Χαλβαδερέ Καππαδοκίας

Προξενικι Αναφορά για τθν Καππαδοκία ΛΑΒΕ Ρρεςβεία Κωνςταντινουπόλεωσ 1916 Β/59 Γενικόν Βαςιλικόν Ρροξενείον

Κωνςταντίνοσ Νίγδελθσ

1

Ρεριεχόμενα

«Ρροξενικι Αναφορά για τθν Καππαδοκία»............................................................................ 3 Το όνομα αυτοφ... ..................................................................................................................... 6 Λςτορικά .................................................................................................................................... 8 Τοπογεωγραφικά .................................................................................................................... 10 Διοικθτικά ............................................................................................................................... 13 Ρλθκυςμιακά .......................................................................................................................... 14 Κρθςκευτικά ........................................................................................................................... 15 Σχολικά... ................................................................................................................................. 18 Επαγγελματικζσ αςχολίεσ των κατοίκων ... ............................................................................ 20 Τα ιδιαίτερα ............................................................................................................................ 23 Κακθμερινότθτα -ςχζςεισ... .................................................................................................... 29 Θ ζξοδοσ .................................................................................................................................. 33 Ερωτιματα... ερωτιματα... ερωτιματα! ............................................................................... 35 Μαρτυρίεσ .............................................................................................................................. 37 Βιβλιογραφία .......................................................................................................................... 44

2

«Προξενική Αναφορά για την Καππαδοκία» ΛΑΒΕ Ρρεςβεία Κωνςταντινουπόλεωσ 1916 Β/59 Γενικόν Βαςιλικόν Ρροξενείον Ρροσ το επί των Εξωτερικϊν Βαςιλικόν Υπουργείον ....Θ του Χαλβαδερζ χωρίου νοτιοδυτικϊσ τθσ Καρβάλθσ εισ απόςταςιν 6 περίπου ωρϊν τουρκόφωνασ αρικμοφςα περί τασ 50 οικογενείασ γεωργικάσ θμετζρασ εςτερθμζνασ δυςτυχϊσ παντόσ αιςκιματοσ ανκρωπίνου εισ κατάςταςιν κτθνϊδθ κυριολεκτικϊσ παρ’ ιςαρίκμοισ μωαμεκανικαίσ. Συνετθρείτο δθμοδιδάςκαλοσ ςυνδρομι ςθμαινόντων Καρβαλιωτϊν...»1 Είναι γεγονόσ πωσ ζχω αςχολθκεί αρκετά με το χϊρο τθσ Καππαδοκίασ. Μεγαλωμζνοσ με τα μουχαμπζτια τθσ Ανατολίασ και τισ ςυνεχείσ διθγιςεισ των δικϊν μου ανκρϊπων κζλθςα το κάτι παραπάνω. Να δω, να ακοφςω, να διαβάςω για κείνθ τθν παράξενθ, γεμάτθ μυςτιριο χϊρα των Τρωγλοδυτϊν, του Αγίου Βαςιλείου και των (Γ)καράμανλιδων. Εξάλλου για όλουσ, μικροφσ και μεγάλουσ, φίλουσ μα και ξζνουσ, ιμουνα πάντοτε τουρκόςποροσ, ι εςζκ καραμανλισ, κάτι το ξεχωριςτό δθλαδι. Άρχιςα λοιπόν να ψάχνω, να ςυλλζγω καινοφργιεσ πλθροφορίεσ για τον τόπο καταγωγισ μου, να τον επιςκζπτομαι, να γράφω μερικζσ αράδεσ, μα προπαντόσ να διαβάηω πολλά... Ρου τα περιςςότερα με ζκαναν υπεριφανο, αλλά και μερικά, ελάχιςτα κα ζλεγα, δυςτυχι, όπωσ οι προαναφερκείςεσ αράδεσ τθσ Ρροξενικισ Αναφοράσ του 1916 για κάποια μικρι κοινότθτα, νθςίδα χριςτιανικι, ςτον απζραντο οκωμανικό ωκεανό. Ι, που ςε κάκε περίπτωςθ, ωκοφςαν τθν ζμφυτθ περιζργειά μου για περαιτζρω εξερευνιςεισ του χϊρου, όπωσ αυτό του Χαλβάντερε... Διότι να ςυμφωνιςουμε πωσ θ Ρροξενικι αναφορά κα πρζπει να είναι ακριβισ και αρκοφντωσ δικαιολογθμζνθ όμωσ...Πμωσ ςε ποια ςτοιχεία ο ςυντάκτθσ ι οι ςυντάκτεσ τθσ ςτθρίχτθκαν και απζδωςαν τζτοιεσ, κατά τθν άποψι μασ, λανκαςμζνεσ απόψεισπλθροφορίεσ...που μάλλον, όπωσ και οι ίδιοι κακομολογοφν, πρόκειται για μια μικρι κοινωνία υπανκρϊπων που ςτεροφνται όχι μόνο ανκρωπίνων αιςκθμάτων αλλά βρίςκονται ςε κατάςταςθ πρωτόγονθ, κτθνϊδθ. Φυςικό πωσ με τθν ανάγνωςθ του κειμζνου να δθμιουργθκοφν πολλαπλά ερωτιματα. Για παράδειγμα, τι ςθμαίνει «ςτεροφνται ανκρωπίνων αιςκθμάτων» ι, βρίςκονται ςε «κτθνϊδθ κατάςταςθ»; Και αν ναι, τι ςτθ ευχι χριςτιανικι κοινότθτα ιταν θ οποία μάλιςτα ςυντθροφςε και ςχολείο αλλθλοδιδακτικό; Επίςθσ και το ςθμαντικότερο, από ποφ οι ςυντάκτεσ του κειμζνου βγάλανε τα παραπάνω ςυμπεράςματα τα οποία δεν περιποιοφν τιμι όχι μόνο για τουσ ελάχιςτουσ κατοίκουσ τθσ κοινότθτασ, αλλά και για το ςφνολο, αν κζλετε, του χριςτιανικοφ πλθκυςμοφ τθσ ευρφτερθσ περιοχισ, θ οποία ειριςκω εν παρόδω, ςφμφωνα με όλουσ ζδωςε πολλά και ςθμαντικά για τθ διατιρθςθ του ελλθνικότθτασ των πλθκυςμϊν με τθ δθμιουργία ςχολείων, εκκλθςιϊν, και λοιπϊν ιδρυμάτων... Μιπωσ άραγε θ γλϊςςα, που ιταν θ τουρκικι, ςε ςυνδυαςμό με τον γεωργοκτθνοτροφικό τρόπο ηωισ και τθν εμφάνιςθ ζδωςαν τισ ςχετικζσ αφορμζσ; Να υποκζςουμε πωσ θ κακθμερινότθτα, που ςαφζςτατα απείχε παραςάγγασ από τον τρόπο ηωισ των εκπροςϊπων αςτϊν του Ρροξενείου που γνϊριηαν μόνο τθ ηωι των πόλεων; Αλθκινά, μποροφςαν να 1

οσ

΢ια Αναγνωςτοποφλου, Μικρά Αςία, 19 αιϊνασ –1919. Οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, εκδ. Ελλθνικά Γράμματα, Ακινα, 1998, ς. 593

3

αντιλθφκοφν οι ςυντάκτεσ του κειμζνου τθν κλίμακα αξιϊν των κατοίκων τθσ κοινότθτασ, τα πρζπει και τα γιατί, τισ αρχζγονεσ παραδόςεισ και όλα αυτά που οδθγοφν ςτο εμείσ; Αναρωτικθκαν, άραγε, πϊσ οι χριςτιανικοί αυτοί πλθκυςμοί διαςϊκθκαν, αν ιτανε απομεινάρια από μεγαλφτερεσ μάηεσ ι απόγονοι κάποιων προςφφγων ςτο διάβα του χρόνου; Γνϊριηαν, άραγε, πωσ τοφτοι, οι «ςε κτθνϊδθ και άνευ αιςκθμάτων» κάτοικοι του Χαλβάντερε ηοφςαν αρμονικά με απειροελάχιςτεσ ςτιγμζσ ζνταςθσ με τουσ «άλλουσ»...δεμζνοι ςτον κοινό αγϊνα τθσ κακθμερινότθτασ, τισ αυτζσ βιοτικζσ ανάγκεσ... Ρωσ ο «άλλοσ» ιταν ο δικόσ ςου άνκρωποσ που προςζτρεχε ςτθν ανάγκθ, πωσ «εςφ» και ο «άλλοσ» ηοφςανε χρόνια ολάκερα με ζνα ειλικρινι αλλθλοςεβαςμό κάτω από το ίδιο ζναςτρο ουρανό... Και επειδι είμαςτε αρκοφντωσ υποψιαςμζνοι να ςκεφτοφμε ζτςι απλά, πϊσ ςτθν ευχι μπορείσ να καταδικάηεισ αλλά και να ςτοχοποιείσ με τόςθ ευκολία ανκρϊπουσ και ιδία τουσ δικοφσ ςου, που βρίςκονται αιϊνεσ υπό κατοχι και όταν μάλιςτα θ περιρρζουςα ατμόςφαιρα είναι αρκοφντωσ εκρθκτικι, και τα πάντα ςτο παγκόςμιο γίγνεςκαι ρευςτά με τον Μεγάλο Αςκενι επί τθσ χειρουργικισ κλίνθσ... Και επιπλζον για παράλλθλεσ ςκζψεισ:  θ Καππαδοκία μζχρι και το 1850 περίπου είναι ςχετικά άγνωςτθ χϊρα για τουσ Ελλαδίτεσ με πλιρθ ανυπαρξία ενδιαφζροντοσ... Ανακαλφπτεται ςταδιακά χάρθ ςτισ προςπάκειεσ του Ελλθνικοφ Φιλολογικοφ Συλλόγου και ςτο διάβα του χρόνου χαρακτθρίηεται, μαηί με τθν Μικραςία ςυνολικά, ωσ «θ πρϊτθ πατρίδα τθσ Ελλθνικισ φυλισ και γενζτειρα τθσ ποίθςθσ τθσ περιλαμβανοφςθσ τα ιδεϊδθ τθσ ελλθνικισ ψυχισ».2  ςτουσ γνωςτοφσ κφκλουσ των Ακθνϊν υπιρχε μια ςθμαντικι διαμάχθ, με ακραίεσ μάλιςτα απόψεισ, περί του τι είναι οι Καππαδόκεσ, ιδιαίτερα μάλιςτα γι’ αυτοφσ οι οποίοι είχαν ωσ μθτρικι γλϊςςα τθν τουρκικι. Με αρκετοφσ να δζχονται πωσ «μόνον όςοι ομιλοφςι τθν Ελλθνικιν γλϊςςαν ωσ ιδίαν αυτϊν γλϊςςαν ςυναρικμοφνται ςτο ελλθνικόν ζκνοσ», ι πωσ «είναι απλϊσ Τοφρκοι κακ’ όλθν τθσ λζξεωσ τθν ζννοιαν πρεςβεφοντεσ το χριςτιανικόν κριςκευμα»3...και κάποιουσ άλλουσ να τουσ υπενκυμίηουν πωσ ο Βαςίλειοσ ο Διγενισ είναι Καππαδόκθσ, πωσ οι Κόνιαροι των κλζφτικων τραγουδιϊν αποτελοφν τουσ απογόνουσ των Λςαφρων, πωσ ο τουρκόφωνοσ ορκόδοξοσ πλθκυςμόσ δζχεται και πιςτεφει πωσ είναι Ζλλενοσ, πωσ τα ικθ, τα ζκιμα και οι παραδόςεισ τουσ παραπζμπουν ςε Ελλάδα, πωσ, πωσ, πωσ...  τον Μάρτθ του 19, το Ρατριαρχείο υπζβαλλε υπόμνθμα ςτθ Διάςκεψθ Ειρινθσ ςτο Ραρίςι για τουσ Ζλλθνεσ τθσ Οκωμανικισ Αυτοκρατορίασ ςε ςυνζχεια του Ρατριαρχικοφ μεμοράντου τθσ 24/10/1918 προσ τον Κλεμαςϊ..  θ υπάρχουςα τάςθ ςτουσ ελλαδικοφσ κφκλουσ και όχι μόνο, ιταν αυτισ τθσ διεκδίκθςθσ απλϊσ «εγγυιςεων ελευκερίασ για τθν περαιτζρω ανάπτυξθ του πλθκυςμοφ τθσ Καππαδοκίασ...». Τζλοσ, κλείνοντασ το ειςαγωγικό ςθμείωμα να παρακζςουμε δυο- τρία δείγματα γραφισ τοφτων των ςε «κτθνϊδθ κατάςταςθ» Καππαδοκϊν. α- «...Ο ναφτεσ βλαςτθμοφςαν τον Χριςτό...ζτρωγαν ψωμί και τα ψίχουλα τα ζφτυναν καταγισ και τα πατοφςαν...Εμείσ τρζμαμε που το βλζπαμε αυτό, αμαρτία είναι να ρίξεισ καταγισ το ψωμί και να το πατιςεισ...

2

Θλ. Αναγνωςτάκθσ- Ευαγ. Μπαλτά, Η Καππαδοκία των ηϊντων μνθμείων, εκδ. Ρορεία, Ακινα 1990, ς. 68 3 Στο ίδιο, ς. 31

4

Μια μζρα που βλαςτθμοφςανε οι Χαλβάντερθλιδεσ δεν κρατικθκαν και κάνανε φαςαρία. Ριάςτθκαν με τουσ ναφτεσ και ζπεςε ξφλο γερό...α, α, α, είναι παλικάρια οι Χελαβαντερθλιδεσ...»4 β- «Ραρευρεκείσ εισ τινά ςυνζλευςιν των Χαλβαδαριωτϊν, ότε είχον μεταβι εισ το χωρίον των ίνα ςτεφανϊςω πτωχοφσ μελλονφμφουσ ενϊ τουσ ςυνεβοφλευον... να μθν απαρνθκϊςι τθν θκικότθτα και τθν κρθςκείαν των πατζρων των, ενκαρρφνων αυτοφσ ότι ζχομεν και θμείσ ανεξάρτθτον και ομογενζσ Βαςίλειον όπερ φροντίηει να απελευκερϊςθ θμάσ εν μζλλοντι πολφ προςεχζσ, οι δυςτυχείσ ανακαρρυκζντεσ πάντεσ δια μιασ –ναι, ναι αδελφζ, και θμείσ ζχομεν τουσ μζλλοντασ μεγάλουσ Σωτιρασ του ζκνουσ μασ ζλεγον οι ταλαίπωροι τουρκιςτί, ελλθνιςτί προφζροντεσ τθν λζξιν ΕΛΕΝΟΣ και δακρυρροοφντεσ πάντεσ προςζκεςαν και τα εξισ: αυκζντθσ ωσ αυτά τα βουνά και αυτοί οι λίκοι και το ρεφμα αυτό τθσ λίμνθσ που τθν βλζπετε εκεί κάτω και κάκε μζρα μασ ομιλϊςι ότι Ζλλθνεσ εγεννικθμεν και Ζλλθνεσ πρζπει να αποκάνωμεν...Λδοφ τα αιςκιματα και του πλζον αμακοφσ ελλθνιςμοφ τθσ εςχατιάσ τθσ Μικράσ Αςίασ»5

4 5

Κ. Χινιτηίδθ, «Καλφτερα να μθν γινότανε θ Ανταλλαγι», Εξοδοσ, Κ.Μ.Σ. τ.Β. 2004 Αχ. Ανδρεάδθσ, Καρβάλθ, βιβλιοκικθ Κ.Μ.Σ. χειρόγραφο, Κωνςταντινοφπολθ 1922, ς. 16

5

Το όνομα αυτού... Είναι γεγονόσ πωσ θ ςωςτι απόδοςθ των τοπωνυμιϊν- ονομάτων αποτελεί ζνα ςθμαντικό πρόβλθμα για τουσ ερευνθτζσ του χϊρου. Μθ γνωρίηοντασ, οι περιςςότεροι, τθν Τουρκικι γλϊςςα, ςτθριγμζνοι ςτον προφορικό λόγο- μαρτυρίεσ, και ςτθν υπάρχουςα βιβλιογραφία, αποδίδουν ι μεταφζρουν με τα πονιματά τουσ λανκαςμζνα, ςε αρκετζσ περιπτϊςεισ, τα τοπωνφμια και τισ ονομαςίεσ. Διότι είναι γνωςτό πωσ ςτον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ υπιρχαν τουλάχιςτον τζςςερισ γλωςςικζσ ομάδεσ με πάρα πολλζσ τοπικζσ ιδιαιτερότθτεσ, ςε τζτοιο μάλιςτα ςθμείο, που κακιςτοφςαν αδφνατθ τθν επικοινωνία με ςυνζπεια θ απόδοςθ των ονομάτων να ποικίλλει. Κάτι φυςικά που ςυμβαίνει και ςτθν υπό μελζτθ κοινότθτα θ οποία εμφανίηεται με μια πλθκϊρα ονομάτων όπωσ: Χαλβάτερε6 Χαλβατερί 7 Χαλβαδερζ8 Χαλβάδαρα (τα)9 Χαλβαδερζσ (ο)10 Χαλβάντερε11 αλλά και: Χαρβάνταλαν, Χελβάντερε, Χελβάδερε... Επίςθσ και μια ακόμα επιςιμανςθ. Είναι μια από τισ απειροελάχιςτεσ κοινότθτεσ που δεν φζρουν διπλό όνομα, δθλαδι το ελλθνικό με τθν τουρκικι του απόδοςθ ι το τουρκικό με τθν αντίςτοιχθ ελλθνικι του απόδοςθ. Ραραδείγματα άπειρα. Μαλακοπι- Ντερίνκουγιου, Φλογθτά- Σουβερμζη, Νεάπολθ- Νεβςεχίρ, Νίγδθ- Καγιάμπαςθ, Αξόσ- Χαςάν-κιόϊ, Λίμνα- Γκολτηοφκ, Ερεγλί-Θράκλεια,Τροχόσ- Τουρχάν... Και κάτι ακόμα. Στθν υπάρχουςα βιβλιογραφία και τισ μαρτυρίεσ δεν μπορζςαμε να βροφμε τθν ετυμολογία τθσ λζξεωσ- ονόματοσ τθσ κοινότθτασ, κάτι το εξαιρετικά παράξενο και τα μάλα αςυνικιςτο. Διότι παντοφ οι ερευνθτζσ αναφζρουν το όνομα, επεξθγοφν τθ ςθμαςία του, καταγράφουν τον τρόπο κακιζρωςισ του. Ράντωσ και ςε κάκε περίπτωςθ θ λζξθ Χαλβάντερε προζρχεται από τισ λζξεισ: - Xelva, Χελβά, Χαλβά...τουρκικι λζξθ και πρόκειται για το γνωςτό εφγευςτο γλυκό...

6

Ι. ΢. Αρχελάου, Η Σιναςόσ, ιτοι κζςισ, ιςτορία, και διανοθτικι κατάςταςισ, ικθ, ζκιμα και γλϊςςα τθσ εν Καππαδοκία κωμοπόλεωσ Σιναςοφ και ςφντομοσ περιγραφι των εν επαρχίαισ Καιςαρείασ και Ικονίου Ελλθνικϊν κοινοτιτων, Εν Ακιναισ 1899, ς. 126 7 ΢υμεών Φαραςόπουλοσ, Τα Σφλλατα, Μελζτθ του νομοφ Ικονίου υπό Γεωγραφικιν Φιλολογικιν και Εκνολογικιν ζποψιν, Εν Ακιναισ 1895, ς. 71 8 Ρροξενικι αναφορά, ο.π.

9 Αχιλλζασ Ανδρεάδθσ, ο.π. ς. 16 10 Στο ίδιο, ς. 16 11 ΢ια Αναγνωςτοποφλου, ο.π., ς. 171 πβλ Μαρία Αςβζςτθ, Επαγγελματικζσ αςχολίεσ ων Ελλινων τθσ Καππαδοκίασ, εκδ Επικαιρότθτα, Ακινα 1980, ς. 42

6

Dere, ντερζ, δερζ...τουρκικι λζξθ και μεταφράηεται ςε εςοχι, κοίλωμα... Θ ςφνδεςθ των δφο λζξεων, δθλαδι του Χαλβά και του Ντερζ, μασ αποδίδει τθ λζξθ Χαλβάντερε που ςε ελεφκερθ μετάφραςθ ςθμαίνει «γλυκιά εςοχι» κάτι που δεν αφίςταται τθσ πραγματικότθτασ, μιασ και ςφμφωνα με όλουσ τουσ ερευνθτζσ θ κοινότθτα ιταν κτιςμζνθ ςε ζνα καταπράςινο κοίλωμα διαςχιηόμενθ από ζνα μικρό ποταμάκι.... Μια εικόνα εντελϊσ ειδυλλιακι ςε αντίκεςθ με το λοιπό άνυδρο, άξυλο και εν πολλοίσ δφςκολο Καππαδοκικό τοπίο.12

12

Ελζνθ Καρατηά, Καππαδοκία, ο τελευταίοσ ελλθνιςμόσ τθσ περιφερείασ Ακςεράϊ Γκζλβερι, Εκδόςεισ Γνϊςθ, Ακινα, ς. 61, όπου αναφζρεται: «Ευνοθμζνο μόνο αυτό από όλα τα χωριά ζχει εφτά πλοφςιεσ πθγζσ...ςτο κζντρο τθσ γοφβασ δεν υπάρχουν ςπίτια αλλά μόνο περιβόλια και οπωρόκθποι».

7

Ιςτορικά Το πότε και από ποιον ζχει κτιςτεί τοφτο το χωριό είναι παντελϊσ άγνωςτο. Απλά ςτθν υπάρχουςα βιβλιογραφία ζχουν καταγραφεί μερικζσ ιςχυρζσ δοξαςίεσ το ςφνολο των οποίων το αποδίδει ςτουσ παλιοφσ χρόνουσ, «τότε που οι Τοφρκοι κατζλαβαν και κατζςτρεψαν τθ μεγάλθ πολιτεία και οι κάτοικοι κατζφυγαν εκεί.». Σφμφωνα με τθ μαρτυρία του Μαναιλογλου Γεωργίου, για παράδειγμα, ανκρϊπου που γεννικθκε και μεγάλωςε εκεί, «...ψθλά ςτο βουνό υπιρχε μια μεγάλθ ελλθνικι πολιτεία, Πρενςαρ τθ λζγανε...με μεγάλεσ εκκλθςιζσ και όμορφα κτιρια, που οι Τοφρκοι τθν κατάςτρεψαν εν ολοκλθρία...και μετά οι επιηιςαντεσ Ζλλθνεσ, δθλαδι οι δικοί μασ πρόγονοι ζφτιαξαν κάτω ςτουσ πρόποδεσ του βουνοφ το χωριό που εγγενικθν και ονομάηεται Χαλβάντερε...».13 Άποψθ που επαναλαμβάνεται με μικρζσ διαφορζσ από το ςφνολο των ερευνθτϊν. Διαβάηουμε: «Χτίςτθκε από χριςτιανοφσ τθσ γφρω περιοχισ που μετά τθν τουρκικι κατάκτθςθ εγκατζλειψαν τα χωριά τουσ και κρυφτικαν ςτισ κοντινζσ ςπθλιζσ. Πταν θ κατάςταςθ εξομαλφνκθκε κάπωσ εγκατεςτάκθκαν ςτο ςθμερινό Χελβάτε»,14 ανάγοντασ ι υπονοϊντασ μάλιςτα τθν ίδρυςθ τθσ κοινότθτασ ςτα χρόνια του Μωάμεκ του Ρορκθτι... Σφμφωνα πάλι με τον κακθγθτι Ν. Μουτςόπουλο, ο οποίοσ ςτθρίηεται ςτθν άποψθ του Hans Rott, το χωριό κα πρζπει να κτίςτθκε δίπλα ςτο οχυρό Άργοσ, ζνα από τα δυο μεγάλα, το άλλο ιταν θ Νϊρα, ςτο δυτικό όριο τθσ Καππαδοκίασ...και πωσ κατά πάςα πικανότθτα, κατά τον Στράβωνα, το Άργοσ ιταν θ αρχαία ονομαςία του ςθμερινοφ Hasan dag.15 Φυςικά δεν μποροφμε να επιβεβαιϊςουμε μα οφτε και να απορρίψουμε τοφτεσ τισ εκδοχζσ. Ζνα είναι πάντωσ γεγονόσ. Ρωσ πολφ κοντά ςτθν κοινότθτα, ψθλά ςτο βουνό, υπάρχουν τα χαλάςματα μιασ μεγάλθσ πολιτείασ θ οποία αςκοφςε χαρακτθριςτικι γοθτεία με τθν ονομαςία Orensar, που ςθμαίνει Ερειπωμζνθ Ρόλθ. 16 Με τισ ςαράντα χιλιάδεσ νζεσ γυναίκεσ...ι με τισ εκατό χιλιάδεσ ςφμφωνα με κάποιουσ άλλουσ, με το υπζροχο και ςε μεγάλεσ ποςότθτεσ γάλα που το μετζφεραν με πιλινουσ ςωλινεσ...με τθν εκκλθςιά τθσ αγίασ Γαλατερισ, με τθ ακρόπολι τθσ, το υδραγωγείο, τισ κολωτζσ δεξαμενζσ... 17 Βεβαίωσ υπάρχει και μια άλλθ άποψθ, όχι φυςικά τόςο γοθτευτικι και ίςωσ κατά τθν άποψι μασ θ πλζον ρεαλιςτικι. Θ μεγάλθ πολιτεία που τροφοδότθςε τα γφρω χωριά να καταςτράφθκε ςτο απϊτερο παρελκόν από τισ εκριξεισ του θφαιςτείου και τθ ςυνεχι ςειςμικι δραςτθριότθτα. Οριςμζνοι μάλιςτα ιςχυρίηονται πωσ οι κάτοικοι «κατζφυγαν ςτισ τοποκεςίεσ Γκίςλα, Ορζν Ονφ και Κιςλελί Κιόϊ και μετά κατζφυγαν πιο κάτω για περιςςότερθ αςφάλεια.»18

13

Γ. Μαναιλογλου, Μαρτυρικοί κάνατοι ςτθν οικογζνεια Μαναιλογλου ςτο Χαλβάντερε, βιβλιοκικθ Κ.Μ.Σ., χειρόγραφο, Ακινα 1952, ς. 2 14 Δ. Ρλουμίδθσ, Καππαδοκία και Κεντρικι Ανατολία, εκδόςεισ Γνϊμων, Ακινα 2003, ς. 202 15 Ν. Μουτςόπουλοσ, Η Κόκκινθ εκκλθςία κοντά ςτο Sivri Hisar τθσ Καππαδοκίασ, παρατθριςεισ προβλθματιςμοί, Ε.Μ.Σ. Κεςςαλονίκθ 2007, ς.26 16 Σθμ: Θ λζξθ Orensar αποτελείται από τισ λζξεισ oren, που ςθμαίνει ερείπια και sehir που αποδίδε ωσ πόλθ...

