WADDEN magazine herfst 2023 - jaargang 58

Omhoog kijken

Ik schrijf dit terwijl ik in een tentje bivakkeer op Texel. De afgelopen dagen heb ik bijna alleen maar naar beneden gekeken. Op de grond vind je namelijk van alles. Schelpen, krabben, zeesterren en wanneer jij dit magazine leest ook weer de wereld aan prachtige paddenstoelen. Er ligt ook veel rommel op de grond. Eén van de grootste ergernissen van Nederlanders las ik. En ook die van mij. Het wordt dus weer tijd om de blik wat meer omhoog te werpen.

Fotograaf Jeroen Hofman kreeg, door op een trappetje te klimmen of in een hoogwerker te stappen, een heel nieuwe kijk op het landschap. In zijn foto’s zijn lucht en aarde even belangrijk en legt hij de kwetsbaarheid vast van een gebied dat altijd in beweging is. Zeker in de herfst is dat zo. Er is geen beter moment om weer meer naar boven te kijken dan in dit seizoen wanneer er wolken vogels voorbijtrekken. Maar waarom (ver)trekken zoveel vogels? In dit magazine leggen we dat uit. Ook in het donker kun je van alles in de lucht zien. Astroloog Koen van den Driesche geeft de beste sterrenkijktips voor het najaar. Meer bijzondere hemelverschijnselen – bij nacht én dag – vind je op pagina 35. Voor de mensen die toch echt liever naar beneden kijken hebben we goed nieuws. Aan korstmossen kun je namelijk aflezen hoe het ervoor staat met de lucht. Het slechte nieuws: de luchtkwaliteit kan wel beter op de Wadden. In vijf vragen geven we een toelichting.

Het volgende nummer verschijnt deze winter en heeft als thema bodem. Ik kijk er nu al naar uit.

IN DIT NUMMER

04 Een hemelse blik Interview met Jeroen Hofman over de Wadden Kalender 2024

12 Uit de hoogte Satellieten, vliegtuigjes en drones helpen biologen bij onderzoek.

18 Zuivere lucht Is de lucht op de Wadden echt zo schoon en gezond?

27 Klimaatbewakers Korstmossen ‘vertellen’ veel over de luchtkwaliteit

30 Vliegende nomaden

Het mysterie van de vogeltrek

35 Bijzondere luchtverschijnselen Van groene flits tot fata morgana

42 Herfsthemel bij nacht

Op reis tussen de sterren

COVERFOTO: JEROEN HOFMAN

RUBRIEKEN

10 Eb & Vloed Berichten van het wad

16 Waddenwinkel

Mooie én duurzame producten

20 Langs wuivend graan Fietsen door Oost-Groningen

23 Jutten!

Vliegen in vele vormen

36 Waddenleven

Happen naar lucht

44 Geniet Wad Speciaal voor leden: korting, excursies en meer

46 Mijn waddenplek

Fietsende activist Dirk Kuiken heeft een band met Slingerhaan

47 Colofon

Luchten

Jeroen Hofman maakte de foto’s voor de Wadden Kalender 2024. Op het hoogste duin van de eilanden vertelt hij over zijn handelsmerk: het fotograferen vanaf hoogte. En over levende luchten.

Waar op Vlieland we het beste konden afspreken, vroeg ik fotograaf Jeroen Hofman. ‘Op het Vuurboetsduin, onderaan de vuurtoren’, klonk het beslist door de telefoon. Dikke witte wolken jagen over de vuurtoren heen naar het oosten. De zon schijnt er uitbundig tussendoor als we op een bankje aan de voet van de toren gaan zitten. Hofman spreidt zijn armen, zijn linkerhand wijst naar de Noordzee, de rechter naar het wad. ‘Op deze plek kan ik je het beste laten zien wat ik het allermooiste van de Waddeneilanden vind: je ziet de horizon aan alle kanten en er is geen horizonvervuiling. Geen hoogbouw, geen windturbines. En hier zie je goed hoe snel het landschap verandert. Nu liggen er een paar boten droog op het wad, over zes uur staat er weer water. Die ruimte, het landschap en de luchten die voortdurend in beweging zijn... dat vind ik uniek aan de Wadden.’

Toevalstreffer

Vorig jaar kwam zijn boek Eiland uit, de Nederlandse Waddeneilanden in zestig portretten. Een selectie uit deze foto’s siert de Wadden Kalender 2024. Het overgrote deel van de foto’s in het boek maakte hij uit een hoogwerker vanaf exact twintig meter hoogte. Zijn apparatuur - met een 100 miljoen pixelcamera - vindt hij te kostbaar om aan een drone te hangen. Een enkele keer moest hij zijn toevlucht nemen tot een helikoptervlucht, bijvoorbeeld om het Vlielander Reddinghuisje vast te leggen. ‘Die foto is mijn favoriet van de serie. Het was een toevalstreffer. Ik wilde De Slufter op Texel

‘Weken heb ik rond het Seinhuisje op het duin naast de Terschellinger Brandaris gezworven. Ik kwam er niet uit van welke kant ik het beste kon fotograferen. Uiteindelijk koos ik de kant vanaf het dorp. Ik besloot voor een vorm van romantiek te gaan. Het slingerende pad omhoog vind ik er romantisch uitzien. Het moment, precies tussen twee buien in, geeft de foto een Ruisdaelachtige sfeer mee. Daar ben ik heel blij mee.’

TEKST: ANNEMARIE BERGFELD

‘Op deze foto komen twee dingen mooi samen: de touch van de Vlielanders in de vorm van de aanspoelsels waarmee ze de schutting rond het Drenkelingenhuisje behangen hebben en de twee vlakken van lucht en zand met de cirkel in het midden. Het was een toevalstreffer. Ik wilde de Slufter op Texel fotograferen, maar de lucht trok dicht. Ik zei tegen de helikopterpiloot: vlieg nog maar even over de Vliehors. En bám, daar was het Drenkelingenhuisje tegen een dramatische wolkenlucht.’

‘LUCHT EN AARDE ZIJN ONLOSMAKELIJK

MET ELKAAR VERBONDEN’

fotograferen, maar de lucht trok dicht. Ik zei tegen de helikopterpiloot: vlieg nog maar even over de Vliehors. En bám, daar hing een dramatische wolkenlucht achter het Reddinghuisje. Ik vind de foto stilistisch geslaagd, vanwege de cirkel te midden van de vlakken lucht en zand, maar ook om het verhaal dat hij vertelt: het weidse landschap in combinatie met de menselijke interventie. Al het juttersspul aan de schutting moet er elk jaar

in oktober weer af en de schutting zelf afgebroken. Hierin zie ik het vernuft, de inventiviteit en energie van de eilanders. En op deze schaal kunnen mensen, kan zelfs het toerisme, prima samengaan met de natuur. Voor mij straalt deze foto zelfs harmonie uit.’

Geen activist

Hij was weleens op Schiermonnikoog geweest en een opdracht bracht hem een

‘Deze kwelder bij het Oerd op Ameland heb ik in alle seizoenen gezien en gefotografeerd. Het is een prachtig gebied. Elk jaargetijde is het anders en kleurt het anders. Deze foto pakte het beste uit. Het licht dat door de wolken valt, geeft het beeld diepte en reliëf. De horizon zet ik vrijwel altijd in het midden. Dat vergroot het kijkdooseffect zoals ik het noem: lucht en aarde zijn even belangrijk.’

jaar of wat geleden voor een paar uur naar Vlieland. Toen Hofman de tijd nam en de Wadden beter leerde kennen, verbaasde hij zich over de veelzijdigheid van het landschap en werd hij zich ook bewust van de kwetsbaarheid. ‘Ik denk dat te veel mensen voorbij lopen aan de rijkdom van dit gebied. Ik kan heel kwaad worden als ik van plannen hoor om een pijpleiding onder Schiermonnikoog aan te leggen, maar ik ben geen activist die de straat op gaat.

Met mijn foto’s hoop ik een bijdrage te kunnen leveren aan bewustwording. Door wat ik maak, hoop ik dat mensen gaan nadenken: dit moois hebben we, laat het in godsnaam niet aan onze hebzucht ten prooi vallen.’

Wolkenkrokodil

Voor de research en het uiteindelijke fotograferen van Eiland nam Hofman ‘zeker honderd keer, nee... veel meer nog’ de

boot naar een van de eilanden. Hoe vaker hij er kwam, hoe vaker hij er wilde zijn. Die wens resulteerde in een seizoensplek op camping Stortemelk op Vlieland. ‘Hier kan ik mijn hoofd tot stilstand brengen, me losmaken van de jacht naar meer, die er in de stad altijd hangt. Op Vlie ga ik niet uit eten, niet naar een terras, ik geef me over aan wind, zon, zee en strand. Ik loop de Vliehors over of lig op mijn handdoek in de duinen naar de lucht te kijken. Ik kan dat

‘De Waddeneilanden zijn kapot gefotografeerd, dat geldt ook voor de vuurtoren van Schiermonnikoog.

