Stortemelk, iets nuttigs doen en kwamen op dit circulaire idee. Met een bak achter de e-bike fietsen ze langs de horeca, de bakker en de Doeksenboot om koffiedik te halen. Van de klus- en bouwbedrijven krijgen ze zaagsel. Gemengd met tuinkalk, water en broed (sporen van
>
SLA OOK DEZE ADRESSEN NIET OVER
• Galerie en winkel De Parel, Dorpsstraat 133, verkoopt Vlielander honing en andere eilandproducten • Niet om te eten, maar wel echt Vlielands zijn de fijne schilderijtjes die Ina Kuiper in haar huiskamer aan de Dorpsstraat 39 maakt en verkoopt • Verschillende Vlielander horecazaken schenken en serveren Vlielander producten, o.a. restaurant Zuiver, ‘t Badhuys en Zeezicht.
Nils Koster
Zicht vanaf Vuurboetsduin
Jan van der Veen en Cees Potiek voor hun oesterzwammenbunker
Jan den Ouden hoopt op veel lamsoor Borrelplank van de Kaasbunker
De bieren dragen namen als Tij Tripel, Wad Donker, Duin Blond en Vlierefluiter
paddenstoelen) hangen ze deze ingredienten in geperforeerde plastic zakken in de stabiele temperatuur van de bunker. Na vier tot zes weken groeien er door de gaten grijze oesterzwammen naar buiten. De kilo’s die ze elke week oogsten, gaan terug naar de eilander horeca. Heerlijk werk, vindt Potiek. ‘Het is lekker rustig hier, je bent een beetje aan het perforeren, mengen en oogsten, ik mag graag een paar uur tussen de oesterzwammen zitten. Maar het moet niet te veel worden, dan gaat het weer op werk lijken.’
SMAAK VAN OOST EN WEST
Gezegend zijn de gloppen, de mooie smalle steegjes die de Dorpsstraat met de waddendijk verbinden. Afwisselend loop ik dóór en achter het dorp, afwisselend in de drukte en in de rust, in de richting van de jachthaven. Maar eerst tref ik in de achtertuin van Museum Tromp’s Huys imker Jan den Ouden van Hornbij. In alle rust inspecteert hij zijn broedramen en verklaart meteen hoe het kan dat hij dat zonder handschoenen en kap doet. ‘Ik werk met carnica-bijen, een zachtaardig ras dat altijd rustig blijft zitten.’
Behalve in de museumtuin heeft Den Ouden bijenkasten staan naast zijn huis bij de jachthaven en in Bomenland, WestVlieland. West- en OostVlielander honing smaken verschillend. ‘Dat niet alleen, de honing heeft elke paar weken een andere smaak. Het hangt ervan af waar de bijen op vliegen. Nu, zo aan het eind van de zomer, vliegen deze dorpsbijen vooral op watermunt achter het dorp. Het is maar net wat bloeit. In de lente begint het met de wilg
WANDEL ZELF DEZE FOODROUTE
en paardenbloemen en via braam en tamme kastanje gaat het in de nazomer naar lamsoor, heide en zeeaster.’ Heidehoning is altijd hard werken voor de imker. ‘Dat is dikkig en slingert lastig. Ik hoop op veel lamsoor, dat wordt niet hard.’
SJOUWERMANSBOL
Met de zachte smaak van een lepeltje braam/kastanjehoning nog in de mond, loop ik rustig verder langs het wad, naar brouwerij Fortuna. Inmiddels is het best tijd voor een biertje. Maar eerst lonkt nog de trap die tussen de dennenbomen omhoog leidt. Sjouwermansbol heet het uitzichtpunt. De Noordzee verschuilt zich achter hoge boomtakken, maar Terschelling en de Waddenzee liggen in volle glorie aan mijn voeten, net als de zandplaat Richel. Vroeger gingen schepen daar voor anker om te laden en lossen. Hoog op de Sjouwersmansbol konden de Vlielander mannen zien of er schepen lagen en er dus werk voor ze te doen was.
Als ik brouwerij Fortuna binnenloop, is brouwer Bojan Bajic net aan het tappen. Zijn bieren dragen namen als Tij Tripel, Wad Donker, Duin Blond en Vlierefluiter. Mout, hop en gist komen van de wal, dat kan niet anders, maar het water dus én de smaakmakers van de bieren levert het eiland zelf. ‘Zeewier, duizendblad, rozenbottel, honingklaver, duindoorn, cranberry’s, het is hier allemaal voorhanden’, zegt hij, terwijl hij een glazen pot met honingklaver laat zien.
‘Hier heb ik maar een halve kilo van nodig om tweeduizend liter bier een echte Vlielander smaak te geven.’
De beschrijving van deze wandelroute (3,5 km) en meer informatie vind je op waddenvereniging.nl/foodroutes. Let op: Rijkswaterstaat werkt aan versterking van de waddendijk achter het dorp. Naar verwachting is de dijk vanaf oktober weer toegankelijk voor wandelaars en fietsers.
Bojan Bajic geeft zijn bieren een echte Vlielander smaak.
Carnica-bijen in de tuin van Tromp’s Huys
Kunst of kunstje?
Vogelzang klinkt je als muziek in de oren, een slakkenhuis heeft een wonderlijk ontwerp, kraanvogels zijn beroemd om hun dans. Maar is een vogel een componist, een slak een designer of een kraanvogel een balletdanser? Is het kunst of een kunstje? - Wat maakt het uit, we genieten ervan, al zijn wij niet het publiek waarvoor deze kunstenaars het doen.