17 Ελ. Καρατηά, ο.π., ς. 68 18 Στο ίδιο, ς. 68

8

Φυςικά να ςθμειϊςουμε πωσ το Χαςάν Νταγ ιταν κάποτε θφαίςτειο και πωσ θ περιοχι αρκετά ςειςμογενισ.19 Υπάρχει και μια άλλθ άποψθ για τθ δθμιουργία τθσ κοινότθτασ, τθν οποία δυςτυχϊσ δεν μπορζςαμε να διαςταυρϊςουμε, που κζλει τθν αρχικι τοποκεςία τθσ ςτο Κιςλελί Κιόϊ, ςτα χαλάςματα δθλαδι του ερειπωμζνου χωριοφ με τθν μιςογκρεμιςμζνθ εκκλθςιά τθσ Ανάλθψθσ δίπλα, που βριςκότανε ςε μικρι απόςταςθ βόρεια τθσ κοινότθτασ. Εκεί όλοι αποδζχονται πωσ ιταν το παλαιό νεκροταφείο τθσ κοινότθτασ, αλλά και τα ςπίτια των εχόντων και κατεχόντων του χωριοφ λίγο αργότερα...Ενδείξεισ μάλλον αςφαλείσ για τον ςχετικό ιςχυριςμό μιασ και είναι παγκοίνωσ γνωςτό και ςυνικεια αρχαιότατθ, τα κοιμθτιρια να κτίηονται κοντά ςτουσ τόπουσ κατοικίασ για λειτουργικοφσ ςκοποφσ. Συμπλθρωματικά να παρατθριςουμε και τα εξισ που είναι ικανά να μασ δϊςουν μερικά αςφαλι ςυμπεράςματα : α- Σφμφωνα με όλουσ ο Λερόσ Ναόσ του Αγίου Νικολάου, ο μοναδικόσ ναόσ τθσ κοινότθτασ, ιταν κτιςμζνοσ ςτο λόφο Ογουνοφκ επί αρχαίου ναοφ...με τθν ευρφτερθ περιοχι να βρίκει παλαιϊν χαλαςμάτων.20 β-Το τηαμί τθσ κοινότθτασ που κάλυπτε τισ κρθςκευτικζσ ανάγκεσ των μουςουλμάνων κτίςτθκε, ςφμφωνα με τθν κτθτορικι επιγραφι που είναι εντοιχιςμζνθ, το 1710.

19

Σθμ: Σφμφωνα με τα μουχαμπζτια των παλαιοτζρων κατοίκων τθσ κοινότθτασ του Χαλβάντερε το βουνό λεγότανε Ατζσ Σατςάν- Ates Satcn dag, δθλαδι βουνό που ςκορπά τθ φωτιά...ι Yanar DagΓιανζρ νταγ, δθλαδι Φλεγόμενο βουνό. Σφμφωνα πάντοτε με μια άλλθ εκδοχισ τθσ ίδιασ παράδοςθσ το όνομά του μπορεί να προζρχεται από ζναν άγιο τθσ μουςουλμανικισ κρθςκείασ, τον Χαςάν Ντεντζ, που ζηθςε και αςκιτεψε εκεί και του οποίου ο τουρμπζσ βρίςκεται ςτθν κορυφι του...

20 Αναςτάςιοσ Λεβίδθσ, Αι εν μονολίκοισ μοναί τθσ Καππαδοκίασ και τθσ Λυκαονίασ Εν Κων/πολει, 1899, ς 117, όπου αναφζρεται: «Εν δε τθ κϊμθ Χαλβάδερζ οι χριςτιανοί ζχουςι ναόν επ’ ονόματι αγίου Νικολάου κτιςκζντα επί τθσ αρχαίασ Βυηαντινισ εκκλθςίασ...»

9

Τοπογεωγραφικά Φαίνεται και μάλλον ζτςι ιτανε, πωσ το Χαλβάντερε βριςκότανε ςε προνομιοφχο κζςθ21 ςε ςφγκριςθ με τισ λοιπζσ κοινότθτεσ οι οποίεσ ςτο ςφνολό τουσ ιταν άξυλεσ μα και εν πολλοίσ άνυδρεσ. Επιςθμαίνομε πωσ δεν είναι τυχαίο το γεγονόσ πωσ αρκετζσ πιραν το όνομά τουσ από τθν πραγματικι κατάςταςθ ςτθν οποία βριςκότανε εξαιτίασ των προαναφερόμενων. Μαλακοπι, για παράδειγμα, που ςιμαινε με πολφ κόπο, φυςικά τθσ άντλθςθσ των υδάτων, ι Σουβερμζη, δεν ζχει νερό, κλπ. Σφμφωνα μάλιςτα με όλουσ τουσ ερευνθτζσ όχι απλά ιταν καταπράςινο εξαιτίασ του μικροφ ποταμοφ που το διζςχιηε με ςυνζπεια τισ πολφ καλζσ παραγωγζσ, αλλά ταυτόχρονα είχαν ζναν μικρό παράδειςο δίπλα τουσ... Μια τεχνθτι λίμνθ που δθμιουργικθκε από το ςφνολο των υδάτινων πόρων...γεμάτθ μάλιςτα όπωσ λζγανε ψαριϊν, ικανϊν ςε ποςότθτεσ να κρζψουν όχι μόνο τουσ ντόπιουσ, αλλά και να αποτελζςουν αντικείμενο εμπορικϊν ςυναλλαγϊν.22 Κτιςμζνο λοιπόν ςτισ βόρειεσ υπϊρειεσ του Χαςάν Νταγ, χωμζνο ςε μια εςοχι με άφκονα πθγαία νερά και τον Μπεγιάη Σου23 να το διαςχίηει, με τθ λίμνθ ςτθν είςοδο, μεγάλεσ λεφκεσ, ιτιζσ, περιβόλια και οπωρόκθπουσ...αμπζλια και βοςκοτόπια. Δεξιά, ςτον λόφο Ογιουνοφκ,24 ο χριςτιανικόσ μαχαλάσ με τθν εκκλθςιά του Αγίου Νικολάου να δεςπόηει ςτο κζντρο...Το μικρό ςχολείο, δυο αίκουςεσ όλο κι όλο, τθν πθγι Κιραηλοφ Μπουνάρ,25τον κεντρικό δρόμο- ίςιο πζραςμα, ανάμεςα ςτουσ λόφουσ, τθ μικρι πλατεία με μερικά μικρομάγαηα, το μοναδικό καηίνο,26 τόπο ςυνάντθςθσ και διαςκζδαςθσ των αρςενικϊν, και απζναντι κατάφατςα το τηαμί...και ςχεδόν δίπλα το παρεκκλιςι του Αγίου Μθνά, χαλάςματα ςιμερα.27 Σπίτια γενικά μικρά, φτωχικά κα’ λεγε κανείσ, κιβωτιόςχθμα με ςτζγεσ, φτιαγμζνα με μαφρθ πζτρα και ξυλεία, ςτενόμακρα παράκυρα και υψθλοφσ αυλόγυρουσ... ψθλά των χριςτιανϊν, χαμθλότερα των μουςουλμάνων... Και δυο ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά του χωριοφ: 21

Ρατριάρχθσ Κφριλλοσ, Ιςτορικι Περιγραφι του εν Βιζννθ προεκδοκζντοσ χωρογραφικοφ πίνακοσ τθσ Μεγάλθσ Αρχιςατραπείασ Ικονίου, Κωνςταντινοφπολισ 1815, ς 28«Από το Γκζλβερι προσ δφςιν 4 ϊρασ είναι χωρίον μικρόν εισ τασ υπωρείασ του Χαςάν δαγί όρουσ, Χαλβάδερε λεγόμενον, εν μζςω δε τθσ οδοφ υπό μιαν ράχιν ενόσ βουνοφ είναι γζφυρα αυτοφυισ, υφ’ θν διζρχεται ποταμόσ και προσ δφςιν τθσ γζφυρασ χωρίον τουρκικόν Χλαρά λεγόμενον, εν ω φαίνεται και εκκλθςία. Εισ το Χαλβάδερε μεταξφ των πετρϊν είναι πολφκρουνοι πθγαί υδάτων διαυγϊν και ψυχροτάτων και χωνεφουςι δε εισ τθν εκεί οφςα χαμαί λίμνθν μικράν...» Ρρβλ Ν. ΢ίηοσ, Καππαδοκικ, ς.

109 «...υφ θν διζρχεται ποταμόσ εισ Χαλβάτερε...μεταξφ των λίκων εξζρχονται πθγαί πολφκρουνοι υδάτων διαυγϊν τα οποία εκβάλλουςιν εισ τθν εκεί πλθςίον οφςαν μικριν λίμνθν εν θ ευρίςκονται ιχκφεσ κάλλιςτα δια πυροβόλων όπλων υπό εγχωρίων αγρευόμενοι», Δ. Ρλουμίδθσ, ο.π. ς. 202, « Το Χελβάντερε βρίςκετα ςε μια περιοχι με άφκονα νερά, πλοφςια βλάςτθςθ και παραγωγικζσ καλλιζργιεσ...»

22 Αχ. Ανδρεάδθσ, ο.π., ς.16 «Τα Χαλβάδαρα, χωρίον κείμενον υπό τουσ πρόποδασ του Χαςάν Δαγ, όρουσ... ιδρυταί επί τερπνοτάτθσ κζςεωσ πλθςίον λίμνθσ αρκετά μεγάλθσ...»

23 Αςπροπόταμοσ 24 Τόποσ παιχνιδιοφ... Ονομάςτθκε ζτςι εξαιτίασ του γεγονότοσ πωσ εκεί γινότανε το πανθγφρι αλλά και οι λοιπζσ εορτζσ.

25 Βρφςθ με τα κεράςια 26 καφενείο 27 Δ. Ρετρόπουλοσ- Ερμ. Ανδρεάδθσ, Η Θρθςκευτικι ηωι ςτθν περιφζρεια Ακςεράϊ –Γκζλβερι, Ακινα 1971, ς. 81

10

α- Ευλογθμζνο με τθν φπαρξθ πολλϊν πθγϊν, το νερό διοχετευότανε παντοφ με τισ ςαράντα βρφςεσ που είχαν κτιςτεί...28 β-Πλθ θ ευρφτερθ περιοχι τθσ κοινότθτασ είναι γεμάτθ από διάφορα χαλάςματα παλαιότερων εποχϊν πολλά από τα οποία είναι ακόμα και ςιμερα αταυτοποίθτα... Σοπωνφμια...29 Μνιμθσ χάριν και χωρίσ πολλζσ επεξθγιςεισ, εκτόσ των πλζον απαραίτθτων, καταγράφουμε τα τοπωνφμια και τα χαρακτθριςτικά ςθμεία τθσ περιοχισ. Τα μζρθ εκείνα που οι δικοί μασ άνκρωποι παίξανε, τρζξανε, χαρικανε, δουλζψανε, προςευχθκικανε, κλάψανε...ακοφςανε πολλά, μεγάλωναν μαηί τουσ.       

   

   

28 29

Χαςάν Ντάγ: το βουνό ςτισ υπϊρειεσ του οποίου είναι κτιςμζνο το χωριό. Μπεγιάη ΢ου- Αςπροπόταμοσ: μικρό ποτάμι που ςχθματίηεται από τισ πθγζσ του χωριοφ και χφνεται ςτον Καράςο ποταμό Ιντηεςοφ- Incesu- Λεπτό νερό: τοποκεςία δυτικά τθσ κοινότθτασ με κτιματα των κατοίκων τθσ και ελάχιςτα ερείπια κάποιου ςυνοικιςμοφ. Λίμνθ : ςχθματιηότανε ςτθν είςοδο του χωριοφ από τα πθγαία νερά. Αποξθράκθκε μετά το’ 24 Ογιουνοφκ- τόποσ παιχνιδιοφ: λόφοσ πάνω ςτον οποίο ιταν χτιςμζνθ θ ελλθνικι ςυνοικία με τθν εκκλθςία του Αγίου Νικολάου. Ορζνςαρ: θ ερειπωμζνθ πόλθ, ψθλά πάνω ςτο βουνό, που αποτζλεςε τθ μιτρα τθσ γζννθςθσ, ςτα παλιά χρόνια, για τουσ λόγουσ που αναπτφξαμε ςτο οικείο κεφάλαιο, του Χαλβάτερε. Κιςλελί κιόϊ- το χωριό με τθν εκκλθςιά: χαλάςματα ερειπωμζνου χωριοφ με τθν μιςογκρεμιςμζνθ εκκλθςιά τθσ Ανάλθψθσ ςε μικρι απόςταςθ βόρεια τθσ κοινότθτασ. Σφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ εκεί είχαν τα ςπίτια τουσ οι ζχοντεσ και κατζχοντεσ του χωριοφ. Γκίςλα- ςτρατώνασ: τοποκεςία ςτθν οποία υπάρχουν χαλάςματα ςτρατιωτικϊν οικοδομθμάτων Γκαϊμάσ Μπογάη-ίςιο πζραςμα: ο κεντρικόσ δρόμοσ που διαςχίηει το χωριό ανάμεςα ςε λόφουσ.... Καλζ-Πφργοσ: περιοχι ψθλά ςτο βουνό με εγχάρακτουσ ςταυροφσ και μιςοφζγγαρα ςτθ μαφρθ πζτρα Sari Gol- κίτρινθ λίμνθ, θ οποία ςχθματίηεται από τα λιωμζνα χιόνια του βουνοφ...

Χαρακτθριςτικά ςτοιχεία... Κιραηλοφ Μπουνάρ- βρφςθ με τα κεράςια: θ βαςικι πθγι φδρευςθσ τθσ ερειπωμζνθσ πολιτείασ γεμάτθ οπωροφόρα δζνδρα και ιδιαίτερα βερικοκιζσ και κεραςιζσ. ΢ιβρί Κιλιςζ-Ψθλι εκκλθςιά: ψθλά ςτο βουνό ς’ ζνα μικρό λόφο, ανάμεςα ςε λαξευτά ςπίτια και αποκικεσ... Γαηιλί Σασ-Γραμμζνθ πζτρα: χαμθλόσ βράχοσ με εγχαράκτουσ ςταυροφσ, άγνωςτθσ εποχισ και καταςκευισ, ελάχιςτα λεπτά ζξω από τθν κοινότθτα. Μπαγλαρίν Μπαςί- κεφαλι των αμπελιών: τοποκεςία ςτθν οποία υπιρχαν και εκεί εγχάρακτοι ςταυροί. Μ. Αςβζςτθ, ο.π., ς. 42 Ελ. Καρατηά, ο.π., ς. 61-64

11

  



 

30

Ανά τεπεςί: λόφοσ-τοποκεςία δυτικά τθσ κοινότθτασ πάνω ςτον οποίο υπιρχε μια εκκλθςιά που λειτουργοφςε μζχρι τθν ζξοδο. Δυςτυχϊσ δεν γνωρίηουμε ςε ποιον άγιο ιταν αφιερωμζνθ. Η εκκλθςιά του Αγίου Γεωργίου: Ψθλά πάνω ςτο βουνό ςε απόςταςθ δζκα λεπτϊν από τα ερείπια τθσ πολιτείασ ςϊηονται ακόμα και ςιμερα δυο μεγάλεσ αψίδεσ τθσ εκκλθςιάσ Καρά κιλιςζ ι αράπ κιλιςζ- μαφρθ εκκλθςία: κτιςμζνθ με μαφρθ πζτρα βρίςκεται κοντά ςτα χαλάςματα του Αγίου Γεωργίου. Δεν γνωρίηουμε τον άγιο ςτον οποίο ιταν αφιερωμζνθ. Σφμφωνα με τθν παράδοςθ τθν ονόμαηαν και Φρεγκ κιλιςζ- Φράγκικθ εκκλθςιά αλλά και Ερμενί κιλιςζ-αρμζνικθ εκκλθςιά. ΢ουτλοφ κιλιςζ- εκκλθςία τθσ Αγίασ Γαλακτερισ: πρόκειται για τα χαλάςματα κάποιασ εκκλθςιάσ ψθλά ςτθν πολιτεία αφιερωμζνθσ ςτθν Αγία Γαλακτερι. Σφμφωνα με τον ςχετικό μφκο ςτθν πάλαι ποτζ ανκοφςα πολιτεία το γάλα που άρμεγαν ςτθ κζςθ τθσ εκκλθςιάσ οι Χαλβάντεριδεσ ιταν τόςο άφκονο που το διοχζτευαν με πιλινουσ ςωλινεσ... και λαξευτά αυλάκια.30 Σο Αγίαςμα πουναρί: ςε μικρι απόςταςθ από το χωριό κοντά ςτα Σίναςα...Ανάβλυηε από το βράχο χλιαρό νερό το οποίο και ο μουςουλμανικόσ πλθκυςμόσ κεωροφςε καυματουργό και ιαματικό, ιδιαίτερα μάλιςτα για τθν αςκζνεια τθσ ελονοςίασ. Κεμερλί κιλιςζ: ο φζρων οργανιςμόσ διατθρείται ςε ςχετικά καλι κατάςταςθ και βρίςκεται ςτθ δεξιά πλευρά του χωριοφ...

Δ. Ρετρόπουλοσ- Ερμ. Ανδρεάδθσ, ο.π.,ς. 83

12

Διοικητικά Θ κοινότθτα του Χαλβάντερε βρίςκεται είκοςι πζντε (25) χιλιόμετρα νότια -νότια ανατολικά του Ακςεράϊ,31 και δζκα επτά (17) χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Γκζλβερι κτιςμζνθ ςτισ βόρειεσ πλαγιζσ του Χαςάν νταγ... Ιτανε μουχταρλίκι και διοικθτικά υπαγότανε ςτο καϊμακαμλίκι του Άκςεράϊ, ςτο Μουτεςαριφλίκι τθσ Νίγδθσ και ςτο μεγάλο βαλελίκι του Λκονίου...     

Ραρατιρθςθ Μουχταρλίκι= κοινότθτα, θ μικρότερθ μορφι αυτοδιοίκθςθσ 32 Μουδουρλίκ = διμοσ Καϊμακαμλίκ αλλά και Καηάσ= υποδιοίκθςθ Μουτεςαριφλίκ αλλά και ΢αντηάκι =διοίκθςθ Βιλαζτιο, βαλελίκι= μεγάλθ γεωγραφικι περιφζρεια- διοίκθςθ.

Το βιλαζτι του Λκονίου που «ιςοφται ςχεδόν προσ τθν Ραλαιάν Ελλάδα ολόκλθρο θυξθμζνθν κατά το ιμιςυ αυτισ33 είχε πζντε μεγάλα Σαντηάκια: Του Λκονίου, τθσ Νίγδθσ, τθσ Αττάλειασ, του Χαμιτ- μπάσ και του Βουρδουνίου…

31 32

Αρχελαϊδοσ

Σθμ: Θ διοικθτικι οργάνωςθ των μικρϊν κοινοτιτων ιταν πολφ απλι. Τθσ κοινότθτασ προΐςταται ο μουχτάρθσ του οποίου θ κθτεία ιταν ςυνικωσ διετισ και εκλεγόντανε με κανονικι ψθφοφορία.. Στθν κοινότθτα του Χαλβάντερε, που ϋταν μικτι υπιρχε και ο μουςουλμάνοσ μουχτάρθσ. Το λειτοφργθμά του ιταν άμιςκο με τθ μοναδικι αμοιβι- αποηθμίωςθ τθν υποχρζωςθ των ςυγχωριανϊν να του καλλιεργοφν τα κτιματά του.... Τελευταίοσ Μουχτάρθσ τθσ κοινότθτασ ιταν ο Μαναιλογλου Γεϊργιοσ που βαςανίςτθκε άγρια από άτακτουσ ςτρατιϊτεσ μετά τθν πτϊςθ του μετϊπου το’ 22 και υπζκυψε ςτα τραφματά του άμεςα. Ο γιοσ του Αντϊνιοσ δολοφονικθκε ςτθν πλατεία του Ακςαράϊ...

33 Ρ. Κοντογιάννθσ, Γεωγραφία τθσ Μικράσ Αςίασ, Ακινα 1921, ς.144

13

Πληθυςμιακά Φυςικά για να απαντιςει ο ερευνθτισ ςτο ερϊτθμα τοφτο, για το ποιοσ ιταν ο πλθκυςμόσ του χωριοφ, κα πρζπει προθγοφμενα να προςδιορίςει δυο βαςικά ςτοιχεία και να ορίςει ζνα ςχετικό πλαίςιο ζρευνασ. Τθ χρονολογία και τα ςτοιχεία ςτα οποία εδράηεται θ απάντθςθ, δθλαδι για ποια εποχι μιλάμε και από ποφ αντλεί τισ απαντιςεισ του. Σπεφδουμε μάλιςτα να εξθγιςουμε πωσ ςτθν υπάρχουςα βιβλιογραφία τα νοφμερα είναι αρκετά, με ςθμαντικότατεσ αποκλίςεισ, οι οποίεσ ειριςκω εν παρόδω, δεν μασ κάνουν εντφπωςθ διότι ακριβϊσ δίδονται ςε και για διαφορετικά χρονικά διαςτιματα. Ρου όμωσ μποροφν να μασ δϊςουν αςφαλι ςυμπεράςματα για τισ πλθκυςμιακζσ μετακινιςεισ οι οποίεσ, όπωσ γνωρίηουμε, ιταν πολλζσ.  Ο περιθγθτισ Hamilton, για παράδειγμα, ςτα 1842 αναφζρει πωσ θ κοινότθτα είχε 1215 ελλθνικά ςπίτια και 50 περίπου τουρκικά...34  Ο Σ. Φαραςόπουλοσ,35 ςτα 1895 καταγράφει τθν φπαρξθ 60 χριςτιανϊν και 80 περίπου μωαμεκανϊν.  Ο Αρχζλαοσ Σ. το 1895 μασ δίδει τον αρικμό 80 χριςτιανϊν και 80 μουςουλμάνων.36  Στο Ρεριοδικό Ξενοφάνθσ του 1905 ςτθ δθμοςιευμζνθ ςτατιςτικι υπάρχει αναφορά για 100 Ζλλθνεσ και 80 Τοφρκουσ37  Θ Ρροξενικι Αναφορά για τθν Καππαδοκία του 1916 καταγράφει πωσ το χωριό είχε «περί τασ 50 οικογενείασ γεωργικάσ θμετζρασ...παρ’ ιςαρίκμοισ μωαμεκανικάσ»38  Στο πόνθμα των Ρετρόπουλου Δ. - Ανδρεάδθ Ερμ. υπάρχει θ αναφορά πωσ, «για τα τελευταία χρόνια ζχουμε τισ πλθροφορίεσ από τουσ παλαιοφσ κατοίκουσ του χωριοφ που ηουν ακόμθ ότι το χωριό είχε περί τουσ 195 Ζλλθνεσ και 950 Τοφρκουσ»39  Θ Μαρία Αςβζςτθ, ίςωσ με τθν πλζον ζγκυρθ καταγραφι τθσ, βαςιςμζνθ ςτα ςτοιχεία των Γενικϊν Αρχείων του Κράτουσ και του Λδρφματοσ του Κ. Μ. Σ. αναφζρει πωσ το 1924 είχαν ζρκει «46 οικογζνειεσ, δθλαδι 195 άτομα»,40 αρικμό που επαναλαμβάνει και ο Δ. Ρλουμίδθσ, 41 αρικμόσ που επίςθσ επαναλαμβάνεται από τθν Ελ. Καρατηά.  Σφμφωνα με τθ μαρτυρία του Μαναιλογλου Γεωργίου κατοίκου τθσ κοινότθτασ οι ελλθνικζσ οικογζνειεσ ιταν περί τισ 50.

