Ιατρικής Δρώμενα by Diasporic Literature Spot

Κωνσταντίνος Νίγδελης

Καππαδοκία Ιατρικής δρώμενα Η Ιατρική στην Καππαδοκία

ΜΝΗΜΕΣ _ 1

Εισαγωγή Άμεσα σπεύδω να σας δηλώσω πως δεν είμαι γιατρός…και πως έχω πλήρη άγνοια περί των θεμάτων της ιατρικής επιστήμης. Οι λόγοι προφανείς, γνωστοί και άγνωστοι εν πολλοίς. Αφενός ήμουν επιεικώς κακός μαθητής, ιδία στη χημεία, τα μαθηματικά, τις γεωμετρίες και όλα τα συναφή που μου προκαλούσαν, και συνεχίζουν ίσαμε τα σήμερα, κάποια απέχθεια και αφετέρου τα αίματα, οι σύριγγες και τα διάφορα παρασκευάσματα, δεν με συγκινούσαν καθόλου. Εξάλλου τα ψιλοκατάφερνα με τα θεωρητικά, τα οποία υπηρετώ συνεχώς μέχρι τις μέρες μας. Τώρα, πώς στην ευχή, η αφεντιά μου, με καθαρά θεωρητικές σπουδές απεφάσισε να ασχοληθεί με τα ιατρικά, είναι μάλλον άξιον απορίας και…ψυχιατρικής μελέτης. Πάντως στους φίλους μου τους καλούς, αυτούς δηλαδή που με ανέχονται καθημερινά, είναι γνωστό πως είμαι τρελά ερωτευμένος με την ιδιαίτερή μου πατρίδα, και την παράδοση γενικώς. Την οποία υπηρετώ χρόνια πολλά τώρα από κάθε μετερίζι…Ακόμα ακόμα και με τα γραψίματά μου. Πιστός στη ρήση εκείνη που τη θέλει «ως άγνωστη χώρα από την οποία καταγόμαστε…» Ε, λοιπόν, ως άγνωστη χώρα την εξερευνώ με τις ταπεινές μου δυνάμεις, αλλά και ως χώρα καταγωγής την αγαπώ. Έτσι, κοντά στα άλλα, απεφάσισα να ασχοληθώ και με τα ιατρικά τής τότε εποχής…του δικού μου χώρου.1 Με όλα εκείνα τα περίεργα μα συνάμα θαυματουργά, που γνώριζα απειροελάχιστα μιας και είμαι παιδί του 20ου αιώνα, αλλά απόγονος προσφύγων δεύτερης γενιάς. Που απλά και καθαρά υποψιαζόμουνα, καταλάβαινα καλύτερα, πως οι δικοί μου άνθρωποι μετέφεραν και πρακτικά ακόμα στις αφεντιές μας κάτι περίεργα μαντζούνια, θαυματουργές μεθόδους θεραπείας, αλλά και λύσεις πολλές για κάθε νόσο. Φυσικά με άγγελο προστάτη, της δικής μου οικογένειας, σε κάθε παρενέργεια της ορθής λειτουργίας του σώματός μας, τη γιαγιά Δευτερίνα. Την οποία και φυσικά δεν πρόκειται να ξεχάσω ποτέ, μα ούτε και τα παρασκευάσματά της. Μιας και ο καλός της, ο συχωρεμένος ο πασά Κωνσταντής με τ’ όνομα, ήταν στην πατρίδα γιατρός καλός…και νιώθω πολύ περήφανος γι’ αυτό. Γνωστότατος παντού, σε όλη την περιοχή της Μαλακοπιάς, παρακαλώ. Ναι ναι, γνώστης βαθύς της ιατρικής επιστήμης. Λέγανε, και αρκετοί μάλιστα, πως ήτανε πολύ καλός παθολόγος… Άλλοι πάλι ισχυρίζονταν πως θεράπευε άμεσα τα σπασμένα ποδάρια, τα χέρια και γενικώς όλα τα κατάγματα. Πως πολλές φορές, τι πολλές φορές, πάντοτε, βοηθούσε στο «λευτέρωμα» όλων των οικόσιτων ζωντανών με απόλυτη εξειδίκευση στα μοσχάρια… Οι περισσότεροι πάντως υποστήριζαν, σχωρνώντας τον, πως ήτανε ο καταλληλότερος για τις παρενέργειες που αφορούσαν τη στοματική κοιλότητα…Δόντια, ούλα, πληγές. Σου ’βγαζε ένα δόντι, έτσι λέγανε, άμεσα, παστρικά και χωρίς πόνους πολλούς. Το πώς, είναι ένα ζήτημα και δυστυχώς δεν μας άφησε κανένα γραπτό, έτσι για να μας δείξει τους τρόπους. Κρίμα, ίσως θα μπορούσα να το εκδώσω. Α, ναι και κάτι ακόμα. 1

Η παρούσα μελέτη στηρίχθηκε στις διάσπαρτες βιβλιογραφικές αναφορές και τις πολύ ενδιαφέρουσες σωζόμενες μαρτυρίες. Συνεπώς το υπό έρευνα χρονικό διάστημα περιλαμβάνει τον 18ο αιώνα μέχρι και την «έξοδο»...

Όταν δεν είχε καμιά δουλειά να κάμει, άνοιγε το μπαρμπέρικό του και ξούριζε μερικούς από δαύτους, τους συγχωριανούς του δηλαδή. Βλέπετε είχε να θρέψει στόματα επτά.

Γενικά… Για να μιλήσει κανείς για τα ιατρικά δρώμενα σε μια περιοχή θα πρέπει σίγουρα να λάβει υπόψη του αρκετές παραμέτρους. Διαφορετικά κινδυνεύει να βγάλει λανθασμένα συμπεράσματα και να καταθέσει απόψεις που δεν στέκουν. Ποιες είναι αυτές; Πολλές θα λέγαμε. Ισχυρές αρκετές από δαύτες, ή και λιγότερο ισχυρές κάποιες άλλες, οι οποίες σε συνδυασμό επιδρούσαν αποφασιστικά, καταλυτικά θα λέγαμε και στα ιατρικά δρώμενα της υπό έρευνα περιοχής. Αξίζει συνεπώς να δούμε έστω και με το μάτι του σήμερα μερικές από αυτές έχοντας πάντοτε υπόψη μας πως ερευνούμε τα ιατρικά δρώμενα του χώρου της Καππαδοκίας. Α-Ως πρώτο και βασικότατο παράγοντα, λοιπόν, θεωρούμε τον γεωγραφικό χώρο. Δηλαδή το πού βρίσκεται ο υπό έρευνα χώρος. Έτσι, υπό αυτό το πρίσμα είναι κατανοητό πως ο ερευνητής θα πρέπει να γνωρίζει άριστα την περιοχή που πρόκειται να μελετήσει. Άλλως κινδυνεύει να υποπέσει σε λανθασμένα συμπεράσματα. Διότι διαφορετικά συμπεράσματα μπορεί να εξαγάγει έστω και στο αυτό χρονικό διάστημα για ένα αστικό κέντρο, από μια κοινότητα. Ακόμα ακόμα και η σύγκριση μεταξύ των κοινοτήτων, σε σχέση πάντοτε με τον γεωγραφικό χώρο, μπορεί να μας δώσει ετερόκλητα αποτελέσματα… Και εξηγούμαστε άμεσα. Το Σκούταρι, για παράδειγμα, ήταν μια κοινότητα κοντά στην Πόλη. Άρα δίπλα σε μια μεγαλούπολη που διέθετε τα πάντα… Συνεπώς οι παρεχόμενες ιατρικές υπηρεσίες ήταν σχεδόν παρόμοιες με αυτές των αστών. Με εξειδικευμένους γιατρούς, νοσοκομεία, ιατρικά παρασκευάσματα σύγχρονα. Και λέμε σχεδόν γιατί κάθε κοινότητα διατηρούσε πάντοτες τα ιδιαίτερά της σε όλους τους τομείς. Ακόμα και στους ιατρικούς. Το Ντερίν-Κουγιού, πάλι, η ιδιαίτερη πατρίδα των δικών μου ανθρώπων, βρίσκεται κάπου στα βάθη της ανατολής σ’ ένα οροπέδιο μακριά από μεγαλουπόλεις και τα κέντρα αποφάσεων. Για να γίνει μάλιστα περισσότερο κατανοητό, η Καππαδοκία στην οποία ανήκει βρίσκεται, σε γενικές γραμμές, λίγο πιο κάτω από την Άγκυρα, λίγο πιο πάνω από τη Μερσίνα, ανάμεσα σε πανύψηλα βουνά που εμπόδιζαν, εκείνη την εποχή τουλάχιστον, κάθε επικοινωνία… Κατανοητό φυσικά πως δεν υπήρχε οδικό δίκτυο ή το υπάρχον δεν συνεισέφερε αρκετά, με την κάθε μετακίνηση να είναι άθλος πραγματικός μιας και ήταν σημαντικότατη υπόθεση που περιέκλειε πολλούς κινδύνους. Άρα; Η θεραπεία εκ των ένδον, με ό,τι υπήρχε δηλαδή.2 Β- Παρεπόμενο στοιχείο του γεωγραφικού χώρου ήταν φυσικά η ελλιπής πληροφόρηση. Εννοείται σε κάθε έκφανση της ζωής. Εν πολλοίς άγνωστη και στον χώρο της ιατρικής και πάντως και σε κάθε περίπτωση καθυστερημένη. Διότι πώς άλλως θα μπορούσε να ενημερωθεί ο τοπικός ιατρός επί των εξελίξεων της επιστήμης του, όταν απουσίασαν παντελώς τα σχετικά μέσα. Άρα; Παντελής έλλειψη συνεχούς ενημέρωσης επί των σύγχρονων επιτευγμάτων της ιατρικής επιστήμης με ό,τι μπορούσε να σημαίνει αυτό. 2

Και πάντα υπήρχε το κατιτίς, έτσι για τις πρώτες βοήθειες, όπως: μπόλικο τσίπουρο για τη σχετική θεραπεία των κρυολογημάτων, ένα δοχείο με βδέλλες κυρίως για τα αρθριτικά και την πίεση, το σχετικό χαμομήλι, αρκετά μαλαχτικά για τα οποία θα μιλήσουμε παρακάτω και λίγο …ποντικόλαδο, δηλαδή «κουλούτς γιαγού= λάδι του σπαθιού». Ένα κι ένα για τον πόνο των αυτιών αλλά και για διάφορες πληγές.

Γ-Το μορφωτικό επίπεδο της τοπικής κοινωνίας… Που σε κάθε περίπτωση δρούσε αποφασιστικά στα οποιαδήποτε νέα κελεύσματα και της ιατρικής επιστήμης. Θετικά ή και αρνητικά στις περισσότερες των περιπτώσεων. Έτσι εξηγείται και δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός της ανυπαρξίας εξειδικευμένου ιατρικού προσωπικού στην υπό έρευνα περιοχή. Διότι, για παράδειγμα, οι πατροπαράδοτες ιατρικές μεθοδεύσεις, γιατί περί τούτων επρόκειτο, είχαν καταλυτικές επιδράσεις και αποτελούσαν κομμάτι της υπάρχουσας νοοτροπίας του συνόλου σχεδόν του πληθυσμού. Που υπό το καθεστώς της πλήρους αμορφωσιάς και της θεοκρατικής αντίληψης -επιβολής της θεϊκής δύναμης που θεραπεύει τα πάντα και τους πάντες, άφηναν έστω και τους λίγους επιστήμονες στην πλήρη ανεργία- ανυπαρξία. Διότι πώς να αντιμετωπίσει ο γιατρός του τότε την αντίληψη, κυρίαρχη μάλιστα, πως η ασθένεια ήταν περίπου μέρος μιας κάποιας θεϊκής δοκιμασίας… Μπορούσε άραγε να τα βάλει κανείς με το θέλημα του Υψίστου; Ε, όχι βέβαια. Γι’ αυτό οι ευχές του ιερέα ήταν το καλύτερο ιατρικό βότανο, οι εκπρόσωποι Του οι σπουδαιότεροι θεραπευτές, οι αντιπαροχές μέρος της καθημερινότητας και συνηθισμένη πρακτική. Δ- Αν ανακατέψει κανείς το αμόρφωτο με τις υπάρχουσες δεισιδαιμονίες, φτιάχνει ένα μείγμα εκρηκτικό που συμφωνεί και επαυξάνει τις πιο πάνω πρακτικές. Και δυστυχώς σε εκείνο τον χώρο υπήρχαν πολλές από δαύτες και σημαντικότατες μάλιστα. Διότι πώς στην ευχή ο μαιευτήρας ή ο γιατρός γενικά αν θέλετε, μπορούσε να αντιμετωπίσει τη χήνα της κυρά μαμής; Που την τοποθετούσε στην κοιλιά της γκαστρωμένης για να τη βοηθήσει να λευτερωθεί.3 Διότι εκείνη ήξερε, ενώ ο γιατρός θα έκαμνε τα δικά του. Εξάλλου πάντοτε πιάνανε οι ευχές του παπά για καλή γέννα. Α, ναι και κάτι άλλο. Οι γιατροί λέγανε τα δικά τους. Φυσικά τέτοια τους λέγανε στα σχολειά τους, τα ίδια σερβίριζαν και αυτοί. Όμως… Όμως η κυρά Σουλτάνα μας σαν έβγαζε από την κοιλιά τα φσάχα τα άρπαζε και τα αλάτιζε για τα καλά σε όλο τους το σώμα. Για να ψηθούν και να σιγουρευτούν από τα μικρόβια! Ε- Τώρα, σε όλα αυτά προσθέστε και την υποχρεωτική συνοίκηση με το μουσουλμανικό στοιχείο. Που ναι μεν είχε τις δικές του νοοτροπίες και αντιλήψεις, όμως η καθημερινή τριβή μετέφερε τα καλά του ενός, στον άλλο… Διότι ο ανθρώπινος πόνος ήταν και είναι κοινός, δεν υπολόγιζε μα ούτε και σήμερα, χρώμα, φυλή, θρήσκευμα… Έτσι ο χότζας ήξερε, η Αϊσέ είχε, ο Μεχμέτ μπορούσε…

Παρακάτω αναλύουμε με κάθε λεπτομέρεια τούτη τη μέθοδο

Το περί ιατρικής νομικό καθεστώς… Θεωρούμε σκόπιμη για την καλύτερη κατανόηση του θέματος, αλλά και του μεγέθους των αντιφάσεων στον υπό έρευνα χώρο, την παρουσίαση του νομικού καθεστώτος περί την ιατρική επιστήμη της Οθωμανικής Διοίκησης. Ή καλύτερα ορισμένα χρήσιμα βασικά στοιχεία.4 Ενός νομικού πλαισίου «βασισμένου» κύρια σε δυο μεταρρυθμιστικά διατάγματα :  του Χάττι Σερίφ του Γκιουλχανέ, που δημοσιεύθηκε το 1839 επί βασιλείας του Αβδούλ Μετζίτ και…  του Χάττι Χουμαγιούν, που δημοσιεύθηκε το 1856. Όπου σύμφωνα με τις επιμέρους διατάξεις, μεταξύ των άλλων, προβλεπότανε πως: «..οι υπήκοοι του κράτους θα ήταν ελεύθεροι να πιστεύουν σε όποια θρησκεία ήθελαν και θα είχαν το δικαίωμα να ιδρύσουν δικές τους εκκλησίες, σχολεία, νοσοκομεία…»5 Με διάταγμα του 18676, επίσης, το οποίο περιείχε συμπληρωματικές διατάξεις για τον νόμο του 1856, προβλεπότανε η δυνατότητα ίδρυσης πανεπιστήμιου με Νομική, Ιστορική και Ιατρική Σχολή. Αλλά και τέλος, με μια σειρά επιμέρους νομοθετημάτων του 1841, 1861 και του 1869, προσδιορίσθηκαν επακριβώς τόσο οι προϋποθέσεις εξάσκησης του ιατρικού επαγγέλματος, όσο και αυτό του φαρμακοποιού. Αλλά και οι επιμέρους αρμοδιότητες σε θέματα Δημόσιας Διοίκησης και ιατρικής δεοντολογίας. Έτσι:  Για να εργαστεί κανείς ως γιατρός στην Οθωμανική αυτοκρατορία θα έπρεπε απαραίτητα να είναι κάτοχος διπλώματος της Ιατρικής Σχολής ή κάτοχος διπλώματος Ιατρικής Σχολής ξένου πανεπιστημίου...7  Οι γιατροί και οι μαίες δεν θα έπρεπε να δίδουν στους ασθενείς δικά τους παρασκευάσματα (φάρμακα), εκτός κι αν στην περιοχή εξάσκησης του επαγγέλματός τους ή προσφοράς υπηρεσιών τους, δεν υπήρχε φαρμακείο…8  Για να μπορέσει κάποιος γιατρός να ασκήσει την ειδικότητα του χειρούργου, θα έπρεπε να έχει θεωρήσει οπωσδήποτε το δίπλωμά του στην αυτοκρατορική Ιατρική Σχολή…9  Διοικητικά όλοι οι γιατροί υπάγονταν στη Διεύθυνση της Αυτοκρατορικής Ιατρικής Σχολής η οποία μετονομάστηκε σε Διεύθυνση Πολιτικής Ιατρικής υπό τη διοίκηση ιατρικού συμβουλίου που θα αποτελείτο από ένα πρόεδρο και οκτώ μέλη…Τα έξι θα ήταν ιατροί και τα δυο μέλη φαρμακοποιοί…10  Το ιατρικό συμβούλιο θα είχε τις παρακάτω αρμοδιότητες: Θα αποφάσιζε σε θέματα υγείας, θα επικοινωνούσε με τις αντίστοιχες υγειονομικές αρχές του εξωτερικού, θα επέβλεπε τους ιατρούς, τους φαρμακοποιούς, τα νοσοκομεία και την ιατρική περίθαλψη στις επαρχίες, θα λειτουργούσε ως δικαστήριο για αδικήματα σχετικά με την ιατρική… 4

Σχετικά Δημητρίου Νικολαΐδη, Οθωμανικοί κώδικες ήτοι συλλογή απάντων των νόμων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, διαταγμάτων, κανονισμών, οδηγιών και εγκυκλίων… Κωνσταντινούπολη 1890, Δημητρίου Νικολαΐδη, Παράρτημα των Οθωμανικών κωδίκων, Κωνσταντινούπολη 1873 5 Σέμπη Ζωή, Το Βιλαέτι της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο των Οθωμανικών μεταρρυθμίσεων 1839-1856, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 1998,σ. 20. 6 δημοσιεύθηκε στις 22-2-1867 7 νόμος 1861 α-1 8 νόμος 1861 α 6, 8 9 νόμος 1861 α 11 10 νόμος 1869 α 1,2,3.