TEKST EN ILLUSTRATIES: LIDEWIJ KEMME
DE KUNST VAN HET FLIRTEN
Dieren maken geluid om met elkaar te communiceren. Ze maken duidelijk waar hun territorium ligt en waarschuwen bij gevaar. En ze maken geluid om te verleiden. Meestal zijn het de mannetjes die indruk op een vrouwtje willen maken met getsjirp, gekwaak, gekweel, gekoer, geroffel en ga maar door. Er zijn dieren die hun beste beentje voor zetten en een dans opvoeren. Soms alleen, maar ook als paartje. Daarbij voeren ze om de beurt of tegelijk speciale bewegingen uit. Zo tonen ze dat ze energiek en gezond zijn, zodat ze sterke jongen zullen voortbrengen. Deze dierenflirt wordt balts genoemd.
7 7 KOKMEEUWEN
MUIZENZANG
Waarschijnlijk heb je nog nooit een muis horen zingen. Niet omdat ze niet zingen, want dat doen ze, maar omdat ze ultrasoon zingen. Dat betekent dat ze zo hoog zingen, dat mensen het niet kunnen horen. De mannetjes zingen om een vrouwtje te paaien. Ze zingen ieder hun eigen lied en hoe ingewikkelder het is, hoe mooier vrouwtjes het vinden. Alleen liedjes van familieleden lijken op elkaar. Vrouwtjes houden niet van de liedjes van hun eigen familie. Zo wordt voorkomen dat familieleden paren, want dat vergroot de kans op afwijkingen bij de jongen.
OP WADDENVERENIGING.NL/KUNSTIG VIND JE LINKS NAAR EEN FILMPJE MET EEN MUIZENLIEDJE EN MEER BIJZONDERE MUZIEK- EN DANSUITVOERINGEN DOOR DIEREN.
Wadplaatje
Je hebt van die mensen, die het niet kunnen laten… iets te priegelen, te knutselen, te tekenen, te schilderen wat ze hebben gezien en wat indruk heeft gemaakt. Het wad en de dieren die er leven zijn vaak het onderwerp. Hier lees je hoe je je eigen wadplaatje kunt maken. Welke vogels je erop zet en wat ze doen, kun je zelf bedenken.
DIT HEB JE NODIG
• Met papier omwikkeld ijzerdraad (papierkoord).
• Een scherp schaartje en een potlood.
• Hobbylijm die transparant opdroogt.
• Interessante / grappige / mooie papiertjes met letters of figuurtjes.
• Een boormachine of een handboortje.
• Een stukje oud hout.
Het papier voor deze vogels kwam uit een oud boekje met Engelse rijmpjes over het strand en de zee.
HET
RESULTAAT!
ZO MAAK JE HET
1 Zoek een foto van de vogel(s) die je wilt maken. Druk de vogel niet te groot af – op min of meer 10cm breedte – anders wordt hij te slap. Omlijn hem met een dikke zwarte stift zonder details, met één doorgaande lijn. Zoek daarom een duidelijke, eenvoudige vorm. De poten laat je nog even weg. Leg de vogel op een lichtbakje of houd hem tegen het raam om hem dun met potlood over te trekken op het papier dat je gekozen hebt.
2 Buig nu het papierkoord in de vorm, zonder lijm te gebruiken.
3 Druppel dan pas kleine druppels lijm op de potloodlijn 4 en druk na even wachten de vogelvorm vast op het papier. Als hij goed droog is, knip je hem heel precies uit, dicht langs het papierkoord. De poten lijm je daarna aan de achterkant vast. Boor gaatjes in een plankje of een stukje drijfhout waarin je de poten vastlijmt. Stuur ons een foto van het resultaat!
Sculpturen uit zee
Van gaffelwier tot zeekat: in de verborgen onderwaterwereld leven dieren en planten die ogen als ware meesterwerken.
TEKST: MARCUS WERNER
Surrealistische slak
In het werk van de Spaanse kunstenaar Salvador Dalí komen vaak nogal vreemde wezens voor. Dalí was een pionier van de surrealistische kunst, geïnspireerd op dromen en het absurde. De BOOMPJESSLAK , een zeenaaktslak, lijkt met zijn rug vol grillige uitsteeksels zo afkomstig uit een absurde droom.
Zeenaaktslakken zijn verwant aan de bekende naaktslakken in de tuin. Deze slakken dragen kieuwen op hun rug. Bij de in de Waddenzee algemene en tot tien centimeter grote boompjesslak fungeren de ‘boompjes’ als kieuwen. Ze zorgen ook voor camouflage. De boompjesslak eet hydroïdpoliepen, aan koralen verwante diertjes.
De uitsteeksels van de slak lijken sterk op de vertakte kolonies van zijn voedseldieren.
Abstracte spons
Abstracte kunst, met willekeurig lijkende vormen en kleuren, kan ook wel door iemands neefje worden gemaakt, vinden veel mensen. Toch is het opmerkelijk dat de schilderijen van een abstract kunstenaar als Jackson Pollock, die slierten verf op grote op de grond liggende doeken liet druipen, als uniek worden beschouwd en zeer hoge bedragen opbrengen. Veel sponzensoorten vormen korsten op harde ondergronden, zoals deze PIEKJESSPONS . Van dichtbij gezien lijken deze kolonies van sponscellen op werk van een abstract kunstenaar. Ze hebben een opvallend gele, oranje of rode kleur en zijn net als verfspetters weinig georganiseerd. De uitstroomopeningen waarmee sponzen hun voedsel filteren zijn lukraak verspreid en zorgen voor een opvallend reliëf.
Gewoon mooi of meer?