34

W. Hamilton, Researches in Asia Minor, London 1842, ς 230 Σ. Φαραςόπουλοσ, ο.π. ς. 77 36 Αρχελάου Ι. ΢αραντίδου., Η Σιναςόσ, ιτοι κζςισ, ιςτορία, και διανοθτικι κατάςταςισ, ικθ, ζκιμα και γλϊςςα τθσ εν Καππαδοκία κωμοπόλεωσ Σιναςοφ και ςφντομοσ περιγραφι των εν επαρχίαισ Καιςαρείασ και Ικονίου Ελλθνικϊν κοινοτιτων, Εν Ακιναισ 1899 ς.126 37 Ξενοφάνθσ, τ.3, Ακιναι 1905, ς. 46 38 Ρροξενικι αναφορά ο.π.

39 Δ. Ρετρόπουλοσ-Ερμ. Ανδρεάδθσ, ο.π.,. ς. 80 40 Μ. Αςβζςτθ, ο.π,. ς. 44 41 Δ. Ρλουμίδθσ, ο.π., ς. 203 35

14

Θρηςκευτικά α-Εκκλθςιαςτικά θ κοινότθτα του Χαλβάντερε ανικε ςτθ Μθτρόπολθ του Λκονίου. 42 Μια μθτρόπολθ με αρκετζσ ιδιαιτερότθτεσ ο Μθτροπολίτθσ τθσ οποίασ ζφερε τον τίτλο «Υπζρτιμοσ και Ζξαρχοσ πάςθσ Λυκαονίασ και Δευτζρασ Καππαδοκίασ» με δυο ζδρεσ:τθσ Νίγδθσ όπου διζμενε τον περιςςότερο καιρό και τθσ πόλεωσ του Λκονίου. Οι λόγοι ςαφζςτατοι. Στο Λκόνιο το μουςουλμανικό ςτοιχείο υπερείχε ςυντριπτικά ζναντι του ελλθνικοφ που ςε ςφνολο 40- 45 χιλιάδων ιταν μόλισ 2-3 χιλιάδεσ με μια εκκλθςιά και ελάχιςτα παρεκκλιςια όταν οι «άλλοι» διζκεταν 44 τηαμιά και 42 μενδρεςζδεσ... Τουναντίον ςτθ Νίγδθ το μουςουλμανικό ςτοιχείο ιταν περί τισ 10 χιλιάδεσ με το ελλθνικό ςτισ 4 χιλιάδεσ και το αρμενικό ςτισ 2 χιλιάδεσ και επιπλζον με 30 χριςτιανικζσ κοινότθτεσ ςτον ευρφτερο χϊρο. β- Το πότε ακριβϊσ κτίςτθκε ο Λερόσ Ναόσ του Αγίου Νικολάου, ο μοναδικόσ ςτθν κοινότθτα, μάσ είναι παντελϊσ άγνωςτο ελλείψει ικανϊν ςτοιχείων που μποροφςαν να προςδιορίςουν το γεγονόσ. Απλά και ςφμφωνα πάντοτε με τθν υπάρχουςα ιςχυρότατθ παράδοςθ κτίςτθκε πάνω ςε ζνα παλαιότερο ναό ι ςτα χαλάςματα ενόσ παλαιότερου ναοφ. Λδιαίτερα μάλιςτα χαρακτθριςτικόσ είναι ο Αν. Λεβίδθσ ο οποίοσ μεταξφ των άλλων αναφζρει πωσ, «οι χριςτιανοί ζχουςι ναόν επ’ ονόματι του Αγίου Νικολάου κτιςκζντα επί τθσ αρχαίασ Βυηαντινισ εκκλθςίασ δια λίκων μετακομιςκζντων και εξ άλλων αρχαίων βυηαντινϊν εκκλθςιϊν των πζριξ κειμζνων».43 Άποψθ που το ςφνολο των ερευνθτϊν αποδζχεται ωσ τθν πλζον ςωςτι κεωρία.44 Το μόνο, ίςωσ, που κα μποροφςαμε να ιςχυριςκοφμε μετά ςχετικισ βεβαιότθτασ είναι πωσ ο ναόσ κα πρζπει να κτίςτθκε ςτθν εποχι των μεγάλων μεταρρυκμίςεων, δθλαδι του Χάττι ΢ερίφ του Γκιοφλχανζ που δθμοςιεφκθκε το 1839 και του Χάττι Χουμαγιοφμ του 1856. Άποψθ που κεμελιϊνεται κυρίωσ ςε δυο- τρία γεγονότα.  Το πρϊτο, για παράδειγμα, ζχει να κάμει με τον Ρατριάρχθ Κφριλλο ςτα 1815 και το ζργο του, το οποίο διακρίνεται για τισ λεπτομερείσ αναφορζσ του, ιδία μάλιςτα ςτα χριςτιανικά μνθμεία. Ζτςι ενϊ αναφζρεται αρκετά λεπτομερειακά για το χωριό δεν υπάρχει καμία πλθροφορία για οποιοδιποτε εκκλθςιαςτικό μνθμείο, πράγμα που ςθμαίνει πωσ μάλλον δεν πρζπει να υπιρχε.  Το δεφτερο γεγονόσ και ίςωσ ιςχυρότερο, ζχει ςχζςθ με τον περιθγθτι Hamilton ο οποίοσ ςτο ζργο του που δθμοςιεφκθκε το 184245 ςαφζςτατα αναφζρεται ςτθν ανυπαρξία χριςτιανικοφ εκκλθςιαςτικοφ κτθρίου ςτθν κοινότθτα, τθν εκπεφραςμζνθ λφπθ των χωρικϊν γι’ αυτό, τθν αδυναμία τουσ να καταβάλλουν το ποςό των 8.00010000 πιάςτρων για τθν ζκδοςθ ςχετικοφ φιρμανιοφ από τθν Υψθλι Ρφλθ, και ...τθν πολεμικι των φανατικϊν μουςουλμάνων για να μθν κτιςτεί. Λδιαίτερα μάλιςτα επιμζνει ςτο τελευταίο γεγονόσ καταγράφοντασ πωσ τοφτθ θ αντιπαλότθτα κράτθςε αρκετά και χρειαςτικαν επτά ολάκερα χρόνια για το μάηεμα των χρθμάτων και τθν ζκδοςθ τθσ απόφαςθσ...

42

θ

16 Μθτρόπολθ κατά το Συνταγμάτιον του Οικουμενικοφ Ρατριαρχείου Αν. Λεβίδθσ, ο.π., ς. 117 44 Ακανάςιοσ Καρακανάςθσ, Καππαδοκία, Κεςςαλονίκθ, εκδ Μαίανδροσ, Κεςςαλονίκθ 2001, ς.

91 όπου αναφζρεται: «Στθν κωμόπολθ Χαλάντερε ςωηόταν ο ναόσ του Αγίου Νικολάου κτιςμζνοσ πάνω ςε παλαιά βυηαντινι εκκλθςία».

45 W. Hamilton, οπ., ς 230 43

15



Το τρίτο γεγονόσ και πάντωσ τα μάλα ενδεικτικό είναι θ υπάρχουςα και διατθροφμενθ ορειχάλκινθ ςφραγίδα τθσ εκκλθςιάσ ςτο Κ. Μ. Σ. που φζρει τθν θμερομθνία 1858.46

Το ιδιαίτερο χαρακτθριςτικότερο γνϊριςμα τθσ εκκλθςιάσ του Αγίου Νικολάου, του Σαρί Σαλτοφκ κατά τουσ Οκωμανοφσ, είναι πωσ δεςπόηει του χωριοφ κτιςμζνθ ςτθν πλαγιά του επιπζδου λόφου Ογιουνοφκ τθσ ελλθνικισ ςυνοικίασ. ΢υκμοφ βαςιλικισ, τρίκλιτθ,47 είναι κτιςμζνθ με πζτρεσ που μεταφζρκθκαν από εκκλθςιαςτικά χαλάςματα τθσ γφρω περιοχισ...αλλά και με μια τελειότθτα προςαρμογισ των καλοπελεκθμζνων δόμων λίκων με τθ μεςολάβθςθ ελάχιςτου αςβεςτοκονιάματοσ το οποίο δεν διακρίνεται κακόλου... Επιπλζον και ςιμερα διατθρείται ςε αρίςτθ κατάςταςθ. Μετατράπθκε ςε τηαμί, ςυντθρείται ωσ τζτοιο, μα κατά τα τελευταία χρόνια χωρίσ καμία κρθςκευτικι λειτουργία ελλείψει πιςτϊν οι οποίοι τελοφν τα προσ τον Φψιςτο κακικοντά τουσ ςτο υπάρχον τηαμί. Σιμερα, επίςθσ, πνίγεται ανάμεςα ςτο πράςινο και τα πολλά χαλάςματα. Σπίτια χριςτιανϊν που εγκαταλειφκικαν ελλείψει ενδιαφζροντοσ ςτθ μοίρα τουσ χωρίσ καμία ςυντιρθςθ, απομεινάρια του πρόςφατου παρελκόντοσ ενόσ λαοφ που εκδιϊχκθκε βίαια, ζτςι απλά.  Θ πρόςοψθ του ναοφ, τότε, γιατί ςιμερα είναι διαφορετικι, μιασ και ζχουν επζμβει βίαια κτίηοντασ ολάκερο το προςτϊο του ναοφ, ζφερε τρεισ αψίδεσ όμοιεσ και ιςομεγζκεισ...που ςτθρίηονταν επί τεςςάρων μονοκόμματων κιόνων που απζλθγαν ςε περίτεχνα κιονόκρανα τα οποία με τισ ςχετικζσ προςκικεσ ζχουν καταςτραφεί...τρία όμοια παράκυρα που φϊτιηαν επαρκϊσ τον γυναικωνίτθ και ζναν ευμεγζκθ πλινκόκτιςτο ςταυρό.  Υπιρχε μια αρκετά μεγάλθ κεντρικι είςοδοσ θ οποία πρζπει να ζφερε γφρωκεν τισ ςυμβολικζσ παραςτάςεισ μάλλον τθσ αμπζλου, και που ςιμερα είναι δφςκολο να αναγνωριςτοφν ευκρινϊσ λόγω των καταςτροφικϊν επεμβάςεων.  Ο κυρίωσ ναόσ φζρει εμφανϊσ τζςςερισ (4) μονολικικοφσ αςπρόμαυρουσ κίονεσ ςε δφο ςειρζσ που χωρίηουν τα κλίτθ... Πλοι ςτθρίηονται επί ενόσ πεςςοφ και απζλθγαν ςε απλά κιονόκρανα...  Υπάρχου τρεισ κόγχεσ...θ κεντρικι που είναι και θ μεγαλφτερθ και δυο μικρότερεσ δεξιά και αριςτερα.  Υπάρχει ο γυναικωνίτθσ ο οποίοσ καταλαμβάνει τον χϊρο πάνω από το προςτϊο...και ςυνδζεται ςιμερα με εςωτερικι ξφλινθ ςκάλα. Ραλαιότερα και όταν λειτουργοφςε ωσ ναόσ «είχε χωριςτι είςοδο».48  Ζνα από τα ιδιαίτερα χαρακτθριςτικά του είναι πωσ το φωσ ειςζρχεται άφκονο εντόσ του χϊρου εξαιτίασ των πολλϊν ανοιγμάτων. Σιμερα υπάρχουν δυο μεγάλα παράκυρα ςτα δεξιά του ναοφ, τρία ςτθν αριςτερι πλευρά...τρία ςτον γυναικωνίτθ και τρία ςτο ιερό ανά ζνα ςε κάκε κόγχθ...  Υπάρχουν επίςθσ δυο μικρζσ πόρτεσ, ανά μια δεξιά και αριςτερά του κεντρικοφ κλίτουσ.  Τζλοσ, δεξιά και αριςτερά των πλευρϊν του υπάρχουν από μια ςειρά καλοφτιαγμζνων γιγαντιαίων τυφλϊν αψίδων που κοςμοφν και προςφζρουν ςυνάμα περιςςι κομψότθτα. Δυςτυχϊσ μετά τθν ανταλλαγι θ τφχθ του ναοφ υπιρξε μάλλον ςκλθρι. Άμεςα μεταμορφϊκθκε ςε ευκτιριο μουςουλμανικό οίκο με ό,τι τοφτο ςθμαίνει, δθλαδι 46 47 48

Δ. Ρετρόπουλοσ- Ερμ. Ανδρεάδθσ, ο.π., ς.81 Κατά τον Ν. Μουτςόπουλο ανικει ςτον τφπο του Ελεφκερου Σταυροφ, ο.π. ς. 28 Στο ίδιο, ς. 81

16

προςτζκθκαν τα απαραίτθτα για τισ κρθςκευτικζσ τουσ ανάγκεσ, μιχράμπ, χαλιά προςευχισ, ςχετικζσ βρφςεσ για τον κακαρμό...το τζμπλο ξθλϊκθκε, οι αγιογραφίεσ καταςτράφθκαν μιασ και επικαλφφκθκαν με αςβζςτθ, ο αρχιερατικόσ κρόνοσ χρθςιμοποιικθκε ωσ ξυλεία... Μνιμθσ χάριν επίςθσ. Ο τελευταίοσ παπάσ του χωριοφ ιταν ο πατζρασ Γρθγόριοσ γ-Τα ςφνολο των ερευνθτϊν αναφζρεται ςτθν φπαρξθ ενόσ και μοναδικοφ ναοφ ςτθν κοινότθτα. Αυτόν του Αγίου Νικολάου. Σφμφωνα όμωσ με τουσ Ανδρεάδθ –Ρετρόπουλο υπιρχε ςτον τουρκικό μαχαλά το παρεκκλιςι του Αγίου Μθνά... «Στθ τουρκικι ςυνοικία του χωριοφ είναι τα ερείπια από το παρεκκλιςι του αγίου Μθνά. Ρότε κτίςτθκε δεν ξζρουμε. Από τθν λαϊκι παράδοςθ θ κζςθ ςτθν οποία ιταν κτιςμζνο ιταν ιδιοκτθςία Τοφρκου. Λζγεται μάλιςτα ότι κάποτε ο ιδιοκτιτθσ κζλθςε να χτίςθ τον ςτάβλο γκρεμίηοντασ το παρεκκλιςι. Ζχτιηε πζτρεσ για το ςτάβλο τθν θμζρα, αλλά το βράδυ γκρεμίηονταν. Από τισ πολλζσ φορζσ υποπτεφκθκε ότι αυτό γινόταν γιατί ζπαιρνε τισ πζτρεσ από τθν εκκλθςία και ζκτιςε αλλοφ τον ςτάβλο του...»49 δ- Ο μουςουλμανικόσ πλθκυςμόσ, που αρικμθτικά ιταν του αυτοφ μεγζκουσ, είχε τον δικό του ευκτιριο οίκο. Ζνα αρκετά μεγάλο τηαμί, ςε ςχζςθ με τα τηαμιά των διπλανϊν χωριϊν, ςχιματοσ βαςιλικισ και όχι ενόσ απλοφ δωματίου, κάτι που προβλθμάτιςε τουσ πάντεσ, με μια κιονοςτοιχία ςτθ μζςθ και ζναν μικρό πφργο για μιναρζ... και που κτίςτθκε, ςφμφωνα με τθν ανάγλυφθ κτθτορικι επιγραφι που βρίςκεται εντοιχιςμζνθ μζςα ςτον χϊρο, το 1710. Ρροβλθματιςμόσ δθλαδι ςτο κατά πόςο ο χϊροσ κτίςτθκε εκ κεμελίων ωσ μουςουλμανικόσ ευκτιριοσ οίκοσ, ι μετατράπθκε, επικρατοφςα ςυνικεια του ιςχυροφ, από υπάρχουςα εκκλθςιά ςε τζμενοσ. Ραρατιρθςθ -Ο Άγιοσ Νικόλαοσ ιτανε ο προςτάτθσ των ορφανϊν, των φτωχϊν και των κατατρεγμζνων..

-Στο Χαλβάντερε είχαν τθν παρακάτω παράδοςθ. «Κάποτε ο άγιοσ ταξίδεψε με καράβι και ςτο δρόμο ζπιαςε καλαςςοταραχι. Πλοι παρακαλοφςαν το Κεό να γαλθνζψει τθ κάλαςςα αλλά τίποτε δε γινότανε. Σθκϊκθκε ο άγιοσ, προςευχικθκε, ςταφρωςε τθ κάλαςςα και θ τρικυμία ςταμάτθςε...»50 -Ανιμερα τθσ εορτισ του αγίου γινότανε θ περιφορά τθσ εικόνασ του. Για να οριςκεί ποιοσ κα είχε τθν προνομία τθσ μεταφοράσ γινότανε πλειοδοτικόσ διαγωνιςμόσ, τα ζςοδα του οποίου εκταμιεφονταν ςτο εκκλθςιαςτικό ταμείο για τισ ανάγκεσ εκκλθςίασ και ςχολείου. ε- Θ μικρι κοινωνία του Χαλβάντερε προςζκεςε ςτο ορκόδοξο αγιολόγιο μια νζα μάρτυρα τθσ πίςτθσ, τθ νεομάρτυρα Άννα.51 Σφμφωνα με τθν ιςχφουςα παράδοςθ οι αλλόκρθςκοι ςε μια επιδρομι,52αφοφ ζπιαςαν τον άνδρα τθσ και τον βαςάνιςαν, κζλθςαν να τθν αιχμαλωτίςουν, αλλά θ ιδία κατάφερε και τουσ ξζφυγε καταφεφγοντασ ςτο διπλανό Γκζλβερι...Εξαντλθμζνθ από το κυνθγθτό, τθν αγωνία και τον τρόμο του βιαςμοφ κοφρνιαςε το ςϊμα τθσ ςτθν κόχθ ενόσ ςπιτιοφ, κοντά ςτον Γρθγόριο Κεολόγο, όπου και παρζδωςε το πνεφμα τθσ ςτον Κφριο... Το ςϊμα τθσ, ςφμφωνα πάλι με τθν ίδια παράδοςθ, ζγινε άγιο λείψανο, μιασ και κατά τθν ταφι παρουςιάςτθκε το Άγιο Ρνεφμα που επικάκθςε επάνω του...

49 50 51 52

Ο.π. ς. 81 Ο.π. ς. 125 Ελ. Καρατηά, ο.π, ς. 171. Σθμ: πρόκειται για τουσ ντελθμπάςθδεσ

17

Σχολικά... «Ο ελλθνιςμόσ του Χαλβάδερε ςυμποςοφμενοσ εισ τεςςαράκοντα περίπου οικογενείασ, ζχει μιαν εκκλθςίαν...και παρ’ αυτι μικράν ςχολιν μικτιν εισ θν διδάςκονται περί τα εξικοντα παιδιά ολίγθν ανάγνωςιν και γραφιν...»53 Νομίηουμε πωσ τοφτθ θ μαρτυρία ενόσ ανκρϊπου που γεννικθκε, μεγάλωςε και φοίτθςε εκεί, μασ τα λζει όλα. Μικρό χωριό, λίγεσ οικογζνειεσ ςε ςφγκριςθ με τα άλλα και μερικζσ, ελάχιςτεσ δεκάδεσ παιδιά. Επιπρόςκετα να ςθμειϊςουμε πωσ τα χαλάςματα του ςχολείου, που βριςκότανε ςτθν αυλι τθσ εκκλθςίασ, υπάρχουν και ςιμερα. Επρόκειτο περί ενόσ μικροφ οικιματοσ, δυο δωμάτια όλα κι όλα, που ςτζγαηε τα αγόρια και τα κορίτςια του χωριοφ για τα πρϊτα τουσ γράμματα.54 Δε γνωρίηουμε επίςθσ τον τφπο του ςχολείου, αν δθλαδι επρόκειτο περί αςτικισ ςχολισ ι αλλθλοδιδακτικοφ, διότι ελλείπουν οι ςχετικζσ αναφορζσ, εκτόσ μιασ που τθν αντλιςαμε από το πόνθμα τθσ Σίασ Αναγνωςτοποφλου.55 Σφμφωνα λοιπόν με αυτιν τθν καταγραφι, ςτουσ οικείουσ πίνακεσ, το χωριό φαίνεται να ζχει ζνα ςχολείο αλλθλοδιδακτικό56 με ςαράντα περίπου μακθτζσ και μακιτριεσ και με ετιςιο προχπολογιςμό 15 λιρϊν…Καταγράφεται επίςθσ και θ φπαρξθ ενόσ τουρκικοφ ςχολείου χωρίσ περαιτζρω ςχόλια. Επίςθσ μιασ και μιλάμε για τθ μόρφωςθ, δυο τρεισ αράδεσ για το γλωςςικό ηιτθμα ςτθν κοινότθτα τθσ οποίασ οι χριςτιανοί κάτοικοι ιταν τουρκόφωνοι.57 Το πότε ζγινε τοφτο δεν το γνωρίηουμε ακριβϊσ, οφτε και το πϊσ. Αν δθλαδι θ τουρκοφϊνθςθ υπιρξε προϊόν βίασ ι γενικότερθσ ανάγκθσ.58 Σε κάκε περίπτωςθ πάντωσ θ γλϊςςα ιταν ζνα περίεργο κράμα τθσ τουρκικισ μπολιαςμζνθσ με ελλθνικζσ λζξεισ και τοπικοφσ ιδιωματιςμοφσ, που διατθρικθκαν αναλλοίωτεσ και μετά τισ μεταρρυκμίςεισ του 1839 και 1856, ιδιαίτερα μάλιςτα για τισ μεγαλφτερεσ θλικίεσ μζχρι και τθσ εξόδου...ενϊ οι νεότερεσ με τθν πάροδο του χρόνου και τθ λειτουργία του ςχολείου παράλλθλα μάκαιναν και τθν ελλθνικι. Ρροφανϊσ, όμωσ, πολφ δφςκολα εξαιτίασ του λιγοςτοφ αρικμοφ των μακθτϊν, αλλά και του οικείου περιβάλλοντοσ το οποίο μιλοφςε αποκλειςτικά τθν τουρκικι. Ράντωσ και ςε κάκε περίπτωςθ ςφμφωνα με τον Οκτάβιο Μερλιζ «...θ γλϊςςα ενδζχεται να εξαφανιςτεί, αλλά οι τουρκόφωνοι Ζλλθνεσ των Καππαδοκικϊν κοινοτιτων ουδ’ επ’ ελάχιςτον ζπαυςαν ωσ εκ τοφτου να παραμζνουν γνιςιοι Ζλλθνεσ...».59 Εξάλλου οι χριςτιανοί τθσ υπό ζρευνα κοινότθτασ, όταν τουσ ρωτοφςαν μετά περιςςισ υπερθφάνειασ ζλεγαν: Ζλλενοσ...

53

Αχ. Ανδρεάδθσ, ο. π., ς. 18 Σφμφωνα με τθ μαρτυρία τθσ Μουμτηόγλου Ευλαμπίασ, Ζξοδοσ τ.β. ο.π ς 30, «δάςκαλοσ του χωριοφ τον καιρό τθσ Ανταλλαγισ ιταν ζνασ νεαρόσ που τον λζγανε Αλζξανδρο...»

55 Σια Αναγνωςτοποφλου, ο.π., ς. 345 56 Σθμ: Είναι ο τφποσ του ςχολείου εκείνου που οι μεγαλφτεροι μακθτζσ παίηουν το ρόλο του δαςκάλου ςτουσ μικρότερουσ...