Bij deze plaat lag de uitdaging erin om een foto te maken met mijn handtekening en niet de zoveelste ansichtkaart of toeristenbrochure. Ik wilde per se de schuur met de vondsten van de jutters op de foto. En een mens. De schilder die aan de vuurtoren werkte kwam op gegeven moment voorbij lopen. Wat een mazzel dat hij ook nog een rood shirt droeg.’

MET KORTING

uren doen, en zie van alles voorbij komen: de letter T van mijn zoon Thomas, een krokodil, een pinguïn op z’n zij.’

Het is niet voor niets dat veel van zijn foto’s gekenmerkt worden door de horizon in het midden - terwijl een ‘gouden’

fotografieregel luidt dat deze op een derde of twee derde hoort te zitten. ‘Ten eerste ben ik niet zo van de regels en ten tweede vind ik de lucht net zo belangrijk als het aardoppervlak’, zegt hij daarover.

‘Kom mee’, spoort hij me aan, en hij loopt naar de rand van het Vuurboetsduin, met vól uitzicht op de Waddenzee. ‘Zie je hoe de zon door de wolken heen op het water schildert? Lucht en aarde zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Kijk ook maar eens naar 17e-eeuwse meesters als Van Ruisdael, die maakten complete portretten van wolkenluchten. Luchten leven, ze vertellen hele verhalen.’

Bestel de Wadden Kalender 2024 tot 1 november 2023 met 10% vroegboekkorting via deze QR-code of kijk op pagina 16-17.

‘Toen ik klein was heb ik vanaf het Noordzeestrand wel eens een bevroren zee gezien. Het leek zó lang geleden toen ik bij De Cocksdorp op Texel dit kruiende zee-ijs zag. In de hoogwerker is het altijd koud. Deze keer al helemaal, want het waaide ook stevig. Maar ik kleed me op de kou. Voor deze foto vond ik het bootje en de mensen essentieel. Als die elementen niet in beeld waren, dan zou je geen idee hebben waar je naar kijkt.’

OVER JEROEN HOFMAN

Tijdens zijn de opleiding Reclame en Presentatietechnieken raakte Jeroen Hofman (Helmond, 1976) in de ban van fotografie. De Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag volgde. Zijn doorbraak was de serie Playground (2011): oefenterreinen van politie, brandweer en Defensie. ‘Bij de eerste foto’s die ik hiervoor maakte, miste ik context. Door de hoogte in te gaan, vond ik die wel.’ Sindsdien is werken vanaf hoogte zijn handelsmerk. ‘Van bovenaf kan ik de maatverhoudingen en de gelaagdheid van het

landschap laten zien.’ Vier jaar werkte Hofman, die in Amsterdam woont, aan Eiland. Lang voordat hij een foto maakt, heeft hij die al in zijn hoofd en doet hij eindeloos research naar het weer, het juiste standpunt, naar wat er gaat gebeuren op die plek. Vanaf voorjaar 2024 zijn foto’s van hem te zien in het Scheepvaartmuseum Amsterdam op de expositie vanwege 200 jaar Koninklijke Nederlandse Redding Maatschappij. Een boek over Zeeland is in de maak. Hij won tweemaal de eerste prijs bij de Zilveren Camera.

VLOED EB &

- nieuws van het wad -

Blijf

op de hoogte van het laatste nieuws van de Waddenvereniging via www.waddenvereniging.nl/nieuwsbrief.

TEKST: TESSA VAN BUSSEL EN JOJANNEKE DRIJVER

FRISSE IDEEËN JUTTEN VOOR 2024

Medewerkers, bestuur en ledenraad delen met elkaar een grote liefde voor de Wadden. Minstens één keer per jaar ontmoeten we elkaar in het gebied; voor inspiratie en om plannen te maken voor het komende jaar.

Dit jaar is dat tijdens de World Cleanup Day op zaterdag

16 september op Texel. Dan gaan we gezamenlijk afval opruimen langs een deel van de Waddenzeedijk. Ondertussen bespreken we welke dromen en ambities we hebben voor het jaarplan van 2024. De rol van de ledenraad is om jaarplannen en begrotingen vooraf goed te keuren.

TERUGBLIK OP 2022

Eén van de werkzaamheden van de ledenraad is het vaststellen van het jaarverslag om te controleren of de doelen van de Waddenvereniging zijn behaald en of het geld doelmatig is besteed. Afgelopen lente is dat gedaan voor het jaarverslag van 2022. We zijn trots op wat we met elkaar hebben bereikt: bijna 100.000 kilo afval is opgeruimd uit zee met project CleanUpXL, het

gat door de Afsluitdijk voor de Vismigratierivier is gerealiseerd, delen van de Waddenzee zijn gesloten voor intensieve garnalenvisserij én er is een brede beweging gemobiliseerd tegen gaswinning onder de Waddenzee. Ben je benieuwd welke impact de Waddenvereniging in 2022 nog meer heeft kunnen maken? Lees dan ons jaarverslag: www.waddenvereniging.nl/jaarverslag

JOJANNEKE DRIJVER

JOJANNEKE DRIJVER JAN DE BOER

WEBSITE VERNIEUWD!

Prikkelend en informerend

Veel mensen leren de Waddenvereniging kennen via onze website. Als lezer van het magazine WADDEN ken je ons natuurlijk al. Toch nodigen we je van harte uit om weer eens een kijkje te nemen op www.waddenvereniging.nl.

Onze website is namelijk volledig vernieuwd. Goed leesbaar op je computer en mobiele telefoon. We vertellen over de vele onderwerpen waar we het verschil willen maken voor het waddengebied. En over de verschillende manieren waarop je ons werk kunt steunen. Met meer (bewegend) beeld prikkelen en informeren we je over de schoonheid van dit Unesco Werelderfgoed.

Krijg je daarna zin om naar de Wadden te gaan, dan kun je het gebied ontdekken door in een paar stappen jouw activiteit of wadexcursie te boeken. Ook dit najaar hebben we een mooi programma. Als lid ontvang je standaard korting.

Doneer voor dieren

Achter de rust en schoonheid van de waddennatuur gaat een rijke dierenwereld schuil. Maar het kwetsbare ecosysteem in het waddengebied wordt ruw verstoord door bijvoorbeeld gasboringen, zoutwinning, vervuiling, geluidsoverlast en de effecten van klimaatverandering. Wij zetten ons in voor de bescherming van de vele gezichten van het wad. Help jij ons daarbij? Steun de Waddenvereniging met een donatie via: www.waddenvereniging.nl/gezichten.

CO2-neutraal afval opruimen

Klimaatneutraal werken staat centraal in het behalen van de doelen binnen het project CleanUpXL. Hoewel we zo efficiënt en schoon mogelijk proberen te werken, varen de bergingsschepen die we inhuren nog steeds op fossiele brandstof. Daarom compenseren we de CO2-uitstoot die ontstaat door het verstoken van dieselolie tijdens de bergingen. Dat doen we met de aankoop van CO2-certificaten via PlatformCO2neutraal, een initiatief van de Natuur- en Milieufederaties.

Dankzij CleanUpXL wordt het grondwaterpeil van een Fries veenweidegebied bij Langweer verhoogd. Agrarisch ondernemer Mickey Wijntjes is één van de grondeigenaren: ‘Een hoger grondwaterpeil betekent dat het agrarisch gebruik verandert van intensief naar

extensief, de opbrengst is dus minder. Compensatie via deze certificaten is dan ook belangrijk om deze verandering mogelijk te maken.’ Naast minder CO2-uitstoot, zorgt de vernatting ook voor een aantrekkelijker gebied voor weidevogels. Een mooie win-winsituatie dus, waarvan alle partijen hopen dat goed voorbeeld, goed doet volgen.

HENK POSTMA

De natuur in het waddengebied wordt steeds vaker bestudeerd vanuit de lucht. Vooral het gebruik van drones heeft de laatste tien jaar een enorme vlucht genomen. Ze maken het onderzoek veel sneller en er

kunnen grotere gebieden worden onderzocht. Dieren die eerder nauwelijks te benaderen waren, zijn nu vanuit de lucht te observeren. Dankzij artificiële intelligentie (AI) helpen computers ook nog eens om

snel beelden te boordelen en bijvoorbeeld dieren te herkennen en te tellen. Ontwikkelingen in de Waddenzee kunnen zo beter in de gaten worden gehouden. Ook de natuur kan zo beter worden beschermd. >

ZEEHONDEN TELLEN

Al sinds de jaren 70 telt Wageningen Marine Research vanuit een klein vliegtuigje de zeehonden in de Waddenzee. Eerst ter plekke vanuit het vliegtuig, daarna handmatig op basis van luchtfoto’s en langzaam neemt AI een groot deel van het telwerk over.