Het mannetje van de PITVIS ziet er in de paringstijd kunstzinnig uit met zijn blauw en geel gemarmerde wangen en indrukwekkende blauw en geel gestreepte rugvinnen. Evolutiebiologen proberen zulke versieringen bij mannetjes te verklaren. Die zijn bij veel diersoorten te zien, terwijl de vrouwtjes weinig opvallend zijn. Volgens een theorie etaleren de mannetjes zo dat zij sterk zijn, want ondanks hun zichtbaarheid voor vijanden leven zij nog. Dit maakt ze aantrekkelijk voor vrouwtjes. Een andere theorie wil dat de zintuigen van vrouwtjes simpelweg gevoelig zijn voor de kleuren en vormen van de versieringen. De vrouwtjes vinden die onbewust ‘mooi’. Voor de mannetjes telt alleen de uitkomst, dat vrouwtjes met hén paren.
ADOBESTOCK
De grote twintigste-eeuwse schilder Pablo Picasso schilderde veel vrouwenportretten waarop de modellen en profil lijken afgebeeld terwijl toch twee kanten van het gezicht zijn te zien. Meestal staan hun ogen niet even hoog en ligt de mond onder een daarvan. De koppen van platvissen, zoals de in de Waddenzee voorkomende GRIET , lijken van bovenaf gezien veel op die vrouwengezichten. De scheef geplaatste ogen liggen beide aan dezelfde kant van het lichaam, een daarvan pal achter de bek. Platvissen worden als ‘normaal’ ogend visje geboren, waarna een van de ogen naar de tegenovergestelde kant van de kop verhuist. Zij leven op zanderige bodems met de oogloze kant omlaag.
Platvis Picasso
P H I
LIPP
BYZOV INATURALIST
Performancekunst met tien armen
Kinderlijke zeespin
Moderne kunstenaars van de Cobra-groep, waarvan de Nederlander Karel Appel een van de belangrijkste leden was, lieten zich inspireren door onder meer tekeningen van kinderen. Zij vonden dat in de kunst ook ruimte mocht zijn voor spontaniteit en experiment.
De RODE ZEESPIN doet denken aan Cobra-kunst, waarin vaak werd gespot met de lichaamsverhoudingen van mens- en dierfiguren. De poten van het dier zijn onwaarschijnlijk lang en het lichaam bijna lachwekkend klein. Zeespinnen — meer verwant aan krabben dan aan spinnen — zijn vrij algemeen in de Noordzee en de Waddenzee, maar door hun verborgen leefwijze en maar centimers grote formaat relatief onbekend. Met hun zuigsnuit eten zij van mosdieren, hydroïdpoliepen en zeeanemonen.
De ZEEKAT , een tienarmige inktvissoort, was vroeger zeldzaam in de Waddenzee, maar komt nu steeds meer voor. Net als andere inktvissen heeft de zeekat onderhuidse structuren, chromatoforen, gevuld met verschillende soorten pigmenten. Door de chromatoforen te laten krimpen of uitzetten, worden in de huid verschillende kleuren en patronen geproduceerd. Vooral de zeekat kan dit razendsnel. Met name in de paartijd laten zeekatten zinsbegoochelende bewegende patronen zien. Gecombineerd met vertoon waarbij de tentakels in speciale houdingen staan, en (bij een schrikreactie) het spuiten van inkt, levert de zeekat zo een ware performance.
Waddenleven
In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal. Deze keer, vanwege het thema kunst: MUZIKALE BEESTEN
TEKST: KOEN MOONS
Waddensymfonie
Dat een nachtegaal in de duinen een mooi lied kan zingen, weten we wel. Maar in het zeewater en zelfs in de wadbodem zijn nog veel meer mooie, bijzondere en opvallende dierengeluiden te horen. De onbekende muzikanten van het wad.
Oorstrelend geknisper
Wie op een windstille dag stilstaat op een drooggevallen slikkig stuk wad, hoort een zacht geknisper om zich heen. Het geluid lijkt overal vandaan te komen en dat klopt ook wel een beetje: duizenden exemplaren van de SLIJKGARNAAL, verspreid over het wad, bewegen met hun sprieten in de vochtige bodem en maken samen een zachte symfonie van geknisper die elke ASMR-podcast (Autonomous Sensory Meridian Response) overtreft.
C. LÖSSER / WIKIPEDIA
1 De RODE POON is de death metal-zanger onder de vissen. Het geluid dat hij maakt lijkt op grunten. Het dier doet dat ook als hij op het droge ligt, vandaar dat vissers hem de bijnaam knorhaan gaven.
2 Van alle wadvogels maakt de WULP waarschijnlijk het meeste kans in een orkest plaats te kunnen nemen. Zijn baltsroep lijkt op klanken van een blokfluit. Een serenade voor degene met wie hij een nestje wil beginnen.
3 In het voorjaar klinkt in de duinen het aangename geratel van de RUGSTREEPPAD. Het lang aanhoudende geluid is op honderden meters te horen en zorgt ervoor dat de mannetjes en vrouwtjes elkaar vinden en voor kleine rugstreeppadjes gaan zorgen.
4 Niet alleen individuele dieren, maar ook een heel rif kan kenmerkende geluiden maken. Het typische geluid van een oesterrif trekt zelfs larven van de PLATTE OESTER aan. De larven hechten zich vervolgens aan het rif, groeien uit tot een oesterschelp en blijven er voor altijd.
5 Mysterieuze geluiden brachten in de jaren ’80 de Zweedse marine in paniek. Men dacht Russische onderzeeërs te horen. Pas recent hebben biologen ontdekt dat het HARINGscheetjes zijn, die de vissen laten om hun drijfvermogen aan te passen.