57 Γ. Μαναιλογλου, ο. π., ς. 5: «Καίπερ θ λαλουμζνθ μθτρικι γλϊςςα μασ είναι δυςτυχϊσ θ τουρκικι...»

58 Σθμ: Οι Οκωμανοί κατακτθτζσ για να αλλάξουν τθν εκνικι ςυνείδθςθ των κατοίκων επεδίωξαν να εξαφανίςουν, εκτόσ των άλλων, τθν ελλθνικι λαλιά. Ραρατθρικθκαν λοιπόν ςτο διάβα του χρόνου απάνκρωπεσ μζκοδοι όπωσ «γλωςςοκοπία» γονζων-για να μθ μακαίνουν τθ μθτρικι γλϊςςα και να ξεκόβουν εφκολα από αυτιν, το παιδομάηωμα, ο βίαιοι εξιςλαμιςμοί...

59 Κ. Νίγδελθσ- Σ. Κοιμίςογλου, Το Ανταβάλ τθσ Καππαδοκίασ, Κζντρο Λςτορίασ Διμου Συκεϊν 2001, ς. 51 54

18

Ραρουςιάηουμε, λοιπόν, μερικοφσ από τουσ γλωςςικοφσ κθςαυροφσ και τθσ κοινότθτασ του Χαλβάντερε, παραφκαρμζνεσ λζξεισ του αρχαίου λεξιλογίου, τοπικοφσ ιδιωματιςμοφσ, δάνεια και αντιδάνεια από τουσ «άλλουσ»... Ζτςι, μεταξφ των άλλων, λζγανε για παράδειγμα:  Ρολινι, δθλαδι το υπολινιο, ο λθνόσ ακριβϊσ, όπου ςυνκλίβονται τα ςταφφλια...  Λςτάρ, από το ιςτόσ...  Τιρμόν, τζρμων, τζρμα, το όριο δθλαδι που χωρίηει τουσ αγροφσ...  Λζε, λάλει  Φϊλι, φωλγιά, θ φωλιά των ορνίκων...  Τ’ αλγι, τα άλγθ, ςυνζπειεσ αςκζνειασ...  Σ’άγια, ςτα άγια, τα άγια Κεοφάνεια...  Άγια, τα άγια δϊρα...  Ρουλοφ, πουλί...  Καλισ ςίττασ, καλϊσ ιρκεσ...  Λουτουργιά, λειτουργία... Αλλά και:  αβοφτςα- τοιουτοτρόπωσ  αδαρά- τϊρα  αλατηά- παρδαλό  αραμπάσ- αμάξι  αψά- γριγορα  βαλ- βουβάλι  γκιολ- λίμνθ  γιαρά- πλθγι  γαβρατϊ- αρπάηω  εδά- εδϊ  ηενγκίν- πλοφςιοσ  κεμίκ- κόκαλο  κουράξ- ξθρόσ  μεςζλ ι μαςάλ- παραμφκια  μπακίρ- χαλκόσ  μπαχςίσ- δϊρο  μπουη- κρφο  ναγζλ- αγζλθ  οντάσ  πιςίκα-γάτα  ταςά-λφπθ  τοπάλ-κουτςόσ  τςαρπϊ- κτυπϊ

19

Επαγγελματικέσ αςχολίεσ των κατοίκων ... Είναι γνωςτό πωσ ςτθν παραγωγικι διαδικαςία υπάρχουν τρεισ τομείσ. Ο πρωτογενισ, που περιλαμβάνει τθ γθ και τα παραγόμενα εξ αυτισ... Ο δευτερογενισ, που αςχολείται με τθ μεταποίθςθ και ο τριτογενισ, γενικά με τισ υπθρεςίεσ. Είναι γεγονόσ, επίςθσ, πωσ ςτο διάβα του χρόνου καταβλικθκαν ςθμαντικζσ προςπάκειεσ τόςο για τθ διερεφνθςθ των επαγγελματικϊν αςχολιϊν των κατοίκων του ευρφτερου χϊρου, όςο και για τθ ςυςτθματικι τουσ καταγραφι. Ρροςπάκειεσ δφςκολεσ, επίπονεσ, μιασ και ςτο ςφνολό τουσ κφρια και αποκλειςτικά ςτθρίηονταν ςτον προφορικό λόγο και κατά δεφτερο ςτα απογραφικά δελτία τθσ Ανταλλαγισ... Για τθν υπό εξζταςθ κοινότθτα οι πλθροφορίεσ τισ οποίεσ αντλιςαμε από τθ βιβλιογραφία και από τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ είναι ενδιαφζρουςεσ και επιπλζον ικανοποιθτικότατεσ, αφοφ μασ δίδουν ςθμαντικζσ λεπτομζρειεσ για το ςφνολο των κατοίκων τθσ, το είδοσ τθσ εργαςίασ, λεπτομζρειεσ για τουσ τόπουσ δουλειάσ, τισ αμοιβζσ ωσ ζνα ςθμείο και τισ υπάρχουςεσ δυνατότθτεσ. Σθμαντικό επίςθσ ςτοιχείο και ςυνάμα προςδιοριςτικό τθσ νοοτροπίασ και τθσ περαιτζρω εξζλιξθσ ςτον τομζα τθσ παραγωγισ ιταν και το ιδιοκτθςιακό κακεςτϊσ. Ππου παρατθρείται ςθμαντικι ανιςομζρεια μεταξφ του μουςουλμανικοφ και χριςτιανικοφ κόςμου, αλλά επιπλζον και μεταξφ των χριςτιανϊν. Σφμφωνα λοιπόν με όλουσ, το ζνα τζταρτο των οικογενειϊν, μουςουλμάνων και χριςτιανϊν, κατζχει ςχεδόν το ςφνολο τθσ γθσ με 800 ζωσ 1500 ςτρζμματα θ κάκε μια, το άλλο τζταρτο είναι οι μεςαίοι γαιοκτιμονεσ με περίπου 200 ςτρζμματα κακζνασ τουσ και τζλοσ οι υπόλοιποι- τρίτθ τάξθ, με 20-50 ςτρζμματα κατά οικογζνεια.60 Στο ςφνολο, λοιπόν, των 200 περίπου χριςτιανϊν κατοίκων τθσ κοινότθτασ παρατθρικθκαν τα παρακάτω: α-Πρωτογενισ τομζασ. Πλοι ςχεδόν αςχολοφταν με τισ γεωργικζσ και κτθνοτροφικζσ εργαςίεσ. Εργαςίεσ απαραίτθτεσ τόςο για τθν κάλυψθ των δικϊν τουσ αναγκϊν, όςο και για τθν περαιτζρω πϊλθςθ των προϊόντων του μόχκου τουσ, για τθν αγορά άλλων προϊόντων. Ραραγωγζσ με μια ιδιαιτερότθτα μάλιςτα μιασ και θ καλλιεργοφμενθ γθ ιταν μεν μικρι, αλλά με τθν φπαρξθ των πολλϊν υδάτινων πόρων ευφορότατθ. Συνεπϊσ είχαμε τθν καλλιζργεια οπωροκθπευτικϊν, ελάχιςτων ςιτθρϊν για τθν κάλυψθ των δικϊν τουσ αναγκϊν, μεγάλθ παραγωγι ςιςαμζλαιου το οποίο χρθςιμοποιοφςαν για τον φωτιςμό και κυρίωσ τθν παραγωγι ςταφυλιϊν διαφόρων τφπων...με τα αντίςτοιχα προϊόντα τουσ, κραςί, τςίπουρα κ.λπ. Αλλά και μια μικρι ι μεγάλθ ποςότθτα μελιςςϊν ςε κάκε οικογζνεια.61 Επίςθσ επιπλζον των οικόςιτων ηωντανϊν θ χριςτιανικι κοινότθτα διζκετε μια ςειρά μικρϊν και μεγάλων ηϊων. Σφμφωνα μάλιςτα με τισ μελζτεσ τθσ Μ. Αςβζςτθ, υπολογίηεται πωσ «οι χριςτιανοί κα είχαν ζωσ 2 χιλιάδεσ κεφάλια κατςίκεσ και πρόβατα και αναλογοφςαν 10-15 κεφάλια μεγάλα ηϊα κατά οικογζνεια». 62

60

Γ. Μαναιλογλου ο.π., ς 2: «Γεννικθκα ςασ λζγω ςτο χωριό από μια αρκετά πλοφςια οικογζνεια, αρκετά ςασ λζγω, για να μθ κολακευτϊ, αλλά όςοι πατριϊτεσ βρίςκονται εδϊ μπορεί να το βεβαιϊςουν ότι ιταν πλουςιότεροι του τόπου αυτοφ. Πχι με τςιφλίκι αλλά με τςιφλίκια και με κοπάδια και χρόνια μουχτάρθσ ο παπποφσ μου».

61 Οι κυψζλεσ ςτο Χαλβάτερε γινότανε εξαιρετικότατα με κοπριά βοδιοφ...

62 Μ. Αςβζςτθ, ο.π., ς. 42

20

Εννοείται φυςικά με τθν αντίςτοιχθ παραγωγι μεγάλων ποςοτιτων τυριοφ, βουτφρου, προβιϊν και μαλλιοφ, τα οποία διοχζτευαν οι ίδιοι, ωσ ζμποροι των δικϊν τουσ προϊόντων ςτισ περιφερειακζσ αγορζσ τθσ περιοχισ.63 Και κάτι ακόμα το εξαιρετικά προςοδοφόρο. Θ αλίευςθ ψαριϊν, θ οποία εκτόσ των κλαςικϊν μεκόδων γινότανε μ’ ζναν παράξενο τρόπο... Αυτόν του πυροβολιςμοφ. Διότι ςφμφωνα με τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ ιταν ο μοναδικόσ τρόποσ για τθν αλίευςθ των μεγάλων διαςτάςεων ψαριϊν, που εμφανίηονταν κατά καιροφσ.64 β-Δευτερογενισ τομζασ. Ρρόκειται για τον τομζα τθσ μεταποίθςθσ.

Κατ’ αναλογία λοιπόν, μποροφμε να ιςχυριςτοφμε πωσ και ςε αυτό τον τομζα ζχουμε εναςχολιςεισ μερικϊν κατοίκων τθσ κοινότθτασ. Ππωσ για παράδειγμα με τθν καταςκευι χρθςίμων ξφλινων εργαλείων, τα οποία οι ίδιοι διοχζτευαν ςτισ τοπικζσ αγορζσ. Να ςθμειϊςουμε μάλιςτα πωσ το ςφνολο των γεωργικϊν μθχανθμάτων ιταν ξφλινθσ καταςκευισ, και πωσ θ ξυλεία γενικά ιταν δυςεφρετθ και πολφ ακριβι... Επίςθσ μζχρι και τθν ζξοδο ςτο ςφνολο των μαρτυριϊν καταγράφονται τα ξφλινα άροτρα, οι ξφλινεσ καταςκευζσ για τθν παραγωγι βουτφρου, οι ξφλινοι αποκθκευτικοί χϊροι...τα ξφλινα πιάτα... Επίςθσ και κάτι το εξαιρετικό. Θ κοινότθτα διζκετε μια ςειρά από κλαςικοφσ μφλουσ που λειτουργοφςαν με τθ βοικεια των υδάτων...και επιπλζον 3 μφλουσ βουβαλοκίνθτουσ για τθν παραγωγι ςπορζλαιου.65 Πλοι τουσ, πλθν ενόσ, τουρκικϊν ςυμφερόντων, αν και όπωσ ιςχυρίηονται οι πλθροφορθτζσ, κάποτε ανικαν ςτουσ χριςτιανοφσ. Ράντωσ και ςε κάκε περίπτωςθ οι «μάςτοροι» ιταν χριςτιανοί, οι οποίοι τα παίρνανε μιςά- μιςά με τα αφεντικά. Ζνασ άλλοσ τομζασ, τθρουμζνων φυςικά των αναλογιϊν, ιταν ο τομζασ τθσ υφαντουργίασ, ο οποίοσ αφοροφςε αποκλειςτικά τον γυναικείο πλθκυςμό. Ρρόκειται για μερικζσ κυρίεσ οι οποίεσ αναλάμβαναν επί χριμαςι να εργάηονται ςτο ςπίτι και να παράγουν τα ηθτοφμενα προϊόντα...66 γ-Σριτογενισ τομζασ. Αφορά τισ υπθρεςίεσ και ιταν ςχεδόν ανφπαρκτοσ.

63

Σθμ: ςφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ, οι οποίεσ μπορεί να ζχουν και κάποιο ςτοιχείο υπερβολισ, υπιρχαν κτθνοτρόφοι με 600 πρόβατα, κάποιοι άλλοι με 1000 γίδια και μερικοί ιδιαίτερα πλοφςιοι με πάνω από εκατό μεγάλα ηωντανά... πρβλ Μ. Αςβζςτθ ο.π., Μαναιλογλου Γ ο. π.

64 Μ. Αςβζςτθ, ο.π., ς. 42 Ρρβλ Μαρτυρία Γ. Μαναιλογλου 65 Σθμ: Ρρόκειται για τθν παραγωγι του μπεηίρ, ζνα είδοσ ςπορζλαιου από ςπόρο ρόκασ ι από λινόςπορο- ηεγιερζκ. Θ χριςθ του ιταν πλατιά διαδεδομζνθ ςτον χϊρο τθσ Καππαδοκίασ ελλείψει ελαιόλαδου τόςο για τθν παραςκευι εδεςμάτων όςο και ωσ φωτιςτικό μζςο. Θ λειτουργία του μάγγανου ιταν απλι και ςτθριηότανε ςε τροχό, μια ανζμθ και τθ βοικεια ενόσ ηϊου, ςυνικωσ βοφβαλου. βλ. Χουμεριανόσ Μανϊλθσ, “Ραραγωγι λινελαίου ςτθν Καππαδοκία” 2002 Εγκυκλοπαίδεια Μείηονοσ Ελλθνιςμοφ, Μ. Αςία URL., Κεςίςογλου Λ. “Το λινόλαδο. Θ διαδικαςία παραγωγισ ςτθν Καπαδοκία” Δελτίο Κζντρου ΜικραςιατικϊνΣπουδϊν, 1, (1977) 66 Σθμ: Στθν περιοχι τθσ Καππαδοκίασ θ υφαντουργία ςαν βιοτεχνία ιταν πολφ ανεπτυγμζνθ και εκατοντάδεσ γυναίκεσ αςχολοφνταν μ’ αυτι για να κάνουν ό,τι ιταν αναγκαίο ςε μια οικογζνεια.

21

Το μόνο που ίςωσ κα μποροφςε να κατακζςει κάποιοσ ιταν το μικρό καφενεδάκι και το μαγαηί γενικϊν προϊόντων ςτο κζντρο τθσ κοινότθτασ που εμπορευότανε τα πάντα...Του ενόσ μαραγκοφ, πολφ καλοφ τεχνίτθ μάλιςτα, που ζφτιαχνε τα πάντα για τουσ ςυγχωριανοφσ του, από τα οικιακά ζπιπλα, κουφϊματα, ςκάφεσ, μζχρι πιάτα, κουτάλια...και του εμπόρου βδελλϊν. δ-Σομζασ μιςκωτισ εργαςίασ Φυςικά δεν μιλοφμε για τθ μιςκωτι εργαςία υπό τθ ςθμερινι ζννοια. Σε κάκε περίπτωςθ πάντωσ είχαμε:  τουσ εργάτεσ γθσ, αυτοφσ δθλαδι που εργαηότανε ςτα χωράφια των άλλων με αμοιβι ςε χριμα ι ςε είδοσ...  τουσ εργάτεσ ταπθτουργίασ των εργαςτθρίων του Λκονίου67  τουσ εργάτεσ εξόρυξθσ του υδραργφρου ςτθν περιοχι τθσ Σοφςμασ68  τουσ εργάτεσ ςυλλογισ αλατιοφ ςτθ λίμνθ Τάττα69  τουσ εργάτεσ των μφλων με πολφ καλζσ αμοιβζσ, ιδιαίτερα οι Ζλλθνεσ «μαςτόροι» που θ αμοιβι τουσ ιταν μιςά μιςά με τα αφεντικά.  τουσ οικοδόμουσ...

67

Σθμ: Δυο άτομα τθσ οικογζνειασ Κετςετηόγλου... Θ ταπθτουργία του Λκονίου ιταν γνωςτότατθ για τθν παραγωγι πιλθμάτων –(κετςζδων) 68 Σθμ: Ρρόκειται για εποχιακι απαςχόλθςθ.

69 Σθμ: Ρρόκειται για εποχιακι απαςχόλθςθ με υψθλζσ αμοιβζσ.

22

Τα ιδιαίτερα Πρακτικζσ... παραδόςεισ... κρφλοι... μφκοι... δοξαςίεσ...

Είναι γεγονόσ πωσ κάκε κοινότθτα είχε και ζχει αν κζλετε, τα δικά τθσ, αυτά που τα μονοπωλεί και τθν κακιςτοφν μοναδικι- ξεχωριςτι. Στθριγμζνα τα περιςςότερα ςτθν ανκρϊπινθ υπερβολι, επενδυμζνα με μυκοπλαςτικά ςτοιχεία, παρουςιάηονται ωσ κάτι το ιδιαίτερο μα και ςυνάμα πολφτιμο, υποχρεωτικό ςτθν πίςτθ και τθν εφαρμογι. Λειτουργϊντασ μάλιςτα εποικοδομθτικά αποτελεί τον ςυνδετικό κρίκο του χκεσ με το ςιμερα, ςτθ διαμόρφωςθ τθσ κοινισ ςυνείδθςθσ και τθ δθμιουργία ι ςυνζχιςθ του εμείσ. Και κάτι ακόμα. Βαςικι μασ πίςτθ τυγχάνει να αποτελεί θ παλιά ριςθ πωσ «θ παράδοςθ είναι θ άγνωςτθ χϊρα από τθν οποία καταγόμαςτε». Συνεπϊσ ωσ χϊρα καταγωγισ τθν αγαπάμε αλλά και ωσ άγνωςτθ χϊρα οφείλουμε να τθν ερευνιςουμε. Ραρουςιάηουμε ςυνεπϊσ όλα όςα αντλιςαμε από τθ βιβλιογραφία και τισ υπάρχουςεσ μαρτυρίεσ: 

Για τθν ερειπωμζνθ πολιτεία, τθ μιτρα τθσ γζννθςθσ του Χαλβάντερε ζχουμε γράψει το οικείο κεφάλαιο. Να ςυμπλθρϊςουμε πωσ ςε κάκε περίπτωςθ αςκοφςε μια ιδιαίτερθ γοθτεία ςτουσ κατοίκουσ, ςαν κάτι το μυκικό, το ουράνιο, που κάποτε χάκθκε...70 Κυκλϊπεια τείχθ, τεράςτια οικοδομιματα, άνετοι δρόμοι, αγορζσ, υδραγωγεία, κολωτοί τάφοι, πάμπολλεσ εκκλθςιζσ... Με μια είςοδο, ςτενό πζραςμα, ανάμεςα ςε δυο ψθλοφσ λόφουσ που ζκλεινε με μια τεράςτια ςιδερόπορτα...που ακόμα και ςιμερα θ λαϊκι κυμοςοφία αναφζρει τθν περιοχι ωσ Ντεμίρ Καποφ- ςιδερόπορτα.



Ο Κιη Κατςάν Καγιαςί, δθλαδι ο βράχοσ του κοριτςιοφ που ζφευγε. Κατά τθν παράδοςθ πρόκειται για κάποιο όμορφο κορίτςι που για να αποφφγει τθν ατίμωςθ από τουσ Οκωμανοφσ ηιτθςε από τον Κεό να τθ λυτρϊςει, κάτι που πραγματοποιικθκε με το πζτρωμά τθσ. Ο βράχοσ κυμίηει ζντονα γυναίκα και το ςτικοσ τθσ ςτάηει ςταγόνεσ νεροφ.



Θ εκκλθςία τθσ αγίασ Γαλατερισ ιταν κτιςμζνθ ψθλά πάνω ςτο βουνό. Κάκε Δεκαπενταφγουςτο, ςφμφωνα με τθν παράδοςθ, ςτα χαλάςματα τθσ εκκλθςιάσ μερικοί κτθνοτρόφοι ςε μια τελετι μνιμθσ άρμεγαν μερικά ηωντανά τουσ, διότι ςφμφωνα με τον κρφλο εκεί ςτθ κζςθ τθσ εκκλθςιάσ τον Δεκαπενταφγουςτο τα πολφ

70

Σθμ: θ ζμμετρθ λαϊκι παράδοςθ ζχει μιλιςει αρκετζσ φορζσ. Αρκοφμεκα ςε ζνα μικρό τετράςτιχο που βρικαμε ςτο πόνθμα των Δ. Ρετρόπουλου- Ερμ. Ανδρεάδθ, ο.π., ς. 82 « Το Πρζνςαρ ςαν ιταν πολιτεία, Το Γκαϊμάςμπογάη ςαν ιτανε αμπζλι, με τα μωρά ςτθν αγκαλά ςαράντα χιλιάδεσ νφφεσ ζμπαιναν ςαράντα χιλιάδεσ νφφεσ ζβγαιναν...» Βεβαίωσ Υπάρχουν πολλζσ παραλλαγζσ που ανεβάηουν τον αρικμό των νυφϊν ςε 100.000

23

παλιά χρόνια άρμεγαν οι κάτοικοι τα ηωντανά τουσ και το άφκονο γάλα τθσ παραγωγισ το διοχζτευαν με πιλινουσ ςωλινεσ και λαξευτά αυλάκια παντοφ... 

Θ παράδοςθ κζλει τον άγιο Μθνά να επεμβαίνει για τθ διατιρθςθ του παρεκκλθςίου του. Το αναφζραμε ςτο οικείο κεφάλαιο, να προςκζςουμε πωσ τον άγιο ςεμνφνονταν και το μουςουλμανικό ςτοιχείο πιςτεφοντασ μάλιςτα ςτισ καυματουργικζσ του δυνάμεισ.



Τθ μζρα τθσ Ανάλθψθσ όλοσ ο χριςτιανικόσ πλθκυςμόσ μετακινοφνταν ςτθν τοποκεςία Κιςλελίκοϊ, όπου βριςκότανε θ εκκλθςία που ζφερε το όνομα τθσ Αναλιψεωσ...



Θ εορτι των Κεοφανείων με το ρίξιμο του Σταυροφ και τθ ςχετικι διαδικαςία λάβαινε χϊρα ςτθ λίμνθ που ςχθματιηότανε ςτθν είςοδο του χωριοφ, παρουςία του μουςουλμανικοφ κόςμου που πίςτευε ςτισ δυνατότθτεσ του αγιαςμζνου νεροφ, ςτο φϊτιςμα των ανκρϊπων και τθν αποτροπι του κακοφ με αυτό...με ςθμαντικι ςυμμετοχι νεαρϊν μουςουλμάνων που ζςπευδαν μαηί με τουσ χριςτιανοφσ να πζςουν ςτα νερά για να πιάςουν τον ςταυρό...



Τον πρϊτο καρπό ενόσ νζου δζνδρου τον ζδιναν πάντοτε ςε μια καρπερι γυναίκα, που ’χε κάμει αρκετά παιδιά για να ’ναι και αυτό καρπερό...