MOSSELBANKEN METEN

Decennialang werd de ligging van schelpdierbanken nauwkeurig bijgehouden door over de Waddenzee te vliegen en er vervolgens met een schip heen te varen. Al lopend met gps werd de omvang van de bank ingemeten. Nu gebruiken onderzoekers hiervoor satelliet- en soms ook dronebeelden. Computers

worden geprogrammeerd om op dronebeelden automatisch de verhouding mosselen en oesters te bepalen. Deze methode werd onlangs ook gebruikt bij de monitoring van de effecten van het aanleggen van elektriciteitskabels dwars door een mosselbank tussen Holwerd en Ameland.

BROEDVOGELS TELLEN

Om zicht te houden op het broedsucces van grote sterns in de broedkolonies Utopia en Wagejot op Texel worden sinds 2014 broedende sterns en hun jongen geteld met behulp van een drone. Recent onderzoek binnen het project Wij & Wadvogels laat zien dat dit minder verstoring geeft dan het betreden van de

kolonie. Het zal ook niet lang duren voor computers sterns en andere soorten in de kolonie kunnen onderscheiden. In een broedkolonie in Zeeuws-Vlaanderen is dit al met succes gedaan.

ZEE-EENDEN OBSERVEREN

Over het gedrag van zwarte zee-eenden is nauwelijks iets bekend. Als je in de buurt komt, duiken ze namelijk snel onder water of vliegen weg. In een onderzoek met verschillende soorten drones op de Noordzee, net boven Ameland, is het afgelopen jaar gelukt ze op te sporen en hun voedselzoekgedrag langdurig te filmen. Die kennis helpt bij de bescherming van deze zeldzame vogel.

VEGETATIE IN KAART

Satellieten en drones worden gebruikt om de vegetatie van duinen en kwelders in kaart te brengen. Door gebruik van speciale camera’s (hyperspectraal, met veel banden over een breed kleurenspectrum) kunnen ook plantensoorten herkend worden.

VROEGE VOGEL KORTING

Tot 1 november 2023 profiteer je.

van 10% VROEGE VOGEL KORTING..

Alle bestelde kalenders worden.

vanaf eind november bezorgd..

Ben jij Wijs met de Waddenzee? Draag

het uit met één van deze duurzame producten. Met jouw aankoop steun je het werk van de Waddenvereniging.

Wijs met de Waddenzee

WADDEN HOODIE

Vanaf ladders, vanuit een hoogwerker of een helikopter laat Jeroen

Hofman de gelaagdheid van het landschap zien. Geniet 12 maanden lang van zijn prachtige foto’s van de Nederlandse Waddeneilanden in de WADDEN KALENDER 2024 1

€ 79,95

UNISEX MODEL

Een kunstwerk met krachtige boodschap vind je op de duurzame unisex WADDEN HOODIE. De trui zelf is gemaakt van gerecyclede en natuurlijke materialen 2

Ook op frisse dagen kun je warm het wad op met de WIJS SWEATER 3

Deze iconische blauwe trui met geborduurd logo is er zowel voor dames als heren.

Heerlijk ravotten in het bos of uitwaaien op het wad? Je (klein)kind kan onbezorgd de natuur verkennen met de KIDS WIJS HOODIE 4

Bestel online, via de bestelbon in dit magazine of ga naar één van onze winkels. Voor bestellen en adressen kijk op www.wijsmetdewaddenzee.nl . Heb je vragen? Bel de klantenservice op 085 273 17 72 of mail met webwinkel@wijsmetdewaddenzee.nl .

4 KIDS WIJS HOODIE

Frisse lucht

LUCHTKWALITEIT IN 5 VRAGEN

Lekker uitwaaien op de Waddeneilanden, want daar is de lucht zo schoon. Althans, dat wordt altijd gezegd. Is het waar? Zo ja, hoe komt dat dan?

TEKST: KOEN MOONS ILLUSTRATIES: ADOBESTOCK

2 WELKE STOFFEN VEROORZAKEN LUCHTVERVUILING ?

1 IS DE LUCHT OP DE WADDEN ECHT ZO SCHOON ?

De lucht in het waddengebied is inderdaad een stuk schoner dan op veel andere plekken in Nederland. Wie op de website van het RIVM de kaartjes over luchtkwaliteit bekijkt, ziet bijvoorbeeld bij stikstofdioxide grote rode vlekken (hoge waarden) in de Randstad en veel blauw (lage waarden) in het noorden van het land. Vooral de vastelandskust langs de Groningse Waddenzee en de eilanden scoren goed. Op de Waddenzee zelf wordt niet gemeten.

In Nederland gaat het bij luchtvervuiling vooral om stikstofoxiden en fijnstof, een verzameling van verschillende zeer kleine vaste stoffen die diep in de longen kunnen belanden. Vooral roet is een schadelijk type fijnstof, dat ontstaat bij onvolledige verbranding en kankerverwekkende PAK’s (Polycyclische aromatische koolwaterstoffen) kan bevatten. Verkeer en industrie zijn vaak boosdoeners, al kan landbouw ook sterk bijdragen aan de fijnstofconcentratie in een gebied. In dat geval gaat het om mest- en voerdeeltjes, huidschilfers en deeltjes van veren en haren. Niet voor niks kleuren op de fijnstofkaart van het RIVM ook de gebieden in het oosten en zuiden van het land met veel intensieve veehouderij diep rood. Rotterdam steekt er zowel qua stikstofoxiden als fijnstof met kop en schouders bovenuit.

4

IS DE LUCHT IN HET HELE WADDENGEBIED SCHOON ?

Ook in het waddengebied zijn plekken met minder goede luchtkwaliteit. Zo doen steden als Leeuwarden, Groningen, Harlingen en Den Helder het minder goed wanneer het om stikstofdioxide gaat. Dit geldt ook voor de omgeving van snelwegen die door Friesland en Groningen lopen. Een deel van Texel en een deel van de Friese waddenkust hebben ook iets hogere concentraties, maar blijven wel onder het door de Wereldgezondheidsorganisatie bepaalde veilige niveau.

3

WAARDOOR IS DE WADDENLUCHT ZO SCHOON?

Dat komt vooral doordat er in het waddengebied weinig mensen wonen, er weinig verkeer het gebied doorkruist en er niet veel industrie is. Vergelijk het met Rotterdam waar veel meer mensen in een klein gebied wonen, veel industrie is en ook nog veel vrachtverkeer en scheepvaart voor uitstoot van vervuilende stoffen zorgen. Op de eilanden is bovendien aanvoer van relatief schone zeelucht, vooral wanneer de wind uit het noorden of noordwesten komt. Er zijn ook vermoedens dat zeelucht deels nog onbekende eigenschappen heeft die de gezondheid van mensen bevorderen. Onder andere door Universiteit Gent wordt hier serieus onderzoek naar gedaan. Zo vonden onderzoekers in zoutspray uit zee een door algen en bacteriën geproduceerde stof die mogelijk cholesterol verlaagt en longkankercellen doodt.

5

ZIJN DE INWONERS VAN DE WADDEN GEZONDER?

Dat is moeilijk hard te maken. Maar uit diverse onderzoeken blijkt dat vuile lucht ook echt ziek maakt en bijvoorbeeld kanker en hart- en vaatziekten kan veroorzaken. Deze risico’s zijn in het waddengebied dus in elk geval

kleiner. Mensen met een chronische longaandoening, zoals astma of COPD, hebben vaak baat bij een omgeving met schonere lucht. Het is dan ook niet gek dat vanuit het hele land mensen schone lucht komen opsnuiven in het

waddengebied. Terschelling herbergt zelfs meerdere zogenoemde luchtvluchtelingen. Sommige van hen waren in hun eerdere woonplaats veroordeeld tot een scootmobiel, maar lopen op het eiland vrolijk rond.

Langs Gronings graan

Nergens in Nederland groeit zoveel graan als in het Oldambt, Oost-Groningen. Fiets mee door de gulle Graanrepubliek en stap af bij distilleerderij Alambik of ontdek hoe een boer experimenteert met oude graansoorten om verloren gegane smaken terug te brengen.

In de prachtig gerestaureerde boerderij Hermans Dijkstra is een restaurant gevestigd; op het erf erachter zit B&B Graanzicht.