6 Spotify staat er vol mee: het rustgevende geluid van walvisgeluiden. Vooral het prachtige diepe gezang van bultruggen wordt gewaardeerd, maar onze waddenwalvis – de GEWONE BRUINVIS – doet met zijn pruttelgeluidjes ook zijn best.
MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED?
De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie.
Te koop in onze webwinkel: wijsmetdewaddenzee.nl.
ZINNEN VOL ZEE
Het wad verrast, betovert en ontroert. En inspireert. Tot kunst, en tot waddenwoorden. Tien wadgedichten.
SAMENSTELLING: ANNEMARIE BERGFELD
-VERLEDEN -
Ik denk aan ‘t eiland waar ‘k niet meer zal komen:
- ‘t Is bijna niet uit zee te zien, zoo smal;
Het kleine dorp dat ik niet noemen zal
Ligt diep achter den dijk onder zijn boomen -
En aan de vrouw bij wie ‘k niet meer zal komen:
Met haar lag ik één stormigen nacht tezaam,
De onrustige nachtwind rukte aan ‘t oude raam;
Zij lag zeer stil en mompelde een naam
Dien ‘k niet meer weet, maar draag in al mijn droomen.
vuurtoren, statig wit sterke held, publiek bezit al meer dan een eeuw baken, dappere leeuw, azimuth, zenith
SCHRIJVER, DICHTER EN SCHEEPSARTS JAN JACOB SLAUERHOFF (18981936) WAS EEN DOLENDE ZIEL - ‘ALLEEN IN MIJN GEDICHTEN KAN IK WONEN’. SLECHTS VLIELAND, WAAR HIJ EEN GROOT GEDEELTE VAN ZIJN JEUGD ONDER DE HOEDE VAN ZIJN TANTE ANKE PRONKER DOORBRACHT, BLEEF HEM TREKKEN. HET EILANDLEVEN VORMDE EEN GROTE INSPIRATIEBRON. OP HET EILAND IS EEN SLAUERHOFFROUTE UITGEZET LANGS GLAZEN PLATEN MET FRAGMENTEN VAN ZIJN GEDICHTEN.
JACOB SMIT, KWALITEITSMANAGER TE SNEEK, EXPOSEERT ZIJN GEDICHTEN, GEÏNSPIREERD OP DE TWAALF MAANDEN VAN HET JAAR, NOG T/M 30 SEPTEMBER IN HAVENBROUWERIJ HET BROUWDOK TE HARLINGEN. IN BLIK OP ONEINDIG PLAATST HIJ ZIJN POËZIE LETTERLIJK EN FIGUURLIJK IN DE KIJKER.
ALAMY
STORM
de golven hoog en tegenwind zo ploeteren we de dagen door een leven zonder licht de striemende regen is onverbiddelijk koud onze hoofden zijn omlaag gericht en schouders zijn belast toch kan het niet altijd blijven stormen daar houden we ons aan vast
‘WADWICHT’ INGE ZWERVER WOONT OP HET HOGELAND VAN GRONINGEN. DE NATUUR EN VOORAL HET WADDENGEBIED ZIJN HAAR INSPIRATIEBRONNEN. INFO: WADWICHT.NL
de gestrande schelp in jachtige zandflarden werkt aan een zeeduin
Wat de diepste indruk maakt werd door water aangeraakt
Door geen mens gestoord neemt de zee het laatste woord
AL TWINTIG JAAR DRUKKEN DE BANDEN VAN DE VLIEHORS EXPRES GEDICHTEN IN HET VLIELANDER ZAND. ZODRA EEN BAND AAN VERVANGING TOE IS, WORDT ER EEN NIEUW GEDICHT IN GEKERFD. DEZE REGELS, ZIJN VAN ALBERTIEN KLUNDER.
BEELDEND KUNSTENAAR EN HAIKU-DICHTER JAN LOMAN (19182006) ONTWIERP HET LOGO VAN DE WADDENVERENIGING. HIJ HAD EEN VOORLIEFDE VOOR SCHIERMONNIKOOG.
Waddentaal
Het Wad, de zee en lege straten de kou heeft alles stilgelegd zoals wij bij elkander zaten maar zonder al te veel gezegd
zou ik het nooit meer kunnen laten het heeft voor altijd mij gehecht aan wad en zee en lege straten niets hoeft te worden uitgelegd.
GERDA POSTHUMUS IS VLIELANDS EILANDDICHTER. ZE ORGANISEERT JAARLIJKS OP 15 SEPTEMBER HET EVENEMENT DICHTER BIJ SLAUERHOFF EN BEGELEIDT WEKELIJKS DE SLAUERHOFF-TOUR. OOK OPENDE ZE HET SCHRIJVERS/ SLAUERHOFF-ATELIER. INFO: EILANDDICHTERVLIELAND.NL
HET VIEL BOUKJE GRANDKE, VOORMALIG INWOONSTER VAN HARLINGEN, OP HOE VAAK MENSEN MIJMEREND AAN HET EIND VAN DE ZUIDERPIER STONDEN EN ZIJ VROEG ZICH AF: ‘WAT ZOUDEN ZE DENKEN?’ IN OVERLEG MET DE GEMEENTE PLAATSTE ZE ER IN 2019 EEN RODE PTT-BRIEVENBUS MET DE UITNODIGING ‘DEEL HIER UW GEDACHTEN AAN ZEE.’ DE BUS STAAT ER VAN MAART T/M OKTOBER. BETROKKEN HARLINGERS LEGEN HEM WEKELIJKS. ELK JAAR HALEN ZE ER ENKELE HONDERDEN GEDICHTEN, BRIEVEN EN SCHILDERSTUKJES/TEKENINGEN UIT. EEN SELECTIE VERSCHIJNT IN DE HARLINGER COURANT DIT GEDICHT WERD ANONIEM INGESTUURD. RENSKE DE BOER
Ik wil alleen zijn met de zee
Ik wil alleen zijn met het strand Ik wil mijn ziel wat laten varen
Niet mijn lijf en mijn verstand
LANDJEPIK
Liggend op het lange lint met de golfslag in mijn oren ontwaar ik wat er boven mij beweegt, dwaalt mijn blik naar overvliegers ver van land en grens. Strepen delen strak het luchtruim. Ze vervagen als de vloedlijn, worden breder en verdwijnen; wie zal zeggen waar ze waren, wie zal zeggen waar ze zijn?