Σε περίπτωςθ μεγάλθσ ανομβρίασ, για τθν οποία πίςτευαν πωσ ιταν το αποτζλεςμα μιάςματοσ και μιασ αςεβοφσ πράξεωσ προσ τον Κεό, χρθςιμοποιοφςαν το «ςφλωμα»...71 Ζκιμο με πολλαπλζσ παραλλαγζσ από κοινότθτα ςε κοινότθτα.72 Στισ περιςςότερεσ πάντωσ, όπωσ και ςτο Χαλβάντερε, καταβρζχανε μια φτωχιά, πεντάρφανθ κοπελιά και τθν περιφζρανε μουςκεμζνθ από πόρτα ςε πόρτα τραγουδϊντασ οριςμζνα ακατάλθπτα τετράςτιχα, επίκλθςθ ςτουσ ουρανοφσ για βροχι. Οι ςυχωριανζσ πάλι ξανακατζβρεχαν τθν κοπελιά χφνοντασ νερό ςτα μαλλιά τθσ…αλλά προςφζροντάσ τθσ και ζνα πιάτο αλεφρι ι προϊόντα τζτοια που είχαν ανάγκθ τθ βροχι. Ραρακζτουμε ζνα χαρακτθριςτικό τετράςτιχο ακατάλθπτο απόςπαςμα: Τεκνεντζ χαμοφρ ςτθ ςκάφθ ηυμάρι Κουγιουντά τςαμοφρ ςτο πθγάδι λάςπθ Βερ Αλαχίμ βερ δϊςε Κεζ μου δϊςε Μπιρ κουβετλί γιαγμοφρ μια δυνατι βροχι

71

Σθμ: Θ πρόκλθςθ βροχισ με τισ κάκε μορφισ πρακτικζσ διζφερε, παρόλα τα κοινά ςτοιχεία, από περιοχι ςε περιοχι. Ζτςι, για παράδειγμα, οι Τςαρικλιϊτεσ το ςχετικό ζκιμο- πρακτικι το ονόμαηαν «ςόλιντηικ». Στα Ροτάμια πάλι το κορίτςι κρατοφςε ζνα ομοίωμα ανκρϊπου και ςυνοδευότανε από τα παιδιά του χωριοφ και όλα μαηί τραγουςοφςαν Βρζξε, βρζξε, βρεχτινι Δϊς’ κι εδϊ, δως’ κι εκεί, δϊς’ και ςτου Χάρου τθν αυλι. Βερ, Αλλάχ, γκιουηζλ Αλλάχ Βόςκουμ’ αρνιά, πρόβατ’ αρνιά, ςελοργιά Βερ, Αλλάχ, γκιουηζλ Αλλάχ Δως’ κι εδϊ, δϊς’ κι εκεί Δϊς’ και ςου Χάρου τθν αυλι: 72 Στθ βιβλιογραφία το βρίςκουμε και ωσ γιαγμοφρ γκελινί δθλαδι περιφορά τθσ νφφθσ

24



Σε ιδιαίτερα ζκτακτεσ περιπτϊςεισ ηθτείτο θ βοικεια τθσ εκκλθςίασ θ οποία επενζβαινε με τθν πρακτικι των λιτανειϊν. Το αποφάςιηε θ δθμογεροντία με τον τοπικό ιερζα και τθ ςυγκεκριμζνθ μζρα και ϊρα μετά το κτφπθμα τθσ καμπάνασ ντυμζνοι με τα καλά τουσ όλοι κρατϊντασ κεριά και εικόνεσ ανζβαιναν ςτο προςδιοριςμζνο χϊρο. Στο ςθμείο αυτό καταγράφονται διάφορεσ περίεργεσ εκιμικζσ πρακτικζσ που είχαν ςχζςθ με το «βρζξιμο τθσ νεκροκεφαλισ, γιατί οι νεκροί διψάνε...».73 α-Στθν Ανακοφ για παράδειγμα «δυο θλικιωμζνεσ γυναίκεσ ξζκαβαν ζνα κεφάλι κατά προτίμθςθ θλικιωμζνου και από το παλαιό νεκροταφείο που ιταν ταχιανοςντά γκαλμά-παλιό, το ζβαηαν ςε ζνα καηάνι με νερό ςτθν εκκλθςία, ςυνικωσ ςτον Τίμιο Σταυρό και τθν άλλθ μζρα το τοποκετοφςαν ςτο τραπζηι τθσ λιτανείασ. Διάβαηε ο παπάσ τισ ευχζσ, άναβαν οι πιςτοί τα κεριά, κάνανε μετάνοιεσ και παρακαλοφςαν και από τθν άλλθ μζρα ζβρεχε.... κάποτε πριν προλάβουν να γυρίςουν ςτο χωριό…Μερικζσ φορζσ ξεχνοφςαν λζγανε οι γιαγιάδεσ το κεφάλι ςτο νερό και θ βροχι δεν ςταματοφςε ».74 β-Στθν κοινότθτα του Χαλβάντερε πάλι προτιμοφςαν κεφάλι ιερωμζνου που το άφθναν 3-5 μζρεσ ςτο μζροσ που χφνεται το νερό του μφλου και γυρίηει θ ρόδα...»75



Ο ΢ιφώτθσ, πονθρό δαιμονικό, κρυβότανε με επιμζλεια περιςςι ςτα άδυτα κάκε ςπιτιοφ και λζγανε πωσ, προςπακοφςε να κάνει κακό ςτα παιδιά κυρίωσ με τφφλωςθ ι ακόμα και να τα απαγάγει...αλλά πάντοτε οι Καππαδόκεσ με φωτιζσ και αγιόνερο απζτρεπαν τα ςχζδιά του. Ατομικά μα και ςυλλογικά με διάφορεσ τελετουργικζσ διαδικαςίεσ ςτισ οποίεσ μεταξφ των άλλων πρωτοςτατοφςε θ τοπικι εκκλθςία. Στθν κοινότθτά μασ, λοιπόν, τθν παραμονι των Φϊτων οι μεν αρςενικοί ςυςςϊρευαν μπόλικεσ κλθματόβεργεσ ςτθν αυλι του Αγίου Νικόλα, ενϊ τα κθλυκά παίρνοντασ κάκε μια από 33 κεριά πθγαίνανε ςτα μνιματα. Τα κακάριηαν, άναβαν τα κεριά, λζγανε τα ςχετικά και τθ προςδιοριςμζνθ ϊρα όλοι μαηευότανε εκεί, ςτον αυλόγυρο, όπου είχαν γίνει οι ςχετικζσ προετοιμαςίεσ...Ερχότανε ο παπάσ με τουσ ψαλτάδεσ και τα εξαπτζρυγα, διάβαηε τισ ςχετικζσ ευχζσ για τθν αποτροπι του κακοφ και βάηανε φωτιά ςτο ςωρό με τισ κλθματόβεργεσ όλοι μαηί με τα κεριά που ιδθ είχαν ανάψει, χορεφοντασ και τραγουδϊντασ, ι και πθδϊντασ πάνω από τισ φλόγεσ, ευχαριςτθμζνοι από το κάψιμο του κακοφ, που προφανϊσ γινότανε «ευλογία αν ο καπνόσ πιγαινε κατά Ανατολι μεριά, δθλαδι από εκεί που ’ρκε ο Χριςτόσ...».76 Χαρακτθριςτικότατοσ είναι και ο Λεβίδθσ για τθν προαναφερκείςα τελετι . Κατακζτει, λοιπόν, πωσ «τθν παραμονιν των Κεοφανείων ςυνακροίηοντεσ φρφγανα και άλλθν καφςιμον φλθν εξ εκάςτθσ οικίασ καίουςι και πθδϊντεσ επί τθσ πυράσ άνδρεσ και γυναίκεσ, θ δε τελετι καλείται Σάγια και λζγουςι ότι καίουςι τον Σιφϊτθ...». 77 Επίςθσ, μετά τθ λιξθ τθσ γιορτισ αρκετοί μζνανε ξφπνοι μζχρι το πρωί περιμζνοντασ κατά τθ διάρκεια τθ νφκτασ «να δουν τα ουράνια να ανοίγουν», αλλά και να πάρουν, τα κορίτςια ιδιαίτερα, από τισ βρφςεσ πρϊτεσ «αμίλθτο νερό». Να ςθμειϊςουμε και ζνα ακόμα εξαιρετικό ζκιμο τθσ μζρασ, που αντλιςαμε από τθν υπάρχουςα βιβλιογραφία

73

Σθμ: Σφμφωνα με τθν ιςχφουςα δοξαςία θ ψυχι του νεκροφ ξεραίνεται από τθν δίψα και ζχει ανάγκθ νεροφ....κατά ςυνζπεια αν δϊςουμε νερό εκεί που ιταν θ ψυχι, τότε προκαλείται βροχι...

74 Θανάςθ Κωςτάκθ, Ανακοφ, Κ.Μ.Σ., Ακινα 1963, ς. 234 75 Στο ίδιο, ς. 235 76 Στο ίδιο, ς 235 77 Αν. Λεβίδθσ. Ιςτορικόν δοκίμιον ιςτορίασ Καππαδοκίασ, Ακινα 1885, ς. 30

25

για τθν κοινότθτα χωρίσ, να γνωρίηουμε αιτίεσ και εξθγιςεισ . «Ζξω από το χωριό ιταν μια λίμνθ, εκεί πιγαιναν πρωί -πρωί νζοι και νζεσ που άντεχαν ςτο κρφο κι ζπεφταν ςτο νερό για να βαπτιςτοφν...».78 Επιπλζον, θ ςτάχτθ τθσ φωτιάσ ιτανε ιδανικό μζςο για τθν προςταςία του ςπιτιοφ και των ηωντανϊν. Τθν παίρνανε και τθ ςκορπίηανε γφρω από τουσ χϊρουσ που ικελαν να προςτατζψουν ι κατ’ άλλουσ τθ μάηευαν για να μθ μολυνκεί ο αζρασ. Επίςθσ, ζχυναν ζξω όλα τα νερά του ςπιτιοφ, για να μθν τα μολφνει ο δαίμονασ... Για τθν ιςτορία ςτο ςθμείο αυτό κατακζςουμε πωσ υπιρχαν αρκετζσ παραλλαγζσ ι καλφτερα με επιπλζον ςτοιχεία.  Στθν Ανακοφ,79 για παράδειγμα, γινότανε πλειοδοτικόσ διαγωνιςμόσ για το ποιοσ κα ζχει τθν τιμι να ανάψει πρϊτοσ τθ φωτιά... Ο πλειοδότθσ, λοιπόν, χειροκροτοφμενοσ, ζβαηε με το κερί του τθ φωτιά ςτα τζςςερα ςθμεία...80  Στα Ροτάμια, πάλι, μζςα ςτο ςωρό, καίγανε ομοίωμα ανκρϊπου φτιαγμζνο με κουρζλια...  Στθν Ανακοφ και τθ Μαλακοπι ςτθ κζςθ του ομοιϊματοσ βάηανε ςε ςκεφοσ μια γάτα θ οποία με τθν ζναρξθ τθσ φωτιάσ απελευκερωνότανε και ςυνεπϊσ «ζφυγε θ γάτα, ζφυγε το κακό..» ι «αυτι θ γάτα ιτανε ο Σιφϊτθσ». Ραρατιρθςθ  Στθν αποτρεπτικι δφναμθ τθσ τελετισ πίςτευε και το μουςουλμανικό ςτοιχείο είτε με το να παρευρίςκεται ςτισ ςχετικζσ διαδικαςίεσ, που ιταν και διαδικαςίεσ πανθγυριοφ, είτε και με τθ ςυλλογι τθσ ςτάχτθσ και μετζπειτα του αγιαςμζνου νεροφ. Σφμφωνα μάλιςτα με τισ μαρτυρίεσ αδθμονοφςαν «ρωτϊντασ για το πότε είναι τα Σιαγιά».81  Κυρίαρχθ πίςτθ του χριςτιανικοφ πλθκυςμοφ ιταν αφενόσ θ αποτροπι του κακοφ, που πάντοτε υπιρχε, αλλά αφετζρου το κάψιμο του παλιοφ και ο ερχομόσ του νζου...  Σε αρκετζσ των περιπτϊςεων θ αποτροπι γινότανε εναντίον του εβραϊκοφ ςτοιχειοφ, που θ λαϊκι μυκοπλαςία είχε ταυτοποιιςει με το κακό82...και κατά ςυνζπεια «καίγανε τουσ οβραίουσ που είχαν ςταυρϊςει τον Χριςτό».  Σάγια ςτθν κοινότθτα του Χαλβάντερε, αλλά και πολλϊν άλλων, κεωροφςαν τθν παραμονι των Φϊτων. 



Το λαδάκι του καντθλιοφ τθσ εκκλθςιάσ, ιδιαίτερα τθσ Αναςτάςεωσ, είχε αποτρεπτικζσ δυνάμεισ ςτο μάτιαςμα και ταυτόχρονα ιαματικό για τισ παιδικζσ αςκζνειεσ. Αν μάλιςτα υπιρχε πλθγι, τότε θ επάλειψι τθσ με λάδι καντθλιοφ ιταν το ενδεικνυόμενο. Στισ ηωογόνεσ δυνάμεισ του πίςτευε και το μουςουλμανικό ςτοιχείο, με τισ ζγκυεσ γυναίκεσ τουσ να το πίνουν για να ζχουν εφκολθ γζννα. Θ κορφφωςθ τθσ Κείασ λειτουργίασ ςτισ ορκόδοξεσ εκκλθςίεσ είναι θ μετάλθψθ του ςϊματοσ και του αίματοσ του Κυρίου. Στο Χαλβάντερε, όπωσ φυςικά και ςε όλεσ τισ

78

Δ. Ρετρόπουλου- Ερμ Ανδρεάδθ, ο.π., ς 136 Σο ίδιο ς. 236 80 Σθμ: Οι πλειοδοτικοί διαγωνιςμοί από πλευράσ τθσ εκκλθςίασ ιταν αρκετοί. Βαςικόσ τουσ ςκοπόσ θ οικονομικι ενίςχυςθ του ταμείου.

81 Κ. Κωςτάκθσ, ο.π., ς 236 82 Σθμ: Θ ςχθματοποιθμζνθ εικόνα του ιταν πωσ επρόκειτο περί ενόσ καμποφρθ, κακάςχθμου, χωρίσ δόντια, λεροφ ...που προςπακοφςε να κλζψει ζνα μικρό παιδί για να το βάλει ς’ ζνα καηάνι γεμάτο βελόνεσ... για να του βγει το αίμα....

79

26

κοινότθτεσ του χϊρου, ιταν μεγάλθ αμαρτία το χφςιμό τθσ, ζςτω και από απροςεξία και γι αυτό το λόγο λαμβάνονταν κάκε δυνατι προφφλαξθ για τθν αποφυγι δυςάρεςτων καταςτάςεων. Διθγοφνται λοιπόν πωσ κάποτε, εκεί, «χφκθκε από το διςκοπότθρο όλθ θ Κεία Κοινωνία γιατί ζτρεμε το γζρικο χζρι του παπά. Γονάτιςε τότε και οι άλλοι άνκρωποι που κοινϊνθςαν και ζγλυψαν με τθν γλϊςςα τουσ τθν κοινωνία...Φςτερα ο παπάσ ξιλωςε τισ πλάκεσ, πάνω ςτισ οποίεσ είχε πζςει θ κοινωνία και τισ ζχωςε ςε μια γωνιά του ιεροφ τθσ εκκλθςίασ».83 

Θ Ρρωτοχρονιά είναι για όλουσ μια ξεχωριςτι μζρα. Το ίδιο και θ παραμονι τθσ, ιδιαίτερα μάλιςτα για τα μικρά παιδιά που τθν περίμεναν πϊσ και πϊσ για τα ςχετικά μπαξίςια...Στο Χαλβάντερε πάλι τα πράγματα ιταν εξαιρετικά ενδιαφζροντα με τα παιδιά, τουρκόπουλα και χριςτιανόπουλα, να ψάλλουν μαηί τον ερχομό τθσ μζρασ, ςε όλα τα ςπίτια τθσ κοινότθτασ χωρίσ καμία διάκριςθ, αλικεια τι κζαμα, κοινό ταμείο, καλζσ μοιραςιζσ των πλοφςιων κερδϊν που ’ταν αβγά, πλιγοφρι, λεμπλζμπιαςτραγάλια, ςταφίδεσ, χουρμάδεσ και λίγα φακοφδια. ...Με Μουςουλμάνουσ να τα καλοφν για το άκουςμα, καλό γοφρι για τθ νζα χρονιά...



Το μουςουλμανικό ςτοιχείο δεν παρακολουκοφςε απλϊσ τα εκκλθςιαςτικά δρϊμενα των ρωμιϊν. Συμμετείχε ςε αυτά. Εκτόσ των προαναφερόμενων να ςθμειϊςουμε πωσ είχαμε κοινι κάκοδο ςτθν περιφορά του Επιταφίου, τθ ςυμμετοχι τουσ ςτουσ ψαλμοφσ των εγκωμίων μιασ και λζγονταν και ςτθν τουρκικι γλϊςςα, το Ράςχα με τα κόκκινα αβγά, του Αγίου Γεωργίου – Χιντιρελλζσ, με τθν Κεία λειτουργία ςτο Ορζνςάρ, του Αγίου Χαραλάμπουσ...



Είναι γνωςτό πωσ κατά τα τζλθ του 17ου αιϊνα θ περιοχι ταλαιπωρικθκε από ομάδεσ ατάκτων που επζδραμαν ςτισ κοινότθτεσ αρπάηοντασ ηωντανά, τρόφιμα, μα και ανκρϊπουσ... Λδιαίτερα οι απομονωμζνεσ, όπωσ αυτι του Χαλβάντερε, είχαν υποςτεί τοφτο το μαρτφριο αρκετζσ φορζσ με αποτζλεςμα είτε να προςπακοφν να λάβουν αποτελεςματικότερα μζτρα αυτοπροςταςίασ ι να μετακομίηουν αρκετοί ςτισ μεγαλφτερεσ κοινότθτεσ... Σφμφωνα λοιπόν με τθν παράδοςθ υπιρχε ζνα ςϊμα Γενιτςάρων, οι «ντουτ- γκαπ» δθλαδι οι «πιάςε-άρπαξε», ςκλθροί που δεν δίςταηαν ςε τίποτε και για τίποτε. Τισ περιςςότερεσ μάλιςτα φορζσ αιχμαλϊτιηαν κάποιο χριςτιανό για να τουσ αποδοκοφν λφτρα. Απζναντί τουσ, λοιπόν, όλθ θ κοινότθτα αποφάςιςε και εγκατζςτθςε οπλιςμζνουσ φφλακεσ, οι οποίοι αφενόσ ειδοποιοφςαν το χωριό αλλά αφετζρου πρόβαλαν δυναμικι αντίςταςθ εναντίον τουσ... Σφμφωνα πάλι με τθν ίδια παράδοςθ λζγεται πωσ «όταν πατοφςαν το χωριό μάηευαν όλουσ τουσ άνδρεσ ςτο οντά και τουσ ρωτοφςαν αν ικελαν να τουρκζψουν. Πςοι δζχονταν ζπαιρναν για δοφλουσ αυτοφσ που ικελαν να μείνουν χριςτιανοί... Ρολφ γνωςτι είναι θ παράδοςθ για κάποιον Μίντισ που, ενϊ ιταν με τουσ άλλουσ άνδρεσ ςτον οντά, άκουςε από ζξω τθ φωνι τθσ μθτζρασ του που τον προζτρεπε να διατθριςει τθν πίςτθ του. Ρραγματικά αρνικθκε να γίνει Τοφρκοσ και τθν άλλθ μζρα τον φόρτωςαν μ’ ζνα τεράςτιο ςακί ςιτάρι, ωσ εκατό οκάδεσ, να το πάει ςτο μφλο κι ζςκαςε από το βάροσ...»84

83

Δ. Ρετρόπουλου-Ερμ. Ανδρεάδθ ο.π., ς. 103 Ελ. Καρατηά ο.π., ς. 170

84

27



Και τζλοσ... Τζλοσ μεταφζρουμε ζτςι απλά και χωρίσ ιδιαίτερουσ ςχολιαςμοφσ δυο τρεισ αράδεσ μιασ αυτοςχζδιασ κοινισ προςευχισ χριςτιανϊν και μουςουλμάνων, εκεί ςτο απομονωμζνο χωριό του Χαλβάντερε... «Αλλάχ ντοβαμιηί καμποφλ ετ, γιεβμίγεμιηί γκουντζρ τηανιμιηί κουρτάρ» που ςε ελεφκερθ μετάφραςθ μασ λζει: «Κεζ δζξου τθν προςευχι μασ, ςτείλε το κακθμερινό μασ, ςϊςε τισ ψυχζσ μασ...»

28

Καθημερινότητα -ςχέςεισ... Θ κακθμερινότθτα ςτο χωριό δεν είχε να επιδείξει τίποτε το διαφορετικό από τθν ιδθ γνωςτι ςε όλο τον Καππαδοκικό χϊρο. Κλαςικι, υπό τθν ζννοια μιασ μικρισ ενότθτασ ανκρϊπων που κάτω από τον ίδιο ουρανό ηοφςε αιϊνεσ τϊρα χωρίσ το διαφορετικό να αποτελεί εμπόδιο ςε τοφτθ τθ πορεία. Κοινόσ ο πόνοσ μουςουλμάνασ και χριςτιανισ κυράσ που χάνανε τον καλό τουσ από τθν Κίρκθ τθσ ξενιτιάσ, το όνειρο του πλουτιςμοφ ςτισ μεγαλουπόλεισ... Ο ίδιοσ ιδρϊτασ ςτο κακθμερινό πάλεμα με τθ γθ, γνϊριμθ με τισ ίδιεσ μεκόδουσ θ εκμετάλλευςθ του τςιφλικά, μουςουλμάνου- χριςτιανοφ το ίδιο κάνει, ο πόνοσ ςου πόνοσ μου, θ χαρά μου χαρά ςου, οι ίδιεσ βιοτικζσ ανάγκεσ που...τουσ ζνωναν κάτω από τθ ςκζπθ του Κεοφ. Ρου οι μεν ονόμαηαν Αλλάχ, οι δε Κεό, αλλά πάντοτε μ’ ζνα πθγαίο αλλθλοςεβαςμό.85 Διότι δεν είναι κακόλου τυχαίο πωσ οι «άλλοι» πίςτευαν βακειά ςτθ δφναμθ των χριςτιανϊν αγίων, τθσ Ραναγιάσ, του Χριςτοφ, του Αγίου Γεωργίου, του αγιαςμζνου νεροφ των Φϊτων, 86 αλλά και οι από δω διατθροφςαν βακφτατο ςεβαςμό προσ τα ιερά και όςιά τουσ μθν προκαλϊντασ.87 Βεβαίωσ κα μποροφςε εφλογα να ρωτιςει κανείσ αν όλα ιταν ζτςι όμορφα και ιδανικά. Θ απάντθςθ φυςικά είναι πωσ όχι, διότι τισ ςχζςεισ των ανκρϊπων πάντοτε επθρζαηαν και εξακολουκοφν ακόμα και ςιμερα αρκετοί αςτάκμθτοι παράγοντεσ. Ππωσ για παράδειγμα ο κρθςκευτικόσ,88 αλλά πατριωτικόσ φανατιςμόσ, που ςτο διάβα του χρόνου εφριςκε και ςτθν προαναφερόμενθ κοινότθτα εφθχα ϊτα ιδιαίτερα μάλιςτα ςτισ περιόδουσ ζνταςθσ μεταξφ Ελλάδοσ και Τουρκίασ. Το ςφνολο πάντωσ των ερευνθτϊν είναι κατθγορθματικό και υπζρ τθσ άποψθσ πωσ τα πιγαιναν καλά ζωσ πολφ καλά.89 Κάτι που μάλλον φάνθκε, ςφμφωνα με τισ μαρτυρίεσ, ςτισ δφςκολεσ ϊρεσ του αποχωριςμοφ, όταν ομάδεσ Τοφρκων ςυγχωριανϊν περιφερόντουςαν από ςπίτι ςε ςπίτι λζγοντασ «αλτινί βερτίκ, ντεμιρί αλντίκ» δθλαδι και ςε ελεφκερθ μετάφραςθ «δϊςαμε χρυςάφι και πιραμε ςίδερο». Υπονοϊντασ φυςικά τθ διαφορά μεταξφ των δικϊν τουσ που ιρκαν από τθν Ελλάδα και αυτϊν που φεφγανε...Ι το «Γκιαοφρ γκιςλαρί γκετμιγί ορά περιςά ολατηάκ ςουνοφσ» δθλαδι «μθν πθγαίνετε εκεί, ςαν το χωριό μασ καλφτερο μζροσ δε κα βρείτε».90

85

Σθμ: Σφμφωνα με τουσ Ρετρόπουλο –Ανδρεάδθ, ο.π. ς. 57 «ςτθν περιφζρεια Ακςεράϊ –Γκζλβερι παρατθρείται και το φαινόμενο, ότι το ίδιο τζμενοσ λατρείασ χρθςιμοποιείται τθν ίδια εποχι από Χριςτιανοφσ και Μωαμεκανοφσ. Είναι ο άγιοσ Μάμασ ςτθ Μαμαςό που ιταν εκκλθςία χριςτιανικι και ταυτόχρονα χϊροσ λατρείασ των μωαμεκανϊν.»

86 Δ. Ρετρόπουλου- Ερμ. Ανδρεάδθ, ςτο ίδιο, ς. 81 87 Σθμ: ιδιαίτερα τθ εποχι του ραμαηανίου απζφευγαν το τθγάνιςμα χοιρινοφ κρζατοσ ι τθν οινοποςία..

88 Σθμ: ςτο οικείο κεφάλαιο ζχουμε αναφζρει πωσ ςφμφωνα με τα γραφόμενα το Hamilton «επτά χρόνια ζκαναν οι χριςτιανοί να χτίςουν εκκλθςιά γιατί τουσ εμπόδιηαν φανατικοί Τοφρκοι και χρειάςτθκε να βγάλουν φιρμάνι από τθν Ρόλθ».