Ιατρική και θρησκεία… α΄ Είναι γεγονός πως έχουν γραφεί πολλά, μα έχουν ειπωθεί περισσότερα. Για την επίδραση της θρησκείας στα ιατρικά δρώμενα με τους εκπροσώπους της ή και για να είμαστε δικαιότεροι, για τις διάφορες καταλυτικές παρεμβάσεις σε τέτοια ζητήματα στο διάβα του χρόνου. Στη διαμορφωθείσα κατάσταση, το εθιμικό ιατρικό δίκαιο, τις απαγορεύσεις, και τα πρέπει… Έναν ολάκερο κόσμο φτιαγμένο και ραμμένο στα μέτρα μιας τάξης που ούτως ή άλλως είχε το επάνω χέρι, αλλά και που με αυτόν τον τρόπο δικαίωνε εν πολλοίς την αναγκαιότητά του. Από αρχαιοτάτων χρόνων εννοείται, για να επεκταθεί στον χρόνο παντού. Ιδιαίτερα μάλιστα στις απομονωμένες κοινότητες. Σ’ αυτές που είχαν την ατυχία- τύχη να είναι αποκομμένες από τα αστικά κέντρα, δεν γνώριζαν, δεν έβλεπαν, δεν μάθαιναν, δεν ήξεραν… Σε άριστο μάλιστα συνδυασμό με την παντελή έλλειψη βασικών γνώσεων στο σύνολο του πληθυσμού και τη δαιμονοποίηση των πάντων, αποτελούσαν την εύκολη, άμεση και συνάμα απαραίτητη λύση και στα θέματα της ιατρικής επιστήμης. Εξάλλου βασικό διδασκόμενο δόγμα: «Ο Θεός…υπεύθυνος για όλα !» Αυτός ξέρει, αυτός γνωρίζει, αυτός μπορεί, αυτός θέλει! Άρα; Ο λόγος τους… λόγος Του, η θέλησή τους… θέλησή Του, τα θέλω τους… θέλω Του. Φυσικά ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να διαβάσουν, να καταλάβουν και να μεταφέρουν τις ρήσεις Του. Οι οποίες έπρεπε πάντοτε να τηρούνται μετά περισσής επιμελείας και αναλόγου σεβασμού, έτσι λέγανε, για να μην επισύρουν τη δίκαιη τιμωρία Του. Και κάτι ακόμα. Η επίκληση, για θεραπευτικούς σκοπούς, της θεότητας, σε συνδυασμό με διάφορα ανταλλάγματα, αποτελούσε πάντοτε βασική υποχρέωση, αλλά και καθήκον ιερό. Με ακλόνητη μάλιστα την πεποίθηση πως έτσι ο άνθρωπος τους θα γινότανε καλά.11 Το γνωστότατο και τα μάλα αποδοτικό τάξιμο12. «Γούλτου μι’ α σι φέρου ένα μανάλ’ σουν ντου μπόι μου…»13 ή «…γουλτώσεις ντου παί, να ντου φέρου στουν αί Πρόιμου…».14 Φυσικά, πραγματικά αξίζει κανείς να δει και να μάθει μερικές από τις σχετικές θεραπευτικές μεθόδους της τότε εποχής που δοκιμάσθηκαν στο διάβα του χρόνου με

Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ. 12, α.α. 34, μαρτυρία Χατζημπαλή Μαγδαληνή: « Χεγός ό,τι κρεύεις, σαν’σι…Σο Χεγό τσείμιστι ούλα μας», δηλαδή, «ο Θεός είναι παντοδύναμος και ό,τι ζητήσεις σου το κάμει….από το Θεό εξαρτιόμαστε…» 12 Σε όλες σχεδόν τις εκκλησίες υπήρχε μια σειρά από τάματα που δώριζαν οι άρρωστοι που βρήκαν την υγειά τους…Στο τέλος κάθε χρονιάς η Εκκλησιαστική Επιτροπή μάζευε αυτά που δεν είχαν καλλιτεχνική αξία και τα πουλούσε σε δημόσια δημοπρασία, τα έσοδα της οποίας κάλυπταν προνοιακούς σκοπούς… Βεβαίως υπήρχε μια τεράστια ποικιλία και όλα αυτά ήταν ανάλογα και με την οικονομική δυνατότητα του τάζοντος ή πολλές φορές και ανάλογα με την πάθηση. Έτσι παρατηρήθηκαν ταξίματα όπως: κεριά, καντήλια, κιλίμια, ασημικά ή χρυσά του σημείου της πάθησης (μάτι- χέρι-πόδι ), βραχιόλια κλπ… Το τάμα θεωρούνταν βασικότατη υποχρέωση η οποία σε κάθε περίπτωση έπρεπε να τηρηθεί. Η σχετική μάλιστα έκφραση, κοινή σε όλη την Καππαδοκία, ήταν, «σήμερα έλυσα το τέκνο ή τον άνδρα μ’ ή το άτομο που ήτανε ταγμένο». 13 Γλίτωσέ με και θα φέρω μια λαμπάδα ίσαμε το μπόι μου… 14 Γλίτωσε το παιδί μου και θα το φέρω στη χάρη σου…

μεγάλη επιτυχία μάλιστα. Με την υποσημείωση πως ίσως ο αναγνώστης δει κάτι να ισχύει μέχρι και τις μέρες μας. Ίσως για την αποτελεσματικότητά του. Σημειώνουμε μάλιστα πως τούτες οι θρησκευτικοιατρικές επεμβάσεις περιελάμβαναν μια τεράστια γκάμα ενεργειών που κάλυπταν όλο το φάσμα των γνωστών, έως τα τότε, ασθενειών. Με διάφορα πιστεύω και θεάρεστες πράξεις όπως: - Η ασθένεια, η κάθε ασθένεια, μπορεί να θεραπευθεί υπό ορισμένες προϋποθέσεις… Δηλαδή συνεχή και δυνατή πίστη, να είναι κανείς καλός άνθρωπος και καλός χριστιανός, αλλά πάντοτε με τη μεσιτεία κάποιου αγίου προς το Θεό, για τη σχετική ίαση…Φυσικά σε συνδυασμό με ορισμένες προσφορές. - Αλλά, ταυτόχρονα, πως ορισμένες ιερές εικόνες είχαν το προνόμιο της θεραπείας. Με αρκετές εξ αυτών να τις θεραπεύουν όλες. Εννοείται φυσικά και πάλι με τις σχετικές προσφορές και την παρουσία του κατάλληλου ιερέα. -Πως τα λείψανα ορισμένων αγίων είχαν θεραπευτικές ικανότητες, άποψη τα μάλα διαδεδομένη. Λέγανε, για παράδειγμα, πως το λείψανο του Οσίου Ιωάννη του Ρώσου και όχι μόνο, θεράπευε όλες τις ασθένειες με τη μεσιτεία του προς τον Θεό. Φυσικά και άλλα τινά όμορφα και ωραία που παρουσιάζουμε ευθύς αμέσως. Έτσι: 1- το πετραχήλι, που ναι μεν είναι πολύτιμο εξάρτημα της στολής του ιερέα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του…όμως θεωρείτο και ως άριστο θεραπευτικό μέσο για κάθε νόσο, όταν το τοποθετούσαν επί της κεφαλής του αρρώστου, με τη συνοδεία φυσικά της σχετικής ευχής.15 Και υπήρχαν πολλοί, πάρα πολλοί, που βεβαίωναν την αποτελεσματικότητά του. 2- Ο Επιτάφιος μάς είναι γνωστός επίσης. Εκείνο το ορθογώνιο χρυσοκέντητο ιερό άμφιο στο οποίο παριστάνεται η εικόνα του Χριστού στον τάφο και προήλθε από τον βυζαντινό «αέρα» και που πάντοτε τοποθετείται σε ειδικό κουβούκλιο που και αυτό ονομάζεται σήμερα επιτάφιος. Φυσικά είχε και εξακολουθεί ίσως και μέχρι των ημερών μας να έχει θεραπευτικές ιδιότητες. Με τους ασθενείς να επικαλούνται τη θεία βοήθεια Του περνώντας κάτω από αυτόν την ώρα που ο ιερέας έλεγε τις σχετικές ευχές… 3- Το ίδιο φυσικά και το «πέρασμα» στο κέντρο του ναού, με τους ασθενείς να γονατίζουν ή ξαπλώνουν και από πάνω τους να περνούν τα «άγια- Θεία δώρα»16 4- Το αυτό και με το Ιερό Ευαγγέλιο. Που σε κάθε και για κάθε περίπτωση ο ιερέας τοποθετούσε επί της κεφαλής του αρρώστου και διάβαζε ορισμένες ευχές για τη θεραπεία, επικαλούμενος πάντοτε τη βοήθειά Του.17 5- Σε περίπτωση πάλι που το φσαχ δεν μιλούσε στην ώρα του το πήγαιναν στην εκκλησιά όπου μαζί με τις ευχές ο ιερέας τού έβαζε στα χείλη και το κλειδί του ναού…18 6- Την ίδια «θεραπεία» ακολουθούσαν και στην περίπτωση που αργούσε να περπατήσει. Όπου μεταξύ των λοιπών επιβοηθητικών μέσων, της περπατούρας, των τροχουλιών κλπ ο ιερέας μετά τις απαραίτητες ευχές το άφηνε να μπουσουλίσει μέσα στο ιερό…19 15

Θανάσης Κωστάκης, Το Μιστί της Καππαδοκίας, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1977 σ. 128, αλλά και Γ. Μαυροχαλυβίδη, Η Αξός της Καππαδοκίας, Αθήνα Κ.Μ.Σ. 1990, σ. 234 16 Ό.π. σελ 350 και 234 17 Μαρτυρία Χατζημπαλή Μάγδας, ό.π.: «Χέκισκαμ’ ντου φσαχ στου βαντζέλιου ποκάτου» δηλαδή βάζαμε το άρρωστο παιδί κάτω από το Ευαγγέλιο. 18 Μαρτυρία ό.π. 19 Κωνσταντίνος Νίγδελης, Καππαδοκία, δρώμενα γέννησης –βάπτισης, Θεσσαλονίκη, Κ.Ι.Δ. Συκεών 2009, σ. 128

7- Υπήρχαν ασθένειες που χρειάζονταν ιδιαίτερες θεραπευτικές αγωγές οι οποίες περιελάμβαναν ειδικά μαντζούνια, αλλά και μετακινήσεις – διαμονές των ασθενών σε ξεχωριστούς χώρους… Οι γνωστές εγκοιμήσεις δηλαδή.20 Για παράδειγμα η εκκλησιά του Αγίου Γρηγορίου στο Γκέλβελι και του Αγίου Ιωάννη στο Ζιντζίντερε,21 ήταν ένα κι ένα για τη θεραπεία της «σάρας», επιληψίας δηλαδή. Το ίδιο φυσικά και για την τρέλα. Που με τον αυτό τρόπο την αντιμετώπιζαν στη Μαλακοπή, στον ναό των Αγίων Αναργύρων, σ’ Άγια’νάργυα, και στον Άγιο Γρηγόρη της Αξού… Το ίδιο αποτελεσματικά μπορούσε να θεραπευτεί η ελονοσία στα Φάρασα… «Όποιος έπασχε έπρεπε πρωί πρωί να πάη στο ξωκλήσι του αγίου Ορέστη, ν’ ανάψη κεριά και να περιμένη ως την ώρα που θα του ερχόταν το ρίγος για να πάη μπρος στο Άγιο Βήμα να κοιμηθή. Έβλεπε, λένε, στ’ όνειρό του πως ήρθε μια Τουρκάλα ή κάποιος Τσερκέζος καβαλλάρης και τον φοβέριζε. Από τον φόβο του ξυπνούσε… κι ο φόβος του έκοβε τη θέρμη. Αν στον ύπνο του δεν έβλεπε όνειρο ήταν σημάδι πως είναι αμαρτωλός κι ο άγιος δεν ενέργησε για τη θεραπεία του…».22 8- Φυσικά κάθε κοινότητα είχε το δικό της χώρο στον οποίο εναπέθετε τις προσδοκίες της για θεραπεία.23 Έτσι στο Τενέι, μια κοινότητα λίγο πιο έξω από τη Νίγδη, στην εκκλησιά του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου προσέτρεχαν όσοι υπέφεραν από συνεχείς πονοκεφάλους αλλά και τρέλα. Εκεί λοιπόν τους «ξάπλωναν στο στρωμένο καταγής χαλί ή τους κάθιζαν κάτω και ο παπάς ή η καλόγρια τους έδινε να κρατούν στα χέρια τους την εικόνα του αγίου που ήταν ζωγραφισμένη πάνω σε μια πόρτα. Κάθε μέρα ο καθένας με τη σειρά…με τον ιερέα να διαβάζει στους αρρώστους τις πρέπουσες ευχές. Πολλοί γύριζαν γιατρεμένοι…άλλους όμως δεν τους έπιανε ο Αι Γιάννης και δεν έβλεπαν καλό…Κάποτε η εικόνα κουνιόταν, ο άρρωστος έτρεμε από το φόβο του και η αρρώστια περνούσε…».24 9- Φυσικά εννοείται πως την ίδια θεραπευτική δύναμη είχαν ο αγιασμός 25και το μύρο. Που διοχετεύονταν πάντοτε σε ειδικές συσκευασίες έτοιμες για κάθε

Οι εγκοιμήσεις για θεραπευτικούς σκοπούς γίνονταν και στα αρχαία Ασκληπιεία… Πετρόπουλος Δημ. – Ανδρεάδης Ερμόλαος, Η θρησκευτική ζωή στην περιφέρεια ΑκσεράιΓκέλβερι, Αθήνα 1971, σ. 68 22 Λουκόπουλος Δ.- Πετρόπουλος Δ., Η Λαϊκή Λατρεία των Φαράσων, Κ.Μ.Σ. Αθήνα 1949 σ. 52 23 Κατά τους Λουκόπουλο- Πετρόπουλο ό.π. σ. 52 που κατέγραψαν τα δρώμενα στην περιοχή των Φαράσων «γυναίκα που δεν γεννούσε παιδί πήγαινε στον Αϊ Γρηγόρη μαζί με τον άντρα της… Κρυβόταν ο άντρας κι η γυναίκα ανέβαινε στο Άγιο Βήμα και κοιμόταν το βράδυ. Αν στον ύπνο της έβλεπε μια Τουρκάλα ή ένα Χότζα να της δίνη κάτι, θα γεννούσε αγόρι… αν δεν έβλεπε τίποτε έλεγε στον άντρα της: είμαι αμαρτωλή, αγόρι δεν γεννάω, κι έφευγε». 24 Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 265 25 Η χρήση του νερού και η πίστη της καθαρτικής και θεραπευτικής δύναμής του ξεκινά από τα παλιά με τις αρχαίες κρήνες και τους προσωποποιημένους ποταμούς…για να περάσει στη χριστιανική παράδοση… 21

χρήση. Από την έναρξη της γέννησης,26 μετά το λευτέρωμα,27 ίσαμε τον επιθανάτιο ρόγχο…28 10- Να σημειωθεί μάλιστα πως υπήρχαν άπειρα αγιάσματα, σχεδόν σε κάθε κοινότητα. 29 Περί αυτών και ιδιαίτερα της δικής του πατρίδος, χαρακτηριστικός είναι ο Γ. Μαυροχαλυβίδης στο εξαιρετικό σύγγραμμά του, όπου με περίτεχνο τρόπο γράφει πως, «…η δεξιά είσοδος κατεβάζει τον επισκέπτη σε κρησφύγετο που τα διαμερίσματά του απλώνονται κάτω από τον καθαυτό ναό, και τ’ άλλο με 25αριά σκαλοπάτια φέρνει σε κρυσταλλένιο νερό, που άλλοτε υποχωρεί κι άλλοτε σκεπάζει 2-3 σκαλοπάτια. Αυτό είναι το ξακουσμένο στην περιφέρεια άγιασμα που θεωρούνταν ιαματικό πάσης νόσου και μαλακίας….Από αυτό παίρναν νερό, πίναν και πλένονταν οι ευσεβείς προσκυνητές…άλλοι πάλιν εφοδιάζονταν και το μετέφερναν μακριά για αρρώστους ή σακάτηδες, που δεν μπόραγαν να μετακινηθούν. Παράδοση αναφέρει πως και το προς τα δεξιά καταφύγιο είχε όμοια πηγή ιαματική, μα έστρεψε με τον καιρό…»30 Ιδιαίτερα σημαντικό ήταν και το αγίασμα της εκκλησίας του Αγίου Βλασίου όπου μεταξύ των άλλων είχε και ορισμένες περίεργες ιδιότητες. Έτσι ναι μεν δίδονταν για ίαση αλλά…αλλά «αν κάποιος κακός, ή πρόστυχος το έπαιρνε και το χρησιμοποιούσε το νερό στέρευε για λίγο καιρό…»31 11- Η στειρότητα ήταν ό,τι το χειρότερο μπορούσε να συμβεί σε μια γυναίκα! Εννοείται πως υπήρχε μόνο η γυναικεία και ουδέποτε ανδρική.32 Έτσι αν παρ’ ελπίδα κάποια γυναίκα δεν έκανε παιδιά, όχι μόνο δεν είχε καμιά υπόληψη στην κοινωνία του χωριού της, αλλά ούτε καν και στην οικογένεια της… «Πίστευαν μάλιστα πως τούτο το κακό προερχόταν από τις αμαρτίες της γυναίκας ή κατάρες που της έδωκαν ξένα πρόσωπα όταν αδικήθηκαν από αυτή».33 Ή πως τη βάραινε κάποια κληρονομική αμαρτία για την οποία πλήρωνε τα επίχειρα όλη η οικογένεια. Άρα έπρεπε να ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα. Και πρώτα πρώτα επενέβαινε η εκκλησία δια του εκπροσώπου της. Πήγαιναν λοιπόν τη στέρφα κυρά στης εκκλησιάς τα σκαλοπάτια «…και από εκεί με τα γόνατα σερνόταν μπροστά στο ιερό όπου ο παπάς έλεγε διάφορες ευχές για την εξιλέωσή της από τις αμαρτίες …γινόταν έκκληση για τη βοήθεια της

Κωνσταντίνος Νίγδελης, όπ., σ. 123, «…ράντιζε την ετοιμόγεννη με αγιόνερο για να βγει το μικρό γρήγορα σα νερό…», , αλλά και σ. 124, «…αλλά και στη Δίλα σε περίπτωση δύσκολου τοκετού της φέρνανε «την Παναϊά». Δηλαδή ένα ξερό κλαδί «… Παναάς τα δάκτυλα ή χέρι» που το φύλαγαν στης εκκλησιάς το ιερό ειδικά για τέτοιες περιπτώσεις…» 27 Κ.Ι.Δ.Συκεών, Φ. 12, α.α.39, μαρτυρία Βασιλείου Τσιτσοπούλου: «…βρεχούτεμιστι τουν παπά τσι φέρισκιν ευτσή, δηλαδή φωνάζαμε τον παπά για ευχή…Αν δεν μπορούσε να πάει, διάβαζε στο σπίτι του ένα μπουκάλι ή έδινε κάποιο έτοιμο και το έστελνε. Με αυτό ράντιζαν τη λεχώνα και πλένανε τα χέρια της μαμής…» 28 Κωνσταντίνος Νίγδελης, ό.π., σελ 136, «…τελείται το μυστήριον του Ευχελαίου δια την ίσασιν του ασθενούντος και την άφεσιν αμαρτιών αυτού εν περιπτώσει θανάτου…» 29 Για τους Καππαδόκες ήτανε πολύ ζωντανή η πανάρχαια πίστη στη θεραπευτική- καθαρτική δύναμη του αγιασμένου νερού… Εκτός από τη γενική ονομασία άγιασμα το έλεγαν αεσμός, εσμός, φτάλμι, ποδαρά κυρίως για όσα έβγαιναν κάτω από τις εκκλησιές …κάτω από τα πόδια της εκκλησιάς ή του αγίου. 30 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σελ 17 31 Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ.12, α.α. 7, μαρτυρία Ξηροστυλλίδου Ελισάβετ 32 Την έλεγαν «άκληρη», αλλά και «μονόψυχη»… «στέρφα» αλλά και «μαρμάρα» 33 Ευπραξιάδης Λάζαρος, Το Προκόπι της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ . Αδελφότητος Προκοπιέων Μακεδονίας Θράκης 1988, σ. 274

Παναγιάς να έρθει το καλό μαντάτο…που δεν ήτανε τίποτες άλλο παρά το γκάστρωμα». 34 Βεβαίως η αυτή διαδικασία ακολουθείτο και στην περίπτωση της κληρονομικής αμαρτίας. Συνεχώς ταξίματα και προσευχές για εξιλέωση και ελευθέρωση του πεδίου για τεκνοποίηση…35 Παρατήρηση α- Ιδιαίτερα για τις στέρφες κυράδες η ακολουθούμενη μεθοδολογία θεραπείας -σύλληψης ξέχωρα από τα γνωστά- συνηθισμένα από την αρχή του κόσμου, ακολουθούσε και τις τοπικές συνήθειες. Φυσικά πάντοτε με τη βοήθεια της εκκλησιάς. Έτσι μεταξύ των άλλων επιβοηθητικών του αναμενόμενου γεγονότος ήταν και το «τάξιμο στον άγιο Γιώργη» του φαγητού σφουγγάτου το οποίο εναπόθετε μόλις γεννούσε μπροστά στην εικόνα του Αγίου… Βεβαίως πρόκειται για υπερβολή που όμως στο διάβα του χρόνου απέκτησε εθιμική ισχύ, δημιουργήθηκαν γύρω από αυτήν απειράριθμοι μύθοι που κατέληγαν να θεωρούνται ως πραγματικά γεγονότα. Με χαρακτηριστικό το παρακάτω «επεισόδιο» που αντλήσαμε και πάλι από τον Γ. Μαυροχαλυβίδη. «…Κρατεί η παράδοση πως κάποια έταξε στον Άγιο Γιώργη σ(φ)ουγγάτο για να τη βοηθήσει…Αφού λοιπόν γέννησε και σαράντωσε, έφτιαξε πλούσιο σουγγάτο και τον απόθεσε μπροστά στην εικόνα του αγίου. Κατά τύχη μπήκαν στην εκκλησιά δυο οδοιπόροι για να προσκυνήσουν. Πεινάγανε. Σαν είδαν το σουγγάτο λιγουρεύτηκαν. -Τι τον θέλει τον σουγγάτο ο Άι Γιώργης , ας τον φάμε κι ας αφήσουμε κάτι στο παγκάρι, είπαν. Τον φάγανε κι αφήκαν ένα τάλιρο(πέντε γρόσια). Μα η πόρτα, που είχε κλείσει στο μεταξύ, δεν άνοιγε. Διπλασίασαν το ποσό κι άνοιξε. Φεύγοντας ο ένας είπε. Ακριβά μας πούλησες, Άγιε Γιώργη μου, το σουγγάτο…»36 β-Στην αγχώδη προσπάθεια για τεκνοποίηση και αποφυγή της συγκεκαλυμμένης κοινωνικής απαξίωσης, προτείνονταν πολλά, μερικά από τα οποία έχουν καταγραφεί. Έτσι, για παράδειγμα, οι επισκεπτόμενοι τους Αγίους Τόπους μετέφεραν χουρμάδες από το μοναστήρι του Αϊ Σάββα- Αϊ Σαββανίν Χουρμασί...οι οποίοι, σύμφωνα με πολλούς, βοηθούσαν στην τεκνοποίηση. Βεβαίως μετά από σχετική νηστεία σαράντα ημερών.37 Το ίδιο επίσης και της «Παναγιάς το χέρι- Παναγίν ελί», χόρτο από την Παλαιστίνη, που είχε μάλιστα διπλή ιδιότητα. Στην τεκνοποίηση, αλλά και τη διευκόλυνση της γκαστρωμένης την ώρα του τοκετού...38 Αλλά και το νερό του αγιάσματος της Αγίας Βαρβάρας, στο Ιλίσου, ήταν το πλέον ενδεδειγμένο για τα νέα ζευγάρια που επρόκειτο να παντρευτούν. Έτσι «δυο τρεις μέρες πριν από τον γάμο είχαν τη συνήθεια να λούζωνται στο αγίασμα...Αντρόγυνα άτεκνα πήγαιναν να λουστούν, για να αποκτήσουν παιδιά. Έπρεπε όμως να λούζεται χωριστά ο άντρας από τη γυναίκα. Κάποτε 34

Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ.12, α.α. 1, μαρτυρία Ελευθερίας Μαυρογενίδου Μερικές από τις γνωστές συνήθειες- συνέπειες της ατεκνίας ήταν και οι: -Αποφυγή πρόσκλησης σε γάμο άτεκνης γυναίκας… -Ο δανεισμός ειδών φαγητού… 36 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 261 37 Δ. Πετροπούλου- Ερμ. Αδρεάδη, ό.π. σ. 117 38 Ό.π. σ. 116 35

μάλιστα λέγανε πως από ένα ανδρόγυνο που λούστηκε μαζί γεννήθηκε άλαλο παιδί».39 12- Η πλέον πάντως παράξενη μαρτυρία για τον ρόλο της εκκλησίας στα ιατρικά δρώμενα της περιοχής καταγράφεται στην κοινότητα του Ντερίμ Κουγιού. Όπου οι ασθενείς μετά την εγκοίμησή τους στην εκκλησιά των Αγίων Αναργύρων, παραμονή του Σωτήρα, πήγαιναν σε μια ρεματιά λίγο πιο έξω με πολλή αμμούδα, άνοιγαν λάκκους και έμπαιναν μέσα γυμνοί !Φυσικά με απώτερο σκοπό να γίνουν καλά.40 13- Χαρακτηριστικές και τα μάλα αποτελεσματικές, κατά τους Φαρασιώτες, ήταν οι θεραπείες με τα αγιασμένα βρύα- τους αβορύες. Αυτά δηλαδή που φύτρωναν δίπλα στα αγιάσματα τα οποία, αφού συνέλλεγαν, τοποθετούσαν στα εικονοστάσια για ώρα ανάγκης. Έτσι στις κεφαλαλγίες, τους πόνους του ματιού και της κοιλιάς τα καίγανε και με τον καπνό τους θυμιάτιζαν τον ασθενή… ή τα έβαζαν σε νερό και πότιζαν τον ασθενή… ή έπλεναν το πονεμένο μέρος.41

Παρατήρηση -Βεβαίως εκτός όλων των παραπάνω υπήρχε και μια σωρεία άλλων θρησκευτικών θεραπευτικών επεμβάσεων που κάλυπταν τις ανάγκες του χριστιανικού πληθυσμού, αλλά με θετικότατες παρεμβάσεις και στο μουσουλμανικό. Φυσικά μιλάμε για τα πάσης φύσεως κυκλοφορούντα φυλακτά, οι σκοποί των οποίων περιελάμβαναν την αποτροπή αλλά και τη θεραπεία του κακού, τη θωράκιση του σώματος και του πνεύματος του ανθρώπου από κάθε νόσο. Και για την ακρίβεια: Πίστευαν πως κάθε φυλακτό είχε τη δύναμη να τον προφυλάσσει από εννιά κακά μεταξύ των οποίων τη φωτιά, το μαχαίρι, τον γκρεμό, την αρρώστια… Σε διάφορα σχήματα, απλά ή σύνθετα42 τα οποία οι μανάδες τα περνούσαν είτε στο λαιμό των μικρών ή τα ράβανε σε κάποιο σημείο του ρούχου για να τα φέρνουν συνεχώς μαζί τους. Και κάτι ακόμα. Υπήρχαν και τα κληρονομικά φυλακτά, κάτι ανάμεσα στο πολύτιμο, το ιερό και την παράδοση. Όπου ο πατέρας έδιδε το δικό του φυλακτό στο γιο του με την υποχρέωση και εκείνος να το δώσει στο δικό του, σε μια ατέλειωτη κληρονομική συνέχεια… -Μεταξύ των άλλων υπήρχε και η θεραπευτική μέθοδος για πολλές ασθένειες, κοινή στις δυο κοινότητες, του δεσίματος κουρελιών στα άκαρπα δένδρα (σα τσαλούδια) ύστερα από σχετικό λούσιμο σε αγίασμα. Για την ακρίβεια μάλιστα σχετική χρήση έκαμαν κυρίως οι πάσχοντες από σητμά (θέρμες), κεφαλαλγίες, ασθένειες του κεφαλιού, στειρότητα…που αφού πλένανε τα επίμαχα μέρη ή και ολόσωμα, σχίζανε 39

Ό.π., σ. 88 Κ. Νίγδελης- Σ. Κοιμίσογλου, Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, Κ.Ι.Δ. Συκεών 2003, σ. 67, «…γινότανε αθρόα μετάβαση προσκυνητών. Σε απόσταση ώρας ανατολικά σ’ αρκετή έκταση απλωνότανε παχύ στρώμα αμμούδας. Σ’ αυτήν άνοιγαν γούβες σαν άβαθα μνήματα και χωνόντουσαν γυμνοί. Πίστευαν πως έτσι θα μπορούσαν να γίνουν καλά… Έτσι κάτω από τον τύπο του θρησκευτικού εθίμου ο κοσμάκης έκαμνε ένα γενναίο αμμόλουτρο, που για πολλούς λόγους δεν ήταν άμοιρο απαλλαγής από τους ρευματισμούς…αλλά βεβαίως αρχέγονες πρακτικές – μνήμες …καθαρμός σώματος και ψυχής με την αποβολή του παλαιού (γυμνού) και την εκ νέου γέννησή του απαλλαγμένου από τις αμαρτίες και τα βάρη του παρελθόντος…». 41 Λουκόπουλος Δ.- Πετρόπουλος Δ., ό.π., σ. 34 42 Μέσα του τοποθετούσαν τιμιόξυλο, κομματάκι λειψάνου κάποιου αγίου ή αγίας, ή βαμβάκι παρμένο από λείψανο ή κερί των δώδεκα Ευαγγελίων, ή λουλούδια του επιταφίου… 40

κομμάτι από τα υφάσματα των ρούχων τους και τα δένανε τελετουργικά στα κλαδιά των δένδρων λέγοντας δυνατά «σύρε στα άγρια βουνά στα άγρια λαγκάδια»… Εννοείται υπό τη συνοδεία σχετικών ευχών του τοπικού ιερέα για γρήγορη και αποτελεσματική ίαση. Βασική πίστη, πεποίθηση θα λέγαμε: με το κρέμασμα του υφάσματος κρεμιέται και η αρρώστιά του. Στα Κενάταλα, για παράδειγμα, τα δένδρα του περιβόλου του ναού του Αγίου Μηνά, οι βαλανιδιές και οι θάμνοι, είχαν την τιμητική τους από τους αρρώστους χτυπημένους από ελονοσία που κρεμούσαν μαντήλια, τσεμπέρια και κομμάτια από ασπρόρουχα...43 Το ίδιο και στον περιβάλλοντα χώρο της εκκλησιάς του Αγίου Παντελεήμονα στο Χιβριχισάρ, στον Άγιο Νικόλαο του Χαλβάντερε, στην Ακ κισλέ- Άσπρη εκκλησιά... Στα Φάρασα, πάλι, είχαμε το κρέμασμα μιας κλωστής από τα ρούχα του ασθενούς στο δέντρο της εκκλησιάς ή σε ξύλο που έμπηγε στον τοίχο της ο ίδιος… Φυσικά ταυτόχρονα θα έπρεπε να ψιθυρίσει «φήνω το τάρτι μου σε σένα… συ είσαι Άιος, φορτούσε τα», δηλαδή, «αφήνω το βάσανό μου σε σένα, εσύ είσαι ο άγιος, φορτώσου το…».44 Άλλες φορές πάλι το τσαπούτι, δηλαδή η λωρίδα ή η κλωστή θα έπρεπε προ της τοποθετήσεως στο σχετικό σημείο να έχει διαβαστεί από τον τοπικό ιερέα τουλάχιστον για τρεις ημέρες…45 Τέλος και ίσως το πλέον χαρακτηριστικό. Κανείς δεν τολμούσε να αγγίξει τα «εκθέματα» εξαιτίας του διάχυτου φόβου μετακύλησης της ασθένειας…

Δ. Πετρόπουλος- Ερμ Ανδρεάδης ό.π. σ. 75 Λουκόπουλος Δ.- Πετρόπουλος Δ., ό.π. σ. 31 45 Υπάρχουν πολλές παραλλαγές αυτού του εθίμου στον χώρο της Καππαδοκίας. Κατά τους Λουκόπουλο- Πετρόπουλο, ό.π. σ. 31, σε ορισμένα χωριά «με το διαβασμένο ύφασμα ή την κλωστή έδεναν το πονεμένο μέλος, κεφάλι, αυτί, μέση …μερικές μέρες και ύστερα τα κρεμούσαν στο δέντρο του αγίου λέγοντας: φήνω το τάρτι μου, αφήνω την αρρώστιά μου» 44

Ιατρική και θρησκεία …β΄ Στην κατ’ επανάληψη σχολιαζόμενη σύνδεση-ανάμειξη της θρησκείας με την ιατρική υπήρχε (ει) επιπλέον κάτι ακόμα χαρακτηριστικότερο και ίσως επιεικώς υπερβολικό. Η ταυτοποίηση κάποιων αγίων με τη θεραπεία συγκεκριμένων παθήσεων,46συχνά μάλιστα με αλληλοεπικαλύψεις. Απότοκα φυσικά μιας κατανοητής θρησκοληψίας, τουλάχιστον για εκείνη την εποχή. Σε μια στενή σχέση μεταξύ θρησκείας και ιατρικής που η έναρξή της άρχιζε από τα πολύ παλιά. Όπου στη μακριά του διαδρομή το ανθρώπινο γένος ανέθετε στο αυτό άτομο την ιατρική, παράλληλα με την πνευματική εξουσία…Όταν μάλιστα ως κυρίαρχη ιδεολογία η αρρώστια θεωρείτο τιμωρία του θεού ή επέμβαση του διαβόλου. Συνεπώς… Καλός ο Ιπποκράτης, πολύ καλός ο Γαληνός, άριστος ο Διοσκουρίδης, αλλά… Αλλά εάν ο ασθενής δεν ήθελε να μείνει αβοήθητος θα έπρεπε να προσφύγει στον θρησκευτικό λειτουργό και για θεραπεία.47 Με τις απαραίτητες γνώσεις και τις σχετικές συμβουλές για όλα. Ιδία στην καθολική εκκλησία. Βεβαίως πρακτικές τα μάλα διαδεδομένες και στον υπό έρευνα χώρο, όπως περιγράψαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Για να συμπληρωθεί μάλιστα η εικόνα ευθύς καταθέτουμε τις πληροφορίες που συλλέξαμε διάσπαρτες στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, αλλά και άλλες που αντλήσαμε από τις προφορικές μαρτυρίες.48 Έτσι ενδεικτικά: 1-Ο Άγιος Ορέστης λέγανε πως μπορούσε να θεραπεύσει σίγουρα τους πάσχοντες από την ελονοσία.49 2- Η Αγία Σοφία ισχυρίζονταν πως πάντοτε τα κατάφερνε με τον πονόματο… και τη θεραπεία των πονοκεφάλων. 3-Οι Άγιοι Ανάργυροι πάλι, οι παρασίζ χεκίμ,50 θεράπευαν πολλά, αλλά περισσότερο την τρέλα. Κάποιοι μάλιστα ισχυρίζονταν πως μπορούσαν να θεραπεύουν επιτυχώς και τα κουβάρια (όγκους). 4- Η Παναγιά, ως μητέρα του Κυρίου, βοηθούσε τους πάντες και στα πάντα, αλλά και ως μητέρα τις στέρφες να κάμουν παιδιά. 5-Ο Άγιος Ιάκωβος ήταν ξεχωριστός για τις θεραπευτικές του ικανότητες σε θέματα κωφότητας. Πως θεράπευε μάλιστα κάθε νόσο των αυτιών όπως, βαρηκοΐα, κουφαμάρα γενικά, πυώδεις καταστάσεις… 6-Η Αγία Βαρβάρα είχε την ικανότητα της θεραπείας οφθαλμιατρικών 46

Αθανάσιος Καραθανάσης, Καππαδοκία, Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαίανδρος 2001, σ. 151, «…Υπήρχαν λοιπόν πολλοί, μεταξύ των οποίων και οι Φαρασιώτες, που πίστευαν βάσιμα πως κάθε άγιος θεράπευε μια συγκεκριμένη ασθένεια…δηλαδή πως είχε καθένας τους ειδική θεραπευτική ικανότητα…». Βλ. και Λουκόπουλος Δ.- Πετρόπουλος Δ, ό.π. σ. 31 47 Σημ: Στην υπάρχουσα βιβλιογραφία έχουν καταγραφεί χαρακτηριστικότατες περιπτώσεις τέτοιων παρεμβάσεων. Στο Γκέλβερι, για παράδειγμα, εάν ο άρρωστος δεν μπορούσε να μετακινηθεί, οι οικείοι στέλνανε στην εκκλησιά τα ρούχα του τα οποία ο ιερέας τα έβαζε κάτω από την Αγία Τράπεζα για να διαβαστούν επί σαράντα μέρες. Βλ Πετρόπουλο –Ανδρεάδη, ό.π. σ. 122 48 Μαρτυρία Ελευθερίας Μαυρογενίδου ό.π.: «Όταν αρρώσταινε κάποιος πάντοτε γινότανε η επίκληση βοήθειας από τον άγιο του οποίου το όνομα έφερε ο ασθενής…μιας και πιστευόταν πως πάντοτε τελούσε υπό την προστασία του…και μετά όλοι οι υπόλοιποι…» 49 Η παρετυμολογία ονόματος του αγίου πολλές φορές γίνεται αφορμή να θεωρηθεί προστάτης σε ορισμένη ανάγκη ή ασθένεια. Έτσι ο άγιος Λευτέρης βοηθά το λευτέρωμα των εγκύων, ο άγιος Μηνάς μηνάει- φανερώνει τα χαμένα, ο άγιος Ορέστης θεραπεύει το ρίο (ελονοσία) κλπ. 50 Γιατροί χωρίς παράδες

θεραπειών αλλά και πως, «εν’ σην πανούκλα πάνω φυλάει τα παιδιά».51 7-Ο Απόστολος Ανδρέας ανακούφιζε τους σεληνιασμένους … 8-Ο Άγιος Ανδρόνικος πάλι ήταν απαραίτητος για την ανακούφιση των ρευματισμών. 9-Ο Άγιος Αντύπας ήταν απαραίτητος γενικά με τους πόνους του κεφαλιού…πονόδοντους, κεφαλαλγίες, νευραλγίες. 10- Ο Άγιος Αντώνιος ήταν ξεχωριστός για τη θεραπεία της τρέλας, αλλά «προ παντός από όγκους και μάλιστα κακοήθεις». 11-Ο Άγιος Αναστάσιος, σύμφωνα με αρκετούς, θεράπευε τους χωλούς, τις εξαρθρώσεις αλλά και τα κατάγματα. 12-Ο Άγιος Παντελεήμων αποτελούσε πραγματικά μια ξεχωριστή προσωπικότητααγιότητα. Όταν μάλιστα είναι γνωστό πως υπήρξε γιατρός, πένητας γιατί μοίρασε όλη του την περιουσία, βοηθούσε τον κόσμο δωρεάν. Έτσι αποτελούσε την καταφυγή όλων των αρρώστων εκεί και τότε… 13-Ο Άγιος Ιωάννης, αδιευκρίνιστο για ποιους λόγους, αποτελούσε τη δύναμη εκείνη που μπορούσε πάντοτε να θεραπεύει τους πάσχοντας από ελώδη πυρετό. 14-Ο Άγιος Κωνσταντίνος ήταν μάλλον βολικότερος μιας και με τη χάρη του μπορούσε να θεραπεύσει πολλούς και για πολλά. Σπασίματα, δερματικές παθήσεις, κεφαλαλγίες, θέρμες... 15-Υπήρχε όμως και ο Άγιος Αρτέμιος που απάλλασσε τους πόνους που προέρχονταν από ρευματισμούς. Στο Γκέλβερι μάλιστα θεωρείτο προστάτης των «αναπήρων, σακάτηδων και ιδιαίτερα εκείνων που είχαν πάθη κήλη».52 16-Ο Άγιος Μάμας ( Σαμάς Μπαμπά) πάλι βοηθούσε τα άτεκνα ζευγάρια για αποκτήσουν παιδιά, τις γκαστρωμένες να έχουν εύκολη γέννα, αλλά και τους ψυχικά άρρωστους.53 17- Η Αγία Φωτεινή με τη χάρη της έλυνε τα «πιασίματα» του σώματος. 18-Οι Άγιοι Θεόδωροι επίσης λέγανε πως μπορούσαν να θεραπεύσουν τις ασθένειες του κεφαλιού όπως, για παράδειγμα, κεφαλαλγίες, αλαλία, μάτια, αυτιά… 18- Ο Άγιος Σπυρίδων, προστάτης της συντεχνίας των σπορολαδάδων, μπεζιρτζήδων, γιάτρευε όσους έπασχαν από ελονοσία... 19- Ο Άγιος Κλήμης, επίσης, ήταν προστάτης των παιδιών, αλλά και θεραπευτής του βήχα...Το ίδιο και η Αγία Μαρίνα- αϊ Μάινε. 20- Ο Άγιος Γρηγόρης-Ληγόριος Τοολόγος, γιάτρευε, κατά τους κατοίκους του Γκέλβερι, τους παράλυτους, αλλά και τους πόνους των μαστών των γυναικών. 21- Ό Άγιος Χαράλαμπος, που γιορτάζει στις 10 του Φλεβάρη, πίστευαν πως θεραπεύει τη λέπρα... 22-Ο Άγιος Χρυσόστομος πίστευαν πως τα κατάφερνε γενικά με τις πληγές… 23- Ο Άγιος Πρόδρομος, κατά τους Φαρασιώτες, μπορούσε να θεραπεύσει τη γυναικεία στειρότητα…

Θανάση Κωστάκη, Ανακού, Αθήνα Κ.Μ.Σ. 1963, σελ 228 Δ. Πετρόπουλου- Ερμ. Ανδρεάδη, ό.π. σ. 121 53 Ό.π. σ. 120 «Για τον άγιο Μάμα πίστευαν πως θεραπεύει και την τρέλα. Ανθρώπους τρελούς τους έφερναν στην εκκλησιά του στη Μαμασό και για μερικές ημέρες τους έδεναν με αλυσίδες από άγκιστρα που σώζονται ακόμα στους τοίχους». 52

Ιατρική… θρησκεία… και μουσουλμανικό στοιχείο Ένα πραγματικά από τα πλέον ενδιαφέροντα πεδία έρευνας τούτης της μελέτης είναι και η ιατρική σε σχέση με τη θρησκευτικότητα του μουσουλμανικού κόσμου. Ενός κόσμου που συνοικούσε για χρόνια πολλά με το αντίστοιχο χριστιανικό, μέσα σ’ ένα περίεργο πλέγμα σχέσεων διαμορφωμένο στο διάβα του χρόνου. Με όλους τους ερευνητές μάλιστα να συμφωνούν. Σε γενικές γραμμές ήταν από καλές έως και άριστες.54 Εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων που θεωρούσαν περίπου τις σχέσεις ως λυκοφιλίες, οι οποίες όμως δεν επιβεβαίωναν κανένα κανόνα. Επί πλέον εξαρτώμενες εν πολλοίς από τις χρονικές συγκυρίες ή τα διάφορα γεγονότα που κατά καιρούς επηρέαζαν θετικά ή αρνητικά. Όπως για παράδειγμα οι Ρωσσοτουρκικές διενέξεις ή ακόμα περισσότερο, οι Ελληνοτουρκικές, µε την άρχουσα κυρίως τάξη να δέχεται τον όγκο των πιέσεων, μιας και η τύχη των φτωχών ήταν περίπου όμοια παντού και πάντοτε… και χωρίς εξαιρέσεις της θρησκείας. Επιπλέον, η αναγκαστική συνοίκηση διαμόρφωσε και πολλά στοιχεία της παράδοσης σε όλους τους τομείς. Από την καθημερινότητα, έως και τα θρησκευτικά δρώμενα. Ταύτισε καταστάσεις, δρώμενα, πρόσωπα, καθημερινότητα…55 Έτσι οι τοπικοί μύθοι και οι δοξασίες αφομοιώθηκαν περίπου ομοιόμορφα εκατέρωθεν, οι Μπεκτασήδες και οι Μεβλεβήδες απορρόφησαν αρχαίες παγανιστικές και χριστιανικές λατρευτικές παραδόσεις, ο Χατζή Μπεκτάς, ιδρυτής του ομώνυμου τάγματος ταυτίσθηκε με τον Άγιο Χαράλαμπο, ο Ελβάν Τσελεμπί με τον Άγιο Θεόδωρο56 κλπ… Βεβαίως και το σπουδαιότερο. Πίστευαν στις θεραπευτικές ικανότητες αρκετών αγίων του χριστιανικού πανθέου. Ή σε αρκετούς τρόπους δράσης, που αποσκοπούσαν στην υγεία, της χριστιανικής παράδοσης. Χωρίς καμία μάλιστα επικριτική στάση από μέρους των υψηλόβαθμων κληρικών και των δυο πλευρών. Έτσι:

Λάμπρου Σουλτάνα, «Λατρευτικά Έθιμα της Καππαδοκίας και κατάλοιπά τους στον μουσουλμανικό κόσμο» , Καππαδοκία, Α.Π.Θ. Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, [2002] σ. 272, «Η συμβίωση μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων υπήρξε ως επί το πλείστον αρμονική και ειρηνική». Βλ επίσης και Καρατζά Ελένη, Καππαδοκία, ο τελευταίος ελληνισμός της περιφερείας Ακσεράι Γκέλβερι (Καρβάλης) Αθήνα, εκδ. Γνώση 1985 και Αθανάσιος Καραθανάσης, Καππαδοκία, Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαίανδρος 2001 55 Σούλα Μπόζη, Καππαδοκία, Ιωνία, Πόντος, γεύσεις και παραδόσεις, Αθήνα, εκδ. Αστερισμός, σ. 32-33, «…οι δοξασίες τους έφεραν κατάλοιπα παγανιστικών παραδόσεων και πολλά έθιμά τους θύμιζαν αντίστοιχα χριστιανικά…πίστευαν στους δώδεκα ιμάμηδες τους οποίους εξίσωναν με τους δώδεκα Αποστόλους». 56 Λάμπρου Σουλτάνα, ό.π. , σ. 272, «Η βαθειά θρησκευτικότητα, η ζωντανή και ειλικρινής πίστη των Καππαδοκών επηρέασε τους αλλόθρησκους Τούρκους οι οποίοι συμμετείχαν πολλές φορές στις χριστιανικές λατρευτικές εκδηλώσεις».