Kinderen spelen met een mes, snijden zand in alle staten, voeren als de druppels strijd om op zonverwarmde plek nog wat langer te bestaan.
FIET VAN BEEK IS EILANDDICHTER VAN TEXEL. AL HAAR
EILANDGEDICHTEN ZIJN TE VINDEN OP FIETVANBEEK.NL
DE WET VAN HET WAD
daar zijn het licht, de lucht en het water verstrengeld met het levendige slib
in één en al beweging brengen golven en onderstromen steeds van alles mee
even makkelijk de kwallen als nog in folie de verfrollers uit een lekke zeecontainer
Een plek waar de wind door je hoofd waait, waar je doet waar je buik van gaat zingen, waar je droomt, zoveel je kan waar je bent wie je bent een plek van zand, van zee, van lucht, van aarde, van vuur een plek waar je nooit verdwalen kunt een plek waar de vrijheid woont; Daar wil ik zijn.
En als ik daarvan vertrek, neem ik die plek mee, Overal waar ik nog komen ga.
ACTRICE EN SINGER-SONGWRITER WENDE SNIJDERS.
het aanruisen en wegrimpelen praat maar door over wat het meemaakte; de stroom
is altijd ergens geweest, herinnert zich wat hij overal opzoog, onder wolken
de schaduw en dan weer zon zonder er oordelen aan te verbinden
verzet zich niet tegen de wisselingen het wad weet: niets is permanent
DIEN L. DE BOER WOONT EN WERKT IN FRIESLAND, VLAK BIJ HET WAD. HET GEDICHT ‘DE WET VAN HET WAD’ SCHREEF ZIJ IN OPDRACHT VAN VISIT WADDEN EN STAAT IN HAAR BUNDEL VLUCHTSTOFGOUD. INFO: DICHTEROPDEDEEL.NL
In de wolken
Waar te zien
Spreeuwen spotten?
Je hebt in het Waddengebied goed zicht op spreeuwenzwermen bij het Lauwersmeer, de Eemshaven en op Texel bij het uitkijkpunt de Horsmeertjes.
In het najaar zijn er extra veel spreeuwen in het land: spreeuwen die in Nederland hebben gebroed en hier nu samen met hun jongen zijn, plus miljoenen spreeuwen uit Scandinavië en Oost-Europa die hier komen overwinteren. Samen voeren ze spectaculaire wolkendansen uit. Waarom vormen spreeuwen zwermen en hoe komt het dat ze niet botsen?
TEKST: MAARTJE KOUWEN
WAAROM ZWERMEN SPREEUWEN?
• Spreeuwenzwermen zijn vooral tijdens de schemering te zien; dat is het moment dat ze elkaars gezelschap opzoeken om samen te overnachten. Samen slapen is veiliger.
• Een grote zwerm valt op en wijst soortgenoten de weg naar de slaapplek. Steeds meer kleinere groepjes sluiten zich bij de aldoor groter wordende groep aan.
• Vliegen in een groep is veiliger dan alleen. Voor een sperwer is het moeilijk om een individuele spreeuw te pakken uit de verwarrende wolk die steeds van vorm verandert.
• Hun slaapplek kan van alles zijn: van een rietkraag tot bomen in de stad, het dak van een gebouw of een stationsoverkapping. Vaak hebben ze een vaste slaapplaats die soms jarenlang wordt gebruikt.
HOE KOMT HET DAT ZE NIET BOTSEN?
• In een zwerm vliegen alle spreeuwen even hard, zo’n 36 kilometer per uur. Steeds remmen of versnellen zou te veel energie kosten, en gelijke snelheid voorkomt botsingen.
• Tijdens het vliegen houdt elke spreeuw de zeven dichtstbijzijnde vogels in de gaten, waar ze hun eigen vliegbeweging op afstemmen. Gaat ergens een aantal spreeuwen de bocht om, dan wordt die beweging als een golf doorgegeven in de zwerm.
• Doordat spreeuwen ook bij koersverandering onverminderd hard blijven vliegen, niet willen botsen en wel in de buurt van hun slaapplek willen blijven, leidt dat tot verdikkingen en uitstulpingen in de wolk of tot een tijdelijke afsplitsing. Dat leidt tot een fascinerend schouwspel van dansende spreeuwenwolken.
De kunst afkijken van kiezelwieren
Liggend op de wadbodem lijkt het slechts bruine drab, maar onder de microscoop is het net kunst: kiezelwieren. Ze zijn niet alleen heel mooi, maar ook bijzonder stevig. Niet gek dat wetenschappers hun eigenschappen graag afkijken om supersterke materialen te ontwikkelen.
TEKST: KOEN MOONS
ILLUSTRATIES: HAECKEL/ALAMY
Kiezelwieren zijn mooi, bijzonder en belangrijk. Het zijn eencellige algen die de basis vormen van het hele ecosysteem van de Waddenzee. Kiezelwieren, ook bekend als diatomeeën, zijn primaire producenten, wat betekent dat ze via fotosynthese zonne-energie omzetten in organische stoffen. Zo vormen ze het begin van de voedselketen; kiezelwieren dienen als voeding voor zoöplankton, kleine vissen en andere mariene organismen. Bovendien zijn ze belangrijke zuurstofproducenten (zie kader ‘De échte longen van de aarde’).