De lange grassen in de bermen buigen onder de wind, het riet buigt dieper, het graan het diepst. Zwierige dansbewegingen lijken het, als duizenden en duizenden graanhalmen soepel met de wind meebewegen. De nazomer is de mooiste periode om door het Oldambt te fietsen. Dan zijn tarwe, rogge, haver, spelt en ook onbekendere graansoorten als emmer en het Zweedse Ölands Landvete goed hoog gegroeid en dansen ze op het land. Het Oldambt is de graanschuur van Nederland, onze eigen Graanrepubliek. De landarbeiders leefden in bittere armoede, de lonen waren laag en ‘s winters zaten ze werkloos thuis. Maar de boeren voeren er wel bij toen na 1850 de graanprijzen tot recordhoogtes stegen. Ze bouwden villa’s, vaak in chaletstijl die ze leerden waarderen tijdens hun vakanties in Beieren of Zwitserland. Op het erf verrezen steeds grotere schuren - want de vruchtbare zeeklei bracht steeds meer graan op. Boerderij Hermans Dijkstra in Midwolda staat model voor de vele herenboerderijen in het Oldambt. Een herenboerderij was niet compleet zonder slingertuin: slingerende paden langs bloeiende perken, monumentale bomen, onverwachte doorkijkjes en een waterpartij waarin de voorname voorgevel van de villa nog eens weerspiegeld werd.

NOG TWEE SMAKELIJKE ADRESSEN:

BRUINE EMMER

Gert Noordhoff is een boer van vandaag. En van het verleden, en van de toekomst. Op zijn akkerbouwbedrijf Nieuw Udengast in Bellingwolde experimenteert hij met oude rassen en nieuwe methodes. De zon komt net door als hij het veld oploopt. ‘Luister’, zegt hij. ‘Je kunt het graan in de aren horen knappen. Door de zon droogt het vocht op en “knap”.’ Op zijn akkers heeft Noordhoff vijftien haver- en tien gerstsoorten staan, Zweeds Ölands Landvete en bruine emmer, een oude tarwesoort die nu nog groen is maar snel geel zal worden. Smaak terughalen, dat is wat hij wil. ‘Moderne granen, vooral gerst, zijn zo gekweekt dat de vezels een stuk kleiner werden. Maar juist die vezels zorgen voor smaak. In 2012 zijn mijn vader en ik begonnen met het terughalen van oude rassen. Door samen met wetenschappelijke onderzoekers te experimenteren zoeken we uit welke het beste passen op onze kleibodem. Die verloren gegane kennis willen we terughalen. Dat is een proces van jaren.’

Tussen de graanhalmen staan rijen stokbonen, duivenbonen, venkel en kolen. Kamille, korenbloemen, klaprozen en rode klaver – ‘een goede stikstofbinder’zorgen voor kleur én insecten aan de randen van de graanakkers. ‘Die afwisseling is zo belangrijk. De gele kwikstaart broedt

Ambachtelijke kaasmakerij Oldambt, Tweekarspelenweg 18, Blijham. De Zuivelmand voor de lekkerste boerenproducten, Tweekarspelenweg 14, Blijham.

TEKST: ANNEMARIE BERGFELD FOTO’S: ANNEMARIE BERGFELD E.A.

Oudeschans is één en al historische knusheid te midden van uitgestrekte akkers.

Gert Noordhoff experimenteert met oude rassen en nieuwe methodes.

hier, we hadden zelfs een broedend paapje. De vogels helpen ons door de rupsen van de kolen te eten. Ik ben ervan overtuigd dat zij hier graag komen door de variatie op het land.’

HONGERIGE WOLF

Variatie is er ook in de winkel van distilleerderij Alambik, aan de Zuiderweg in Midwolda. Je fietst er zo voorbij - en dat gebeurt me dan ook. ‘Wij zijn maar klein’, verklaart Sandra Nešić. Samen met haar man Žarko stookt ze jenever, eau de vie, whisky, gin, kruidenbitters en likeuren van bijvoorbeeld kweepeer, vlierbessen en rabarber. Ook al zijn ze ’maar klein’, de productie liegt er niet om. Hun granen betrekken ze het liefst uit de buurt. Rogge komt van de arme zandgronden uit Westerwolde, emmertarwe van Gert Noordhoff, boekweit - dat trouwens geen graan is, maar een plant uit de duizendknoopfamilie - uit Drenthe. Spontaan wordt er een kleine proeverij voor me georganiseerd. Fles na fles komt op tafel onder de pergola naast het huis. Ik houd het bij nippen, ik moet nog fietsen. Maar een fles limoncello en een fles rabarberlikeur in de fietstas... dat kan nooit een probleem zijn.

Ik fiets door de Reiderwolderpolder en de Carel Coenraadpolder, beide geroemd om hun vruchtbare kleigrond. De horizon is ver, de lucht hoog, de wegen zijn recht en lang, de graanvelden worden slechts onderbroken door een enkele boerderij of windturbine. Ik kom door Ganzendijk en Hongerige Wolf, een winderig gehucht dat in 2019 de titel Schierste Ploatsnoam (mooiste plaatsnaam) van Groningen won.

FIETS ZELF DEZE FOODROUTE

Het versloeg onder meer Valom, Doodstil en Jipsingboermussel.

Veel mensen kwam ik onderweg al niet tegen, helemaal doodstil is het bij De Kiekkaaste. Bij Nieuwe Statenzijl en op nog geen tweehonderd meter van de Duitse grens staat Nederlands enige buitendijkse vogelkijkhut. Snelstromend water, slik, vogels en een fenomenaal uitzicht over de Dollard openbaren zich na een wandelingetje over het vlonderpad tussen hoge rietkragen.

VERHAAL VAN HET GRAAN

Niet ver van de Kiekkaaste, in Bad Nieuweschans, komt alles bijeen. In de vorig jaar grondig verbouwde Oude Remise, een voormalige stoomlocomotievenloods, zetelt de coöperatie de Graanrepubliek. Wiebrand van der Wijk, onder de naam Bakker Wiebrand een begrip in Groningen, is een van de initiatiefnemers. ‘In de Oude Remise hebben we ambachtelijke bedrijven op het gebied van lokale granen bijeengebracht. Hier wordt van graan uit de omgeving bier gebrouwen, desembrood gebakken en de alcohol voor Hooghoudt’s jenever gestookt. Je kunt alle producten ter plekke kopen.’ Elk weekend valt het verhaal van graan uit het Oldambt in dit prachtige industriële monument te beleven en te proeven. En ook hier staat smaak centraal. Samen met boeren als Gert Noordhoff, overigens ook vanaf het begin bij de Graanrepubliek betrokken, experimenteert de coöperatie naar hartenlust met verschillende graanrassen op verschillende soorten kleigrond. Als de smaak van het gulle land van het Oldambt ergens tot leven komt, dan is het hier.

De beschrijving van de fietsroute De Graanrepubliek (53 km) en de adressen in dit artikel zijn te vinden op: www.waddenvereniging.nl/foodroutes.

De horizon is ver, de lucht hoog, de wegen zijn recht en lang

WIEBRAND VAN DER WIJK

Wie niet kan vliegen moet slim zijn

Wegvliegen wanneer je in gevaar bent, naar verre oorden vliegen waar het leven goed lijkt: een paar vleugels zijn reuze handig. De mens heeft een paar manieren gevonden om zonder vleugels toch door de lucht te reizen. En hij is niet de enige.

BALLONVAREN

Als spin kom je zelfs met acht pootjes lopend niet ver. Onhandig als je een ander voedselgebied of een partner zoekt. Maar daarvoor kunnen spinnen ‘ballonvaren’. Daarbij maken zij gebruik van opstijgende luchtstromen en de wind. Het diertje zoekt een hoog punt en wacht op het juiste moment. Dan wipt hij zijn achterlijf omhoog, werpt een draad de lucht in, of zelfs een driehoek van draden, en lanceert zich om kilometers ver te zweven aan zijn lichte zijden

ALAMYSTOCK

draad. Maar biologen hebben ook een andere manier waargenomen. Daarbij maakt de spin gebruik van het elektrostatisch veld van de aarde. De juiste hoeveelheid elektrische lading en daarmee het juiste moment van lancering bepaalt hij met behulp van haren aan zijn pootjes, die als sensoren dienen. Waarschijnlijk worden beide technieken tegelijk gebruikt.

ZWEEFVLIEGEN

Eigenlijk zijn het bewoners van warmere zeeën dan de Waddenzee, vliegende vissen. Maar er is er al eens een in de buurt van Terschelling waargenomen. Wie weet gaan we ze door klimaatverandering vaker tegenkomen. Wanneer een vliegende vis door een roofvis wordt achtervolgd, gaat hij heel hard zwemmen en schiet in volle vaart het water uit. Hij klapt zijn grote borstvinnen uit en zweeft zo tot een minuut lang over

het water. Daarbij gebruikt hij de opwaartse luchtstromen van golfkammen, zoals een paraglider die van een heuvel. Maar boven water wachten andere jagers: vissende vogels…Kijk voor filmpjes op: www.waddenvereniging.nl/de-lucht-in.