Στο Προκόπι, για παράδειγμα, όταν ξέσπασε επιδημία χολέρας, οι Τούρκοι ζήτησαν από τη Χριστιανική κοινότητα να περιφέρουν στην Τουρκική συνοικία της πόλης το λείψανο του Αγίου Ιωάννη του Ρώσσου…57

Παρατήρηση Οι θεραπευτικές δυνατότητες του Αγίου Ιωάννη του Ρώσσου ήταν γνωστότατες σε όλη την περιοχή της Καππαδοκίας, στο σκήνωμα του οποίου προσέτρεχαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Χαρακτηριστικές είναι και οι επόμενες μαρτυρίες.58 α-«Κατά τα τελευταία χρόνια είχαμε τον Τούρκο Νουρή υπάλληλο του Δημαρχείου μας. Ήταν ζωηρός και όσο έπαιρνε καλός και κακός. Με τους χριστιανούς τα πήγαινε καλά γιατί βρήκανε τη φλέβα του και τον μπούκωναν(δωροδοκούσαν) κανονικά. Η μακαρίτισσα η πεθερά μου συχνά του έδινε παχσίσια κι αυτός ήτανε πρόθυμος στις υπό τύπον παράκλησης διαταγές της. Συχνά ο Νουρής της εξομολογούνταν τους καημούς του. Ένας από τους δυνατότερους ήταν πως τα παιδιά του γεννιόνταν, αλλά δε ζούσαν. Τότε η πεθερά μου του σύστησε να πάει στο Κάστρο, στον όσιο Ιωάννη το Ρώσο, να του ανάψει ένα κερί και να του ατατήσει (αφιερώσει) το παιδί για να σωθεί. Ο φίλος ο Νουρής μια μέρα, που ήτανε άρρωστο πολύ το μόνο αγόρι που είχε, πήγε αποστολή στο Κάστρο. Περνώντας από την εκκλησία του Οσίου Ιωάννη του κατέβηκε να ανάψει ένα κερί στον άγιο και να τον παρακαλέσει να σώσει το αγόρι του που ήτανε βαριά άρρωστο και του υποσχέθηκε να του δώσει τόσες οκάδες κερί όσο ζύγιζε το παιδί του, αλλά και να μοιράσει λεφτά στη φτωχολογιά. “Ένα κερί ας ανάψω σ’ αυτόν…” είπε και άναψε ένα κερί κοντά στο λείψανο του αγίου. Επιστρέφοντας περίλυπος κατά το δειλινό στο χωριό του λέει η γυναίκα του πως το παιδί ήταν καλύτερα και μάλιστα πως του είχε δώσει και έφαγε γάλα… Μετά ένα μήνα περπατούσε μια χαρά… Κατενθουσιασμένος ο Νουρής κι αποδίδοντας το θαύμα στον Όσιο Ιωάννη εκτελεί την υπόσχεσή του. Το παιδί, το μόνο του παιδί έζησε και μεγάλωσε…» β- «…Τα πρώτα παιδιά της Χανιφέ ήτανε κορίτσια και το είχε μεράκι (καημό) που δεν έκαμε αγόρια… Πολλές της λέγανε διάφορα γιατροσόφια για να “ποίκ” (γεννήσει) αγόρια, αλλά δεν έπιασε κανένα. Στο τέλος η γειτόνισσά μας η Ευτυχία, αν θυμάμαι καλά, της είπε πως αν θέλει να κάμει αγόρια να σηκωθεί και να πάει στον “Γιωγάν Πρόδρομο” στο μοναστήρι και εκεί να κάμει όλα τα συνήθεια και να παρακαλέσει τον άγιο… Έτσι και έκανε. Πήγε μαζί με τη μάνα μου και κλαίγοντας παρακάλεσε τον άγιο… «τσάνημ Ιωάννης Πρόδρομος, πανά πιρ’ ογλάν παγησλά» (Άγιε Ιωάννη Πρόδρομε, ένα αγόρι χάρισέ μου) και…προσκυνώντας τον άγιο έσκισε ένα τμήμα από το σαλβάρι της, το έκανε μικρότερα κομμάτια και τα έδεσε στην παρακείμενη μουριά… Μετά την πήγε στον ιερέα ο οποίος κάτω από το πετραχήλι του παρακάλεσε και αυτός τον άγιο για να εισακουστεί η παράκλησή της…. Μετά από ένα σχεδόν χρόνο, στα 1882, παραμονή της εορτής του Πέτρου και Παύλου γεννιότανε δυο αγόρια κίζια (δίδυμα)…» 

57 58

Στη Μαμασό, επίσης, κάθε χρόνο στις 2 Σεπτέμβρη, εορτή του αγίου Μάμα, στην ομώνυμη εκκλησία κατέφευγαν άρρωστοι μουσουλμάνοι και

Σούλα Μπόζη, ό.π , σελ 34 Σεραφείμ Ρίζος, Η Σινασός, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 2007, σ. 423

χριστιανοί… παράλυτοι, φρενοβλαβείς, αλλά και άτεκνες γυναίκες, προσφέροντας μάλιστα τα αντίστοιχα τάματα.59 

Οι δερβίσηδες κάθε χρόνο στη γιορτή του Χατζή Μπεκτάς έβραζαν και προσέφεραν το αντίστοιχο κουρμπάνι με τον Ασουρέ60 στους πιστούς που επισκέπτονταν τον τάφο του Αγίου, μεταξύ των οποίων και αρκετοί χριστιανοί που πίστευαν στις θεραπευτικές ιδιότητες του προσφερομένου αγαθού.



Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ήταν προστάτης του Γκέλβερι. Αμέτρητοι πιστοί από τα γύρω χωριά, πλούσιοι- πτωχοί, εγγράμματοιαγράμματοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, επισκέπτονταν την εκκλησιά του προσφέροντας τάματα και ζητώντας το έλεός του για τη γιατρειά τους.



Το κλήμα ήτανε μια παιδική αρρώστια, κυρίως νηπίων, όπου βγάζανε σπυριά και κοκκινάδες στο κεφάλι και σε όλο το σώμα. Ως θεραπεία οι ειδικοί συνιστούσαν το περιεχόμενο μιας κανάτας, μισό κρασί- μισό νερό, διαβασμένης από τον ιερέα του χωριού, με το οποίο άλειβαν χείλη και κεφάλι…Θεραπεία την οποία ακολουθούσε και το μουσουλμανικό στοιχείο, μιας και οι μανάδες δανείζονταν το θεραπευτικό βάλσαμο από τα χριστιανικά σπίτια61.



Το λούσιμο στο αγίασμα του μοναστηριού του Αγίου Νικολάου, στην περιοχή της Σινασσού, θεωρούνταν πηγή υγείας ψυχής και σώματος…Για όλους. Ρωμιούς μα και Τούρκους, που έρχονταν από παντού για να λουσθούν ολόσωμοι στο αγιασματάρι.62 Ενδεικτική και τα μάλα χαρακτηριστική είναι η παρακάτω μαρτυρία… «Ενθυμούμαι κατά το έτος 1921, μια Αυγουστιάτικη μέρα, ήλθε ένα αμάξι και σταμάτησε μπροστά στην πόρτα μας. Βλέπουμε και κατεβαίνουν από το αμάξι ένας άνδρας και δυο χανούμισσες με τον φερετζέ… καλοφορεμένοι και οι τρεις. Ήταν ο Καϊμακάμης, υποδιοικητής της Αβανισσού, τρεις ώρες μακριά από το χωριό μας… Ήρθαν για να τους πάμε στον Άγιο Νικόλαο προς θεραπεία της κουνιάδας του Καϊμακάμη που της πονούσε αδιάκοπα το κεφάλι και παρόλο που την είδαν πολλοί γιατροί και της δώσανε λογής λογής φάρμακα, γιατρειά δεν είδε καμιά. Τις οδήγησε η κυρία μου την άλλη μέρα στον Άγιο Νικόλαο… αυτή χαρούμενη και αυτές φοβισμένες. Μπήκαν οι δυο αδελφές , η χανούμισσα και η κουνιάδα στο αγιασματάρι και λούστηκαν ολόσωμες. Λούσθηκαν τρεις μέρες κατά σειρά. Μετά κάθε λούσιμο έρχονταν χαρούμενες στο σπίτι και ησύχαζαν. Κατά το βράδυ έρχονταν ο ιερέας της ενορίας μας και τις έψελνε το κεφάλι με το πετραχήλι στο λαιμό…Η κουνιάδα του Καϊμακάμη μας διαβεβαίωσε ότι θεραπεύτηκε…» Επίσης περί του αγιάσματος της μονής του Αγίου Νικολάου και των θεραπευτικών δυνατοτήτων του, υπάρχουν αρκετές αναφορές …μεταξύ των

Πετρόπουλος Δ -Ερμ. Ανδρεάδης, ό.π., σ. 69 Ασουρέ-σπονδή πανσπερμίας… 61 Σεραφείμ Ρίζος, ό.π., σ. 355 62 Ό.π. σελ 350 60

οποίων πως, «δύναται να περιλάβη περί τους δισχιλίους προσκυνητάς, προστρέχουσι δε εις τον ναόν τούτο πολλοί εκ τε των πέριξ και των εντοπίων χριστιανών και Οθωμανών ασθενείς προσκυνηταί, ίνα θεραπευθώσι πεποιθότες εις την θαυματουργόν του Αγίου δύναμιν…»63 

Το δέσιμο τμήματος υφάσματος σε δένδρα για θεραπευτικούς σκοπούς μας είναι γνωστό.64 Έξω από τη λαξεμένη εκκλησιά του «Γιωγάν Προδρόμου, στην περιοχή του Ουργκιούπ, για παράδειγμα, δίπλα στο αγίασμα, υπήρχαν μερικά δένδρα στα οποία μετά το πλύσιμό τους Ρωμιοί και Τούρκοι αφού σχίζανε από το ιμάτι τους (πουκάμισο) κομμάτι, το δένανε στα κλαδιά λέγοντας «σύρε στα άγρια βουνά στα άγρια λαγκάδια…». Με τούτη την πράξη να θεωρείται ως το πλέον κατάλληλο θεραπευτικό μέσο για τις ασθένειες της σητμά (θέρμης)…



Τα μισχάδια ήταν γνωστά, αλλά και τα φυλακτά επίσης.65 Όπως επίσης οι δυνατότητες και των δυο για προστασία από το κακό και τις διάφορες ασθένειες. Το αξιοσημείωτο πάντως ήταν πως και τα δυο αποτελούσαν αντικείμενα πίστης και για τις δυο θρησκευτικές κοινότητες.



Θα περίμενε κανείς πως το πέρασμα κάτω από τον Επιτάφιο ή το διάβασμα του ιερέα για θεραπεία κάποιου ασθενούς ήταν μάλλον χριστιανική προνομία. Και όμως, έχουν καταγραφεί απειράριθμες περιπτώσεις χρήσης αυτού του δικαιώματος και από το μουσουλμανικό στοιχείο. Με μια διαφορά. Το διάβασμα γινότανε χωρίς το πετραχήλι…66



Στο μακρινό Μισθί πάλι ως θεραπευτής σε αρκετές δύσκολες μάλιστα περιπτώσεις, αναφέρεται ο Άγιος Ηλίας. Εννοείται χωρίς καμία διάκριση. Έτσι «ένας τούρκος από το Εντίες που είχε πιαστεί η γλώσσα του παιδιού του, έφερε λάδι στον άγιο, και το παιδί του έγινε καλά…»67



«Στο Μιρασκί, μια ώρα από το Τσαρικλί, έσκαψαν κάποτε και βρήκαν μια υπόγεια εκκλησία και μια εικόνα…Είχε δει αυτή την εκκλησία στον ύπνο της μια γυναίκα και από τότε πήγαιναν κάθε Κυριακή τα κορίτσια και τα παλικάρια με κεριά, λάδια και θυμίαμα και την άναβαν…Οι άρρωστοι, μουσουλμάνοι και χριστιανοί έταζαν κουρμπάνια, πήγαιναν καϊμάκια, όρνιθες, ό,τι είχαν για να γίνουν καλά…»68



Ο αγιασμός για τον χριστιανικό πληθυσμό ήταν ιερός και επιβεβλημένος. Ιδιαίτερα μάλιστα αυτός των Φώτων με τον οποίο καθαγίαζαν τα πάντα, αλλά κρατούσαν και για θεραπευτικούς σκοπούς. Την ίδια πίστη απέδιδε και το

Αρχελάου Ι. Σαραντίδου, Η Σινασός, ήτοι θέσις, ιστορία, και διανοητική κατάστασις, ήθη, έθιμα και γλώσσα της εν Καππαδοκία κωμοπόλεως Σινασού και σύντομος περιγραφή των εν επαρχίαις Καισαρείας και Ικονίου Ελληνικών κοινοτήτων, Εν Αθήναις 1899, σ. 41 64 Το δέσιμο υφασμάτων για θεραπευτικούς σκοπούς παρατηρείται σε πολλές περιοχές και ήταν κοινή συνήθεια χριστιανών και μουσουλμάνων. Στα Δήλα, στη Μαλακοπή, στην Αξό, στην Ανακού… 65 Μισχάδια= μικρά φυλακτά που περιείχαν ρητά του Ευαγγελίου και ράβονταν σε ρούχο του παιδιού για να προστατευθεί από το κακό ή να θεραπευτεί… 66 Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 328 67 Ό.π, σ.254 68 Μαρτυρία Ελευθερίας Μαυρογενίδου, ό.π.

μουσουλμανικό στοιχείο που σε αρκετές περιπτώσεις ζητούσε και ράντιζε τους αρρώστους του, αλλά και τα χωράφια του για καλή καρποφορία… Στο Χαλβάντερε μάλιστα μεταξύ των κολυμβητών υπήρχαν και μουσουλμάνοι που πέφτανε στα νερά για να πιάσουν τον σταυρό…69 Επίσης έχει καταγραφεί πως:  Στα Φάρασα, κατά την ανάγνωση των δώδεκα Ευαγγελίων γονάτιζαν και οι μουσουλμάνοι, κατά τη συνήθεια των χριστιανών, προσδοκώντας την ίαση των ασθενειών τους… 

Στο Ακσεράϊ, επίσης, μουσουλμάνες παρευρίσκονταν στη Δεύτερη Ανάσταση και γονάτιζαν κατά την ανάγνωση του Ευαγγελίου για να γιατρευτούν…70



Πως το αγίασμα της Αγίας Φωτεινής φυλούσε μια τουρκάλα που ήταν παράλυτη και γιατρεύτηκε την ημέρα των εγκαινίων του αγιάσματος…71



Οι Τούρκοι άρρωστοι ζητούσαν τη στάχτη του θυμιατηριού του Αγίου Αρσενίου την οποία διέλυαν σε νερό, την έπιναν και γίνονταν καλά…72 Την ημέρα της μνήμης του Αγίου κατέφευγαν στους ναούς, διέμεναν όλη τη νύχτα, ακολουθούσαν τα λατρευτικά έθιμα των χριστιανών με σκοπό την απαλλαγή τους από τις παθήσεις και γενικώς την προφύλαξή τους από τις ασθένειες…73



α-Οδηγούσαν τα παιδιά που αργούσαν να μιλήσουν στα ερείπια του κατεδαφισμένου παρεκκλησίου των Αγίων Θεοδώρων στα Φλαβιανά, προσδοκώντας το λύσιμο του «δεσίματος» της γλώσσας και την εξαφάνιση της αλαλίας. β- αλλά και στο υπόγειο παρεκκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα μετέφεραν τους ασθενείς που έπασχαν από ψυχικές νόσους, δηλαδή επιληψία, τρέλα, καταθλίψεις…74



Ιδιαίτερες τιμές απολάμβανε ο άγιος Μάμας (Σαμάς Μπαμπά) και από το μουσουλμανικό στοιχείο, το οποίο μάλιστα δεν άφησε στους χριστιανούς να πάρουν το λείψανό του κατά την Ανταλλαγή ισχυριζόμενο πως «είναι και δικός τους άγιος». Στην εκκλησία του λοιπόν κατέφευγαν τα άτεκνα ζευγάρια για να τους βοηθήσει να τεκνοποιήσουν αλλά και να γίνουν καλά σε περιπτώσεις ψυχικών νοσημάτων…75

Λάμπρου Σουλτάνα, ό.π., σ. 274 Ελένη Καρατζά, ό.π., σ. 201 71 Σούλα Λάμπρου, ό.π. σ. 275 72 Πετρόπουλος Δ- Ανδρεάδης Ερμ., ό.π., σ. 31, βλ. και Άγιος Αρσένιος ο Καππαδόκης, εκδ. Ι Ησυχαστηρίου «Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος» 1955, σ. 51 73 Ό.π. σελ 276 74 Τσαλίκογλου Εμμανουήλ, «Λαογραφικά των Φλαβιανών (Ζιντζίντερε) Καισαρείας της Καππαδοκίας», Μικρασιατικά Χρονικά, σύγγραμμα περιοδικόν, εκδ. Ενώσεως Σμυρναίων τ. ΙΒ [1972], σ. 148 75 Ελένη Καρατζά, ό.π., σ.127 70



Πάνω από τον ελληνικό μαχαλά της Νεβσεχίρ ψηλά στο μεγάλο βράχο του «Μπογιούκ Καγιά» ήτανε η μοναδική λαξευτή εκκλησιά «Αλλαχτάν», δηλαδή από Θεού, με μικρή είσοδο στην οποία μετά βίας χωρούσαν δυο- τρεις άνθρωποι. Την έλεγαν και «Οκσούζ κλισέ» δηλαδή ορφανή εκκλησιά, γιατί σπάνια ανέβαινε ιερέας για να τη λειτουργήσει, εκτός της εορτής του Αγίου ή για καμία παράκληση. Οι γυναίκες, μάλιστα, χριστιανές και μουσουλμάνες, κολλούσαν πετραδάκια στην επιφάνεια των τοίχων της εκκλησιάς κάνοντας ευχές και περιμένοντας να βγουν οι επιθυμίες των για υγεία, προφύλαξη από το κακό…76



Στη θέση «Καρσή νταγ» πάνω στο Πανάγια νταγί =βουνό της Παναγιάς σε υψόμετρο 1622 μέτρων βρισκότανε η ερειπωμένη εκκλησιά της Παναγιάς.77Εκεί σύμφωνα με τις παραδόσεις των κατοίκων κάθε Μεγάλη Παρασκευή άνδρες και γυναίκες, και αρκετοί μουσουλμάνοι αντάμα, ως τάμα ανέβαιναν το βουνό για να ανάψουν ένα κεράκι στην εκκλησία, να κάνουν παρακλήσεις, αλλά και να «βρουν» την τύχη τους στον θαυματουργό βράχο που βρισκότανε σε απότομο βάθος περίπου εξ μέτρων.78



Τελικά ο ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου αποτελούσε ένα αληθινό στολίδι, κομψοτέχνημα για την εποχή του, φάνταζε ως κάτι το καταπληκτικό για τον επισκέπτη της πόλης, όταν μάλιστα δροσιζότανε από την « αείρροο μικρά κρήνη καλουμένη του Αγίου Γεωργίου της οποίας το ύδωρ και παρά τοις Τούρκοις τιμάται ως ιαματικόν»79 ή και ξαπόσταινε στον περιβάλλοντα χώρο της.