Sommige kiezelwieren zweven in het water, andere liggen als een dun bruin laagje op de wadbodem. Om ze echt goed te kunnen zien heb je een microscoop nodig. Onder de microscoop is ook meteen zichtbaar hoe kunstig ze eruitzien. Sommige zijn rond, andere driehoekig of stervormig. Vaak hebben ze ribben en prachtige patronen. Ook hebben ze unieke celwanden, gemaakt van silica (siliciumdioxide), die ze een glasachtige structuur geeft. Hun structuren in combinatie met het glasachtige pantser maakt ze bikkelhard.
Enorme collectie
De enorme kennis over kiezelwieren in de Noordzee en Waddenzee is grotendeels te danken aan Friedrich Hustedt, een Duitse leraar die een enorme hoeveelheid kiezelwiersoorten onderzocht, tekende en wetenschappelijk beschreef. De collectie die hij startte - de grootste ter wereld - was tot voor kort te vinden op het eiland Helgoland in de Duitse Bocht, het stuk Noordzee dat grenst aan de Duitse Waddenzee. Op dat eiland is het Biologisch instituut Helgoland gevestigd.
‘Het werk van Hustedt is ongekend’, vertelt Christian Hamm van het Alfred Wegener Instituut, waartoe het onderzoeksstation op Helgoland tegenwoordig behoort. ‘Hij heeft ongeveer 3.000 nieuwe soorten beschreven, wat enorm veel is. Hij liet een collectie achter van ongeveer 80.000 of zelfs 100.000 diatomeeën op glazen plaatjes voor de microscoop, plus 30.000 kleine glazen buisjes met ruw materiaal.’
HAECKELS
FASCINATIE
VOOR KIEZELWIEREN
Ernst Haeckel, een beroemde Duitse bioloog en kunstenaar uit de 19e eeuw, deed ook onderzoek naar kiezelwieren vanuit het biologisch instituut op Helgoland. Hij had bijzondere interesse in mariene organismen én in mooie vormen in de natuur, dus niet gek dat kiezelwieren hem uitermate fascineerden. Ze kregen een plek in zijn beroemde prentenboek Kunstvormen der natuur, waarvan delen ook anno 2024 nog geregeld in postervorm worden verkocht.
verhuisde drie weken geleden naar het Botanische Museum in Berlijn. ‘Het beheer van de collectie wordt steeds complexer, de grote musea hebben betere software om dit te doen.’
Krachtige kiezelwieren
DE ÉCHTE LONGEN VAN DE AARDE
Kiezelwieren produceren ongeveer 20 tot 50 procent van alle zuurstof op aarde. Dat is meer dan alle regenwouden, die vaak de longen van de aarde worden genoemd. Al zijn de regenwouden voor zowel zuurstofproductie als biodiversiteit enorm het beschermen waard, de kiezelwieren zijn als het om zuurstof gaat dus nog belangrijker!
Tegenwoordig richt het instituut zich op andere doelen dan het beschrijven van kiezelwieren en onderzoeken van hun ecologische rol. Hamm is hoofd van de afdeling Bio-inspired Lightweight Design & Functional Morphology, wat erop neerkomt dat kiezelwieren de inspiratie vormen voor allerlei toepassingen in de industrie.
‘De eigenschappen van kiezelwieren zijn uniek!’, benadrukt Hamm. ‘We onderzoeken daarom de structuren en de biochemische eigenschappen. Wat maakt kiezelwieren nou zo sterk? Als we daar meer over weten, kunnen we die eigenschappen nabootsen in bijvoorbeeld autoonderdelen om auto’s veiliger te maken of in de architectuur.’ Voor dat laatste zijn kiezelwieren erg interessant, omdat het niet alleen om sterkte gaat. Hamm toont twee plaatjes van de Golden Gate Bridge. Eentje zoals hij echt is, en
een door software ontworpen nieuwe versie, ontwikkeld met de opdracht een sterke constructie te berekenen.
Inspiratiebron
‘Het doet me denken aan de poort naar de hel’, zegt Hamm over het door AI ontwikkelde gedrocht. ‘Je wilt in architectuur natuurlijk stevige constructies bouwen, maar ook iets moois. Ook daarom zijn kiezelwieren interessant, ze zijn sterk en mooi. Het is trouwens best bijzonder dat kiezelwieren, door mensen althans, heel mooi gevonden worden. Voor elkaar hoeven ze het niet te doen, ze hebben geen ogen. Het is niet als een pauw die indruk moet maken. Maar blijkbaar zijn de patronen die ze stevig maken ook patronen die we waarderen.’
Inmiddels zijn al meerdere kiezelwiervormen terug te vinden in auto-onderdelen en constructies voor offshore windmolenparken. De ontwikkeling kost wel veel tijd en die heeft de industrie niet altijd. Maar Hamm verwacht dat we uiteindelijk nog veel meer gaan overnemen van de kiezelwieren. ‘Het zou echt een misdaad zijn om niet meer van kiezelwieren te leren.’
WELKE IS HET MOOIST?
Samen met een Duitse kunstenaar organiseerde het Alfred Wegener Instituut tentoonstellingen en projecten waarbij het publiek werd uitgenodigd om esthetische voorkeuren van kiezelwierontwerpen te verkennen. Dat leidde uiteindelijk tot een online onderzoek waarbij deelnemers steeds twee vormen krijgen te zien, waarvan ze de mooiste moeten aanwijzen. Zo hopen de onderzoekers te ontdekken welke van de vijftig verschillende vormen het meest gewaardeerd worden en of daarin nog verschil zit tussen geslachten, nationaliteiten, leeftijdsgroepen en beroepen. Je kunt zelf meedoen op geometricbeauty.awi.de.