89 Σθμ: Στθν κοινότθτα του Χαλβάντερε καταγράφονται κοινά γλζντια ςτουσ γάμουσ και τισ γιορτζσ, κοινζσ ζξοδοι ςτο κυνιγι... Ελ. Καρατηά ο.π., ς. 200 πρβλ Δ. Ρλουμίδθσ, ο.π., ς. 202 Υπάρχουν όμωσ και αντίκετεσ απόψεισ, όπωσ του Ανδρεάδθσ Αχ., ο. π. ς. 7, ςφμφωνα με τισ οποίεσ το χωριό τουσ είχε κακοφσ Τοφρκουσ που εξαιτίασ τουσ ζφευγαν οι νζοι και ςιγά ςιγά θ ελλθνικι παροικία εριμωνε...

90 Βαρβάρα Μαναιλογλου, «Μθ φωνάξεισ κα ςε ςφάξω», Ζξοδοσ, τ. β, Κ.Μ.Σ. Ακινα 2004 ς. 29, μαρτυρία

29

Είναι περίπου βζβαιο, επίςθσ, πωσ υπιρξαν και μελανά ςθμεία ςτισ προαναφερκείςεσ ςχζςεισ, με ςθμάδια ανεξίτθλα και βάςιμα πιςτεφουμε πωσ αξίηει να δοφμε μερικά από δαφτα, ζτςι απλά χωρίσ ιδιαίτερουσ ςχολιαςμοφσ: -Θ απαγωγι και ο εξιςλαμιςμόσ νεαρϊν κοριτςιϊν. α-Στθν υπάρχουςα βιβλιογραφία καταγράφονται αρκετζσ απαγωγζσ ςτθν κοινότθτα του Χαλβάντερε, οι οποίεσ κάποτε είχαν δραματικότατεσ ςυνζπειεσ...91Το γιατί μασ είναι άγνωςτο, όπωσ και το εκοφςιο ι ακοφςιο. Μςωσ, το απομονωμζνο του χωριοφ... μπορεί ο ιδιαίτεροσ χαρακτιρασ των κατοίκων,92 ενδεχόμενα θ ςφγχυςθ μεταξφ τθσ αυκαιρεςίασ και τθσ λεβεντιάσ... πάντωσ γινότανε ζςτω και μεμονωμζνα μζχρι και τθν Ζξοδο. Λζγανε, λοιπόν, πωσ κάποτε, κάποιοι Τοφρκοι περνϊντασ ζξω από το ςπίτι μιασ κοπζλασ, κατ’ άλλουσ από τα κτιματα του πατζρα τθσ, μαγεφτθκαν από τθν ομορφιά τθσ και τθν άρπαξαν... Μόλισ οι γονείσ αντιλθφκικαν το γεγονόσ ζςπευςαν, μαηί με άλλουσ, για να τθν αναηθτιςουν, αφινοντασ τα δυο μικρότερα παιδιά τουσ, που...κάθκαν ςτο ταντοφρι.93 Ο κρινοσ μεγάλοσ, το κακό τεράςτιο, ο πόνοσ αγιάτρευτοσ.... Τότε ζνασ από τουσ απαγωγείσ κζλθςε να τθν παντρευτεί. Ρροςποιοφμενθ εκείνθ πωσ δζχεται, ηιτθςε για τον καλλωπιςμό τθσ τθν παραμονι τθσ τελετισ κάποιο κακρζπτθ, τον οποίο ξιλωςε, πιρε τον υδράργυρο, τον ιπιε και το πρωί τθν βρικαν νεκρι. Γεγονόσ που απακανατίηεται από τθ λαϊκι μοφςα ς’ ζνα τοπικό τραγοφδι που κομμάτι του ςϊηεται ακόμα και ςιμερα: Ρζταξαν το μαντιλι, δοσ το, κοπζλα, τθσ είπαν. Καβάλθςε τ’ αμάξι κι οδιγθςζ το, τθσ είπαν. Ιμουν μικροφλα, δεν ιξερα να φφγω κι ζτςι να γλφτωνα το φαρμάκι που ιπια χοφφτεσ χοφφτεσ. Αχ, πατζρα μου, να μθν ζςωνεσ να πότιηεσ το ςπαρτό. Εγϊ θ άμοιρθ ςυμπλιρωςα το φορτίο τθσ άμαξασ! Γι αυτιν που πιγε με τ’ αμάξι να κλάψω ι γι αυτά που καπνίηουν ακόμα ςτο ταντοφρι94 β- Τα τελευταία τριάντα χρόνια πριν από τθν Ζξοδο του 24 είχαν αλλαξοπιςτιςει 5-6 χριςτιανζσ οι οποίεσ και παντρεφτθκαν μουςουλμάνουσ. Δεν γνωρίηουμε αν επρόκειτο περί βιαίου εξιςλαμιςμοφ, ο οποίοσ κατζλθξε ςε γάμο, ι εάν το φτερωτό αγγελάκι του ζρωτα ςτόχευςε και πζτυχε διάνα ενϊνοντασ νζουσ ανκρϊπουσ με διαφορετικζσ κρθςκευτικζσ καταβολζσ. Ι αν επρόκειτο περί γυναικείου πείςματοσ... Εκείνο που γνωρίηουμε είναι πωσ οι ςχζςεισ των δυο κοινοτιτων διαταράχτθκαν για μεγάλο χρονικό διάςτθμα. Αξιοςθμείωτο, επίςθσ, θ καταγραφι των ονομάτων τουσ, αλλά και οι αιτίεσ που μάλλον καταδεικνφουν τα πραγματικά ςτοιχεία των γεγονότων, όπωσ:  τθσ Μαρίασ, κόρθσ τθσ Μαγδαλθνισ Μουμτηόγλου που αλλαξοπίςτθςε το 1890. Ραρατθμζνθ από τον χριςτιανό μνθςτιρα τθσ παντρεφτθκε κάποιο μουςουλμάνο. Μετά τθν καταςτροφι και ωσ μουςουλμάνα ςυνζχιηε να ανάβει το καντιλι του αγίου Νικολάου, κακικον που ςυνζχιςε ο γιοσ τθσ μζχρι και πρόςφατα.

91

Οι οικογζνειεσ των κοριτςιϊν ςε αρκετζσ περιπτϊςεισ αντιδροφςαν βίαια... με κάψιμο μαντριϊν και ξυλοδαρμοφσ.

92 Δ. Ρλουμίδθσ, ο.π., ς. 202 93 Ειδικό ςφςτθμα κζρμανςθσ αλλά και μαγειρικισ.

94 Γ. Μαναιλογλου, ο. π. ς. 6

30

 

Θ Βαρβάρα, 95 αδελφι του Ανανία και κόρθ του Μιχαιλ που μετονομάςτθκε ςε Σαμπιγιζ. Και αυτι παντρεφτθκε μουςουλμάνο, γιατί τθν είχε παρατιςει ο χριςτιανόσ αρραβωνιαςτικόσ τθσ. Θ Αγγελικι, κυγατζρα του Γκαηζλ Γρθγόρθ, ζνα ιδιαίτερα όμορφο κορίτςι που πιρε το όνομα Γκουλλοφ...

γ-Κζμα αντικρουόμενων απόψεων αποτζλεςε και ο εξιςλαμιςμόσ τθσ κόρθσ του πατρόσ Γρθγορίου, του τελευταίου παπά τθσ κοινότθτασ. Για το εάν ιταν βίαιοσ ι θκελθμζνοσ, με τουσ μεν να ιςχυρίηονται πωσ «τθν ζκλεψαν»96 και κατά ςυνζπεια αναγκάςτθκε ωσ «ατιμαςμζνθ» να προβεί ςε τζτοιο γάμο, ενϊ κατ’ άλλουσ και τουσ ιςχυριςμοφσ τουσ, προκφπτει πωσ μάλλον με τθ κζλθςι τθσ ζκανε αυτό που ζκανε.97 «...Μαηί μασ ικελε να ζρκει και θ κόρθ του παπά που είχε τουρκζψει. Χιρα ιτανε και δεν είχε κανζναν ςτον κόςμο. Τ’ αδζλφια τθσ όμωσ δεν ικελαν. “Μασ ζκανεσ ρεηίλι” ζλεγαν, “πϊσ να ςε πάρουμε ςτθ Ελλάδα;”».98 Ράντωσ απαγωγι τθσ Ευανκίασ, ζςτω και εκοφςιασ, είχε αρκετζσ ςυνζπειεσ διότι ακριβϊσ αφοροφςε τθν καρδιά τθσ μιασ πλευράσ: του κρθςκευτικοφ εκπροςϊπου των χριςτιανϊν. Ζτςι για κάποιο χρονικό διάςτθμα οι ςχζςεισ των δυο κρθςκευτικϊν ομάδων διαταράχκθκαν και επιτάκθκαν με τθ φυγι του ιερζα ςτο Γκζλβερι... Φαίνεται πάντωσ πωσ θ ομαλότθτα επανιλκε μετά τριετία, όταν ο ιερζασ ςυμφιλιϊκθκε με τον μουςουλμάνο ςυμπζκερό του.99 δ- Καταγράφεται επίςθσ ωσ μαρτυρία κι ζνα άλλο περιςτατικό που ζχει κι αυτό τθ δικι του ςθμαςία. Το κατακζτουμε: Τισ μζρεσ τθσ Ανταλλαγισ ειδοποιικθκαν οι χριςτιανοί προφχοντεσ από τθν Σαμπιγιζ πωσ, οι Τοφρκοι πρόςφυγεσ ςκόπευαν να κρατιςουν βίαια δια τθσ απαγωγισ αρκετζσ νζεσ γυναίκεσ...Συηιτθςαν το πρόβλθμα και αποφάςιςαν πωσ ιταν προτιμότερο όλα τα νζα κορίτςια να μεταφερκοφν ςτο Ακςεράϊ με τθ ςυνοδεία των παλικαριϊν του χωριοφ μια ςυγκεκριμζνθ μζρα και ϊρα... Για άγνωςτουσ όμωσ λόγουσ θ κίνθςι τουσ γίνθκε αντιλθπτι από τουσ Τοφρκουσ πρόςφυγεσ οι οποίοι προςπάκθςαν να τισ αρπάξουν...Γίνθκε μεγάλθ φαςαρία, ζπεςε ξφλο μα τελικά τα κατάφεραν και με τθ βοικεια των ντόπιων μουςουλμάνων που προςζτρεξαν προσ βοικειά τουσ...100 ε- Τελευταίοσ μουχτάρθσ τθσ κοινότθτασ ιταν ο Μαναιλογλου Γεϊργιοσ. Ζνασ καλόσ άνκρωποσ, ςφμφωνα με όλεσ τισ μαρτυρίεσ, που βριςκότανε πάντοτε αρωγόσ ςτουσ ςυγχωριανοφσ του. Με τθν πτϊςθ του μετϊπου κακοποιικθκε βάναυςα μζςα ςτο ίδιο του

95

Σθμ: Ο γράφων είχε τθ χαρά ςε επίςκεψι του ςτο χωριό Χαλβάντερε τον Λοφλιο του 2010 να ςυναντιςει τον πρόεδρο τθσ κοινότθτασ. Ζκπλθκτοσ τον άκουςε και με υπερθφάνεια μάλιςτα να ιςχυρίηεται πωσ είναι ο διςζγγονοσ τθσ Βαρβάρασ... αλλά και με ιδιαίτερθ ςυγκίνθςθ να μασ γνωρίηει τθν οικογζνειά του...πενιντα άτομα περίπου.

96 Αχ. Ανδρεάδθσ, ο.π., ς 6 97 Σθμ: Σφμφωνα και με μια τρίτθ άποψθ αλλαξοπίςτθςε με μάγια που τθσ ζκανε ο χότηασ.

98 Ευλαμπία Μουμτηόγλου, «Αυτι ιταν θ Ανταλλαγι..» Ζξοδοσ, τ.β. Κ.Μ.Σ. (2004), ς. 30 99 Ελ. Καρατηά, ο.π., ς.183 100 Ευλαμπία Μουμτηόγλου, ο.π., ς. 31

31

το ςπίτι, για να φανερϊςει το μζροσ που κρυβότανε ο γιοσ του Αντϊνιοσ και λίγο αργότερα υπζκυψε ςτα τραφματά του. Ο γιοσ του Αντϊνιοσ, ζνα καλό παλικάρι και ζνκερμοσ πατριϊτθσ, απαγχονίςτθκε ςτθν πλατεία του Ακςαράϊ λίγεσ μζρεσ μετά τθ δολοφονία το πατζρα του...101

101

Σθμ: Υπάρχει πλιρθσ αναφορά και των δυο κανάτων ςτο κεφάλαιο των μαρτυριϊν...

32

Η έξοδοσ Ζχουν καταγραφεί πολλά και ζχουν ειπωκεί απείρωσ περιςςότερα. Λςτορίεσ πόνου, περιςςισ ςυγκίνθςθσ, ενόσ ολάκερου λαοφ που ςτο ξαφνικά ξεκλθρίςτθκε βίαια αφινοντασ πίςω βιοσ, ελπίδεσ, όνειρα, μια ηωι. Μουμπαντελζ...Ανταλλαγι! Ζτςι απλά. Στθν αρχι νόμιηαν πωσ πρόκειται περί αςτείου, κοροϊδία λζγανε οι παλαιότεροι Χαλβαντεριδεσ, όμωσ... Πμωσ τα μαντάτα τοφσ τα ορμινευςε ο κυρ Αλζξανδροσ, ο δάςκαλοσ του χωριοφ, που διάβαηε πολίτικεσ εφθμερίδεσ και ιξερε κάτι παραπάνω. Τουσ το λζγανε και κάποιοι πονθροί Τοφρκοι. «Γιουνάν ντεντενιηζ γκιτετςζκςινιη» δθλαδι «κα πάτε ςτον παπποφ ςασ τον Ζλλθνα». Αλλά ποφ αυτοί, δεν το χωροφςε το μυαλό τουσ. Οι μεγάλοι δαγκωμζνοι, τθσ μοίρασ το γραμμζνο κανείσ δεν το ’ξερε και φαίνεται πωσ τουσ ζπαιηε κακό παιχνίδι ...Τα φςάχα χαροφμενα, γιατί επιτζλουσ κα πθγαίνανε εκεί που μεγαλοφργθςε θ ράτςα τουσ...ανυπόμονα για μια ςταλιά πραγματικισ ελευκερίασ. Και κάποτε, ιρκε ι ϊρα... «Πταν πια μακεφτθκε επίςθμα πωσ κα φφγουμε, φωνάξαμε από το Γκζλβερι τον πατζρα Κοςμά, ο δικόσ μασ παπάσ είχε κοιμθκεί εδϊ και ζνα χρόνο και κάναμε τθ τελευταία λειτουργία ςτθν εκκλθςία μασ. Ανοίξαμε τουσ τάφουσ αυτϊν που είχαν πεκάνει πριν δυο, τρία, πζντε χρόνια, πλφναμε με κραςί τα οςτά τουσ και τα ξανακάψαμε. Φςτερα ςτιςαμε καηάνια, μαγειρζψαμε πιλάφι, πλιγοφρι με κρζασ και το μοιράςαμε ςτουσ φτωχοφσ για τθν ψυχι των πεκαμζνων μασ.»102 Ραρατιρθςθ  Στισ 30 Λανουαρίου του 23 υπογράφθκε ανάμεςα ςε Ελλάδα και Τουρκία θ ςυνκικθ τθσ Λωηάνθσ με τθν οποία τερματίςτθκε ουςιαςτικά ο πόλεμοσ, κακορίςτθκαν τα νζα ςφνορα, μεταβλικθκε ριηικά θ ηωι εκατομμυρίων ανκρϊπων με τθν πρόςκετθ ςυμφωνία περί ανταλλαγισ των πλθκυςμϊν.  Σφμφωνα με αυτι και το 1ο άρκρο: «Από τθσ 1θσ Μαΐου 1923 κζλει διενεργθκι θ υποχρεωτικι ανταλλαγι των Τοφρκων υπθκόων, ελλθνικοφ ορκοδόξου κρθςκεφματοσ, των εγκατεςτθμζνων επί τουρκικϊν εδαφϊν και Ελλινων υπθκόων, μουςουλμανικοφ κρθςκεφματοσ, των εγκατεςτθμζνων επί των ελλθνικϊν εδαφϊν. Τα πρόςωπα ταφτα δεν κα δφναται να ζλκωςιν ίνα εγκαταςτακϊςιν εκ νζου εν Τουρκία ι αντιςτοίχωσ εν Ελλάδι, άνευ τθσ αδείασ τθσ Τουρκικισ Κυβερνιςεωσ ι αντιςτοίχωσ τθσ Ελλθνικισ κυβερνιςεωσ.»  Το Χαλβάντερε υπαγότανε ςτθ 12θ Μικτι Επιτροπι Νίγδθσ...και τθν υποεπιτροπι του Ακςεράϊ...Σε τοπικό επίπεδο υπιρχε θ βοθκθτικι τθσ κοινότθτασ με μζλθ τουσ δθμογζροντεσ...  Το τελικό ςχζδιο τθσ Εξόδου των κοινοτιτων τθσ περιοχισ, μεταξφ των οποίων και του Χαλβάντερε, προζβλεπε: -Συγκζντρωςθ των μαηϊν ςτθν ζδρα τθσ υποδιοίκθςθσ του Άκςεράϊ...

-Φόρτωςθ των οικιακϊν ςυςκευϊν ςτα κάρα με προοριςμό τον ςιδθροδρομικό ςτακμό του Ζρεγλι... υπό τθν προςταςία δυνάμεωσ χωροφυλακισ...

-Άφιξθ ςτθ Μερςίνα...

102

Ευλαμπία Μουτηόγλου, ο.π., ς 30

33

 



Ππερ και εγζνετο. Αφοφ περίμεναν περί τισ είκοςι μζρεσ για να επιβιβαςτοφν ςτα τρζνα και άλλεσ τόςεσ ςτθ Μερςίνα για τα πλοία... επιβιβάςτθκαν ςτο ατμόπλοιο «Ρελαγία» το οποίο τουσ μετζφερε ςτον Ρειραιά... Μετά τισ «επϊδυνεσ και ντροπιαςτικζσ»103 διαδικαςίεσ του λοιμοκακαρτθρίου, τθν απομόνωςθ περί το εικοςαιμερο και τθν περιιγθςι τουσ για ζνα δίμθνο ςτθν Ράργα και ςτο Βόλο, τουσ ςτζγαςαν προςωρινά ςτθν Καβάλα... για να τουσ μετεγκαταςτιςουν ςτθ κζςθ Τςινάρ Ντερζ, κοντά ςτθ Χρυςοφπολθ... «Μζροσ ωραίο μεν, αλλά βαλτϊδεσ με τθν ελονοςία να βαςιλεφει».104 Κάκιςαν περίπου ζνα χρόνο με τον ςκλθρό και ανελζθτο χειμϊνα να τουσ κερίηει... Τελικι εγκατάςταςθ: το Τογανιςάρ105 τθσ Αλεξανδροφπολθσ και το Αγιονζρι του Κιλκίσ.

103

Σθμ: Το μεγάλο μαλλί ιταν δείγμα ομορφιάσ και αγνότθτασ... Τουσ κοφρεψαν βίαια με τθν ψιλι και ςχεδόν εκδικθτικά τουσ ξεψείριαςαν...

104 Μαναιλογλου Γ., ο.π., ς. 14 105 Θ ςθμερινι Εςφμθ

34

Ερωτήματα... ερωτήματα... ερωτήματα!  

Μα αν όλα ιταν όμορφα και ωραία, τότε προσ τι θ εςωτερικι μετανάςτευςθ των νζων, που ζλαβε μάλιςτα διαςτάςεισ επιδθμίασ; Δικαιολογείται θ αρχικι τοποκζτθςθ τθσ Ρροξενικισ αναφοράσ;

α-Απαντϊντασ ςτο πρϊτο ερϊτθμα να τοποκετθκοφμε λζγοντασ πωσ ποτζ δεν ιςχυριςτικαμε ότι θ κατάςταςθ ςτθν κοινότθτα του Χαλβάντερε ιταν ειδυλλιακι, ι ζςτω ιδανικι. Ρράγματι ιταν ζνα όμορφο χωριό, ςε ςχζςθ με τα υπόλοιπα που χαρακτθρίηονται ωσ άνυδρα και άξυλα, αλλά μζχρι εκεί. Απλά περιγράψαμε τα δρϊμενα και τθ δυναμικι τθσ κοινότθτασ μζςα από τα ςπζρματα των πλθροφοριϊν που αντλιςαμε από τθν υπάρχουςα βιβλιογραφία και τισ μαρτυρίεσ, που πολλζσ φορζσ ιταν και αντιφατικζσ. Τουναντίον, μάλιςτα, κατακζςαμε τισ υπάρχουςεσ διαφορζσ μεταξφ εχόντων και μθ, αλλά και τισ δυνατότθτεσ ι μθ του ζμψυχου δυναμικοφ ςτον εργαςιακό τομζα. Στο ςθμείο, λοιπόν, αυτό, να κατακζςουμε πωσ, κατά τθν άποψι μασ, οι λόγοι κα πρζπει να ιταν δφο.

-Ο πρϊτοσ είχε να κάμει με τθ ςυμπεριφορά των Τοφρκων ςυγχωριανϊν που ςφμφωνα με οριςμζνουσ δεν ιταν και θ καλφτερθ ι μάλλον ωκοφςε τα πράγματα προσ τθν ζξοδο. Λζγανε, για παράδειγμα, πωσ «οι Τοφρκοι του χωριοφ είναι κθριωδζςτατοι, παντί τρόπω φροντίηουςι να εξοντϊςωςι τουσ χριςτιανοφσ ςυνοίκουσ των δι’ απαγωγϊν ι βίαιων εξιςλαμιςμϊν των Ελλθνίδων ι ολοκλιρων οικογενειϊν, όπωσ ζπραξαν προ οκταετίασ μόλισ, οπότε ςυν άλλαισ παρκζνουσ βιαίωσ εξιςλάμιςαν και αυτιν ακόμθν τθν κόρθν του μόνου γζροντοσ ιερζωσ του χωριοφ πατρόσ Γρθγορίου...».106 Αλλά και κάτι ακόμα. Θ παντελισ απομόνωςθ από τα υπόλοιπα χωριά και τα προβλιματα που προζκυπταν από λθςτρικζσ επιδρομζσ...αλλά και από τον κακομολογοφμενο ιδιαίτερο χαρακτιρα που ςυχνά επικάλυπτε τα όρια μεταξφ αυκαιρεςίασ και ανδρείασ...Το μόνο ξεχωριςτό που μποροφμε να επιςθμάνουμε είναι ο χρόνοσ παραγωγισ των προβλθμάτων, το πότε δθλαδι ςυνζβθςαν όλα τα προαναφερόμενα. Διότι πραγματικά ο ερευνθτισ πζφτει ςε δυο αντικρουόμενεσ απόψεισ. Με τθν πρϊτθ να κζλει τθ ςυνοίκθςθ περίπου βίαιθ ζωσ και αναςφαλι και τθ δεφτερθ εποικοδομθτικι. Απόψεισ μάλλον αντιφατικζσ ζωσ και παράξενεσ...Διότι πραγματικά υπιρξαν τζτοια βίαια γεγονότα αλλά μζχρι πότε, και ςε ποια ζκταςθ...Ππωσ και γεγονότα κοινϊν δράςεων των δυο διαφορετικϊν κρθςκευτικϊν ομάδων. Άραγε μιπωσ ςτο διάβα του χρόνου, ςε ςυνδυαςμό με τθν φιλελευκεροποίθςθ του οκωμανικοφ κακεςτϊτοσ, οι διαφορζσ αμβλφνκθκαν, οι ςχζςεισ ομαλοποιικθκαν, για να καταλιξουν ςε κοινζσ δράςεισ; -Ο δεφτεροσ λόγοσ ζχει να κάμει με τον οικονομικό παράγοντα. Καλό το χωριό, δυναμικζσ οι καλλιζργειεσ, αλλά μόνο για τουσ ζχοντασ και κατζχοντασ που ιταν ελάχιςτοι. Εξάλλου θ Κίρκθ των μεγαλουπόλεων, οι διθγιςεισ των ςυγχωριανϊν,107 μυκϊδεισ ςτισ περιςςότερεσ των περιπτϊςεων, τραβοφςαν τουσ 106

Αχ. Ανδρεάδθσ, ο.π., ς 17 Σθμ: Ερχόμενοι ςτισ ιδιαίτερζσ τουσ πατρίδεσ, μετά από ςχετικό χρονικό διάςτθμα, προζβαιναν ςε ςχετικζσ επιδείξεισ πλοφτου με δωρεζσ προσ τθν εκκλθςία και το ςχολείο, με τθν ιδιαίτερα 107

35

νζουσ που ζβλεπαν τθ φυγι ωσ μια ιδανικι λφςθ για τθν επίλυςθ όλων των προβλθμάτων τουσ... Τθν καταπίεςθ από τουσ μεγαλφτερουσ, τον αςφυκτικό κοινωνικό περίγυρο, τθν πολυπόκθτθ ελευκερία...108 β-Και για το δεφτερο ερϊτθμα θ απάντθςι μασ είναι αρνθτικι. Διότι απλοφςτατα από πουκενά δεν προκφπτει πωσ οι κάτοικοι τθσ κοινότθτασ του Χαλβάντερε ιταν «... εισ κατάςταςιν κτθνϊδθ κυριολεκτικϊσ...εςτερθμζνοι δυςτυχϊσ παντόσ αιςκιματοσ ανκρωπίνου». Βαριζσ πραγματικά επιςθμάνςεισ των ςυντακτϊν αλλά μθ ςτθριηόμενεσ πουκενά. Τουναντίον, από τθν ζρευνα και τθ μελζτθ των δρϊμενων τθσ κοινότθτασ προζκυψαν οριςμζνα χριςιμα τα οποία μποροφν να μασ οδθγιςουν ςε αςφαλι ςυμπεράςματα. Για παράδειγμα:  οι κάτοικοι ιταν βακιά κρθςκευόμενοι. Κυμίηουμε απλά το προαναφερκζν περιςτατικό ςτο πλοίο και τθν τελευταία νφκτα με τθν απόδοςθ τιμϊν προσ τουσ νεκροφσ τουσ...  πίςτευαν ςτθν ελλθνικι καταγωγι τουσ...  θ θγεςία τουσ ιταν πατριωτικι με ανκρϊπουσ που λιποτάχτθςαν από τον τουρκικό ςτρατό και προςχϊρθςαν ςτον ελλθνικό, με ό,τι αυτό μποροφςε να ςθμαίνει...και με κφματα, μάλιςτα, με δθμόςιο απαγχονιςμό...  είχαν ςε γενικζσ γραμμζσ καλζσ ςχζςεισ με τουσ «άλλουσ»...  ο οικονομικόσ παράγοντασ περιλάμβανε δυναμικζσ κοινζσ δράςεισ...  με κοινό κϊδικα αξιϊν με τισ λοιπζσ χριςτιανικζσ κοινότθτεσ... Άρα; Εντίμωσ προςπακιςαμε να βροφμε κάτι το διαφορετικό που ίςωσ να δικαιολογοφςε κάπωσ τθν προαναφερόμενθ άποψθ. Δεν βρικαμε καμία και κατά ςυνζπεια θ απορία μασ προσ τουσ ςυντάκτεσ παραμζνει. Γιατί άραγε;

προςεγμζνθ εμφάνιςι τουσ, τισ μεγαλοςτομίεσ τουσ, το υπεροπτικό φφοσ... Σε αρκετζσ μάλιςτα περιπτϊςεισ πυροδότθςαν ακόμα και φαςαρίεσ.