TEKST: LIDEWIJ KEMME

Zweefzaad

Planten hebben allerlei manieren om te zorgen dat niet al hun zaadjes onder de moederplant terechtkomen. Er zou niet genoeg voedsel zijn voor alle plantjes wanneer ze ontkiemen en ze zouden elkaar verstikken. Vaak is het de wind die het zaad verspreidt.

Het zaad is dan zo gevormd dat het langer in de lucht blijft.

ADOBESTOCK

In de zomer lijken er soms sneeuwvlokjes in de lucht te dansen. Het is het pluis van wilgen en populieren , dat het zaad meevoert op de wind.

Wanneer esdoornzaadjes vallen,helikopterbladbeginnenzevanzelftedraaienalseenomlangerindeluchtteblijven.

Iepenzaad heeft vleugeltjes om te blijven zweven.

De haartjes van paardenbloemenzaad zijn zo slim geplaatst dat het optimaal profiteert van luchtstromen en heel ver kan zweven.

Maak zelf een luchtvis om in de wind te laten zweven. De handleiding kun je downloaden via www.waddenvereniging.nl/de-lucht-in.

Henk-Jan van der Kolk in Oostenrijk bij een boom met longenmos, één van Europa’s grootste korstmossen, dat lang geleden (rond 1900) ook veel op de Veluwe voorkwam.

Korstmossen als klimaatbewakers

Korstmossen zijn zeer gevoelig voor veranderingen van het klimaat en kunnen bovendien een goede indicator zijn voor de luchtkwaliteit in een bepaald gebied. Onderzoeker

Henk-Jan van der Kolk legt uit hoe dat zit en wat korstmossen kunnen vertellen over de luchtkwaliteit in het waddengebied.

TEKST: DIEDERIK PLUG

Henk-Jan van der Kolk houdt zich hobbymatig al een jaar of tien met korstmossen bezig; sinds 2018 werkt de 29-jarige onderzoeker bij de Bryologische en Lichenologische Werkgroep (BLWG), de vereniging voor mossen- en korstmossenonderzoek in Nederland. Van der Kolk is daar onderzoeker. De BLWG brengt niet alleen alle

korstmossoorten in kaart, maar onderzoekt ook de verspreiding ervan en doet aan bescherming. Die korstmossen zijn intrigerende wezens. Ze bestaan uit een symbiose van algen en schimmels en komen overal voor, zegt Van der Kolk: ‘Alle plekken die je op stenen en bomen ziet, zijn korstmossen. Die groeien

heel langzaam, een paar millimeter tot hooguit een centimeter per jaar. Belangrijk is dat ze het hele jaar door aanwezig zijn, én in dezelfde vorm. Korstmossen zijn

bikkelhard: als het te droog wordt, gaan ze in een soort slaapmodus en als het weer vochtiger wordt, groeien ze weer een beetje bij.’

Waarom zijn

Betrouwbaar meten

Die eigenschap zorgt ervoor dat je aan de hand van korstmossen veranderingen in de natuur heel betrouwbaar kunt meten. Omdat korstmossen heel gevoelig zijn voor luchtkwaliteit en klimaatverandering, richt het onderzoek van Van der Kolk en zijn collega’s zich ook op dat thema. ‘In

korstmossen belangrijk?

‘Korstmossen hebben verschillende functies binnen een ecosysteem’, legt Henk-Jan Van der Kolk uit. ‘Allereerst doen ze aan fotosynthese; ze leggen via zonlicht koolstofdioxide vast. Daarnaast vormen ze micro-ecosystemen op de plekken waar ze leven. Er leven allemaal kleine insecten in en omheen. Ze maken chemische stofjes aan om niet te worden opgegeten, waar sommige specialistische insecten afhankelijk van zijn. Bepaalde schimmels parasiteren op korstmossen. Kortom: er zijn onderaan de voedselketen heel veel andere wezens die belang hebben bij korstmossen.’

Nederland heb je zo’n 800 soorten korstmossen. De soorten die gevoelig zijn voor luchtkwaliteit vind je op bomen, dat zijn zo’n 200 soorten. Elke soort heeft een eigen voorkeur voor de plek en omstandigheden waar ze groeien.’

Hij vervolgt: ‘De gevoeligheid voor luchtkwaliteit heeft vooral te maken met de zuurgraad van de boomschors; elke boom heeft een eigen zuurgraad en elke korstmossoort heeft een eigen voorkeur voor een bepaalde zuurgraad. De meeste luchtvervuiling wordt veroorzaakt door ammoniak. Als dat op een boomschors neerslaat, dan wordt die schors minder zuur, ‘basischer’, noemen we dat. Neemt de ammoniakneerslag toe, dan uit zich dat in een verandering in de soortensamenstelling: vooral baardmossen, boerenkoolmossen en paardenhaarmos verdwijnen meteen zodra de luchtkwaliteit afneemt. Andere soorten, zoals eikenmos en gewoon schorsmos, zijn ook gevoelig maar houden het wat langer vol. Andere, minder gevoelige soorten komen ervoor in de plaats.’

Nederland heeft veel eikenbomen, ook

groot boerenkoolmos . uiterst gevoelig voor ammoniakvervuiling, is uit het waddengebied verdwenen.

Eikenmos en gewoon schildmos . op een eik in een duinbos op Vlieland.

Een rijtje eiken als meetinstrument

heksenvingermos .

Sommige korstmossen, zoals hier heksenvingermos, nemen juist toe in gebieden met ammoniakvervuiling.

in duinbossen op de Waddeneilanden.

‘Die bomen hebben van nature een zure schors, daar leven soorten op die daarvan houden, zoals eikenmos en baardmos. Zodra daar ammoniak op neerslaat, zie je dat die soorten verdwijnen doordat de eikenstammen minder zuur worden. Door de toegenomen luchtvervuiling gaat het dus heel slecht met de soorten die houden van zure schors.’

Ook op de eilanden heeft dat zijn weerslag gehad, zegt Van der Kolk: ‘Naar verhouding is het aantal metingen dat op de Waddeneilanden wordt gedaan kleiner, maar we hebben veel losse observaties. Daardoor weten we bijvoorbeeld dat het groot boerenkoolmos, dat vroeger veel voorkwam op Vlieland, Terschelling en Ameland, sinds 1980 is verdwenen op Ameland, op Vlieland rond 2000 en op Terschelling sinds 2010.’

Schoonste natuurgebied

Die ontwikkeling past binnen de landelijke trend. Maar het is niet louter kommer en kwel, zegt Van der Kolk: ‘Ja, ook op de eilanden gaan de gevoelige soorten

korstmos achteruit, dat is in heel Nederland zo. Maar dat betekent niet dat het te laat is. We weten dat de ammoniakconcentratie op de Waddeneilanden lager is dan elders in het land. Wat niet wil zeggen dat de lucht er loepzuiver is, maar de vervuiling is iets minder. Luchtvervuiling stopt natuurlijk niet bij provinciegrenzen; de Waddeneilanden hebben het voordeel dat er relatief weinig intensieve veehouderij is, een belangrijke bron van ammoniak. De ammoniak die er neerslaat, komt uit een mengelmoes aan bronnen.’

‘Het interessante is: veel mensen denken dat de Veluwe het schoonste natuurgebied van Nederland is, met zijn grote bossen. Maar niets is minder waar. De Veluwe is sterker vervuild dan sommige natuurgebieden aan de kust. In de duingebieden, ook op de Waddeneilanden, zien we dat heel gevoelige soorten als boerenkoolmos en baardmos verdwenen zijn, maar dat de wat meer bestendige soorten als eikenmos en schorsmos het nog wel goed doen. Die vind je ook op twijgen en struiken, dat kun je op de Veluwe wel vergeten.’

Korstmossen halen hun voedsel uit de lucht en regenwater. Daar zitten veel verontreinigende stoffen in. Doordat het schimmelweefsel aan de buitenkant van korstmos niet waterdicht is, dringen verontreinigingen tot diep in het weefsel binnen. Al in de jaren 80 werd ontdekt dat korstmossen goede indicatoren blijken voor luchtvervuiling. Sinds 1980 worden korstmossen op een gestandaardiseerde manier bestudeerd. Van der Kolk: ‘De meetpunten bestaan uit een rij van tien zomereiken – soms gebruiken we ook populieren en essen. De grootste bulk van de meetpunten zit op zandgronden, in Gelderland, Overijssel, Utrecht Drenthe, Groningen en Friesland. Op de Waddeneilanden staan natuurlijk minder eiken; hier en daar vind je ze in duinbossen, maar verhoudingsgewijs minder dan elders. Dankzij regelmatige bezoeken van korstmossenexperts aan de eilanden hebben we toch ook een goed beeld van de veranderingen van korstmossen daar.’

97 KM/H

… is de hoogst gemeten vliegsnelheid, zonder rugwind, van een trekvogel ooit. Dat was bij de poelsnip, een in Zweden broedende en in Afrika overwinterende steltlopersoort.