‘Kiezelwiervormen zijn terug te vinden in auto-onderdelen’
Genietwad
Ontdek de Wadden met deze waardevolle belevenissen. Lezers van WADDEN profiteren van speciale acties die we hebben verzameld op waddenvereniging.nl/genietwad.
JUT SAFARI OP TERSCHELLING
In de vroege ochtend of tegen de avondschemering beleef je de natuur op haar hoogtepunt. Dieren laten zich dan ongestoord bekijken vanuit de fluisterstille elektrische terreinwagens. Om die reden heeft Staatsbosbeheer toestemming gegeven om door ongerepte gebieden te rijden en op te ruimen. Zo beleef je tijdens de Jut Safari natuur waar nauwelijks mensen komen en laat je het gebied een stukje mooier achter. e Lezers van WADDEN ontvangen 20% KORTING op hun tickets met de code JUTWAD24. Ga voor meer informatie en tickets naar waddenvereniging.nl/genietwad
TERP VAN DE TOEKOMST
Met kunst de unieke waarden van natuur, landschap en cultuurhistorie in het Waddengebied zichtbaar maken en de plek daarmee extra aantrekkingskracht en betekenis geven. Dat is Sense of Place. Een van de meest aansprekende kunstwerken binnen dit initiatief is de Terp van de Toekomst (Terp fan de Takomst). Het dorp Blije wil hiermee de verbondenheid met het wad versterken. Op zondagochtend 13 oktober kun je van 10.30 – 13.00 uur mee naar deze bijzondere belevingsplek met de makers van kunstenaarscollectief
Observatorium en een gids van de Waddenvereniging. We staan stil bij de plek, de buitendijkse kwelder, en al haar bijzonderheden. Ga met ons mee om oude en nieuwe verhalen te horen en te vertellen. e Lezers van WADDEN ontvangen 20% KORTING op hun tickets met de code GENIETWAD24. Ga voor meer informatie en boeken naar waddenvereniging.nl/genietwad.
BESTEL JOUW WILDCAMERA
Wil jij de dieren rondom jouw huis, in jouw tuin of in het bos eenvoudig fotograferen? En dat dan 24 uur per dag zonder zelf aanwezig te zijn? Dan is een wildcamera met wifi de perfecte oplossing. Loop een paar keer per week naar de wildcamera toe en neem jouw mobiel mee waar de gratis app op staat. Je kunt dan met één druk op de knop mobiel en camera verbinden. Download de mooie foto’s en video’s en verwijder wat je niet wilt behouden. Live verbinden kan tot 100 meter (afhankelijk van het type toestel). Zo kun jij alle unieke dierlijke activiteiten direct delen met jouw vrienden en familie. Er snuffelt veel meer in tuinen rond dan jij denkt.
e Lezers van WADDEN ontvangen 20% KORTING bij WildcameraXL met de code WADDEN20. Ga voor meer informatie naar waddenvereniging.nl/genietwad.
VERSCHIL
Maak een verschil voor het Waddengebied met je bedrijf, vrienden of familie. De Waddenvereniging organiseert speciaal voor groepen betekenisvolle activiteiten op maat. Je beleeft Werelderfgoed Waddenzee en wordt tegelijkertijd betrokken bij de bescherming van dit unieke en kwetsbare natuurgebied. Op basis van jouw wensen stellen we een programma samen. Je kunt met jouw groep meer leren over een dossier waar de Waddenvereniging actief op is, of je steekt de handen uit de mouwen en maakt met elkaar een positieve impact op de natuur.
e Beleef én bescherm de Wadden met de Waddenvereniging en maak met familie, vrienden en/of collega’s het verschil. Bekijk de mogelijkheden via waddenvereniging.nl/genietwad.
TUSSEN SLIK & ZAND OP AMELAND
Op zaterdag 19 oktober is alweer de 13e editie van het wandelevenement Tussen Slik & Zand op Ameland. Kom wandelen tussen wad en Noordzee en ontdek onderweg meer over de bijzondere natuur- en cultuurwaarden op en om het eiland. Je kunt kiezen uit afwisselende wandelroutes van 11, 18, 25 en 35 kilometer waarbij de langste route je leidt langs de randen van het wad.
e Voor de lezers van WADDEN zijn er 100 tickets met korting beschikbaar. Bestel daarom voor 1 oktober jouw ticket met 20% KORTING met de code TSZ2024
Ga voor meer informatie naar waddenvereniging.nl/genietwad.
ANJA BROUWER
ADRIENNE WILDEMAN
TEKST: DANIËLMULDER
Onbeschreven blad
Een schep, enkele emmers en een kruiwagen: voordat kunstenaar Pauline Kick (1954) aan de slag kan in haar atelier, staat ze eerst met haar voeten in de waddenklei. Dat materiaal is namelijk een essentieel onderdeel in de kunstwerken die ze maakt, thuis in IJlst. Het Friese Koehool is haar meest geliefde plek voor de klei én voor inspiratie. ‘De klei is ontzettend zwaar en het moet de ruim 7 meter hoge dijk over, waarachter het gehucht Koehol ligt verscholen. Gelukkig helpt mijn man mee.’