Επίσης, μιας και όλες αυτές οι περιπτώσεις είναι αδύνατον να καταγραφούν, στη Μαλακοπή μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν, το 1959 δηλαδή, κατά τον ερευνητή Κωστάκη Θανάση, «Τούρκοι άρρωστοι κατέβαιναν στην υπόγεια εκκλησία των Αγίων Αναργύρων και ζητούσαν τη βοήθειά τους...».80

 Στο Σέλμε υπάρχει μέχρι και σήμερα η πίστη για τις θεραπευτικές ικανότητες των «γεντί εβλιά», επτά άγνωστων χριστιανών αγίων. Πρόκειται για σκελετούς, λείψανα αγίων που κατά την παράδοση βρέθηκαν σε μια σαρκοφάγο. Πίστευαν και εξακολουθούν ακόμα, πως βοηθούν τις άτεκνες που έσπευδαν να τοποθετήσουν κομμάτι από πράσινη τσόχα, την ελονοσία και τις θέρμες...  Τέλος… σύμφωνα με την παράδοση στην περιοχή των Φαράσων στο άγιασμα του «Εϊ Χρυστιέσταμα» έγινε ένα μεγάλο θαύμα…

Κωνσταντίνος Νίγδελης, Η Νεάπολη της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Ιερού ναού Αγίου Γεωργίου Νεαπόλεως, 2006. σ. 125 77 Ιωάννης. Γεωργίου, «Η εν Καππαδοκία Νεβσεχίρ», Μικρασιατικά Χρονικά, σύγγραμμα περιοδικόν, εκδ. Ενώσεως Σμυρναίων, τ.Β. , σ. 428 «…Τα χωρίσματα των εσωτερικών διαιρέσεων του ναού ως και η επίστρωσις μέρους του εδάφους διασώζονται, επεσκέπτοντο δε το μέρος συχνά οι χριστιανοί αναρριχώμενοι χάριν συντομίας επί ημίσειαν ώραν την κλιτύν του όρους…Περί της εκκλησίας ταύτης σώζεται παράδοσις ότι νύκτα τινά της Αναστάσεως κατεστράφη υπό των εξωμοσάντων κατοίκων του Γκιόρε, ουδεμία όμως θετική γνώσις υφίσταται περί της εποχής της καταστροφής». 78 Ακόμα και σήμερα οι κάτοικοι της Νεβσεχίρ πιστεύουν πως το μέρος είναι ιερό… 79 Ι. Γεωργίου, ό.π , σ. 430 80 Θανάση Κωστάκη, ό.π. σ. 205

«Ο Μουλά Χασάν που ιερουργούσε στα γύρω χωριά πήγε με τη γυναίκα του και τα παιδιά του να πλυθούν στο άγιασμα για να γιατρευτούν από την ψώρα… Όταν πήγαιναν είδαν το νερό άφθονο. Μπήκαν στην εκκλησιά, άναψαν κεριά και ο χότζας άρχισε να διαβάζει το βιβλίο του. Η γυναίκα του πήγε στο φτάλμι να πάρει νερό. Μόλις πλησίασε το νερό χάθηκε από μπροστά της, ξεράθηκαν οι αβορύες. Ξαναγυρίζει στην εκκλησιά και το λέει στον χότζα. Βγήκε ο χότζας με τα παιδιά και είδαν το κακό. Ξαναγύρισε στην εκκλησιά και άρχισε να προσεύχεται και να παρακαλεί. Έξαφνα πετάχτηκε πάλι το νερό γαλάζιο- γαλάζιο. Πήραν νερό, πλύθηκαν και ήπιαν. Ο χότζας είπε τότε. : όποιος δεν πιστεύει στου αγίου τούτου τα θάματα να γίνει πέτρα. Ήρθε στα Φάρασα, ετοίμασε γουρπάνι, πήρε τον παπά κι έκαμε λειτουργιά στο άγιασμα. Είπε το θάμα και στους Τούρκους των γύρω χωριών κι από τότε είχαν φόβο και σέβονταν τις χριστιανικές εκκλησίες…».81 Κατά τον Αν. Λεβίδη μάλιστα ο οποίος κατέγραψε τα σχετικά δρώμενα και τις υπάρχουσες παραδόσεις μόνον οι ευσεβείς δύνανται να κάνουν χρήση των θεραπευτικών ιδιοτήτων του αγιάσματος γιατί «οι εντόπιοι λέγουσι όταν πλησιάζη αμαρτωλός ή όταν πλύνωσιν εν αυτώ ακάθαρτα, τότε αποσύρεται το ύδωρ…»82

Λουκόπουλος Δ. Πετρόπουλος Δ, ό.π., σ. 34 Λεβίδης Αναστάσιος, Αι εν μονολίθοις μοναί της Καππαδοκίας και της Λυκαονίας εν Κων/πολει 1899, σ. 104 82

Με μια πρώτη ματιά…στη χώρα των αντιθέσεων… Όσο και αν φαίνεται αρκούντως παράξενο η Καππαδοκία ήταν η χώρα των μεγάλων αντιθέσεων ακόμα και στα περί την ιατρική θέματα. Από το ένα σημείο ίσαμε το άλλο. Με φωτεινά παραδείγματα, πρότυπα μίμησης, αλλά και περιπτώσεις που προκαλούσαν θυμηδία έως και θλίψη περισσή. Σας μεταφέρουμε, λοιπόν, έτσι απλά, μερικά από αυτά που συλλέξαμε από την υπάρχουσα βιβλιογραφία του χώρου, κυρίως όμως από τις μαρτυρίες ανθρώπων που ζήσανε εκεί, νιώσανε στο πετσί τους τις παράξενες θεραπευτικές αγωγές των «ειδικών», γεύθηκαν τα ατέλειωτα θεραπευτικά μέσα. Και εξηγούμαστε άμεσα. Διότι ναι μεν «έπρεπε σε ορισμένες περιπτώσεις να κοιμίζουν τους ασθενείς μέσα στην εκκλησιά για να γίνουν καλά», αλλά από την άλλη όμως στον σχετικό κώδικα της Μαλακοπής προβλεπότανε ειδικό ταμείο για τη μισθοδοσία του κοινοτικού ιατρού! Έτσι απλά ή τόσο απλά από το Ναδίρ: 1- «Ίσαμε το έτος 1892 το χωριό μου επιστήμονα δεν είχε. Οι Τούρκοι γιατροί προσλαμβάνονταν ή στο στρατό ή στις δημαρχίες. Μικρασιάτες Ρωμιοί γιατροί άργησαν να ’ρθουν και ήταν τόσο λίγοι που δεν πρόφταναν ή δεν ήθελαν να πάνε στα χωριά και περιορίζονταν στις μεγαλουπόλεις…. Ενθυμούμαι στα μικρά μου τα χρόνια, ακούαμε πως ένας δικός μας, Ρωμιός περίφημος γιατρός ήταν στην Καισάρεια ο Βυζαντιάδης. Άλλος δικός μας περίφημος γιατρός στο Ικόνιο ο Στυλιανός από την Κρήτη που τον γνώρισα κιόλας και του φίλησα το χέρι… Γενικά τα χωριά της περιοχής μας δεν είχαν γιατρούς. Ίσως για λόγους οικονομικούς, αλλά ο κόσμος συνηθισμένος στα του παλιού καιρού τα καθιερωμένα δεν αισθανόταν την ανάγκη, ίσως να μην ήθελε νέα δαιμόνια “απάνω σο κεφάλι τ” ως περιττά και πολυέξοδα. Οι υγειονομικές μας πηγές ήταν εκκλησιαστικές κυρίως πηγές και τρεις τέσσερις ιατροσοφιστές με τα γιατροσόφια τους, τα χάπια τους, τους λαπάδες και τα μαντζούνια τους δηλαδή με τον καιρό και με την πείρα δημιουργήθηκαν στο χωριό, αλλά και σε όλα τα χωριά της περιοχής, άτομα ίσως προοδευτικά, τα οποία νόμισαν πως ήταν εύκολο να πάρουν στα χέρια τους το ζήτημα της υγείας και να γιατρεύουν κάθε άρρωστο με δικά τους γιατροσόφια χωρίς σπουδή, χωρίς μελέτη, χωρίς καμία νοσηλευτική ειδικότητα, αλλά από ανθρωπιστική μόνον επιθυμία και χωρίς ιδιοτέλεια είναι αλήθεια τις περισσότερες φορές…»83 2- «Γιατρό το χωριό δεν είχε. Σε σοβαρές περιπτώσεις ασθένειας καλούσαν γιατρό από τη Μαλακοπή ή πήγαιναν τον άρρωστο με βοδάμαξα ή κάρο στη Νίγδη… Μια μαμή υπήρχε πρακτική που παράστεκε στις γέννες που έκαμνε και την οδοντίατρο βγάζοντας τα δόντια τραβώντας τα και ψήνοντας τις λαβωματιές με ούζο και αλάτι…»84 3- «...μετά τον πόλεμο στο χωριό μας (Σινασό) φέραμε και Τούρκισσα διπλωματούχα μαμή...Δε θυμούμαι το όνομά της. Μια όμορφη, καθαρή και

83 84

Σεραφείμ Ρίζος, ό.π., σ. 353 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 134

τολμηρή γυναίκα. Μιλούσε θαυμάσια ελληνικά και δεν κρυβόταν από τους ερκέκ= σερνικούς»85 4- «… “Να ψήνεσαι από τον πυρετό και να μην έχεις κανένα να σου δώσει, να σου πει ή να σου κάνει κάτι. Να σου βάζουν λάσπη στην κοιλιά και στα πόδια για να σου περάσει ο πυρετός”. Μέσα σε αυτές τις φράσεις κλείνεται όλο το δράμα των φτωχών ανθρώπων του χωριού που ήταν καταδικασμένοι να ζουν μακριά από τις φροντίδες της επιστήμης. “Ποιος να πάει στη Νίγδη, όπου ήταν και ο γιατρός. Είχαμε στο χωριό γυναίκες, είχαμε άνδρες που κάνανε τον γιατρό. Όταν τελείωνε της έδιναν ένα τσεμπέρι, έτρωγε, έπαιρνε και κανένα γρόσι και γύριζε στο σπίτι της”…»86 5- Ιδιαίτερα χαρακτηριστικός είναι ο δάσκαλος Μαυροχαλυβίδης Γ. στο εξαιρετικό πόνημα για την ιδιαίτερη πατρίδα του. Όπου μεταξύ των άλλων και αφού τους σέρνει γενεές δεκατέσσερις, «δεινόν γαρ η αμάθεια και πολλών κακών τοις ανθρώποις αιτία», γράφει πως, «…σε περίπτωση δύσκολης γέννας η επέμβαση των αγραμμάτων γειτονισσών γινότανε αιτία μόλυνσης που κατέληγε σε εκλαμψία, συνεπεία επιλόχειου πυρετού, οπότε λέγανε “τ’ λοχούσα πάτσεν ντο Άλης”…87 Μη γνωρίζοντας δε την πραγματική αιτία του κακού, την αποδίδανε σε υπερφυσική δύναμη, σε κακοποιό δαίμονα που φθονεί την αύξηση του ανθρώπινου γένους κι επιθυμώντας να την περιορίσει επενέβαινε θανατηφόρα κατά τη γέννα. Γι’ αυτό και τα μέτρα θεραπείας, στα οποία κατέφευγαν, ήσαν γελοία. Επιστρατεύανε από τα πέρατα του χωριού τις λιγοστές χήνες που ’τρεφαν μερικά σπίτια και τις οδηγούσαν στην κάμαρη όπου είχαν την λεχώνα αναίσθητη, καταπόρφυρη, ανάσκελα με τα ποδάρια όρθια ακουμπισμένα στον τοίχο. Οι χήνες αν χιούμιζαν μ’ ανοιχτά τα φτερά και τσιμπολογούσαν την λεχώνα, το θεωρούσαν καλό οιωνό και πίστευαν πως υπάρχουν ελπίδες καλυτέρευσης. Κι αν γινότανε κανένα θαύμα που θα χρωστιότανε στην ατσαλένια κράση της γυναίκας κι όχι βέβαια στην επέμβαση των πτηνών, πιστεύανε πως γύρισε πίσω από τον τάφο, πως πάθαινε ανοσία και θεωρούνταν απρόσβλητη πια στις άλλες γέννες της. Άλλοτε πάλι σε περιπτώσεις ακατάσχετης αιμορραγίας κοπανούσανε την κοιλιά της λεχούσας δεξιά- αριστερά και τη στέλνανε άθελά τους βέβαια, μια ώρα αρχύτερα….»88 6 «Ευθύς επικίνδυνος ένεκα των συνεπειών του τριταίος πυρετός με καταλαμβάνει βασανίσας με επί τριετίαν… Ο μόνος ιατρός Γιουσουφάκης, έλκων το γένος εξ Ιταλίας- ίσως κρεοπώλης εν τη πατρίδι του- ουδέν έτερον εγίγνωσκεν ή διορίζειν τρεις δεκάδας βδελλών επί τριών μερών του στήθους μου και επί τριήμερον, αγνοώ ο αριθμός τρία ίσως ην το ιερόν σύμβολόν του και πιθανόν τούτου ένεκεν τριετίαν διήρκεσεν ο τριταίος πυρετός μου.… 85

Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ. 12, α.α. 30, μαρτυρία Γεωργίου Καλλινικίδη Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 330 87 Ο δαίμονας άλης και οι τρόποι δράσης του υπήρχαν στην παράδοση πολλών λαών. Μεταξύ των άλλων στην περιοχή του Ικονίου πίστευαν πως επρόκειτο για γυναικεία δαιμόνισσα την οποία μπορούσαν να συλλάβουν και να έρθουν σε συμφωνία μαζί της…με την απειλή του σκοτωμού της σε περίπτωση αθέτησης των ρηθέντων. Τότε το σπίτι γινότανε οτζάκ και αποκτούσε την ικανότητα όχι μόνο να προφυλάσσει από το κακό, αλλά και να θεραπεύει… 88 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π. , σ. 207 86

Αι αγυρτείαι δυο επαγγελμάτων, η του ιατρού των σωμάτων και η του ιατρού των ψυχών, εισίν αι επικινδυνώτεραι και ολεθριώτεραι. Η μεν καταστρέφει το σώμα και την ζωήν, η δε διαστρέφει το πνεύμα και εξαχρειώνει την ψυχήν… Η δε φθορά της ψυχής είνε χείρων ή η απώλεια της ζωής… Όσον δια την ιατρικήν ενενήκοντα τοις εκατό εισί ιατροί εν τη ανθρωπότητι. Ερωτήσατε, εξετάσατε, ίνα πεισθήτε. Ουδεμία συνοικία, ουδεμία γωνιά γης υπάρχει, ένθα να μη παρουσιασθώσι τουλάχιστον δυο ή τρεις ιατροί, αυθωρεί βλαστάνουσιν ως οι μύκητες. Πας Γιουρούκος ή Γιουρούκισσα, πας Αθίγγανος ή Αθιγγανίς, πας ανήρ και πάσα γυνή εκάστης ηλικίας, μάλιστα δε της προβεβηκυίας, προβαίνουσιν ως εξοχότητες, ως διπλωματούχοι και ως καθηγηταί των νοσοκομείων, με εν απεστηθισμένον πανάκειόν των και ουδέν μέλει αυτοίς αν Πλούτων πλουτεί με την πλουσίαν συγκομιδήν των δωρεάν αποστελλομένων παρ’ αυτών… Όσον δια τα προς ενέσεις χρησιμοποιούμενα φάρμακα των ιατρών των ψυχών, ούτε οι ουρανόθεν αποστελλόμενοι χημικοί εισίν ικανοί να τα αναλύσωσι…»89 «Η Σινασός μέχρι του 1890 ου μόνον φαρμακείον αλλά και ιατρού επιστήμονος εστερείτο, την σπουδαίαν ταύτην έλλειψιν κατανοήσασα η κοινότης, μετεπέμψατο δια γενναίας μισθοδοτήσεως ξένον ιατρόν μετά δε και δεύτερον επίσης ξένον. Ούτοι δε έσχον συμπαθείας και αντιπαθείας μεταξύ των κατοίκων και τούτο επέφερε μικράν των πολιτών διάστασιν…Επίσης η κοινότης συνέστησε και Φαρμακείον, ου τα κέρδη καρπούται η σχολή, μισθοδοτούσα επί τούτο πτυχιούχον φαρμακοποιόν. Και ούτω η κοινότης απηλλάγη των συχνών ανεπανορθώτων απωλειών, ας συνεπήγετο η έλλειψις ιατρού επιστήμονος και καλώς κατηρτισμένου φαρμακείου ».90

Στο Ζενίθ… Δηλαδή σε αυτά που ακόμα και σήμερα προκαλούν θετικά σχόλια και θαυμασμό για τη σύλληψη της ιδέας, μα και την υλοποίησή τους. Ή καλύτερα την προσπάθεια υλοποίησής τους, γιατί οφείλουμε να ομολογήσουμε πως τα εμπόδια ήταν πολλά και σε αρκετές περιπτώσεις αξεπέραστα…Που απλά χαρακτηρίζονταν από την έλλειψη χρημάτων, μα κύρια από μια νοοτροπία που ήθελε κάθε τι το νέο ως περίπου δαιμονικό και στις καλύτερες των περιπτώσεων ως άχρηστο. Οφείλουμε επίσης στο σημείο αυτό να τονίσουμε πως οι δυο προαναφερόμενοι νόμοι, του Χάττι Χουμαγιούμ κα του Χάττι Σερίφ, επέδρασαν αποφασιστικά και καταλυτικά στην αναδιοργάνωση όλων των κοινοτήτων που συνυπήρχαν στο διάβα αρμονικά δεμένες. Την ευκαιρία φυσικά εκμεταλλεύθηκε τα μάλα το ελληνικό στοιχείο. Που προσαρμόστηκε, μελέτησε και κατέγραψε στους επίσημους Κοινοτικούς Κανονισμούς θεσμικά μέτρα και στο επίπεδο της Κοινωνικής Πρόνοιας, τμήμα της οποίας υπήρξε και η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Τώρα στο ερώτημα κάθε καλόπιστου αναγνώστη αν τούτα τα κείμενα είχαν «πιάσει τόπο», αβίαστα να πούμε πως και εδώ οι υπάρχουσες πληροφορίες, γραπτές μα και προφορικές, εν πολλοίς βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους. Πάντως το σύνολο ή στο σύνολό τους όλες οι μαρτυρίες αναφέρουν πως λίγο προ του τέλους του 19ου 89 90

Σ. Φαρασόπουλος, ό.π., σ. 91 Σαραντίδου Αρχελάου, ό.π., σ. 57

αιώνα τα πράγματα άρχιζαν να καλυτερεύουν για όλους και στο υπό έρευνα θέμα, πως άρχισαν να υπάρχουν καλές υπηρεσίες ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Εμείς με τη σειρά μας παραθέτουμε ενδεικτικά μερικές από τις υπάρχουσες βιβλιογραφικές αναφορές. - Ο Μαυροχαλυβίδης, για παράδειγμα, είναι καταλυτικός, ειλικρινής και ενδεχόμενα αυστηρότατος με τους δικούς του ανθρώπους λέγοντας πως, «δεν υπήρχε οργανωμένη κοινοτική Πρόνοια στην κοινότητα της Αξού… και ναι μεν είχε συσταθεί το 1906 στην Κόνια από τους Αξενούς Φιλόπτωχος Αδελφότητα της οποίας ο σκοπός ήταν κύρια εκπαιδευτικός παρά να βοηθάει τους ενδεείς…αλλά και πως είχε πάρει αυτόν τον τίτλο χάριν σκοπιμότητας».91 -

Το αντίθετο πάλι συνέβαινε στην κοινότητα του Γκέλβερι. Εκεί όχι μόνο μεταξύ των καθηκόντων των κοινοτικών αρχών ήταν η Πρόνοια, αλλά ως πρώτη προτεραιότητά τους ήταν η διάθεση ενός κονδυλίου για τη βοήθεια των απόρων ασθενών…Αξιοσημείωτο μάλιστα ήταν και το γεγονός της δημιουργίας αντίστοιχης οργάνωσης στην Πόλη, για την πληρέστερη οργάνωση της διδόμενης Πρόνοιας…

Παρατήρηση Παραθέτουμε το πρώτο και ενδεχόμενα το χαρακτηριστικότερο άρθρο του καταστατικού του κανονισμού της αδελφότητας. «Ζήλω ευσεβεί και φιλανθρώπω της εν Κωνσταντινουπόλει παρεπιδημούσης νεολαίας Κέλβερι, ιδρύθη τη 31η Αυγούστου 1908 εν Κωνσταντινουπόλει αδελφότης υπό την “επωνυμίαν Φιλανθρωπική Αδελφότης Κωμοπόλεως Κέλβερι ο Άγιος Παντελεήμων” της οποίας σκοπός έσται η κατά το δυνατόν παροχή υλικών και ηθικών βοηθειών προς ανακούφισιν των απόρων συμπατριωτών μας». Βεβαίως μια από τις κυριότερες ενέργειες που προέβη το σωματείο ήταν η αποστολή επιστήμονα κοινοτικού ιατρού…92 -

Οι θεσμοί της κοινωνικής πρόνοιας ήταν ενεργοί, μα και τα μάλα ανεπτυγμένοι στη Μαλακοπή, με το «Ταμείο των πτωχών», αλλά και την πρόσληψη μόνιμου κοινοτικού ιατρού για την παρακολούθηση της υγείας των κατοίκων. Ενός επιστήμονα ιατρού που τον προσλάμβανε η δημογεροντία και με τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του να καθορίζονται και να καταγράφονται, μετά την έγκρισή τους από τη γενική συνέλευση των κατοίκων. Με τον γιατρό να υποχρεούται να παρέχει τις υπηρεσίες του συνεχώς παίρνοντας ως αμοιβή 10 γρόσια για κάθε επίσκεψη, εκτός των ατόμων «εγνωσμένης πενίας» που τη δαπάνη κάλυπτε το κοινοτικό ταμείο…93

Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 146 Ελ Καρατζά, ό.π., σ. 253 93 Ο κανονισμός που παρατίθεται συντάχθηκε από τη Σχολική Εφορεία της Κοινότητος Μαλακοπής της Καππαδοκίας, φέρει την ημερομηνία της 8ης Ιανουαρίου1914 και αναφέρεται στα ήθη και τα έθιμα του τόπου…τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών απέναντι στην εξουσία, τα πρέπει και τα γιατί. Πρόκειται περί ενός αναθεωρημένου καταστατικού χάρτου της κοινότητος ο οποίος καλύπτει όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής του τόπου. Που ορίζει συμπεριφορές, επιβάλλει συγκεκριμένες πρακτικές, σύμφωνα με τα πατρώα και τα από αιώνων ισχύοντα… 92

Παραθέτουμε λοιπόν τα αντίστοιχα άρθρα του. « Ο Ικονίου Προκόπιος Επιβεβαιοί Ο παρών κανονισμός ανεθεωρήθη εν γενική πατριωτική συνελεύσει υπό την προεδρείαν της Α. Σεβασμιότητος του Μητροπολίτου ημών Αγίου Ικονίου Κυρ. Κυρίου Προκοπίου τη 8η Ιανουαρίου1914.