Brandganzen vliegen op trek vaak lager dan andere ganzensoorten.

Vliegendenomaden

De vogeltrek in 7 vragen

De silhouetten van in V-formatie vliegende ganzen, afstekend tegen een herfstige lucht. Of een wolk van duizenden goudplevieren die eendrachtig koers zetten naar het zuidwesten. Weinig fenomenen uit de vogelwereld zijn zo indrukwekkend als de vogeltrek.

Waarom trekken vogels?

Biologen hebben verschillende verklaringen voor de pendelbewegingen van vogels tussen hun broedgebieden en de plekken waar zij overwinteren. Voedsel speelt vaak een centrale rol. Steltlopersoorten broeden bijvoorbeeld in Siberië. In de lente vindt hier namelijk een ware insectenexplosie plaats. Ook

brandganzen trekken in het voorjaar naar het Hoge Noorden om te broeden. Hierbij volgen ze de ‘golf’ van opkomend gras.

Voedselgebrek in de wintermaanden kan ook een reden zijn om op reis te gaan: in het waddengebied broedende lepelaars trekken daarom ’s winters zuidwaarts.

Koud winterweer put de energiereserves van vogels uit en kan eveneens achter de zuidwaartse trek zitten, zoals bij scholeksters. En volgens een intrigerende theorie broeden bijvoorbeeld drieteenstrandlopers in de poolgebieden, omdat daar weinig parasieten zijn die de jongen ziek kunnen maken.

>

TEKST: MARCUS WERNER FOTO'S: MARCEL VAN KAMMEN

Waar gaan trekvogels naartoe?

Voor de meeste trekkende zee- en kustvogels liggen de halteplaatsen van de trek aan de zogeheten Oost-Atlantische flyway. Deze ‘vogelsnelweg’ loopt vanaf het noordpoolgebied langs de kustlijn van NoordwestEuropa, Frankrijk, Spanje en de Afrikaanse westkust tot aan zelfs Namibië. Zo vliegt de kanoetstrandloper tussen broedgebieden in het Hoge Noorden via een tussenstop in de Waddenzee naar overwinteringsplek Mauritanië, terwijl in het waddengebied broedende grote sterns ’s winters onder meer de ZuidSpaanse kust opzoeken.

Veel in Nederland broedende ‘landvogels’, zoals boerenzwaluwen, nemen een oostelijkere route naar winterplekken in Afrika ten zuiden van de Sahara. Van sommige wegtrekkende vogels wordt de plaats ingenomen door overwinterende Scandinavische exemplaren –roodborsten bijvoorbeeld.

Duizenden grutto's maken in Zuid-Portugal een tussenstop tijdens hun trekroute.

Wanneer vindt de vogeltrek plaats?

In grote lijnen vindt de vogeltrek in twee golven plaats: in het voor- en najaar. In het voorjaar verplaatsen trekvogels op het noordelijk halfrond zich noordwaarts. Ze gaan dan van hun overwinteringsgebieden in het zuiden naar hun broedgebieden in het noorden. In het najaar volgt de trek in omgekeerde richting.

Wanneer vogels precies trekken is afhankelijk van de soort en vaak ook van weersomstandigheden: diverse soorten wachten bijvoorbeeld rugwind af. Over het algemeen spint de voorjaarstrek zich uit over een langere tijd, van eind februari tot begin mei.

Hoewel sommige steltlopersoorten al vanaf eind juli zuidwaarts trekken, is er begin oktober een uitgesproken piek in de najaarstrek.

Hoe vinden trekvogels de weg?

3 4

In proeven met trekvogels in kooien veranderde de trekrichting naar gelang een kunstmatige hemel met sterren of de zon werd gedraaid. Blijkbaar gebruiken trekvogels ’s nachts (wanneer veel vogels trekken) de stand van de sterren om zich te oriënteren, en overdag de zonnestand.

Uit soortgelijke experimenten is bekend dat trekvogels het globaal noord-zuid aangevende aardmagnetisch veld kunnen oppikken en dit ook gebruiken om hun vliegrichting

te bepalen. Zogenoemd gepolariseerd licht, dit is licht dat door wateroppervlakten weerkaatst wordt, kunnen vogels ook waarnemen en speelt mogelijk een rol. Wetenschappers vermoeden verder dat de breinen van trekvogels een soort diashow opslaan van de landschappen waarover zij vliegen, waaraan zij de trekroute herkennen.

Zijn trekroutes angeboren of aangeleerd?

In een klassiek onderzoek werden Nederlandse spreeuwen, die normaal in Zuid-Engeland en NoordFrankrijk overwinteren, verplaatst naar Zwitserland. De proefvogels hielden vervolgens de zuidwestelijke koers aan die nodig is om het gebruikelijke overwinteringsgebied te bereiken, en kwamen zo uit in Zuid-Frankrijk en Spanje. Conclusie:

5.000 METER Trekkende

bij spreeuwen is de trekrichting aangeboren.

Ook bij zwartkoppen - kleine trekkende zangvogels - is bewijs gevonden voor een genetische basis van de trek. Maar, zo rapporteerden onderzoekers begin 2023, jonge grutto’s uit een Nederlandse populatie die normaal in West-Afrika overwintert, vlogen na te zijn losgelaten in Polen naar plekken veel oostelijker in Afrika, waar Poolse grutto’s overwinteren. De vliegroute moest zijn overgenomen van de Poolse vogels. Hoe, is nog onbekend.

90.000 KILOMETER Zo lang is de trekvlucht heen en weer van Nederlandse noordse sterns die de zuidelijke zomer bij Antarctica doorbrengen.

Daarmee zijn zij waarschijnlijk de verst trekkende vogels.

grutto’s die met gps-zenders werden gevolgd, vlogen een groot deel van de tijd op minimaal deze hoogte.

Grote sterns overwinteren langs de Afrikaanse kust.

Hoe worden trekvogels gevolgd?

De allereerste gegevens over vogeltrek kwamen van kleine metalen pootringen met daarop een unieke letter- en cijfercode. Terugmeldingen van de ringen van gevangen of dood gevonden vogels leverden - en leveren nog steeds - waardevolle inzichten op. Sinds de opkomst van micro-elektronica en navigatiesatellieten hebben de mogelijkheden voor het volgen van trekvogels een enorme vlucht genomen. Door dataloggers, die allerlei vluchtgegevens opslaan die naderhand worden uitgelezen, en satellietzenders die vogels realtime volgen, stroomt steeds gedetailleerder informatie binnen over de

vogeltrek. Trekvogels krijgen de zo klein en licht mogelijk gemaakte apparaatjes in een soort rugzakje mee, of ingebouwd in een pootring.

Wat zijn goede plekken in het waddengebied om trekvogels te zien?

Omdat veel trekvogels de kustlijn volgen, is de najaarstrek het best waar te nemen langs de Noordzeekust. Goede plekken zijn:

• SCHIERMONNIKOOG, bij strandpaviljoen De Marlijn

• TEXEL, Noordkop

• TEXEL, Bleekersvallei

• DEN OEVER, haven

• TERSCHELLING, Meeuwenduinen

• VLIELAND, Oostpunt

15 MILJOEN

... vogels zijn er geringd met een pootring van het Nederlandse Vogeltrekstation sinds de oprichting in 1911.

Najaarstrek

Het najaar is een prachtig moment om vogels te spotten in het waddengebied. Op www.waddenvereniging.nl/najaarstrek vind je een Trekvogelposter met een overzicht van de belangrijkste watervogelsoorten die in de loop van een jaar tijdelijk in het waddengebied verblijven, tijdens hun tocht langs de Oost-Atlantische trekroute. Zo ontdek je per maand hoeveel vogels wanneer in het gebied te vinden zijn.

- VAN JAKOBSLADDER TOT HET NOORDERLICHT -

HALO

In het weidse landschap van het waddengebied kun je bijzondere luchtverschijnselen zien.

WADDEN zet er zes op een rij.

TEKST: MARCUS WERNER

Een lichte en soms gekleurde ring of halo om de maan of zon is het resultaat van de optische eigenschappen van deeltjes in de lucht. In dit geval zijn dat ijskristallen, vaak in sluierwolken op 6 tot 12 kilometer hoogte. De ijskristallen breken het zon- of maanlicht, en weerkaatsen het ook. Omdat zij geen of nauwelijks licht terug naar de maan of zon reflecteren, is een cirkelvormige schijf lucht rondom het hemellichaam donker. De lichtere halo is daaromheen zichtbaar.