108 Στισ περιςςότερεσ των περιπτϊςεων οι ςυνζπειεσ ιταν μάλλον αρνθτικζσ. Οι γεροντότεροι λζγανε μάλιςτα πωσ, « θ Ρόλθ ζφαγε τθ γθ ι θ Ρόλθ ζφαγε το χωριό». Υπονοϊντασ φυςικά το άδειαςμα και τθν εριμωςι του από τον ενεργό πλθκυςμό. Υπιρχε επίςθσ και μια ςχετικι κατάρα που ςφμφωνα με τθν οποία, «ολμά μουχανζτ γουβετί τηατ εδεν γιορμαςίν τηεννζτ» δθλαδι και ςε ελεφκερθ μετάφραςθ, «αυτόσ κακιζρωςε, (βρικε, προϊκθςε) τθ μετανάςτευςθ παράδειςο να μθ βρει»

36

Μαρτυρίεσ Μαξηπξία -1 Αλδξεάδεο Αρηιιέαο, Καπβάλη, Κσλζηαληηλνύπνιε 1922.109 Τα Χαιβάδαξα ή ν Χαιβαδεξέο ρσξίνλ θείκελνλ ππό ηνπο πξόπνδαο ηνπ ΧαζάλΓάγ (΋ξνο όπεξ νη Διιελνκαζείο Αληίηαπξνλ ΋ξνο θαινύζη) πςνπκέλνλ ππέξ ηα 2400 κέηξα ύπεξζελ ηεο επηθαλείαο ηεο ζαιάζζεο. Ίδξπηαη επί ηεξπλνηάηεο ζέζεσο πιεζίνλ ιίκλεο αξθεηά κεγάιεο. Ζ ειιεληθή θνηλόηεο ηνπ ρσξίνπ ηνύηνπ άιινηε αλζεξνηάηε, δπζηπρώο νζεκέξαη ειαηηνύηαη ησλ πιείζησλ εθ ησλ Διιήλσλ κεηαλαζηεπόλησλ εηο ηελ παξά ηελ Νίγδελ θώκελ Μάδαια θαη εηο ηελ ηεηξάσξνλ ηνπ Χαιβάδεξε απέρνπζαλ Καξβάιελ, δηόηη νη Τνύξθνη ηνπ ρσξίνπ είλαη ζεξησδέζηαηνη θαη παληί ηξόπσ θξνληίδνπζη λα εμνληώζσζη ηνπο Χξηζηηαλνύο ζπλνίθνπο ησλ δη΄απαγσγώλ ή βεβαίσλ εμηζιακίζεσλ ησλ Διιελίδσλ εζηη όηε θαη νινθιήξσλ νηθνγελεηώλ όπσο ην έπξαμαλ πξν νθηαεηίαο κόιηο, νπόηε ζπλ άιιαηο παξζέλνηο βηαίσο εμηζιάκηζαλ θαη απηήλ αθόκε ηελ θόξελ ηνπ κόλνπ γέξνληνο ηεξέσο ηνπ ρσξίνπ παηξόο Γξεγνξίνπ. Οη δπζηπρείο όκσο Χαιβαδαξηώηαη, θαίπεξ νη πεξηζζόηεξνη αγξάκκαηνη ηξέθνπζηλ ειιεληθόηαηα αηζζήκαηα . Παξεπξεζείο εηο ηηλά ζπλέιεπζηλ ησλ Χαιβαδαξησηώλ, όηε είρνλ κεηαβή εηο ην ρσξίνλ ησλ ίλα ζηεθαλώζνλ πησρνύο κειινλύκθνπο, ελώ ηνπο ζπλεβνύιεπνλ λα εγθαξηεξώζηλ εηο ηα πάηξηα θαη κε απαξλεζώζη ηελ εζληθόηεηα θαη ηελ ζξεζθείαλ ησλ παηέξσλ ησλ, ελζαξξύλσλ απηνύο όηη έρνκελ θαη εκείο Αλεμάξηεηνλ θαη Οκνγελέο Βαζίιεηνλ όπεξ θξνληίδεη λα απειεπζεξώζε θαη εκάο ελ κέιινληη πνιύ πξνζερεί, νη δπζηπρείο αλνξζσζέληεο πάληεο ηα κηάο λαη λαη αδειθέ θαη εκείο έρνκελ ηνπο κέιινληαο κεγάινπο Σσηήξαο ηνπ Έζλνπο καο έιεγνλ νη ηαιαίπσξνη ηνπξθηζηί, ειιεληζηί πξνθέξνληεο ηελ ιέμηλ «Έιελνο» θαη δαθξπξξννύληεο πάληεο πξνζέζεζαλ θαη ηα εκείο «απζέληεο θαη απηά ηα βνπλά, θαη απηνί νη ιίζνη θαη ην ξεύκα απηό ηεο ιίκλεο πνπ ηελ βιέπεηε εθεί θάησ, θάζε κέξα καο νκηιώζη όηη Έιιελεο εγελλήζεκελ θαη Έιιελεο πξέπεη λα απνζάλσκελ». Ηδνύ ηα αηζζήκαηα θαη ηνπ πιένλ ακαζνύο Διιεληζκνύ ηεο εζραηηάο ηεο Μηθξάο Αζίαο.! Ο Διιεληζκόο ηνπ Χαιβάδεξε ζπκπνζνύκελνο εηο ηεζζαξάθνληα πεξίπνπ νηθνγελείαο, έρεη κίαλ Δθθιεζίαλ ηελ ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ θαη παξ΄απηή κηθξάλ Σρνιήλ κηθηήλ, εηο ελ δηδάζθνληαη πεξί ηα εμήθνληα παηδηά νιίγελ αλάγλσζηλ θαη γξαθήλ. Δηο ηα πέξημ ησλ Χαιβαδάξσλ ζώδνληαη εηζέηη ηα εξείπηα κεγάιεο πόιεσο βπδαληηλήο επνρήο, λπλ ηνπξθηζηί Οξέλ Σαξ θαινπκέλεο όπνπ παξαηεξνύληαη θαη κεγάια πδξαγσγεία, πιείζηαη όζαη εηνηκόξξνπνη εθθιεζίαη, ειιεληθά λεθξνηαθεία, πειώξηα ηείρε θξνπξίσλ θαη ζηδεξνί νδνί ησλ ππιώλ ηεο πόιεσο, πεξί ηεο ειιεληθήο νλνκαζίαο ηεο νπνίαο νπδεκία ζώδεηαη παξάδνζηο ηνπιάρηζηνλ. Οπ καθξάλ ηνπ Οξέλ Σαξ θείηαη ην ρσξίνλ Κίλε λπλ ππό Τνύξθσλ νηθνύκελνλ, εθηηζκέλνλ θαη απηό επί εξεηπίσλ Χξηζηηαληθνύ Χσξίνπ, σο καξηπξνύζη ηα πεξί απηό εξείπηα ησλ εθθιεζηώλ. Τν δε εκίσξνλ πεξίπνπ απέρνπ ηνπ Κίλε Τνπξθηθόλ ρσξίνλ Σύλαζα, είλαη ίζσο ηα ελ ηνηο Γεσγξαθηθνίο ηνπ

109

Αχιλ. Ανδρεάδθσ. Καρβάλθ. Κωνςταντινοφπολθ 1922. Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν.

10 Σεπτεμβρίου 2010 < http://www.kms.org.gr/kms/showpic2.jsp?type=manu&id=30200500>

37

Σηξάβσλνο αλαθεξόκελα Οπήλαζα . Καη εληαύζα ζώδνληαη πνιιά εξείπηα εθθιεζηώλ θαη νηθηώλ. Δληαύζα ζα αλαθέξνκελ θαη πεξί ησλ άιινηε ειιεληθώλ θαη ρξηζηηαληθώλ Κνηλνηήησλ σλ άιιαη κελ παληειώο εμεθαλίζζεζαλ ζώδνπζαη ζήκεξνλ κόλνλ ηα ίρλε θαη εξείπηα ησλ εμνληώζεσλ θαη ζθαγώλ, άιιαη δε αιινμνπηζηήζαζαη ζώδνληαη έηη θαη λπλ ηα πιείζηα ησλ ρξηζηηαληθώλ εζίκσλ ησλ παηέξσλ ησλ ηα ηεξνύζαη.

Μαξηπξία - 2 Βαξβάξαο Μαλαήινγινπ, Καηζαξηαλή110 Σην Έξεγιη παξνπζηάζηεθε ζηνλ θ. Μηιηηάδε [ αληηπξόζσπν Έιιελα;] έλαο Τνύξθνο πνπ είρε παληξεπηεί κηα ρήξα Διιελίδα κε δύν παηδηά θαη ηελ παξέδσζε γηα λα είλαη εληάμεη, επεηδή είπαλ πσο πξέπεη λα θύγνπλε θαη όζεο ηνύξθεςαλ. Τεο είπε όκσο όηη ζα πάεη ζηε Μεξζίλα λα ηελ θιέςεη θαη δελ ηεο έδσζε θαη θαζόινπ ρξήκαηα. Ζ γπλαίθα ήζειε όκσο λα έξζεη ζηελ Διιάδα. Ο θ. Μηιηηάδεο παξαθάιεζε δέθα πινύζηεο νηθνγέλεηεο αληαιιάμηκεο λα δώζνπλ ζηε γπλαίθα από έλα ηάιηξν, αιιά απηνί αξλήζεθαλ. Απεπζύλζεθε ηόηε ζηε δηθηά ηνπο νκάδα, πνπ ήηαλ πελήληα θησρέο νηθνγέλεηεο, θη όινη δώζαλε θάηη. Τόηε ληξάπεθαλ νη πινύζηνη θη έδσζαλ θη απηνί θαη ν θ. Μηιηηάδεο επέζηξεςε απηά πνπ δώζαλ νη θησρνί. Σηε Μεξζίλα πιάγηαδαλ όινη ζε κηα πιαηεία. Τε λύρηα ήξζε έλαο Τνύξθνο, έβαιε ην καραίξη ζην ιαηκό ελόο δηθνύ ηνπο θαη ηνπ είπε: «Με θσλάμεηο, γηαηί ζα ζε ζθάμσ. Εεηώ κηα ρήξα.» Ξύπλεζε κηα άιιε, έβαιε ηηο θσλέο θη έθπγε ν Τνύξθνο. Ήξζε κηα Γαιιίδα θαιόγξηα θη έθαλαλ παξάπνλα. Τελ άιιε λύρηα έβαιαλ βάξδηεο. Τελ ώξα πνπ θύιαγαλ θάηη Μηζηηιήδεο111, μαλαήξζε ν Τνύξθνο, αιιά ηνπ έζπαζαλ ην ρέξη κ΄ έλα μύιν θαη ηνπ πήξαλ ην καραίξη. Σηε Μεξζίλα πήγαηλαλ λα πάξνπλ λεξό από κηα βξύζε θαη θάζε θνξά πνπ πήγαηλαλ, εξρόηαλ νη Τνύξθνη ελαληίνλ ηνπο. Τνπο γιίησλε έλαο Φξάγθνο παπάο θάζε θνξά, θαη παίξλαλε λεξό. Λέγαλε πσο δεηνύζαλε νη Τνύξθνη λεαξνύο Έιιελεο, γηα λα ηνπο θάλνπλ ζειήκαηα, θαη ηνπο εμαθάληδαλ. Μηα λεαξή γπλαίθα ηε ζθόησζαλ ζ΄έλα απνρσξεηήξην. Γελ αθήλνπλ ηα παηδηά από θνληά ηνπο.

110

Μαξηπξία Βαξβάξαο Μαλαήινγινπ, Καηζαξηαλή « Με θσλάμεηο, γηαηί ζα ζε ζθάμσ», 1949 Έξοδορ, η. 2 ζ.14

111

Κάτοικοι από το Μιςτί

38

Μαξηπξία -3 Μαρτυρία Ευλαμπίασ Μουμτηόγλου, Ακινα 112 Ιταν Φεβρουάριοσ μινασ ι Μάρτθσ του 1924, όταν μάκαμε πωσ κα γίνει Μουbαdελζ*Ανταλλαγι+. Δθλαδι κα πάμε εμείσ ςτθν Ελλάδα και ςτθ κζςθ μασ κα ζλκουν οι Τοφρκοι τθσ Ελλάδασ. Μασ το πε αυτό ο Αλζξανδροσ ο δάςκαλοσ, που διάβαηε εφθμερίδεσ πολίτικεσ. Μα και οι άντρεσ μασ που πιγαιναν ςτα παηάρια του Άκςεράϊ και του Γκζλβερι, όπου πουλοφςαν ξφλινα γεωργικά εργαλεία, άκουγαν να μιλάνε για Ανταλλαγι. Το ξζραν αυτό και οι Τοφρκοι του χωριοφ και μασ ζλεγαν: «Γιουνάν dεdενιηζ γκιτετςζκςινιη» *κα πάτε ςτον παπποφ ςασ τον Ζλλθνα+. Από τθ μια μεριά λυπόμαςταν που κα φεφγαμε, γιατί κϋ αφιναμε τον τόπο μασ, τα χτιματά μασ, τα πράγματά μασ, από τθν άλλθ όμωσ χαιρόμαςταν γιατί κα πθγαίναμε ςτθν Ελλάδα. Ρου να ξζραμε ότι κα υποφζραμε και ότι κα τραβοφςαμε αυτά που τραβιξαμε! Ακόμθ δεν ξζραμε κετικά πωσ κα φφγουμε από τον τόπο μασ και είπαμε ςτουσ Τοφρκουσ: « ΝΑ ςπείρετε ςεισ τα χτιματά μασ. Αν τφχει και φφγουμε, να γίνουν όλα δικά ςασ. Αν δεν φφγουμε, να πάρετε πίςω το ςπόρο και να μασ αφιςετε τθν υπόλοιπθ ςοδειά.» Τρεισ μινεσ προτοφ να φφγουμε ιρκαν οι Τοφρκοι πρόςφυγεσ από τθν Ελλάδα. Ιταν από τα μζρθ τθσ Κοηάνθσ και ιξεραν ελλθνικά. Πλο επαινοφςαν τον τόπο τουσ. Πμωσ ιταν κακοί άνκρωποι . Ζκαναν καυγά μαηί μασ . Ζδερναν τουσ δικοφσ μασ και ηθτοφςαν τρόφιμα. Κα μασ ςκότωναν όλουσ. Οι ντόπιοι Τοφρκοι μασ ζςωςαν. Κυμάμαι, οι πρόςφυγεσ κρατοφςαν τοφρκικεσ ςθμαίεσ, γφριηαν τα χωριά και φϊναηαν ελλθνικά: « Ηιτω Κεμάλ παςά, ηιτω Κεμάλ παςά». Πταν πι μακεφτθκε επίςθμα πωσ κα φφγουμε, φωνάξαμε από το Γκζλβερι τον πάτερ Κοςμά- ο δικόσ μασ παπάσ είχε «κοιμθκεί» εδϊ και ζνα χρόνο- και κάναμε τθν τελευταία λειτουργία ςτθν εκκλθςία μασ. Ανοίξαμε τουσ τάφουσ αυτϊν που είχαν πεκάνει πριν από δφο, τρία, πζντε χρόνια, πλφναμε με κραςί τα οςτά τουσ και τα ξανακάψαμε. Φςτερα ςτιςαμε καηάνια, μαγειρζψαμε πιλάφι, πλιγοφρι με κρζασ και το μοιράςαμε ςτουσ φτωχοφσ για τθν ψυχι των πεκαμζνων μασ. Π,τι μπορζςαμε να φζρουμε μαηί μασ το φζραμε. Τα άλλα ταϋ αφιςαμε εκεί. Ενϊ φεφγαμε οι Τοφρκοι μασ ζφεραν δϊρα: πλιγοφρι, μζλι και καϊμάκι. Μασ αγκάλιαηαν και ζκλαιγαν πολφ. « Μθν πάτε εκεί», ζλεγαν. «Εδϊ περνάμε ςαν αδζρφια. Είμαςτε τοπράχ καρdαςί»*αδζρφια απϋτθν ίδια γθ+. Μαηί μασ ικελε να ζρκει και θ κόρθ του παπά που είχε τουρκζψει. Χιρα ιταν και δεν είχε κανζνα ςτον κόςμο. Ταϋ αδζρφια τθσ όμωσ δεν ικελαν. «Μασ ζκανεσ ρεηίλι», ζλεγαν. «Ρϊσ να ςε πάρουμε ςτθν Ελλάδα». Μερικζσ μζρεσ προτοφ να φφγουμε, μασ ειδοποίθςε μια άλλθ κοπζλα που είχε τουρκζψει, θ αδελφι του Ανανία, θ Βαρβάρα, πωσ οι Τοφρκοι πρόςφυγεσ ζχουν ςκοπό να διαλζξουν τισ όμορφεσ νφφεσ του χωριοφ και να μθν τισ αφιςουν να φφγουν. Αποφαςίςαμε τότεσ- ιμαςταν κάπου τριανταπζντε ςαράντα νφφεσ-να φφγουμε τθ νφχτα κρυφά για το Άκςεραϊ. Κα μασ ςυνόδευαν παλικάρια του χωριοφ. Στο δρόμο όμωσ μασ ςταμάτθςαν Τοφρκοι πρόςφυγεσ. Ικελαν να μασ αρπάξουν. Ζγινε καυγάσ τότε. Οι ντόπιοι Τοφρκοι ξφπνθςαν από τθ φαςαρία, ιρκαν κοντά μασ και μασ ζςωςαν. Ζτςι γλιτϊςαμε. Νοικιάςαμε ςπίτια ςτο Άκςεραϊ και κάτςαμε εκεί ζνα μινα. Πταν κατζβθκαν και οι άλλοι από το χωριό μασ, μασ παρζλαβε θ Επιτροπι και μασ πιγε ςτο Ζρεγλι. Οι πλοφςιοι νοίκιαςαν αμάξια και οι φτωχοί πιγαν με αραμπάδεσ . Από το Ζρεγλι πιγαμε ςτθν Ταρςό-Μερςίνα με το τρζνο. Ρρϊτθ φορά βλζπαμε τζτοιο πράγμα. Σταυροκοπιόμαςτε και λζγαμε: «Κφριε Λςοφ Χριςτζ, τι είναι αυτό!». Στθ Μερςίνα μείναμε δεκαπζντε μζρεσ ςτα 112

Μαρτυρία Ευλαμπίασ Μουμτηόγλου, «Αυτι ιταν θ Ανταλλαγι. Νομίηαμε πωσ κα πάμε ςτον παράδειςο και ιρκαμε ςτθν κόλαςθ», 28.1.1954, Ζξοδοσ Κ.Μ.Σ. ς. 15

39

τςαντίρια, ςτθν αυλι τθσ εκκλθςίασ. Ιταν πολφσ κόςμοσ εκεί. Ζκανε μεγάλθ ηζςτθ και όλοι μασ είχαμε πονόματο. Από τότε που κατεβικαμε ςτο ‘Ακςεραϊ, όλο αρρωςταίναμε . Πταν μαηεφτθκαν και από τα άλλα χωριά τθσ περιφζρειασ, ετοιμαςτικαμε να φφγουμε για τθν Ελλάδα. Πλοι οι παπάδεσ των χωριϊν ζκαναν μαηί παράκλθςθ. Σθκϊκθκε θ ελλθνικι ςθμαία ςτο βαπόρι και μπικαμε μζςα. Ζξι μζρεσ ταξιδεφαμε. Μερικοί πζκαναν ςτο πλοίο. Τουσ ζδεςαν με ςίδερα και τουσ πζταξαν ςτθ κάλαςςασ. Ζνασ πατριϊτθσ μασ – Μωυςι τον ζλεγαν-, από τθ λφπθ του που άφθςε το χωριό, ζριξε τον εαυτό του ςτθ κάλαςςα και πνίγθκε. Στον Αι- Γιϊργθ ζξω από τον Ρειραιά κάναμε δεκαοχτϊ μζρεσ καραντίνα. Μασ κοφρεψαν όλουσ-άντρεσ γυναίκεσ-και μασ ζβαλαν ςε τςαντίρια. Μερικζσ οικογζνειεσ ανζβθκαν ςτθν Ακινα. Άλλεσ πιγαν ςτο Τςινάρ ντερζ, ζξω από τθν Καβάλα. Δεν τουσ ςικωςε ο τόποσ και πζκαναν πολλοί από τισ κζρμεσ. Σθκϊκθκαν απϋ εκεί και τράβθξαν ςτο χωριό Αιςφμθ, κοντά ςτθν Αλεξανδροφπολθ. Αυτι ιταν θ Ανταλλαγι. Νομίηαμε πωσ κα πάμε ςτον παράδειςο και ιρκαμε ςτθν κόλαςθ.