Κανονισμός της Ορθοδόξου Κοινότητος Μαλακοπής Εν ονόματι της Παναγίας και της ομοουσίου Τριάδος. Χρήσασθε δικαιοσύνης, ω πρόκριτοι της Πατρίδος. Τας πωλήσεις και αγοράς γράφοντες δια γραφίδος, εάν θέλετε την κοινήν πρόοδον και ευτυχίαν της Πατρίδος και της Σχολής και εκάστου καθ’ ιδίαν, μη εβλέπητε εις πρόσωπον μήτε εις την φιλίαν ίνα μη χάσητε την ουράνιον μισθοδοσίαν. Οι άδικοι εκ πατέρων έστωσαν αφωρισμένοι και τα άνω αγαθά από Χριστού στερημένοι τούτων επιποθούντες αεί έξετε σωτηρίαν παρά του Πάνδωρος Θεού αιτούντες ευδοκίαν. Εν Μαλακοπή 1870 Μαΐου 1 Άρθρον 166 Προς περίθαλψιν των πασχόντων και κατά το ένον ανακούφισιν των απειροπλήθων πτωχών της Κοινότητος, ιδρύεται “Ταμείον πτωχών” υπαγόμενον εις την δικαιοδοσίαν και εποπτείαν μεν της Εφορείας, υπό την άμεσον δε διαχείρισιν ιδιαιτέρας διμελούς επιτροπής ανεξαρτήτου από εκκλησιαστικών επιτροπών και διοριζόμενης υπό της Εφοροδημογεροντίας… Άρθρον 172 Προς περιφρούρησιν της υγείας του κοινού και επιστημονικής περιθάλψεως των ασθενούντων της κοινότητος, οφείλει η Δημογεροντία να φροντίζη περί προσλήψεως και διαρκούς συντηρήσεως ιατρού εν κοινότητι. Τώρα, η κυρίαρχη ιδεολογία εδράζεται στη βάση μιας λογικής επηρεασμένης σαφώς από τους θρησκευτικούς κανόνες, την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, αλλά και τη μακρόχρονη συνοίκηση με το μουσουλμανικό στοιχείο… Αλλά κυρίως από τον επαπειλούμενο κίνδυνο για σημαντικότατες αποκλίσεις… Αποκλίσεις που οδηγούσαν στην αποξένωση, τη διαφθορά, την απειθαρχία των νέων, αλλά και την υιοθέτηση «ξένων» συνηθειών που κατά την άποψή τους διέλυαν ή υπήρχε κίνδυνος διάλυσης των κοινωνικών δομών του χωριού… Ανομικές συμπεριφορές που ήταν απότοκες του νέου τρόπου ζωής που υιοθετήθηκε ασμένως και άκριτα από τους νέους, αλλά και τους οικονομικούς μετανάσταστες. Που «μαγεμένοι» από τις σειρήνες των μεγαλουπόλεων όπου είχαν καταφύγει για δουλειές και καλύτερη ζωή, «ξέχασαν» τα παλαιά και μπολιάστηκαν με το «κακό». Πάντως οφείλομε να τονίσουμε πως τα σκεπτικό της άρχουσας τάξης ήταν σωστό αλλά όπως αποδείχτηκε στην πράξη και σωτήριο. Μιας και προ του κινδύνου της διασάλευσης και του κατακερματισμού του κοινωνικού ιστού, εξαιτίας του πλουτισμού… της υπερβολικής προβολής…και πολυτελούς επίδειξης, μέτρα- οι απαγορεύσεις, βρήκαν απήχηση… Αλλά και κάτι περισσότερο σημαντικό. Δώσανε λύσεις σε πολλά χρονίζοντα οικονομικά ζητήματα. Καθορίζοντας τις υποχρεώσεις- δικαιώματα εξουσίας και πολιτών…

Άρθρον 173 Προς εξασφάλισιν της συντηρήσεως του ιατρού συν τη δεκαγρόσω αμοιβή, ην δικαιούται να λαμβάνη ο ιατρός κατά πάσαν επίσκεψιν ασθενούς, εξαιρουμένων των υπό της Δημογεροντίας υποδεικνυομένων εγνωσμένης πενίας ασθενών, δικαιούται η δημογεροντία να προσθέση αναλόγως των περιστάσεων από 10-20 παράδες εφ’ εκάστου γροσίου επί των κοινοτικών εξόδων εκάστης οικογένειας… Εν ανάγκη μείζονος προσθήκης οφείλει να συγκαλέση γενική Κοινοτική Συνέλευσιν προς συνεννόησιν. Άρθρον 174 Τα καθήκοντα και τα δικαιώματα του εκάστοτε ιατρού καθορίζονται μεν υπό της Δημογεροντίας και του ιατρού εν ιδιαιτέρω συμβολαίω, εγκρίνονται δε υπό της Γενικής Συνελεύσεως…»94 -Χαρακτηριστικότατη είναι επίσης η παρακάτω βιβλιογραφική αναφορά από την οποία προκύπτουν χρήσιμα συμπεράσματα για τον τρόπο οργάνωσης της ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης των κατοίκων στην κοινότητα της Σινασού το έτος 1893, με βάση τα υπάρχοντα πρακτικά της εφοροδημογεροντίας, που σώθηκαν από τη λαίλαπα του 22 και φυλάσσονται επιμελώς στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.  Στο πρώτο πρακτικό (φ74) που φέρει την ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1890 γίνεται μνεία και αποφασίζεται η πρόσληψη ιατρού…  Στο δεύτερο πρακτικό (φ83) που φέρει ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1892 αποφασίζεται η πρόσληψη ιατρού…  Στο τρίτο πρακτικό (φ84) που φέρει ημερομηνία 18 Ιανουαρίου 1893 γίνεται η επικύρωση του διορισμού από τη δημογεροντία…  Στα πρακτικά (φ 85-86) που φέρουν ημερομηνία Φεβρουάριος του 1893 ορίζεται ο τρόπος πληρωμής του γιατρού…95 Τώρα, με βάση το γεγονός πως οι πληρωμές των γιατρών γίνονταν από το κοινοτικό ταμείο, σε συνδυασμό με τις αμοιβές επισκέψεων κατ’ οίκον, η κοινότητα χωρίσθηκε σε πέντε τάξεις, ανάλογα φυσικά με τη φοροδοτική ικανότητα των μελών της. Η οποία ειρήσθω εν παρόδω χρησιμοποιείτο και για το «κανονικό» του ιερέως. Έτσι με βάση τα σωζόμενα πρακτικά της κοινότητος Σινασού έχουμε τέσσερις μαχαλάδες που κάθε ένας περιελάμβανε τις παρακάτω κατά τάξη οικογένειες. -Μαχαλάς Γενή : Α τάξη 12 οικογένειες…Β τάξη 14 οικογένειες…Γ τάξη 9 οικογένειες…Δ τάξη 16 οικογένειες…Ε τάξη 19 οικογένειες -Μαχαλάς Γαβράς Α τάξη 9 οικογένειες…Β τάξη 9 οικογένειες…Γ τάξη 6 οικογένειες…Δ τάξη 21 οικογένειες…Ε τάξη 17 οικογένειες -Μαχαλάς Λουλάς Α τάξη 13 οικογένειες…Β τάξη 5 οικογένειες…Γ τάξη 7 οικογένειες…Δ τάξη 14 οικογένειες…Ε τάξη 22 οικογένειες -Μαχαλάς Κήπος

Ελένη Τζιούτζια, Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. ναυς, 2007, σ. 213 Ματούλα Κουρουπού - Ευαγγελία Μπαλτά, Ελληνορθόδοξες Κοινότητες της Καππαδοκίας, περιφέρεια Προκοπίου, πηγές στα Γ.Α.Κ. και στο Κ.Μ.Σ, Αθήνα, Κ.Μ.Σ., σ. 129 95

Α τάξη 11 οικογένειες…Β τάξη 8 οικογένειες…Γ τάξη 6 οικογένειες…Δ τάξη 22 οικογένειες…Ε τάξη 29 οικογένειες. Αλλά και στην κοινότητα των Συλλάτων, όπως και στην προαναφερομένη, υπήρχε σαφέστατος διαχωρισμός των κατοίκων ανάλογος πάντοτε με τη φοροδοτική τους ικανότητα, με βάση την οποία πλήρωναν τα οφειλόμενα κάθε μορφής...Από το κανονικό του ιερέως έως και τα λοιπά, περιλαμβανομένων και των αμοιβών των ιατρών. Με μια διαφορά. Εκεί ο διαχωρισμός των κατοίκων ήταν σε τέσσερις τάξεις. Τρεις που πλήρωναν κανονικά…και μια οι παντελώς άποροι. Στο σωζόμενο μάλιστα αρχειακό υλικό του Κ.Μ.Σ. υπάρχει σχετικός πίνακας με τις οικογένειες, την τάξη στην οποία ανήκαν, και τα οφειλόμενα… Σύμφωνα με αυτόν επίσης 43 αναφέρονται στην πρώτη κατηγορία με υποχρέωση καταβολής 15 γροσίων, 50 στην δεύτερη με υποχρέωση 10 γροσίων και 39 στην τρίτη με υποχρέωση 8 γροσίων96.

Κ.Μ.Σ. ό.π. «Πρωτίστως οικίαι ανά 15 γρόσια 43 τον αριθμόν: Λαυρέντιος Σταματίου, Τρύφων Τιμοθέου, Χατζησυμεών Παχωμίου, Χρήστος Παχωμίου, Σταύρος Παχωμίου, Αντώνιος Κουλόγλου, Αναστάσιος Θωμά, Χατζηγεωργίου Έξαρχος, Λάζαρος Χατζηφιλίππου, Αθανασίου Ηλίας, Γεώργιος Καστρενός, Ευστάθιος Ζουμπουλίου, Δημήτριος Λεοντίου, Πρόδρομος Σταμάτογλου, Σωτήριος Στεφάνου, Αντώνιος Αβραάμ, Πέτρος Ζαφειρίου, Γεώργιος Καράκις, Βασίλειος Καράκις, Βασίλειος Χατζηαγαπίου, Χατζηαγάπιος Χανέσης, Μεντζές ογλού Μιχαήλ, Γεώργιος Χατζηαγαπίου, Χατζηπαρασκευάς Χατζηφιλίππου, Νικόλας Χατζηφιλίππου, Παρασκευάς Γρηγορίου, Ιωάννης Πρ. Σταματόγλου, Διονύσιος Μερκουρίου, Σωτήριος Χατζηνεοφύτου, Μιχαήλ Μενεψόγλου, Αλέξης Μαϊου, Χατζηγεώργιος Χατζηνεοφύτου, Χατζηαπόστολος Κωνσταντίνου, Ατζέμ Γιάννης Τρυφώνου, Χαρατζιαραμές Αναστάς, Ιγνάτιος Γεωργίου, Ζαμπάς Λαζαρ, Ανέστης Χρήστου, Μάρτα Γεωργίου, Γρηγόριος Ιωακειμηζιντάρ, Δημοσθένης Παναγιώτης. Μεσαίαι οικίαι ανά 10 γρόσια, 50 τον αριθμόν.: Σταύρος Σταματίου, Μιχαήλ Σταματίου, Θεοφάνης Σταύρου, Χατζηιωάννης Χατζηφιλίππου, Δημήτριος Χατζησυμεών, Συμεών Πέτρου, Απόστολος Γακομής, Μάϊος Ιωακείμ Έξαρχος, Γαβριήλ Θωμάς, Νικόλαος Ναχνάς, Δημήτριος Τοπούζ, Ζαχαρίας Ζαμπάζ, Ιορδάνης Χατζησταύρος, Ιωάννης Χατζησταύρου, Γιάννης Ισμύρης, Δημήτριος Γρηγορίου, Αλέξης Μουράτ, Ζαχαρίας Ζουγιούλ, Αντώνιος Χατζηκυριάκος, Θεοδός Παστατζή, Νικόλαος Θέμελης, Σάββας Ζαμπάς, Παύλος Χατζηπαρασκευάς, Αναστάς Φαράσαλης, Κωνσταντίνος Αμερικάν, Απόστολος Παλτζής, Βασίλειος Λελεπητζής, Στάυρος Ανθίμου, Αλέξης Θωμάς, Μακρίνα Πυρόγλου, Μεμέτ Ιωάννης Τρυφώνου, Χαράλαμπος Θωμάς, Σάββας Σαρασλής, Βασίλειος Σουβερμέζης, Παναγιώτ Αβέρκιος, Σάββας Δάσκαλος, Ιωάννης Ρουσόγλου. Έσχαται οικίαι ανά 8 γρόσια 39 τον αριθμό. Ιορδάνης Νικηφόρου, Καλάνα κόρη, Λάζαρος Ηλίας, Βασίλειος Τοπούζ, Λάζαρος Ηλίας, Λαζ Παναγιωτ, χάρισμα, Λάζαρη Ισμυρλή, Μελέτιος Μαϊου, Αβραάμ Μουράτ Ταμάση, Ποτός Άνθιμου, Αγάπιος Ταρίτζαλη, Δέσποινα Αβιζόγλου, Θεοδόζ Κοτζά, Χρήστος Τζήλης, Μήτηρ Παρασκευά, Αβραάμ Μάιος, Μιχαήλ Τιλή, Θωμάς Καραλής, Θωμάς Βλάσιος, Ανέστης Χαραζαραμάς, Κοσμάς Καϊσαρλής, Αθανάσιος Δανιήλ, Τοπάλ Λευτέρ, Συμεών Χατζηδιονυσίου»

Νοσήματα… χασταλήκ Ίδια και απαράλλαχτα παντού με τα αυτά χαστανήκ νισανή97αλλά με διαφορετικές ονομασίες και σχεδόν πανομοιότυπες μεθόδους αντιμετώπισης.98 Κατανοητά και εξηγήσιμα αμφότερα. Διότι και στις δυο περιπτώσεις, ονομασίες και τρόπους αντιμετώπισης, σημαντικότατο ρόλο έπαιξαν οι τοπικοί ιδιωματισμοί, τα δάνεια, τα αντιδάνεια, αλλά και οι «σχολές» σε σχέση φυσικά και πάντοτε σε αγαστή συνεργασία με τους άλλους, το μουσουλμανικό στοιχείο δηλαδή. Έτσι, για παράδειγμα, στο ελληνόφωνο Ντερίνκουγιου μιλούσαν για αρθριτικά και συνιστούσαν «χώσιμο» σε ζεστή άμμο, ενώ λίγο παραπέρα, στο Μιστί δηλαδή, λέγανε για την ασθένεια μπαμπαγιανιού και συνιστούσαν καταπλάσματα… Θεραπεία προτεινόμενη από τον τοπικό χότζα και τη γυναίκα του με πάμπολλες μάλιστα επιτυχίες. Αλλά και στην παραδιπλανή Αξό τα λέγανε νακρίς με προτεινόμενες θεραπευτικές αγωγές του τύπου πίτουρα αναμεμειγμένα με μπόλικο ξύδι… Επίσης, στο υποτιθέμενο ερώτημα ποια κοινότητα είχε τις καλύτερες ιατρικές υπηρεσίες, θεωρούμε πως πρόκειται μάλλον περί ενός ανύπαρκτου διλήμματος. Φυσικά γιατί ο πόνος ήταν κοινός, οι ασθένειες ίδιες, τα γιατροσόφια, πλην απειροελάχιστων, όμοια και ο γιατροί με τις αυτές γνώσεις! Υπήρχαν βεβαίως και οι φωτεινές εξαιρέσεις. Δεν γνωρίζουμε αν όντως ήταν καλοί γιατροί ή απλά περισσότερο ανθρώπινοι, ίσως ίσως ρομαντικοί ιδεολόγοι, υπηρέτες ταπεινοί του Ιπποκράτειου όρκου. Όμως αποτελούσαν κάτι το ξεχωριστό, τους οποίους οι λόγιοι της εποχής αλλά και ο κόσμος τους μνημόνευε μετά περισσού σεβασμού. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε με απόλυτη αλφαβητική σειρά τις γνωστές ασθένειες και τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Ασθένειες και θεραπείες τις οποίες αντλήσαμε κυρίως από την υπάρχουσα βιβλιογραφία99 αλλά μάθαμε και από τις πάμπολλες μαρτυρίες. Που αφού καταγράφηκαν, φυλάσσονται ως πολύτιμες παρακαταθήκες στα Ιστορικά Κέντρα100. Με μια βασική προσθήκη. Τα σχόλια ενός μελετητή της εποχής…Ενός ανθρώπου που έζησε και εργάσθηκε εκεί! 97

Συμπτώματα Το ίδιο και με την ονομασία των μελών του σώματος μιας και τα γλωσσικά ιδιώματα ήταν, στον χώρο της Καππαδοκίας, πολλά. Σε ορισμένες μάλιστα περιοχές το αποτέλεσμα ήταν ένα περίεργο μείγμα παραφθαρμένης ελληνικής και τουρκικής. Έτσι ενδεικτικά είχαμε: κουρτλάχ= καρωτίδα, ντελίκ= ρουθούνια, νταμάχ= ουρανίσκος, κομπέχ= αφαλός, τζιέρι= συκώτι, μπαγουρσάχια= άντερα, νταλάχ= σπλήνα, σολούχ= ανάσα, φσάχ= μικρό παιδί, ναϊκα= γυναίκα, ντισλούς= μουγκός κλπ 99 Βλ. Γ. Μαυροχαλυβίδης, Η Αξός της Καππαδοκίας, Αθήνα Κ.Μ.Σ. 1990, Θανάση Κωστάκη, Το Μιστί της Καππαδοκίας, Αθήνα Κ.Μ.Σ. 1977, Θανάση Κωστάκη, Ανακού, Αθήνα Κ.Μ.Σ. 1963 Κωνσταντίνος Νίγδελης- Συμεών Κοιμίσογλου, Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, Κ.Ι. Δήμου Συκεών 2003, Κωνσταντίνος Νίγδελης- Γ. Σταματιάδης Τα Σύλλατα της Καππαδοκίας, Πολύγυρος, έκδ. Πολιτιστικού Συλλόγου Ν. Συλλάτων Χαλκιδικής, 2007, Ρίζος Σεραφείμ, Η Σινασός, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 2007, Νικολάου Μακρή, Εγχειρίδιον Ελληνοτουρικών λέξεων και φράσεων, Αθήνα 1891, Κ. Νίγδελη, Η Νεάπολη της Καππαδοκίας εκδ. Ιερού ναού Αγίου Γεωργίου Νεαπόλεως 2006 100 Κ.Μ.Σ., Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Γ.Α.Κ. Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών Νέας Καρβάλης, Μουσείο Προσφυγικού Ελληνισμού Ιεράς Μητροπόλεως Νεαπόλεως… 98

«…Παρακαλώ τον αναγνώστη του παρόντος συνταγολογίου να μην είναι αυστηρός στις κρίσεις του. Σήμερα βρίθουν οι γιατροί. Βρισκόμαστε στην εποχή του ατόμου και των πυραύλων. Ας μετατοπισθεί νοερά εκατό χρόνια πίσω, αλλά και τοπικά στα βάθη της Μ. Ασίας, ας αναλογισθεί τις συνθήκες της διαβίωσης. Γιατροί ήσαν οι αγράμματες γριές, ο δε ασθενής για να αποχτήσει τη χαμένη υγεία του έμοιαζε με κείνον που πέφτει στη θάλασσα και για τη σωτηρία του αγκαλιάζει φίδια».101 Έχουμε λοιπόν και λέμε: Αδελφοδιώκτης Στην υπάρχουσα βιβλιογραφία αναφέρεται ως «μια πάθηση των πρώτων ημερών του παιδιού» με κύρια χαρακτηριστικά:  τη γενική αδιαθεσία  το μελάνιασμα του πάνω μέρους της μύτης. Ως βασικές θεραπευτικές μεθόδους συνιστούσαν περίπου τις ίδιες, με αυτές του μελανώματος που παρουσιάζουμε παρακάτω. Δηλαδή :  Χάραγμα του επίδικου σημείου με ξυράφι το οποίο προηγούμενα αποστείρωναν στη φωτιά, για να φύγει το κακό.  Επάλειψη του σημείου, μετά την «επέμβαση», με αλοιφή που φτιαχνότανε με κοπανισμένα σκουλήκια και ρόβη, με την προσθήκη και λίγου λαδιού. Για τις δύσκολες περιπτώσεις χρησιμοποιούσαν τη θεραπευτική μέθοδο της γητείας Παρατήρηση Λέγανε πως, αν το παιδί γεννιότανε έτσι σημαδεμένο, τα νεώτερα παιδιά της οικογένειας θα πέθαιναν. Αδενοπάθεια : Πρόκειται για μια γενική ονομασία διαφόρων παθήσεων των αδένων της τραχείας και των πνευμόνων. Όμως στην παρούσα μελέτη μιλάμε για πρήξιμο των αδένων, κυρίως των μικρών παιδιών, που αντιμετωπιζότανε αποτελεσματικά με ζεστά …αλλά και χαράξεις σε σχήμα σταυρού… Αδενίτιδα ή κουρμπαγού Είναι η φλεγμονή των λεμφικών γαγγλίων. Σε εξαιρετικότατες περιπτώσεις επιπλέον των χαράξεων «κοπάνιζαν παρτλάτσες, βατράχους ζωντανούς» και τους έβαζαν στο κεφάλι του αρρώστου παιδιού…