>

LUCHTSPIEGELING

Bij warm, windstil en helder weer en alleen tijdens laagwater op het wad of op een strandvlakte lijkt het alsof er in de verte een wateroppervlak is te zien. Dit is een luchtspiegeling ‘naar boven’. Het grensvlak tussen sterk opgewarmde lucht boven de vlakte en koudere lucht daarboven werkt letterlijk als een spiegel voor licht dat er onder een

flauwe hoek op valt. De weerkaatsing van de lucht wekt de illusie van water. Een luchtspiegeling ‘naar beneden’ ontstaat wanneer de onderliggende luchtlaag juist kouder is. Omdat het grensvlak tussen de luchtlagen dan hoger ligt, reflecteert dit objecten die achter de horizon liggen –fata morgana’s.

MELKWEG

Op heldere maanloze nachten is aan de zuidelijke hemel een wazige band licht te zien. Het licht is afkomstig van het Melkwegstelsel; dat is een kolossale platte ronde schijf van naar schatting vierhonderd miljard sterren waarvan ook onze eigen ster, de zon, deel uitmaakt. De waarnemer op aarde kijkt ‘door’ de schijf

en ziet, omdat de meeste sterren te veraf staan om met het blote oog te onderscheiden, het samengevoegde licht daarvan als een bleke melkachtige band. Alleen bij weinig lichtvervuiling door kunstlicht, bijvoorbeeld in het waddengebied, is de Melkweg goed zichtbaar.

NOORDERLICHT

Dansende sluiers en pilaren rood, groen, paars en blauw licht aan de noordelijke nachthemel: spectaculairder dan het noorderlicht kan het niet. Het fenomeen is te danken aan geladen deeltjes die vanaf de zon met miljoenen kilometers per uur op de aarde afrazen. De deeltjes botsen met atomen en moleculen in de atmosfeer en geven daaraan hun energie af, die vervolgens uitstraalt als licht. Het aardmagneetveld buigt de zonnewind af richting de polen, waardoor het noorderlicht zich normaal beperkt tot hogere breedtegraden. Bij verhoogde zonneactiviteit - tot 2025 is dat het geval- is het noorderlicht ook zuidelijk boven de Waddenzee te zien, vooral in september en oktober.

JAKOBSLADDER

Wanneer zonlicht door een vrij scherp afgebakend gat in dichte bewolking schijnt, treedt diffractie op. Lichtstralen worden langs de randen van het gat afgebogen, op soortgelijke wijze als bij breking. Schijnen de lichtstralen vervolgens door relatief donkere lucht - de schaduw van de wolken bijvoorbeeld - dan lichten zij door zogeheten verstrooiing op: het licht botst tegen stofdeeltjes, sneeuwkristallen of regendruppels in de lucht. Hoewel de lichtstralen eigenlijk parallel lopen, lijken zij door het effect van perspectief vanuit de hemel uit te waaieren over de aarde: een jakobsladder, naar de Bijbelse ladder waarlangs engelen afdaalden en opstegen.

GROENE FLITS

Zeezeilers kijken er naarstig naar uit, de groene flits. Dit is een luchtverschijnsel waarbij aan de bovenrand van de onder een vlakke horizon verdwijnende zon een à twee seconden een groene vlek of schicht verschijnt. Het wordt veroorzaakt door breking, hetzelfde natuurkundige fenomeen als waardoor een regenboog zichtbaar is. Wanneer wit licht, dat bestaat uit verschillende kleuren, door waterdruppels in de atmosfeer schijnt, buigt elke kleur iets anders af. Zo worden de kleuren gescheiden. De breking van blauw licht is het grootst, zo groot dat het blauw in het laatste zonlicht naar zee wordt afgebogen. Daarom is van het laatste restje zonlicht het op één na meest afgebogen licht zichtbaar, groen.

Waddenleven

In de serie Waddenleven staat altijd een verrassende groep dieren of planten centraal. Deze keer, vanwege het thema lucht: LUCHTHAPPERS

TEKST: KOEN MOONS

Luchtje scheppen

Niet alle dieren onder water hebben kieuwen om zuurstof mee uit het water te halen. Sommige komen naar boven om adem te halen, andere hebben trucjes gevonden om lucht mee onder water te nemen. Zelfs sommige planten weten lucht te happen voor gebruik onder de waterlijn.

Adem in, adem uit

Als walvis moet de BRUINVIS natuurlijk regelmatig naar het wateroppervlak om te ademen. Zodra zijn rug boven het water uitsteekt ademt hij krachtig uit door zijn luchtgat en zuigt hij nieuwe lucht in voor onder water. Ademen moet natuurlijk ook tijdens de slaap. Daarom valt om de beurt slechts één hersenhelft in slaap, zodat de andere helft eraan kan denken om af en toe naar boven te gaan om een luchtje te scheppen. Met de campagne ‘Bescherm de vele gezichten van het wad’ vragen we aandacht voor (onder andere) de bruinvis en zijn rol in het ecosysteem van het waddengebied, dat zwaar onder druk staat. Meer weten? Kijk op www.waddenvereniging.nl/bruinvis.

SYTSKE DIJKSEN

1 De in brak- en zoetwater voorkomende DUIKERWANTS heeft een ruwe, vettige buitenkant vol met kleine haartjes die samen water afstoten. Hierdoor blijft er een laagje lucht rond de kever hangen als hij kopje onder gaat. Zo creëert hij een eigen mini-atmosfeer om te kunnen ademen.

2 Tweemaal per dag gaat de ZILTE SCHIJNSPURRIE, die aan de rand van het wad groeit, kopje onder. De landplant houdt wel graag de stamper en meeldraden droog. Bij het opkomende water klapt de bloem dicht en sluit daarbij een luchtbel op. Zo blijft alles droog en heel, tot bij eb alles weer open kan.

3 De GRIJZE ZEEHOND kan met flinke ademteugen, waarbij hij 95 procent van het longvolume ververst, een enorme hoeveelheid zuurstof in zijn lichaam pompen. Daarna sluiten de neusgaten en duikt hij de diepte in, waar hij tot wel een half uur achter de visjes aan kan.

4 Spinnen kunnen natuurlijk niet onder water leven, maar de WATERSPIN denkt daar anders over. Hij neemt gewoon luchtbellen tussen zijn haren mee onder water en slaat die op in een in waterplanten gesponnen web. Zijn eigen ondergrondse luchtkamer.

5 Mensen gebruiken trucjes om onder water te ademen, zoals een snorkel, maar we zijn niet de enigen. De WATERSCHORPIOEN heeft ook een snorkel, waarmee hij vanaf een ondiepe bodem ademhaalt. Het enige verschil: zijn snorkel leidt naar zijn achterwerk.

6 De PARELDUIKER is niet bepaald een onderwaterdier, maar daar moet hij wel voedsel zoeken. Dankzij luchtzakken naast zijn longen krijgt de watervogel veel lucht binnen. Net voor het duiken leegt hij die, zodat hij niet meteen weer komt bovendrijven.

MEER WETEN OVER DIEREN EN PLANTEN IN HET WADDENGEBIED?

De Wadwaaier van de Waddenvereniging geeft veel informatie.

Te koop in onze webwinkel: www.wijsmetdewaddenzee.nl.

FOTO FITIS

MARCEL VAN KAMMEN

BRAM KOESE

MARCEL

VAN KAMMEN

FOTO FITIS

FOTO FITIS

Op safari tussen de sterren

Waar kun je beter van de sterren genieten dan vanaf de donkere Wadden? In elk seizoen is er iets moois te zien. Ook in deze herfst is er veel te bewonderen aan de sterrenhemel.

Recht boven ons hoofd strekt zich de Melkweg uit als een lichtende band die de hemel omspant. Boven de zuidelijke horizon kun je het vierkant van Pegasus ontdekken, het mythologische vliegende paard. Dit kenmerkende patroon van vier sterren wordt ook wel herfstvierkant genoemd omdat het in het najaar hoog aan de hemel staat. Het herfstvierkant wijst de weg naar de smaakmakers van de sterrenhemel dit najaar. Een stukje links van het vierkant zie je een opvallend helderde ster. Dit is geen ster, maar de reuzenplaneet Jupiter. Als je een verrekijker hebt, richt hem eens op de planeet. Je kunt dan vier van zijn maantjes zien als sterretjes ter weerszijden van de planeetschijf.

Als je in gedachten een lijn trekt

tussen de twee rechter sterren van het herfstvierkant, en deze lijn naar beneden doortrekt vind je in die hemelstreek nog een helder lichtpunt. Dit is de bekende geringde planeet Saturnus. Net linksboven het herfstvierkant kunnen scherpe ogen een wazig, zwak lichtpluisje ontdekken: hier bevindt zich het Andromedasterrenstelsel, het verste object dat we gewoonlijk met het blote oog kunnen zien.

Wil je ook eens van de sterren boven het wad genieten? Kies dan een nacht uit rond nieuwe maan, zodat het maanlicht niet stoort.

Bijvoorbeeld op 15 september, 14 oktober of 13 november. Zorg er ook voor dat het helemaal donker is. Wacht dus zeker tot twee uur na zonsondergang.