Koehool, Koehoal in het Fries. ‘Het heeft één straat en je vindt er nog een paar oude vissershuisjes. Verder is er niets. Althans, niet voor toeristen. Voor mensen die goed kijken naar de natuur en het landschap valt er veel te zien.’ Kick omschrijft Koehool als
Verliefd, getrouwd, een bezinningsplek, afscheid van een dierbare of dat ene vakantiemoment; veel mensen hebben in het Waddengebied een plek die ze koesteren. Voor kunstenaar PAULINE KICK is Koehool een plek vol inspiratie. ‘Er is hier niets, maar wie goed kijkt, ziet juist veel.’
een ‘onbeschreven blad: daar ervaar je het wad zoals het altijd is geweest. Omdat het zo’n vergeten plek is, is het nog ongerept en weinig aangeraakt door de mens.’
De kunstwerken van Kick – tekeningen, schilderijen en installaties (zie paulinekick. com) – gaan over de geschiedenis en het geheugen van het landschap. ‘Voor mijn werk zijn de verhalen van bewoners belangrijk, maar ook wat er gebeurt tijdens eb en vloed: wat er aanspoelt en weer verdwijnt in het zwarte niets. Ik heb lang nagedacht over wat het geheugen vormt van dit waddenlandschap. Uiteindelijk is dat toch de klei. Dat is zo kenmerkend voor dit landschap, want in de klei zitten de herinneringen en sporen verborgen.’
Voor haar werk wandelt Kick graag langs de dijk bij Koehool. ‘Ik ga nooit met een gedachte of idee voor een kunstwerk op pad. Eerst maak ik onderweg foto’s om de mooiheid van het gebied van mij af te schudden. Pas als ik
dat heb gedaan, kan ik verder. Mijn fototoestel is het notieblokje voor de dingen die ik zie. Al lopend zoek ik naar structuren en sporen, ik let vooral op de vierkante meter voor mijn voeten. Alles wat ik interessant vind, fotografeer ik. Daaruit ontstaan mijn kunstwerken die gaan over herinnering, verval en tijdelijkheid, maar vooral ook over de beweging van eb en vloed. Het is een langzaam proces waarbij het landschap eindeloos vaak door mijn hoofd gaat. Zo ontstaan de werken die uiteindelijk in mijn atelier echt vorm krijgen.’
Heb jij ook een plek op de Wadden die je koestert en wil je dat verhaal delen met lezers van WADDEN? Laat het ons weten via: community@waddenvereniging.nl Kijk voor alle verhalen op waddenvereniging.nl/reisverhalen.
WADDEN HERFST 2024
WADDEN, herfst 2024
Het magazine WADDEN is een uitgave van de Waddenvereniging. Geef jij om de rust, ruimte en ruige natuur van het Waddengebied? Geef voor de Wadden en steun ons werk met een donatie of word lid vanaf € 2,50 per maand. waddenvereniging.nl/meehelpen
HOOFDREDACTEUR Jojanneke Drijver
EINDREDACTIE Daniël Mulder, Caroline Vogel
REDACTIE Annemarie Bergfeld, Tessa van Bussel, Lidewij Kemme, Maartje Kouwen, Koen Moons, Diederik Plug, Baukje Venema, Marcus Werner
VORMGEVING Très Melis
VERDER WERKTEN MEE Renate de Backere, Renske de Boer, Miranda Bolten
Copyright en auteursrechten 2024 –Waddenvereniging. Onder voorbehoud van alle rechten. De Waddenvereniging besteedt de grootst mogelijke zorg aan de betrouwbaarheid en actualiteit van alle artikelen en data. Voor eventuele onjuistheden kunnen de Waddenvereniging en andere informatieleveranciers niet aansprakelijk worden gehouden. Vermelde meningen en beweringen kunnen afwijken van de standpunten van de Waddenvereniging. Overname van artikelen of het magazine opnemen in een leesportefeuille na overleg met de hoofdredactie.
WADDENVERENIGING
Postbus 90
8860 AP Harlingen
Telefoon: 0517 493 693
E-mail: info@waddenvereniging.nl
Website: waddenvereniging.nl
DRUK Pijper Media
WADDEN wordt gedrukt op en verpakt in FSC gecertificeerd papier. Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.
SPECIAAL VOOR LEDEN
Leden van de Waddenvereniging ontvangen het magazine WADDEN vier keer per jaar in hun brievenbus. De ledenraad vertegenwoordigt de leden en staat open voor vragen, ideeën en suggesties. Verenigingsleden zijn ook van harte welkom als toehoorder op vergaderingen. De eerstvolgende vergadering is op zaterdag 14 september 2024.
Ga voor meer informatie en aanmelden naar waddenvereniging.nl/ledenraad.
Rust
In de wintereditie van het magazine WADDEN zoeken we de rust en verstilling op.
7X Roots €37 VOOR SLECHTS
SCHEURKALENDER
OF NATUURAGENDA CADEAU!
Ga snel naar
Elke dag een natuurvraag of fascinerend feitje én prachtige natuurfotografi e.
T.W.V. € 17,99
• Prachtige foto’s
• Overzichtelijke datumaanduiding en indeling
• Veel schrijfruimte
• 6 ansichtkaarten cadeau
en profiteer van maximaal 43% korting! of bel 020-894 7548 (op werkdagen tussen 9.00-17.00 uur)
Deze aanbieding is geldig t/m 31 december 2024 en/of zolang de voorraad van de Roots Scheurkalender en Roots Natuuragenda strekt. Het abonnement loopt tot wederopzegging en is na de actieperiode eenvoudig per maand opzegbaar. Op deze aanbieding zijn de leveringsvoorwaarden en het privacy beleid van Roularta Media Nederland van toepassing.
T.W.V. € 14,99
Liever de Roots Natuuragenda of Scheurkalender 2025 los bestellen? Scan dan deze QR-code.