Αιμορραγία ή Καν ακμασή ή ακμάκ Η αντιμετώπισή της ήταν ανάλογη με την έκταση του προβλήματος. Από καπνό έως και σπίρτο (οινοπνεύματος) οι πλέον συνηθισμένες μέθοδοι. Υπήρχαν όμως και ορισμένοι μάλλον παράξενοι τρόποι αποτελεσματικής θεραπείας. Όπως για παράδειγμα του καλού κατουρήματος της πληγής ή όπως αυτό που καταγράφεται από τον ερευνητή Θανάση Κωστάκη…και σύμφωνα με τα λεγόμενά του «για τις

101

Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 277

μικρές αιμορραγίες μάζευαν φωλιές αράχνης, τις έβαζαν στην πληγή και το αίμα σταματούσε».102 Βεβαίως για τις συνηθισμένες περιπτώσεις τα πράγματα ήταν απλά… Έτσι για να σταματήσει η αιμορραγία της μύτης (ρινορραγία)103 χρησιμοποιούσανε διάφορες «σκόνες» τις οποίες φτιάχνανε οι ίδιοι… Παίρνανε για παράδειγμα πράσα, τα ανακάτευαν με λιβάνι και ξύδι και το αποξεραμένο προϊόν αφού το τρίβανε μέχρι να γίνει σκόνη το τοποθετούσαν στα ρουθούνια. Στο χωριό Λήμνα πάλι χρησιμοποιούσαν αντίστοιχα τα ροδόφυλλα, ενώ στο Ανταβάλ επιπλέον ως πρώτη και άμεση επέμβαση είχαν το γύρισμα της κεφαλιού προς τα πίσω σε συνδυασμό με κρύα επιθέματα, το τράβηγμα των μαλλιών της κεφαλής, αλλά και στο «στούμπωμα» των ρουθουνιών με βαμβάκι! Πίστευαν επίσης και στη μαγική –αποτελεσματική επίδραση της «πράσινης πέτρας» την οποία η οτζάχ ακουμπούσε στο μέτωπο του ασθενή με την ταυτόχρονη χορήγηση μια ποσότητας δυνατού ξυδιού με αλάτι. Να σημειωθεί επίσης πως για τις εξαιρετικά δύσκολες περιπτώσεις πήγαιναν στον τοπικό γιατρό ή στα νοσηλευτικά ιδρύματα των μεγάλων πόλεων. Αιμορραγία…εμμήνων104 Για τη «στάση» τους το πλέον αποτελεσματικό μέσο, εκτός φυσικά από τα ιδιοπαρασκευάσματα με βαμβάκια κλπ ήταν το χόρτο «ραμματάκια ή εφέδρα ή πολυκόμπη ή καζ οτού», το οποίο αφού το έβραζαν πολύ καλά υποχρέωναν την πάσχουσα να το πίνει τουλάχιστον τρεις φορές την ημέρα προ και μετά το φαγητό. Αλλά και επιθέματα παρασκευασμένα με αβγά χτυπητά με λάδι και τυλιγμένα με μαλλιά του κεφαλιού που τοποθετούσαν στα γεννητικά όργανα …

Ακράτεια ούρων Το μόνο που αντλούμε από την υπάρχουσα βιβλιογραφία του χώρου είναι πως σε τέτοιες περιπτώσεις δίδανε στους πάσχοντες να πιουν το ζουμί από βρασμένα καλαμπόκια ή το αντίστοιχο από τις φούντες του.

Αμυγδαλές ή καν τουκουρμέ Ο λαός έλεγε «πιάστην ντου γουργούρι τ’» ή απλά «πρήστην». Η θεραπεία τους ήταν απλή και συνάμα αποτελεσματική. Αρχικά χάρασσαν τον λαιμό σταυροειδώς, τον καυτηρίαζαν με πυρωμένο σίδερο και τον περιτύλιγαν στη συνέχεια με κοπανισμένες ελιές και λιναρόσπορο. Υπήρχαν όμως και θεραπείες περισσότερο ήπιες. Έτσι στη Νίγδη αντιμετωπίζονταν αποτελεσματικά με ποδόλουτρο σιναπιού, γαργάρες και μπόλικα επιθέματα διαφόρων τύπων όπως:  μπαμπάκι σε ένα πανί βρεγμένο με ρακί που το ’βαζαν στον λαιμό. 102

Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 331 καναντά το μυτί τ’… 104 Σημ: Για να δηλώσουν την εμφάνιση των έμμηνων χρησιμοποιούσαν διάφορες συνθηματικές φράσεις όπως: «είδεν τα», «ήρταν τα απάνω τ’», «τα ρούχ’τ’», «άι μπασί», «ήρταν τα τσιτσάδε τ’», ενώ για την εμμηνόπαυση «κόπαν τα μηνιάτικά τ’ και κρούει σο καφά τ’», «σον τα κατ’»… 103

 

μπαμπάκι σε ένα πανί βρεγμένο με ξύδι και λάδι που το ’βαζαν στον λαιμό. μήλα ή λεμόνια ψημένα τοποθετημένα και αυτά στην επίδικο περιοχή.

Αναιμία ή γκιάλιτζι (κανσιζλίκ) Δηλαδή την παθολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από ανεπάρκεια του αίματος σε ερυθρά αιμοσφαίρια…Συχνά εκδηλώνεται με ωχρότητα του προσώπου. Έτσι απαραίτητο το καλό φαγητό αλλά …και λίγη κοπανισμένη κοπριά σκύλου ζυμωμένη με νερό ήταν ένα κι ένα δυναμωτικό πρώτης τάξεως μάλιστα. Ανεμοβλογιά ή σαντάλ Πρόκειται για μια συνηθισμένη και συνήθως επιδημική νόσο από τις πιο ελαφρότερες εξανθηματικές. Εννοείται πως η αντιμετώπισή της ήταν ανάλογη με την έκτασή της…Γιατί μπορούσε, σύμφωνα με τους ειδικούς, να πιάσει μόνο το κεφάλι ή τα πόδια ή τα χέρια ή γενικά όλο το σώμα. Πάντως και σε κάθε περίπτωση το καλύτερο φάρμακο ήταν το πετμέζι και οι θεραπευτικές πέτρες του γιατρού! Το πώς, περιγράφεται με κάθε λεπτομέρεια παρακάτω. Αγωγή μιας θεραπεύτριας, οντζάχ ναίκα, στη μακρινή Αξό. Έτσι «…έβαζε ένα φλιτζάνι πετιμέζι στο πιάτο, βουτούσε σε αυτό μια από τις δυο πέτρες105 που είχε στην κατοχή της, τις έτριβε τη μια με την άλλη, έλεγε λόγια, και άλειβε το άρρωστο μέλος….Έπειτα έφερνε την πέτρα στο πρόσωπο του άρρωστου, έκανε μ’ αυτή σημάδια στον αέρα και…τελείωνε».106 Βεβαίως σε πολλά σημεία της περιοχής όλη αυτή ή κάθε παραπλήσια διαδικασία θεραπείας107 συνοδευότανε με την ταυτόχρονη ανάγνωση του «Πιστεύω» από τον ασθενή και τον θεραπευτή, ή του απολυτίκιου των Αγίων Αναργύρων.

Ανεμοπύρωμα ή Γιαλαντζή ή Γιαχμά Πρόκειται για δερματική πάθηση κυρίως του προσώπου που λέγεται και ερυσίπελας. Έτσι ακολουθώντας τα πατροπαράδοτα, δηλαδή «το πυρ καθαίρει και το ύδωρ αγνίζει», βοηθούσαν τον άρρωστο καίγοντας στο πρόσωπό του, που το είχαν καλύψει με κόκκινο πανί, ένα κομμάτι μπαμπακιού… Βεβαίως αυτή ήταν μια μονάχα μέθοδος διότι υπήρχαν και άλλες, ίσως πλέον αποτελεσματικές. Όπως για παράδειγμα στα Δήλα. Όπου η αγωγή ήταν αυτή του πετιμεζιού με την πέτρα που την περνούσαν σταυρωτά στο πρόσωπο του δύσμοιρου ασθενούς, μετά τοποθετούσαν κόκκινο πανί και καίγανε κάποιο σχοινάκι…108 Αποβολή ή διακοπή κύησης… Στο ερώτημα του πότε υπήρχε περίπτωση αποβολής ή εν πάση περιπτώσει, πώς η γυναίκα μπορούσε να καταλάβει το επερχόμενο κακό, η απάντηση είναι μάλλον

105

Οι πέτρες ήταν μακρουλές. Μια άσπρου και μια μαύρου χρώματος… Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 332 107 Πολλές φορές σκέπαζαν το κεφάλι του ασθενή με κόκκινο πανί και περνούσαν την ή τις πέτρες από πάνω του με την επίκληση κάθε δυνατής βοήθειας από τον Θεό. 108 Μαρτυρία Γεωργίου Καλλινικίδη, ό.π. 106

εύκολη. Αφενός μεν οι παράλογοι εμφανιζόμενοι πόνοι, το τυχόν αίμα και σαφώς οι εμπειρίες των γυναικών της γειτονιάς! Να σημειώσουμε πως οι αποβολές δεν ήταν και τόσο άγνωστες στην περιοχή οφειλόμενες κυρίως στον δυσκολότατο τρόπο ζωής της γυναίκας. Που έκανε τα πάντα αδιαμαρτύρητα ακόμα και σε αυτή την κατάσταση. Χωρίς καμία ιατρική παρακολούθηση, με ανύπαρκτη έως και ελάχιστη ψυχολογική υποστήριξη και με ένα αόρατο φόβο να αιωρείται…Αυτόν της γέννησης νέων βαρών στην οικογένεια, δηλαδή θηλυκών παιδιών. Φυσικά δεν ήταν καθόλου σπάνιο το φαινόμενο να γεννά όπου και όπως το μπορούσε. Στο χωράφι, το δωμάτιο του σπιτιού, σε όποιο δωμάτιο «έρχονταν το ευλογημένο»109μόνη, με τη βοήθεια της πεθεράς και των γειτονισσών ή στην καλύτερη των περιπτώσεων με την παρουσία της πρακτικής μαμής… Τώρα αν υπήρχε φόβος αποβολής ίσως και εξαιτίας ενός παλαιού παρόμοιου συμβάντος, τότε το καλύτερο φάρμακο για τούτη την περίπτωση ήταν το σχετικό έμπλαστρο, παρασκεύασμα του πρακτικού γιατρού… Από λιβάνι, αυγό, βρεγμένο με λίγο τσίπουρο.110 Αλλά και η συνεχής ανάπαυση της εγκύου, απαλλαγή της σχεδόν από όλες τις καθημερινές εργασίες. Να σημειώσουμε πως στην υπό έρευνα περιοχή κάθε πρακτικός ιατρικός συνιστούσε το δικό του «φάρμακο» περίπου της αυτής συνθέσεως αλλά…Αλλά και διάφορα άλλα μαγικά όπως χάντρες γαλάζιες, εικόνες αγίων, κύρια της Θεοτόκου, ταξίματα κλπ. Τώρα, σε περίπτωση που συνέβαινε το απευκταίο, δηλαδή η γυναίκα απέβαλε, τότε λάβαιναν μέτρα για την προστασία της από διάφορες μολύνσεις, παρόμοιες σχεδόν με αυτές της γέννας. Έτσι καθάριζαν καλά την περιγεννητική χώρα, τη βάζανε να καθίσει πάνω σε ζεστή στάχτη, της χορηγούσαν καλά φαγητά, την άφηναν να ξεκουραστεί… Παρατήρηση Στη μακρινή Αξό, σύμφωνα με τον Μαυροχαλυβίδη Γ., υπήρχε μια παράξενη έκφραση δηλωτική της κατάστασης. Λέγανε λοιπόν πως η «νύφ’ djάβασεν το φσαχ τ’», που σήμαινε πως η νύφη απέβαλε… Να υπενθυμίσουμε πως η λέξη djαβασεν σήμαινε και πέθανε…το δε φσαχ, το παιδί. Απόστημα Πολύ απλά εννοούμε την πυώδη φλεγμονή που δημιουργεί αρκετά προβλήματα, ανάλογα φυσικά με το σημείο του σώματος που παρουσιάζεται… Οι μέθοδοι αντιμετώπισής του ήταν αρκετοί. Από ήπιους έως και δραστικούς.  Ως πρώτο μέσο θεραπείας και κυρίως στις περιπτώσεις εκείνες που δεν ανοίγει μόνο του, για την ανακούφιση του πονεμένου τμήματος «βάζαμε λινόσπορο κοπανισμένο ανακατεμένο με γάλα αγελάδας ζεστό επάνω στο επίδικο σημείο ή επαλείφαμε το σημείο με ζεστή κοπριά χήνας ή μείγμα λινόλαδου με μέλι»…111  Στις περιπτώσεις εκείνες που τα ήπια μέσα δεν κάνανε τίποτα, επενέβαιναν δραστικά με άνοιγμα του σημείου με νυστέρι…Πάνω του όμως τοποθετούσαν, για να καθαρίζει το σημείο από το πύο, ψημένα μήλα μαζί με ανάλατο βούτυρο…112 109

Κ.Ι.Δ. Συκεών Φ.12, α.α. 33, μαρτυρία Τελλόγλου Δέσποινας Λάζαρος Ευπραξιάδης, ό.π., σ. 274 111 Μαρτυρία Καλλινικίδη Γεωργίου ό.π. 112 Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 333 110

 

Σε ορισμένες περιπτώσεις για να μαλακώσει το σημείο αλλά και να ανοίξει, έβαζαν σαπούνι με μπόλικο λάδι… Βεβαίως υπήρχαν και οι εξαιρετικές περιπτώσεις κατά τις οποίες μαζί με όλα τα παραπάνω οι θεραπευτές λέγανε και ορισμένα «λόγια» στρεφόμενοι προς το φεγγάρι όπως: «Είδα το φεγγάρι, στράφηκα στο νοτιά. Έγινα σκουληκιάρης. Είδα το φεγγάρι, χοροπήδησα. Γλίτωσέ με Θεέ μου. Είδα εσένα, στράφηκα στο νοτιά. Γλίτωσέ με Θεέ μου»113 Άνθρακας ή γιαράς ή κακό σπυρί

Μολυσματική δερματική φλόγωση ζώων που μεταδίδεται στον άνθρωπο προκαλώντας εμπύρετες και όχι μόνο καταστάσεις. Γι’ αυτές τις περιπτώσεις εκτός από συνεχείς πλύσεις με βότανα (χαμομήλι κυρίως)και καθαριότητα, συνιστούσαν και το γουιρούχ γαπαγέ, δηλαδή το «καπάκι της ουράς»…το οποίο ήτανε κομμάτι δέρματος από την ουρά του προβάτου μαζί με το λίπος του…που τοποθετούσαν πάνω στα πληγωμένα μέρη του σώματος.

Ανορεξία ή ιτσραχασιζλήκ… Φυσικά δεν πρόκειται για ασθένεια. Εμφανιζότανε όμως με πολλά συμπτώματα σε συνδυασμό και με ναυτίες…Σε αυτές τις περιπτώσεις πρότειναν πικρά και αλμυρά και μόνο ζουμί κρέατος. Αποπληξία Πρόκειται για απότομη απώλεια της συνειδήσεως που μπορεί να προκληθεί από πολλές αιτίες, μεταξύ των οποίων και εμβολή εγκεφαλικού αγγείου. Σε αυτές τις περιπτώσεις άμεσα βάζανε κρύα επιθέματα στο κεφάλι, διάφορα επιθέματα, βδέλλες πίσω από τα αυτιά, κάμανε φλεβοτομία…και κλύσμα. Αρθριτικά ή ρευματικά ή μπαμπαγιού114 ή νακρίς Δηλαδή οι φλεγμονές που προσβάλλουν τους ιστούς των αρθρώσεων του σώματος και στις περισσότερες των περιπτώσεων συνοδεύονται με ισχυρότατους πόνους. Πίστευαν πως η αιτία των πόνων ήταν «το πολύ νερό ανάμεσα στις αρθρώσεις…» Η θεραπεία λοιπόν ή καλύτερα οι θεραπευτικές μέθοδοι ήταν εκεί και τότε αρκετές και συνάμα εν πολλοίς περίεργες. Έτσι:  Στο Μισθί η αντιμετώπισή τους γινότανε με το χάραγμα του σταυρού πάνω στα σημεία και την τοποθέτηση καταπλασμάτων διαφόρων τύπων…  Στην Αξό με επαλείψεις ξυδιού και καταπλάσματα πίτουρου…

113

Κυρίαρχη δοξασία στον υπό έρευνα χώρο και στις δύο κοινότητες ήταν πως το σύνολο των ασθενειών οφειλότανε σε σκουλήκια… 114 Θανάση Κωστάκη, Η Ανακού, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1963, σ. 283, «…στο Μισθί και στη Δήλα τα αρθριτικά τάλεγαν μπαμπαγιανιού γιατί στο τουρκικό χωριό Μπαμπαγιάν έμενε αρχικά ο Χότζας και έπειτα η γυναίκα του που γιάτρευαν την αρρώστια κάνοντας μ’ ένα μαχαίρι το σημείο του σταυρού πάνω στον άρρωστο λέγοντας λόγια…».



Στη Μαλακοπή με αμμοθεραπεία…Λίγο πιο έξω από την κοινότητα υπήρχε μεγάλη έκταση αμμούδας στην οποία άνοιγαν γούβες, «σαν άβαθα μνήματα», και χωνόντουσαν εντελώς γυμνοί! 115  Επίσης από τις πλέον παράξενες θεραπείες αντιμετώπισης της ασθένειας ήταν αυτή που εφαρμοζότανε στα Ποτάμια, την πατρίδα του Αγίου Γεωργίου. Εκεί λοιπόν παίρνανε το πολύτιμο και σπάνιο ελαιόλαδο, το ανακάτευαν με το άσπρο του αυγού, με λίγο λιβάνι και ελάχιστο λαρδί και τα τοποθετούσαν στα επίδικα μέρη επιτυχώς.  Αλλά και στο Σογανλί δεν τα πηγαίνανε πίσω. Διότι ναι μεν το πράσο το γνωρίζανε και το χρησιμοποιούσαν ως ένα καλό φαγώσιμο αλλά…αλλά τα φύλλα του τηγανισμένα σε μπεζιρέλαιο και τοποθετούμενα πάνω στις αρθρώσεις παίρνανε τους πόνους!  Στο Τσοχούρ πάλι, ιδιαίτερα για τους ρευματισμούς των γονάτων θεωρούσαν ως αποτελεσματικότατα τα άχυρα κριθαριού και βρώμης. Παρατήρηση Στην υπάρχουσα βιβλιογραφία περί των ασθενειών βλέπουμε πολλά και διάφορα. Από ιατρούς, εμπειρικούς, ιατροφιλοσόφους και… μοναχούς! Αρκετά μάλιστα από τους τελευταίους και σχεδόν για όλες τις γνωστές ασθένειες. Αντλούμε λοιπόν μια από τις προτεινόμενες θεραπείες για την προαναφερθείσα ασθένεια, έτσι ως μέτρο σύγκρισης…116 «Εις πάσαν λογής Ρευματικόν Γέμωσε ένα τσουκάλι φύλλα από δυσκύαμον, φράξε το καλά να μη ξεθυμαίνη και σκάψε σιμά εις την πόρταν, ή εις άλλον τόπον, οπού να περνά πολύς λαός, και χώσε το εις την γην, να πατούσιν από πάνω και ας κάμη εκεί από τον Μάϊον έως τον Αύγουστον όλον και τότε έβγαλέ το και ευρήσεις τα φύλλα απάνω και το λάδι κάτω, το οποίον φύλαξε εις αγγείον υάλινον και αυτό θεραπεύει πάσαν ασθένειαν του ρευματικού καν εις τους πόδας ήναι, καν εις τας χείρας και τα γόνατα, μόνον φυλάγου να μην εγγίξη αυτό το λάδι εις γερόν τόπον, ούτε εις την κεφαλήν ή άλλο μέλος λεπτόν και δίδει πολλήν βλάβην. Διατί είναι κατά πολλά αψύ και περνά την σάρκα. Αν θέλης να το δοκιμάσης στάξε μίαν ρανίδα εις την παλάμην σου, να ιδής πώς περνά το άλλο μέρος…»117 Άσθμα Πάθηση που χαρακτηρίζεται από παροξυσμούς δύσπνοιας και επίμονου βήχα… Μεταξύ των προτεινομένων θεραπειών ήταν:  η τοποθέτηση του κεφαλιού σκεπασμένου με καθαρές πετσέτες πάνω σε σκεύος που βράζανε θεραπευτικά βότανα ούτως ώστε να «παίρνει τον αγέραατμούς για να μαλακώσει το μέσα του».  ξεραίνανε τον σπόρο του απήγανου και αφού τον κοπάνιζαν τον έδιναν με µέλι στον ασθενή! Αϋπνία ή Ουϊκουσουζλούκ Δηλαδή η μόνιμη περίπου στέρηση ύπνου. 115

Κωνσταντίνος Νίγδελης- Συμεών Κοιμίσογλου, ό.π., σ. 68, βλ. Γ Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 340 116 Διατηρείται η ορθογραφία και το ύφος 117 Αγαπίου Μοναχού του Κρητός, Γεωπονικόν, περιέχον ερμηνείας τινάς ωφελιμώτατας της τε Γεωργίας και Ιατρικής, εν Βενετία 1850