TEKST EN ILLUSTRATIE: KOEN VAN DEN DRIESCHE

Genietwad

Ontdek de Wadden met waardevolle belevenissen. Lezers van WADDEN profiteren van speciale acties en aanbiedingen. Een overzicht van alle activiteiten vind je op www.waddenvereniging.nl/agenda.

TUSSEN SLIK & ZAND OP AMELAND

Op zaterdag 21 oktober is alweer de 12e editie van het wandelevenement Tussen Slik & Zand op Ameland. Kom wandelen tussen wad en Noordzee en ontdek onderweg meer over de bijzondere natuur- en cultuurwaarden op en om het eiland. De Waddenvereniging is al jaren samenwerkingspartner en levert een bijdrage aan het programma van dit speciale wandelevenement.

Je kunt kiezen uit afwisselende wandelroutes van 11, 18 en 25 km waarbij de langste route je leidt langs de randen van het wad.

e Speciaal voor lezers van het magazine WADDEN zijn er 75 tickets met 20% KORTING beschikbaar. Bestel snel jouw tickets met de kortingscode W@dV#TS&Z23 op www.waddenvereniging.nl/genietwad

Maak het verschil voor het waddengebied met je bedrijf, vrienden of familie. De Waddenvereniging organiseert speciaal voor groepen betekenisvolle activiteiten op maat. Je beleeft Werelderfgoed Waddenzee en wordt

tegelijkertijd betrokken bij de bescherming van dit unieke en kwetsbare natuurgebied. Op basis van jouw wensen stellen we een programma samen. Je kunt met jouw groep meer leren over thema's en onderwerpen waar de Waddenvereniging zich

voor inzet, of steekt de handen uit de mouwen en maakt met elkaar een positieve impact voor de natuur. Beleef én bescherm de Wadden met de Waddenvereniging. Bekijk de mogelijkheden via www.waddenvereniging.nl/groepen

ADRIENNE WILDEMAN

ANJA BROUWER

JUT SAFARI OP TERSCHELLING

In de vroege ochtend of tegen de avondschemering beleef je de natuur op haar hoogtepunt. Dieren laten zich ongestoord bekijken vanuit de fluisterstille elektrische terreinwagens. Om die reden heeft Staatsbosbeheer toestemming gegeven om door ongerepte gebieden te rijden en op te ruimen. Zo beleef je tijdens de Jut Safari natuur waar nauwelijks mensen komen en laat je die natuur een stukje mooier achter. e Lezers van WADDEN ontvangen 20% KORTING op hun tickets met de code WVJUT2023. Ga voor meer informatie en tickets naar www.waddenvereniging.nl/genietwad

Word de Sherlock Holmes van de Wadden

Ben je fan van het waddengebied en hou je van speuren, puzzelen en wandelen? Ga eens op pad met de City Sherlocks-app. In deze app vind je verschillende speur- en puzzelroutes waarmee je het waddengebied op een heel andere manier kunt (her)ontdekken. Via aanwijzingen, het oplossen van foto- en zoekopdrachten en kennisvragen kom je op je eindbestemming. In de routes van Harlingen, Vlieland en WestTerschelling vind je informatie van de Waddenvereniging over de plek in het waddengebied waar je bent. Om de route te kunnen lopen, hoef je op je mobiele telefoon alleen de app te downloaden in

HENK POSTMA HENK POSTMA

Mijn wadden plek

TEKST: DANIËLMULDER

Een lege plek om te blijven

De lievelingsplek van de fietsende activist Dirk Kuiken (1973) fiets je ongemerkt voorbij. Er staat geen bordje, geen bankje, geen boom, geen huis. Het is een anoniem stuk grasdijk langs de waddenkust. Slingerhaan werd het genoemd en die naam is nagenoeg onvindbaar op topografische kaarten. ‘Het ligt in de buurt van Zwarte Haan en het is de plek waar tot 1972 de visserskeet stond van mijn opa en zijn broer en waar zij hun vissersrechten hadden. Via mijn familie voel ik mij nauw verbonden met deze plek.’

De vissers van Slingerhaan gebruikten de schuur als opslagplaats voor hun boten, fuiken en stokken. ‘Het tragische van dit

Verliefd, getrouwd, een bezinningsplek, afscheid van een dierbare of dat ene vakantiemoment; veel mensen hebben in het waddengebied een plek die ze koesteren. Voor DIRK KUIKEN is dat Slingerhaan in de Friese kuststreek Het Bildt. ‘Via mijn familie voel ik mij nauw verbonden met deze plek bij de Waddenzee.’

verhaal is dat door de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 de stroming in de Waddenzee veranderde en de waddenvisserij om zeep werd geholpen. Toen ik klein was, was de keet al verdwenen maar toch gingen we vaak even kijken op deze plek bij zee. Voor mijn gevoel liggen mijn roots daar. Het is nu een lege plek aan de dijk met een weids uitzicht over de Waddenzee. Daar kan ik diep ademhalen en valt het dagelijks leven van mij af.’

Die teloorgang van de waddenvisserij stemt Kuiken soms melancholisch, ook omdat het past in zijn grotere verhaal over verstoring en vernieling van de Waddenzee, door een zucht van de maatschappij naar meer en meer. ‘De eeuwige economische groei is in mijn ogen niet meer houdbaar. Daarom zet ik mij, onder de naam De Luchtfietsers, als fietsende activist in voor het behoud en de bescherming van de waddennatuur. Ik zie het wad als de enige wildernis van Nederland. Helaas staat het door alle

bedreigingen, zoals gaswinning en vervuiling, symbool voor hoe we op een verkeerde manier omgaan met de natuur.’ Kuiken vertelt zijn verhaal al fietsend want De Luchtfietsers, waar hij mede-oprichter van is, trappen in drie weken ruim 1.200 kilometer van Texel naar het Deense Esbjerg om aandacht te vragen voor de klimaatgevaren voor dit werelderfgoedgebied. ‘De Luchtfietsers is een geuzennaam, het staat voor idealisme en durven dromen van een betere wereld. Voor deze fietstocht heb ik een pamflet geschreven en daarin pleit ik voor een zoöcratie; dat staat voor een democratische samenleving waarin de natuur de beslissende stem heeft.’

Heb jij ook een plek op de Wadden die je koestert en wil je dat verhaal delen met lezers van WADDEN? Laat het ons weten via: community@waddenvereniging.nl

WADDEN

WADDEN, herfst 2023, nummer 3. Verschijnt 4 keer per jaar.

Uitgave van de Waddenvereniging

E-mail: info@waddenvereniging.nl

ISSN 0 166-4824

Hoofdredactie: Jojanneke Drijver

Eindredactie: Paul Böhre, Daniël Mulder, Caroline Vogel

Redactie: Annemarie Bergfeld, Tessa van Bussel, Koen van den Driesche, Lidewij Kemme, Koen Moons, Diederik Plug, Baukje Venema, Marcus Werner

Vormgeving: Très Melis

Correcties: Lidewij Kemme

Beeldredactie: Renate de Backere

Druk: Pijper Media, Groningen

Plaatsing van artikelen van niet-redactieleden betekent niet dat de vermelde meningen en beweringen het inzicht van de redactie weergeven. Overname van artikelen na overleg met de hoofdredactie.

Rijkebodem

Waddenvereniging

Postbus 90, 8860 AB Harlingen

Noorderhaven 60, 8861 AP Harlingen Tel. 0517-493693,

E-mail: info@waddenvereniging.nl www.waddenvereniging.nl

Bankrekening: NL83 RABO 0342 4256 33

BIC: RABONL.2U

De Waddenvereniging stelt zich ten doel het waddengebied te beschermen en te behouden voor de generaties na ons.

Een lidmaatschap geldt voor een kalenderjaar (12 maanden). Opzeggingen dienen schriftelijk te geschieden voor 1 november. De jaarlijkse contributie bedraagt minimaal € 27,- voor leden (€ 2,50 per maand). Jeugdleden tot en met 17 jaar betalen minimaal € 18,- per jaar.

Giften en legaten

Velen geven de Waddenvereniging iets extra’s. Deze giften vormen een onmisbare steun voor ons werk. Wilt u een gift, periodieke schenking of erfstelling regelen? Doordat de Waddenvereniging een instelling ‘ten algemene nutte’ is, geeft dit fiscale voordelen. Indien u meer informatie wilt, neem dan contact op met de Waddenvereniging.

WADDEN wordt gedrukt op en verpakt in FSC gecertificeerd papier.

Het werk van de Waddenvereniging wordt gesteund door de Nationale Postcode Loterij.

GEEF JIJ OOK OM HET KWETSBARE?

Geef, om de Wadden te beschermen. Scan de code en doneer direct. waddenvereniging.nl