Μαρτυρία - 4 Μαναιλογλου Γεωργίου113 ΑΚΘΝΑ 1952 -Εγεννικθν ςτα 1914 ςε ζνα μεγάλο χωριό, κάτω από τουσ προπόδασ του Ορζνςαρ. Πρενςαρ που λζγω, μία ερθμοφπολισ τθσ παλιάσ εποχισ και είναι καταςτραμμζνο από παλιά χρόνια. Φαίνεται όμωσ ότι θ πόλισ αυτι ιταν ελλθνικι, γιατί υπιρξαν μεγάλεσ εκκλθςίεσ, που ακόμα ςωηόνταν μζχρι που φφγαμε. Και γιϋαυτό, φαίνεται οι Τοφρκοι τα κατάςτρεψαν εν ολοκλθρία, και μετά οι επιηιςαντεσ Ζλλθνεσ, δθλ. οι πρόγονοί μασ, ζφτειαξαν κάτω ςτασ προπόδασ του βουνοφ το χωριό που εγεννικθν και ονομάηεται Χαλβάdερε. Είναι εισ τθν περιφζρεια του Άκςεραϊ και ανικει του νομοφ Λκονίου, αν και θ Καιςάρεια είναι πολφ πλθςιζςτερον από το Λκόνιο. Γεννικθκα, ςασ λζγω, ςτο άνω χωριό, από μια αρκετά πλοφςια οικογζνεια, αρκετά ςασ λζγω, για να μθ κολακευτϊ, αλλά όςοι πατριϊτεσ μου βρίςκονται εδϊ μπορεί να βεβαιϊςουν ότι ιταν θ πλουςιϊτερθ του τόπου αυτοφ. Πχι με τςιφλίκι, αλλά με τςιφλίκια και με κοπάδια και χρόνια μουχτάρθσ ο παπποφσ μου. Αλλά τι τα κζλομε αυτά. Εκείνο που με ενδιαφζρει εμζνα ότι εγεννικθκα ςτα 1914, όλα τριγφρω μου ιταν καλά. Πςο μεγάλωνα και αιςκανόμουν τον εαυτό μου εισ τασ αγκάλασ του παπποφ, τθσ καλισ μου γιαγιάσ, του λεβζντθ μπομπά, τθσ καλισ μου μαμάσ, κείουσ πολλοφσ είχα, 4 αδζρφια του παπποφ μου κι άλλα 4 αδζλφια του μπομπά μου, κείεσ πολλζσ είχα, πρϊτα εξαδζλφια και εξαδζλφεσ αμζτρθτεσ είχα. Μζχρι 8 χρονϊν από αγκαλιά ςε αγκαλιά, λεσ και εγϊ ιμουν το βαςιλόπουλο. Το πιο αγαπθμζνο και το πιο ακριβό εγγονάκι του παπποφ ιμουν εγϊ, και οι κείοι μου και οι κείεσ μου καλφτερο από τα δικά τουσ παιδιά εμζνα με αγαποφςαν . Και όλοι οι πατριϊτεσ μου ακόμα, όπου με βλζπαν με γλυκοχαϊδεφανε και με 113

Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν(ΚΜΣ), Αρχείο Χειρογράφων, αρ. εισ. 34, Αρικμόσ αντιγράφου ΚΡ15, Γεϊργ. Μαναιλογλου. Μαρτυρικοί κάνατοι ςτθν οικογζνεια Μαναιλογλου ςτο Χαλβάdερε. Ακινα 1952. Κζντρο Μικραςιατικϊν Σπουδϊν. 10 Σεπτεμβρίου 2010 < http://www.kms.org.gr/kms/showpic2.jsp?type=manu&id=30203400>

40

περιποιοφντουςαν χωριςτά όλοι και όλεσ. Και οι Τοφρκοι ακόμα του τόπου μασ, με πολλά δϊρα κι αυτό προσ ςζβαςιν και προσ εκτίμθςιν του ςεβαςτοφ μου παπποφ και για λεβζντθ μπομπά. Πλα τριγφρω μου, και παντοφ, χαρά Κυρίου εβαςίλευε. Πλα τριγφρω μου χαρμόςυνα, αλλά τι τα κζλεισ, ιμουν πολφ μικρόσ και δεν μϋενδιάφερε τίποτα απϋαυτά. Πταν πια άρχιςα να καταλάβω, μόλισ πια 8 χρονϊν θ ςκλθρι μοίρα κατάφερε το πρϊτο και αγιάτρευτο χτφπθμα εναντίον τθσ οικογζνειάσ μου και ζμου. Ππωσ ζμακα εκ των υςτζρων, ο κερμόσ πατριϊτθσ Ζλλθν γνιςιοσ, ο πατζρασ μου, ο λεβζντθσ και το καμάρι του τόπου μασ, ςτο Βαλκανικό πόλεμο ελιποτάκτθςε από τον τουρκικό ςτρατό και ιρκε ςτο ελλθνικό ςτρατό και επολζμθςε εναντίον των αιϊνιων εχκρϊν τθσ πατρίδοσ μασ, των Τοφρκων. Και μετά τον βαλκανικόν πόλεμον, πάλι επζςτρεψε ςτθν Ρόλθ, δθλ. ςτθν Κων/πολθ, όπου ιταν εγκαταςτθμζνοσ ο νουνόσ μου ο οποίοσ και μζχρι ςιμερα μζνει ςτθν πόλθ και ηει και λζγεται Ουρουμλόγλου Αντϊνιοσ δεσ το επίκετό του: Ελλθνόπουλοσ. Και μετά από κει επεςτρζφει ςτθν πατρίδα του, και θ τουρκικι αρχι δεν εκατάλαβε τίποτα. Και ζτςι ελεφκερα όπωσ και πρϊτα ςτισ δουλειζσ του. Μετά ζρχεται ο πρϊτοσ παγκόςμιοσ πόλεμοσ. Και πάλι ο Αντ. Μανουιλογλου φεφγει από τον τουρκ. ςτρατό και πάλι βρίςκεται πλάϊ ςτον ζνδοξο ελλθν. Στρατό. Ρζραςε πολφσ καιρόσ, δεν ζβλεπα πια τον πατζρα μου. Αν και ιμουν πολφ μικρόσ, αλλά τα κυμάμαι που ζλεγε ο μακαρίτθσ ο παπποφσ μου: « Πγλουμ γιονάν ντεντεμίσ γκιλίορι, δθλ «παιδί μου, Ζλλθνεσ παπποφ μασ ζρχονται» ζλεγε. Κι ακόμα, κυμοφμαι, οι Τοφρκοι του χωριοφ μασ, μόλισ άκουαν, ζςτω ζνα ςφφριγμα, λζγανε ο ζνασ ςτον άλλον, θ μία ςτθν άλλθ τρομοκρατουμζνοι: « Γιουνάν γκελίορι νε γιαπατηάασ» δθλ. «θ Ελλάσ ζρχεται, τι κα κάνομε;» Ο παπποφσ μου, ςαν μουχτάρθσ, επίαινε ταχτικά ςτον Άκςεράϊ και ςτο Λκόνιο κι ζφερνε καλζσ ειδιςεισ. Τελευταία φορά όμωσ, γφριςε πολφ ςτεναχωρθμζνοσ και είπε: « τα χαβαντίςια δεν είναι καλά. Οι δικοί μασ πιςτοχωροφν» τα ζλεγε και ζκλαιγε. Και μετά, πράγματι, δεν πζραςε πολφσ καιρόσ, ιρκε άτακτοσ τουρκικόσ ςτρατόσ με βαρβάρουσ αξιωματικοφσ επί κεφαλισ. Κυμάμαι που μπικαν ςτο ςπίτι μασ μζςα και τα ςπάςαν όλα ςαν αγρίμια. Ρρϊτα τα εικονίςματα των αγίων, του Χριςτοφ και τθσ Ραναγίασ και τα κάψανε όλα και το ριμαξαν το αρχοντικό μασ ςπίτι. Και μετά πιραν τον παπποφ μου και μζρεσ τον βαςάνιηαν βάρβαρα και αλφπθτα, που (μζχρι τα γεννθτικά του αχρθςτεφςαν), λζγοντασ: «Γκιαβοφρ τεςλίμ ιτ ογλουνοφ. Νερdε ογλοφν;» δθλ. «Άπιςτε, παράδοςε το γιο ςου, που είναι ο γιοσ ςου;». Και μετά πολλζσ μζρεσ υπζκυψε ο παπποφσ μου. Τον αφίςαν οι Τοφρκοι θμικανι και φζραμε ςτο ςπίτι μασ και με πολλζσ μζρεσ βογγϊντα παράδωςε το πνεφμα του ςτον Κφριο. Δεν επζςτρεψαν δφο κείοι μου. Μάκαμεν εκ των υςτζρων ότι τον ζναν ζκαψαν ηωντανόν και τον άλλον ζρριξαν ςϋζνα πολφ βακφ πθγάδι. Επίςθσ άλλοι δφο κείοι μου χάκθκαν ςτον τουρκικό ςτρατό: Ζνασ αδελφόσ του πατζρα μου και άλλοσ πρϊτοσ εξάδελφόσ του. Δεν μάκαμε ακόμα ποια τφχθ τουσ ωρικε. Εκείνο που μάκαμε είναι ότι άξαφνα ζνα ωραίο πρωί, ο ιλιοσ μόλισ ζβγαινε από τθ μάννα του, τουρκ. ζκφραςθ, και ζλαμπε, αλλά ιταν πολφ βαρεία ςτεναχωρθμζνοσ. Εκοιμοφμουν ςτθν ωραία μασ βεράντα, που ιταν ακριβϊσ απάνω ςτον κεντρικό δρόμο. Ο ιλιοσ ειςχϊρθςε και ιρκε απάνω ςτο κεφάλι μου, αλλά όχι ςαν άλλεσ μζρεσ που ερχόνταν χαροφμενα και με ξυπνοφςε χαϊδευτικά. Αυτι τθ φορά όμωσ με είχε πλακϊςει βαρειά και αιςκανοφμουν ότι τα μάτια μου δεν ανοίγονταν κακόλου. Αιςκανοφμουν επίςθσ θ καρδιά μου βαρειά πλθγωμζνθ και το ςκότι μου ςαν να ιταν ςτο τθγάνι και καιγόνταν και πόναγα. Εν τζλει πολφ δφςκολα άνοιξα τα μάτια μου, ςαν να είδα τον εαυτό μου φορτωμζνο όλο το ντουνιά απάνω μου. Ζρριξα μια ματιά ζξω από τθ βεράντα. Είδα ο ιλιοσ ζλαμπε. Ο ουρανόσ ιταν λοκάκαροσ, αλλά είδα τθν ατμόςφαιρα πολφ βαρειά. Κι ζπεφτε από τον

41

ολοκάκαρο ουρανό, χωρίσ ςφννεφο, ζπεφτε αραιά, αλλά μεγάλεσ ςταλαματιζσ βροχι114, μεγάλεσ ςαν ρόγα ςταφυλιοφ. Κοίταξα τριγφρω μου και βλζπω τθν πονεμζνθ μου μάννα να φζρνθ δίπλα μου ςτθ βεράντα αςυνικιςτεσ βόλτεσ. Τθ βλζπω πολφ ςτεναχωρεμζνθ. Αμζςωσ και ανυπόμονοσ ερϊτθςα: «Μαννοφλα μου, τι ςυμβαίνει;». Θ κακομοίρα δεν ιξερε τίποτα. Το μόνο που ιξερε ιταν: κι αυτι ξφπνθςε χαροκτθπθμζνθ. Και είδε ζξω τον κόςμο, γυναίκεσ κι άντρεσ να ςιγοκλαίνε, αλλά δεν ζλεγαν τίποτα ςτθν οικογζνειά μασ. Και ςτθν ερϊτθςιν τθσ μάννασ μου, απάντθςαν: «Τίποτα, νφφθ». Νφφθ λζγαν όλοι τθ μάννα μου, γιατί ιταν θ νφφθ (γκελίν) του μεγαλφτερου του χωριοφ, του παπποφ μου, κι αυτό ακόμα για τθν πολφ εκτίμθςθ τθσ οικογζνειάσ μου. Και τι είχε ςυμβι, κόςμε; Γιατί ο ουρανόσ ςιγά, αλλά απαρθγόρθτα ζκλαιγε; Γιατί ο ιλιοσ ιταν βαρειά μαραμζνοσ, και όλοσ ο κόςμοσ, όλοι μαηί κλαίγαν απαρθγόρθτα; Γιατί όλα αυτά τα ζκανε θ ςκλθρι μοίρα. Δεν εςεβάςτθκε τθ λεβεντιάτου ιρωα πατζρα μου. Δεν εςυγκινικθκε για τον πατριωτιςμό του. Κι όταν επζςτρεφε, μετά τθν μικραςιατικιν καταςτροφιν, και πάλι κοντά ςτα πειδιά του και κοντά ςτουσ δικοφσ του, τον ςυνζλαβαν οι Τοφρκοι και αμζςωσ πζραςαν από το ζκτακτο ςτρατοδικείο και ςε 5 ϋ τθσ ϊρασ, τον καταδίκαςαν για εςχάτθ προδοςία του τουρκικοφ ςτρατοφ και επζβαλαν τθν εςχάτθν ποινιν: να κανατωκι με αγχονιςμό . Και αμζςωσ τθν άλλθ μζρα, πολφ πρωί τον κρζμαςαν ςτθν πλατεία του Άκςεράϊ (1922). Δθλαδι μζχρι αυτοφ τονε φζρανε, γιατί όλοσ ο κόςμοσ τον εγνϊριηαν τον μπομπά μου. Και γι ανα πικράνουν όλο τον ελλθνιςμό τθσ περιφερείασ μασ και να παραδειγματίςουν. Αυτό λοιπόν, είχε μακευτι πολφ πρωί ςτο χωριό μασ, και γιϋ αυτό ςιγά ζκλαιγε ο κόςμοσ, για να μθ μάκωμε εμείσ. Εν τω μεταξφ, δεν πζραςε μια ϊρα, ζρχεται βιαςτικά και χαροφμενθ μια βάρβαρθ Τουρκάλα και λζει ςτθ μάννα μου απότομα: «Τί κάκεςαι, γκιαβουροφμ καριςί κοτηανί αςτιλάρ Άκςαράϊντα» δθλαδι λζει: Τον άπιςτον γυναίκα, τον άντρα ςου τον άπιςτο κρζμαςαν ςτο Άκςεράϊ». Εϋ τότεσ, το τι ζγινε μόνον ο Κεόσ ξζρει. Θ καχμζνθ μου μάννα τάχαςε αμζςωσ κι όλο φϊναηε ςαν τρελλι χωρίσ να πθ λζξεισ. Και εγϊ το άμοιρο παιδί δεν ξεφρω τίποτα. Ριγα ςε μια γωνιά και εκάκιςα ςαν βαρειά πζτρα. Μόνον άκουα όλο το χωριό βογγοφςε. Κανείσ δεν ιρκε κοντά μου. Πςοι ιρκαν μζςα ςτο ςπίτι μασ, όλοι και όλεσ κοντά ςτθ μάννα μου, αλλά κανείσ δεν τθν παρθγοροφςε, γιατί κακζνασ και κακεμιά χωριςτά κι απαρθγόρθτα κλαίγαν. Πλοι και όλεσ. Δεν ξεφρω, πόςεσ μζρεσ ι εβδομάδεσ, ποφ εκοιμοφμουν και ποφ ευριςκοφμουν. Εκείνο που κυμάμαι, ιρκε μία κεία μου, αδελφι τθσ μάννασ μου, από μια κωμόπολθ που λζγεται Καρβάλθ, ςε απόςταςθ 4 ϊρεσ από το χωριό μου. Κι εκεί όλοσ ο κόςμοσ είχε μάκει. Και αυτοφ ο ελλθνιςμόσ κλαίγανε. Αλλά ςτουσ ςυγγενείσ μασ δε λζγανε τίποτα και γιϋαυτό θ κεία μου ιρκε μετά από εβδομάδεσ. Κι όταν ιρκε ζμεινε κάμποςεσ μζρεσ κοντά μασ και μετά πιρε και εμάσ μαηί, γιατί θ μάννα μου πια δεν ικελε να μείνθ εκεί ςτο χωριό μασ, γιατί είχε γίνθ ςαν τρελλι και δεν ικελε να βλζπθ, τουσ τόπουσ και τα μζρθ εκείνα που κακόνταν: ο μπομπάσ μου και τα ωραία περιβόλια μασ, τα αμπζλια μασ, τα χωράφια μασ και εν γζνει όλα τα τςιφλίκια μασ, κι εν γζνει όλεσ τισ ακίνθτεσ περιουςίεσ μασ . Και ζτςι πιγαμε ςτθν Καρβάλθ. Εκεί μείναμε ζνα χρόνο ακριβϊσ και μετά ζγινε θ ανταλλαγι και ιρκαμεν εδϊ με πολλζσ ταλαιπωρίεσ κι εγκαταςτακικαμεν ςτθν Καβάλλα.

114

Αυτό γινότανε κάποτε

42

Ζρθμοσ και ξζνοσ χωρίσ πια παπποφ, χωρίσ μπαμπά, χωρίσ κανζνα ςυγγενισ. Ζρθμοσ εντελϊσ . Σάμπωσ δεν ιμουν εγϊ εκείνοσ που ανικα ςτθν μεγαλφτερθ οικογζνεια τθσ Ανατολισ . Και τϊρα ακόμα που ςκζπτομαι νομίηω γεννικθκα από κανζνα βράχο. Τζλοσ δεν ζμεινε πολφ θ εγκατάςταςι μασ ςτθν Καβάλλα. Ιταν προςωρινι. Και γιϋ αυτό φςτερα από δυό μινεσ μασ πιγανε ςτο Tςινάρ Nτερζ, που είναι ζξω από τθν Καβάλλα προσ τθ Χρυςοφπολθ, περίπου 1 ½ ϊρα από τθν Καβάλλα. Είναι ζνα μζροσ πολφ ωραίο, αλλά βαλτϊδεσ και γιϋ αυτό πολφ ελονοςία βαςιλεφει αυτοφ. Και ςπίτια δεν υπιρχε κάν . Ιταν ζνα ζρθμο μζροσ. Κι από δω πια αρχινάει τα πιο μεγάλα μου βάςανα, κι ανυπόφερτα. Ρωσ άνκεξα κι εγϊ απορϊ. Και αν και ςιμερα ακόμα, πωσ κα αντζξω αν μου ςυνεχίςει τα κτυπιματα τθσ θ άπονθ μοίρα μου. Διότι από τότεσ ςυνζχεια με δζρνει αλφπθτα, 28 τϊρα χρόνια ολόκλθρα και δεν μϋ αφινει οφτε ανάςα να πάρω.

43

Βιβλιογραφία  Αικατερινίδθσ Γεώργιοσ, «Νεοελλθνικζσ αιματθρζσ Κυςίεσ», Δελτίο Ελλθνικισ Λαογραφικισ εταιρείασ Ακινα 1979  Αλιβάνογλου-Παπαγγζλου Καλλιόπθ, Οι Άγιοι τθσ Καππαδοκίασ, Ν. Καρβάλθ, ζκδ. Κ.Κ.Μ. Καρβάλθσ 2001  Αναγνωςτάκθ Ηλία - Μπαλτά Ευαγγελία, Καππαδοκία των ηϊντων μνθμείων, Ακινα, ζκδ. Ρορεία 1990  Αναγνωςτοποφλου ΢ια, Μικρά Αςία, 19οσ αιϊνασ –1919. Οι ελλθνορκόδοξεσ κοινότθτεσ, Ακινα, Ελλθνικά Γράμματα 1998  Αρχελάου Ι. ΢., Η Σιναςόσ, ιτοι κζςισ, ιςτορία, και διανοθτικι κατάςταςισ, ικθ, ζκιμα και γλϊςςα τθσ εν Καππαδοκία κωμοπόλεωσ Σιναςοφ και ςφντομοσ περιγραφι των εν επαρχίαισ Καιςαρείασ και Ικονίου Ελλθνικϊν κοινοτιτων, Εν Ακιναισ 1899

 Αςβζςτθ Μαρία, Επαγγελματικζσ αςχολίεσ ων Ελλινων τθσ Καππαδοκίασ, Ακινα, εκδ Επικαιρότθτα, 1980  ΕΞΟΔΟ΢, Μαρτυρίεσ από τισ επαρχίεσ τθσ Κεντρικισ και Νότιασ Μικραςίασ, Ακινα, Κ.Μ.Σ, τ. β 2004  Ελευκεριάδθσ Ρίηοσ, Συναςςόσ, ιτοι μελζτθ επί των θκϊν και εκίμων αυτισ, Εν Ακιναισ 1879

 Καρακανάςθσ Ακανάςιοσ, Καππαδοκία, Κεςςαλονίκθ, εκδ Μαίανδροσ 2001  Καρατηά Ελζνθ, «Θ παιδεία ςτο Γκζλβερι τθσ Καππαδοκίασ», Δελτίο Κ.Μ.Σ. Γ [1982]  Καρατηά Ελζνθ, Καππαδοκία, ο τελευταίοσ ελλθνιςμόσ τθσ περιφερείασ Ακςεράι Γκζλβερι (Καρβάλθσ) Ακινα, εκδ. Γνϊςθ 1985  Κεςίςογλου Ι. “Το λινόλαδο. Θ διαδικαςία παραγωγισ ςτθν Καπαδοκία” Δελτίο Κζντρου ΜικραςιατικϊνΣπουδϊν, 1, (1977)  Κοντογιάννθσ Π, Γεωγραφία τθσ Μικράσ Αςίασ, Ακινα 1921  Κωςτάκθ Θανάςθ, Ανακοφ, Ακινα Κ.Μ.Σ. 1963

 Λεβίδθσ Αναςτάςιοσ, Ιςτορικόν Δοκίμιον, περιζχον τθν κρθςκευτικιν και πολιτικιν ιςτορίαν τθσ χωρογραφίασ και αρχαιολογίαν τθσ Καππαδοκίασ, εν Ακιναισ 1885  Λεβίδθσ Αναςτάςιοσ, Καππαδοκικά, Ακινα 1885  Λεβίδθσ Αναςτάςιοσ, Αι εν μονολίκοισ μοναί τθσ Καππαδοκίασ και τθσ Λυκαονίασ εν Κων/πολει 1899  Μουτςόπουλοσ Νικόλαοσ, Η Κόκκινθ εκκλθςία κοντά ςτο Sivri Hisar τθσ Καππαδοκίασ, παρατθριςεισ προβλθματιςμοί, Ε.Μ.Σ. Κεςςαλονίκθ 2007.  Νίγδελθσ Κων/νοσ, Τα Φλογθτά τθσ Καππαδοκίασ, Κεςςαλονίκθ, εκδ. Νομαρχίασ Χαλκιδικισ 2006  Νίγδελθσ Κων/νοσ, Ζςτω εισ ενκφμθςιν, Κεςςαλονίκθ, εκδ. Λεροφ Ναοφ Αγίου Δθμθτρίου Συκεϊν 2000  Νίγδελθσ Κ.-΢. Κοιμίςογλου, Η Μαλακοπι τθσ Καππαδοκίασ, Κεςςαλονίκθ, εκδ. Διμου Συκεϊν, 2003  Νίγδελθσ Κ.- ΢. Κοιμίςογλου, Το Ανταβάλ τθσ Καππαδοκίασ, Κεςςαλονίκθ, εκδ. Διμου Συκεϊν 2003  Ξενοφάνθσ, τ.3, Ακιναι 1905

44

 Πατριάρχθσ Κφριλλοσ, «Λςτορικι Ρεριγραφι του εν Βιζννθ προεκδοκζντοσ χωρογραφικοφ πίνακοσ τθσ Μεγάλθσ Αρχιςατραπείασ Λκονίου, 1815  Πετρόπουλοσ Δ- Ανδρεάδθσ Ερμ., Η Θρθςκευτικι ηωι ςτθν περιφζρεια Ακςεράϊ – Γκζλβερι, Ακινα 1971  Πλουμίδθσ Δ, Καππαδοκία και Κεντρικι Ανατολία, εκδόςεισ Γνϊμων, Ακινα 2003  Προξενικι Αναφορά για τθ Καππαδοκία, ΛΑΒΕ, Ρρεςβεία Κωνςταντινουπόλεωσ 1916 Β/59  Ρίηοσ ΢εραφείμ, Η Σιναςόσ, Ακινα, Κ.Μ.Σ. 2007

 Φαραςόπουλοσ ΢υμεών, Τα Σφλλατα, Μελζτθ του νομοφ Ικονίου υπό Γεωγραφικιν Φιλολογικιν και Εκνολογικιν ζποψιν, Εν Ακιναισ 1895  Χουμεριανόσ Μανώλθσ, “Ραραγωγι λινελαίου ςτθν Καππαδοκία” 2002 Εγκυκλοπαίδεια Μείηονοσ Ελλθνιςμοφ, Μ. Αςία URL.    

Μαρτυρίεσ Μαναιλογλου Γεϊργιοσ, Χαλβάντερε Μαναιλογου Βαρβάρα, Χαλβάντερε Μουμοτηόγλου Ευλαμπία, Χελβάντερε Χινιτίδθσ Κωνςταντίνοσ, Τςελτζκ Χειρόγραφα Κ.Μ.΢.

 

Ανδρεάδθσ Αχιλλζασ, Καρβάλθ, ςελίδεσ 38, 1922, Κ.Μ.Σ. Μαναιλογλου Γεώργιοσ, Μαρτυρικοί κάνατοι ςτθν οικογζνεια Μαναιλογλου ςτο Χαλβάντερε, ςελίδεσ 18, 1952, Κ.Μ.Σ.

45