Η πρώτη και βασική μέθοδος αντιμετώπισης της αϋπνίας ήταν με την προσευχή… Δέκα φορές η απαγγελία του «πάτερ ημών» ή μερικές φορές του «Πιστεύω», ήταν αρκετές για να παραδώσουν τον άνθρωπο σύντομα στην αγκαλιά του Μορφέα. Όμως… Όμως εάν πάλι παρά ταύτα εξακολουθούσε να παραμένει άυπνος, τότε του δίνανε αφέψημα παρασκευασμένο από κάποιο χορταρικό που είχε ένα άσπρο λουλούδι με κοτσάνι και ψηλά φύλλα σαν σκούπα, δηλαδή αφιόνι.118 Παρατήρηση Σύμφωνα με τους ειδικούς ο άνθρωπος ταλαιπωρείται από τις αϋπνίες μόνο εξαιτίας της στενοχώριας που τον κτυπά στο κεφάλι, του ανεβάζει την πίεση και του θολώνει το μυαλό. Με αποτέλεσμα να μην μπορεί να λειτουργήσει ο εγκέφαλος και να βρίσκεται μόνιμα σε ένταση… Αφροδίσια Είναι γεγονός πως υπήρχαν αρκετά…παρόλο που η περιρρέουσα ατμόσφαιρα μάλλον δεν βοηθούσε στην ανάπτυξή τους. Υπήρχαν όμως εκείνες οι περιπτώσεις που χαρακτηρίζονται ως ήπιες και προερχόμενες μάλλον από τη μη τήρηση των κανόνων υγιεινής…Αναφερόμαστε στα κονδυλώματα, για παράδειγμα, που προκαλούσαν δερματικές ανωμαλίες στη βάλανο, κοκκινίλες και μικρά σπυριά. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνιστούσαν πλύσεις με βότανα, συνεχή καθαριότητα, αλλά και τοπικούς καυτηριασμούς με βελόνες….επάλειψη αλοιφής (βούτυρο και χαμομήλι)…αποφυγή από τις επαφές. Άφτρα ή άφθα ή κουπούκ ή κιοπίτσι Δηλαδή πληγές στη βλεννογόνο του στόματος, στα χείλη, και στη γλώσσα… Συνιστούσαν καθαριότητα της στοματικής κοιλότητας που μπορούσε να επιτευχθεί με άσπρο κρασί, αφού προηγουμένως γινότανε χρήση αλατόνερου. Εάν παρόλα αυτά η ασθένεια συνεχιζότανε, «άλειβαν με μέλι μιαν αλχ’νή, κόκκινη κλωστή κ’ έτριβαν μ’ αυτήν το στόμα του αρρώστου».119 Αυτιού πόνος Πραγματικά από τους πλέον επώδυνους πόνους! Παρόλα αυτά όμως οι θεραπευτές διέθεταν εκεί και τότε εξαιρετικές συνταγές ιατρικής κάλυψης για την προσωρινή ανακούφιση, αλλά και την οριστική θεραπεία της βλάβης. Έτσι μεταξύ άλλων:  Καίγανε μπεζιρέλαιο με την καρδιά του κρεμμυδιού και στο απόσταγμά τους ή όπως βρισκότανε στο αρχικό σκεύος, βουτούσανε λίγο μπαμπάκι ή κάποιο γαλάζιο χαρτί και έσταζαν λίγο λάδι στο πονεμένο αφτί…  Εξίσου αποτελεσματικό, αλλά τα μάλα δυσεύρετο, ήτανε και το αμυγδαλόλαδο μιας και ήθελε αρκετές ποσότητες και χρόνο αρκετό για την παρασκευή του.120

118

Το ονόμαζαν και γύπνους Θανάση Κωστάκη, ό.π., σ. 334 120 Καταγράφεται κυρίως στην Μαμασό 119



Περισσότερο αποτελεσματικό ήτανε «του μελιού ντου τσερί», δηλαδή το γνήσιο κερί. Με το οποίο φτιάχνανε κερόπανο τη μια άκρη του οποίου τοποθετούσαν στο πονεμένο αφτί! Βάζανε φωτιά στην άλλη άκρη και το άφηναν να καεί το δε προϊόν της καύσης το άφηναν όλη τη μέρα στο σημείο του πόνου. Αποτελεσματικό επίσης ήταν και το ποντικόλαδο. Οι σταγόνες του οποίου θεωρούνταν αποτελεσματικότατες για τις ασθένειες του αφτιού. Εννοείται πως το μείγμα ήτανε πάντοτε καλό λάδι και…μικρά ολόσωμα ποντίκια. Βεβαίως στους πολύ δυνατούς πόνους τα μέσα και τα μέτρα ήταν περισσότερο δραστήρια. Έτσι λίγες σταγόνες αίματος περιστεριού θεράπευαν τα πάντα ή το ζουμί του κεγκεριού…121 Εάν και εφόσον τα «αφτιά κουδουνούσαν ή βούιζαν, χύνανε μέσα απόβρασμα άνθους μολόχας… και τα στούμπωναν με βαμβάκι για μια μέρα…»

Παρατήρηση  Ένα δυσκολοπαρασκεύαστο φάρμακο για τους πόνους του αφτιού, αλλά αποτελεσματικότατο και στις περιπτώσεις μεγάλης κωφότητας, ήταν αυτό που συνιστούσαν στα Σύλλατα. Ήταν το αποτέλεσμα της μίξης χαμόμηλου, αμυγδαλόλαδου, κρινόλαδου, ραπανόσπορου και κυκλάμινου, με το οποίο κάμανε συνεχείς επαλείψεις.  Στο σημείο αυτό και χάρη πληρότητας της μελέτης μεταφέρουμε μερικές πληροφορίες για την προαναφερομένη ασθένεια και τους τρόπους αντιμετώπισής της, που αντλήσαμε από τη βιβλιογραφία εκτός του χώρου έρευνας. «Έπαρε ένα αχέλι του ποταμού, σούβλισέ το, ψήσε το εις την φωτίαν και μάζωνε εις ένα σκουτέλι το παχύ οπού στάσσει από το αχέλι. Έπειτα ψήσε και σκόρδον εις την στάκτην και βρέχε μιαν σκελίδα σκόρδον εις αυτό το παχύ, βάνε το εις το αυτί σου και ξεκουφαίνεσαι. Κάμνε το κάθε βράδυ όταν υπάγης να κοιμηθής και πλάκωνε τό καλόν αυτί να ήναι το κουφόν απάνω να μπορεί το παχύ να εισεβαίνη παραμέσα»122 Βάρεμα ή καχεξία ή ατροφία ή ζαμπουνλούκ ή κιρκ παστί ή τσαλοπατεμένα Πρόκειται περί της παιδικής καχεξίας, δηλαδή μιας ασθένειας της οποίας όχι μόνο δεν γνώριζαν τα ακριβή αίτια, αλλά που τις περισσότερες φορές οδηγούσε στο μοιραίο. Απλά σε μερικές κοινότητες πίστευαν πως ήταν το αποτέλεσμα μιας «κακής συνάντησης»123 και ως εκ τούτου συνιστούσαν και την ανάλογη θεραπεία, δηλαδή τον ιερέα και τις ευχές του. Φυσικά και λόγω αγνοίας το σύνολο σχεδόν των προτεινομένων θεραπειών ήταν θρησκευτικοδεισιδαιμονικής αντίληψης και εν πολλοίς και μαγικής νοοτροπίας.

121

Κεγκέρια: αγκαθωτά χόρτα με μοβ λουλούδια (γαϊδουράγκαθα) Αγαπίου Μοναχού του Κρητός ό.π. σ. 107 123 Σεραφείμ Ρίζος,, ό.π., σ. 266, «... “Α σου ασεράντωτης τη θύρα λείψανο δεν πρέπει να περάσ’.” ...Εάν όμως ξαφνικά ήταν ανάγκη να περάση ή εάν θα περνούσε τζεναζέ=κηδεία, η λεχώνα ήταν υποχρεωμένη να πάρη το παιδί στην αγκαλιά της και να σταθή όρθια σε στάση προσοχής...Αν δεν πρόφταινε τότε το μωρό πάθαινε γηρπαντή-σαρανταπτημένο...κιτρίνιζε, γίνονταν καχεκτικό και τέλος πέθαινε κόλας....» 122

Τώρα, τα συμπτώματά της απεικονίζονται-περιγράφονται επακριβώς με την ίδια την ονομασία της ασθένειας. Δηλαδή καχεκτικός, μη ανεπτυγμένος, αδύνατος, ατροφικός, χτικιάρης, βαρεμένος, δεν μεγάλωνε κανονικά. Παρουσιάζουμε λοιπόν τις προτεινόμενες θεραπείες οι οποίες ήταν οι εξής:  Αρχικά φώναζαν τον ιερέα του χωριού ο οποίος διάβαζε το παιδί, το περνούσε κάτω από τον Επιτάφιο αν ήταν η σχετική περίοδος, το πήγαινε μέσα στο ιερό της εκκλησιάς… Παρατήρηση Σε ορισμένες κοινότητες θεωρούσαν ως θαυματουργό το πέρασμα του άρρωστου παιδιού κάτω από τα πόδια της καμήλας…124  Επίσης για να θεραπευτεί «…το πάσχον βρέφος λαμβάνουσιν ύδωρ ενέχον επτά αγιασμούς και πλύνουσι λίαν πρωί επί επτά ημέρας επί του τάφου του θανόντος…»125  Από τις πλέον δραστικές μεθόδους θεραπείας ήταν αυτή του τροχού. Σύμφωνα λοιπόν με αυτήν «…φέρουσι το βρέφος εις τον τροχόν του υδρόμυλου καθ’ ην στιγμήν στρέφεται και εκσφενδονίζει ύδωρ δι’ ου πλύνουσιν αυτό και ούτω σώζεται το βρέφος…».126 Δηλαδή και για να γίνει κατανοητό, γδύνανε το άτυχο βρέφος, πλησίαζαν το τσαρκ-φτερό του τροχού που πετούσε με σχετική δύναμη το νερό και το βάζανε τρεις φορές!  Μετά από όλα αυτά τα όμορφα και ωραία ζύγιζαν το παιδί δυο φορές την εβδομάδα για τη διαπίστωση της πορείας και της εξέλιξής του. Έτσι κάθε Τετάρτη και Παρασκευή τοποθετούσαν το παιδί στη μια πλευρά της ζυγαριάς και στην άλλη κοπριές για να «ιδούν αν έρχεται…αν προκόβει». Βήχας ή οκουρούκ ή κουρού οκουρούρουμ (ξηρός βήχας)… Σπασμωδική- απότομη εκπνοή αέρα από τα πνευμόνια που παράγει ιδιαίτερο ήχο… Συνηθισμένη κατάσταση, ιδίως τους χειμερινούς μήνες, που πάντως και σε κάθε περίπτωση, αντιμετωπιζόταν δραστικά. Έστω και με διαφορετικούς τρόπους. Έτσι τα ζεστά αφεψήματα με άγριες μολόχες, το κανονικό τσάι, αλλά και το βρασμένο κόκκινο πιπέρι, ήταν τα πλέον κατάλληλα μέσα με τα οποία καταπολεμούσαν τον κάθε μορφής βήχα. Όπως και το ζουμί των άσπρων γκούλιων βρασμένων μαζί με τριαντάφυλλα, που χρησιμοποιούσαν στη Μαλακοπή. Οι Φλοϊτενοί πάλι πίστευαν ως αποτελεσματικά και χρησιμοποιούσαν περισσότερο «τα ποδόλουτρα και γαργάρες με σκόνη σιναπιού… αλλά και με μπόλικα θερμά αφεψήματα που μαλάκωναν το μέσα…» Τώρα, σε περίπτωση που ο βήχας παρέμενε, συνιστούσαν ειδικά παρασκευάσματα, καταπλάσματα κυρίως αποτελούμενα από σκόρδο, βούτυρο, αλλά και λινόσπορο, που μετά σχετική παρασκευή τα άλειφαν στο στήθος του ασθενούς. Βεβαίως το μουσουλμανικό στοιχείο και όχι μόνο χρησιμοποιούσε και άλλες μεθόδους, εκτός των γνωστών και συνηθισμένων, όπως το «κρέμασμα κουρελιών σε συγκεκριμένα δένδρα»127 ή η τοποθέτηση πέτρας στη βάση ενός συγκεκριμένου δένδρου λέγοντας πως, «ας κρεμάσουμ’ σο τσαλού το κουρέλ’ να παρ’ τη βήχα μας». 124

Μαγικό τρυποπέρασμα Στο οικείο κεφάλαιο αναλύουμε τους τρόπους… 126 Αρχελάου Ι. Σ., ό.π., σ. 95 127 Τούτη τη θεραπευτική αγωγή χρησιμοποιούσε και το Ελληνικό στοιχείο. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Κωστάκη Θανάση, Ανακού ό.π. σ. 288. «…λίγο έξω από το χωριό, προς τα Σίλατα, ήταν του Χασάν αγά το τσαλού, μια αγριοτζιτζιφιά. Όταν υπέφερε κάποιος από αρρώστια, κυρίως από βήχα, 125

Βουζούνια ή δοθιήνες ή βιζούνους ή σιμπάν ή σπυριά Πυώδης και επώδυνη φλεγμονή με την αντιμετώπισή της με παραπλήσιες μεθόδους με τα αποστήματα. Έτσι μεταξύ των άλλων:  Έψηναν κρεμμύδια τα οποία με μπόλικο ζυμάρι, λάδι και κερί τοποθετούσαν πάνω στα σπυριά…  Αποτελεσματικό ήταν κα το μουσαμπά, δηλαδή το κερωμένο πανί που μαλάκωνε το μέρος και βοηθούσε στην απελευθέρωση του αποστήματος και την έξοδο του όλκους.128  Τα ίδια αποτελέσματα είχαν και με το δέρμα του νεοσφαγμένου προβάτου που τοποθετούσαν στα επίμαχα σημεία… παρατήρηση Ιδιαίτερα για το γυναικείο φύλο είχαν εξαιρετικότατες θεραπείες που πολλές φορές κατέληγαν στο μοιραίο. Έτσι σε αποστήματα του στήθους τοποθετούσαν κοπανισμένη, κατά προτίμηση, μαύρη κότα, για να πάρει την ασθένεια και τους πόνους! Εννοείται μαζί με τα φτερά και τα εντόσθια. Γάπαρτσεχ ή πρήξιμο πέλματος… Σπάνιες περιπτώσεις αλλά υπαρκτές. Τα πέλματα εξαιτίας της υπερβολικής κούρασης ή στραβοπατημάτων, παρουσίαζαν οιδήματα που προκαλούσαν δυνατούς πόνους. Συνιστούσαν το τύλιγμα του μέρους με καταπλάσματα, αλλά στις βαριές περιπτώσεις κατάπλασμα κοπανισμένου βατράχου! Γρίπη… Πρόκειται για μολυσματική ασθένεια που μεταδίδεται με ιό, κατά κανόνα επιδημική, και συνοδεύεται με πυρετό, καταρροή και νευραλγίες… Τώρα, το καλό κρασί θεράπευε τους μεγάλους… Όμως το καλό φαγητό όλους… Πάντως και σε κάθε περίπτωση συνιστούσαν ανάπαυση, μπόλικα αφεψήματα, επιθέματα, γαργάρες αλατιού. Δαγκάματα… Πολλά και μάλιστα προερχόμενα από διάφορες αιτίες που φυσικά το καθένα αντιμετωπιζότανε με ξεχωριστό τρόπο. Έτσι:  Στις περιπτώσεις εκείνες που κάποιος ή κάποια είχε την ατυχία να δαγκωθεί από σκορπιό, ή αράχνη, τότε… «τοποθετούσαν κοπανισμένο σκόρδο επάνω πάγαινε εκεί, χωρίς να μιλήσει στο δρόμο καθόλου κι έδενε στα κλαδιά του θάμνου ένα κουρέλι από φόρεμα ή από το μαντήλι του. Έλεγε έπειτα μια προσευχή, όποια θυμόταν, κι έφευγε μουρμουρίζοντας:το ντέρτι μου να τ’αφήκω εδώ και να πάω, τη στενοχώρια μου θα την αφήσω εδώ και θα φύγω και γύριζε χωρίς να μιλήσει σε κανένα. Το ίδιο κάμανε οι κάτοικοι της Αξού 128 Πύο



στο τραυματισμένο σημείο, αφού φυσικά προηγούμενα το είχαν καθαρίσει και χαράξει αρκετά ώστε να τρέξει λίγο αίμα…».129 Μια δεύτερη θεραπευτική αγωγή ήταν αυτή σύμφωνα με την οποία χρησιμοποιούσαν μετά τη χάραξη του σημείου κατάπλασμα γιαουρτιού, ξυδιού, ούζου και λίγου αλευριού. Αν πάλι κατ’ ευχή σκοτώνανε τον θύτη, δηλαδή τον σκορπιό, τότε τον κοπάνιζαν και τον τοποθετούσαν στην πληγή ως κατάπλασμα, με τη βεβαιότητα πως έτσι «στα σίγουρα έπαιρνε το κακό». Ιδιαίτερα στο «κέντημα» της αράχνης130 αφού χάρασσαν το σημείο επαφής έπρεπε, εκτός των παραπάνω και εφόσον ήθελαν άμεση αποτελεσματικότητα, «να βάλουν στην πληγή αίμα γαϊδάρου που το πήραν μάλιστα την ώρα που αυτός γκάριζε».131 Στις πλέον συνηθισμένες περιπτώσεις, αυτές δηλαδή που αφορούσαν δάγκωμα φιδιού,132 τότε τα μέτρα ήταν περισσότερα, μιας και πίστευαν πως κάνανε μεγαλύτερο κακό. Έτσι «αρχικά καθάριζαν το σχετικό σημείο, το χάραζαν και αυτό με καθαρό μαχαίρι ώστε να υπάρξει ροή αίματος, και τοποθετούσαν κατάπλασμα με γαλαγάστρα.133Φυσικά με την ταυτόχρονη πόση μεγάλων ποσοτήτων γάλακτος που θεωρούσαν πως “τραβάει” το δηλητήριο. Στις περιπτώσεις εκείνες που υπήρχε “θέρμη” στον ασθενή, λάβαιναν τα απαραίτητα μέτρα καταπολέμησης και της θέρμης με συνεχείς τοποθετήσεις κρύων επιθεμάτων στο τραυματισμένο σημείο…»134 Η πλέον περίεργη μέθοδος αντιμετώπισης του προαναφερομένου δαγκάματος, ήταν αυτή που ξέχωρα από τα παραπάνω μέτρα τοποθετούσαν στο επίμαχο σημείο κατάπλασμα με αλάτι, κρόκο αυγού, και πίτουρου. Η πλέον ακατανόητη πάλι μέθοδος ήταν αυτή που συνιστούσε κατάπλασμα από «κοπανισμένο δέρμα φιδιού με γλίνα χοίρου…»

Παρατήρηση Συνηθισμένα επίσης δαγκώματα ήταν τα προερχόμενα  από αρουραίους, που αντιμετωπίζονταν με τους ίδιους περίπου τρόπους.  σκύλους…Ιδιαίτερα για τους τελευταίους στις πληγές των δοντιών βάζανε κοσκινισμένα άσπρα φασόλια, αλλά και την πρασινίλα των μπακιρένιων νομισμάτων.  εντόμων, που πλένανε το σημείο με μπόλικο ξύδι και το επαλείφανε με λάσπη ζυμωμένη με νερό ή και λίγο γιαούρτι.

Δάκρυσμα ή δακρύρροια Για τις παθολογικές καταστάσεις, που ήταν σπανιότατες, συνιστούσαν καθαριότητα και συνεχείς επαλείψεις του σημείου με λιωμένη αζβάι (αλόη) με φτερό κότας ή και βαμβάκι. 129

Μαρτυρία Τελλόγλου Δέσποινας, ό.π. Αχράπου 131 Μαρτυρία Σταματιάδη Γιάννη, ό.π. 132 Φιδιού κάκα 133 Γαγαλάστρα (γαϊδουράγκαθο ;): Κατά τους μελετητές, Μαροχαλυβίδη, Κωστάκη κλπ πρόκειται για φυτό με μπόλικα αγκάθια που τρώγανε μόνο τα γαϊδούρια 134 Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ.12, α.α. 38, μαρτυρία Αλτίογλου Γεσθημανής 130

Διφθερίτιδα ή μπογματζάς ή μπόχσεν ή κουρμπαγού Πρόκειται για τη γνωστή, παιδική κυρίως, αρρώστια, που «έπιανε» το λαιμό. Τα αίτια πολλά μεταξύ των οποίων και «κάποιο σκουλήκι που έπνιγε τα φσάχα». Για την αντιμετώπισή της βάζανε ζεστά επιθέματα στο λαιμό αποτελούμενα κύρια από ψητά παντζάρια και κολοκύθια, αλλά… Αλλά και επιθέματα με κοπανισμένα βατράχια, γι’ αυτό λέγανε και την αρρώστια κουρμπαγού. Στη Δίλα πάλι πότιζαν τον άτυχο ασθενή με παρασκεύασμα αποτελούμενο από ούρα, κατά προτίμηση κοριτσιού, με κτυπημένα φρούτα τα οποία είχαν αφήσει δυο τρεις νύκτες έξω στα αστέρια…135 Δόντια χαλασμένα ή πονόδοντος ή τσουρούκ ντής Η καταπολέμηση κατά περίπτωση και ανάλογη της εκτάσεως του προβλήματος. Έτσι ο πόνος μπορούσε να αντιμετωπισθεί:  με οινοπνευματώδη ποτά, μέθοδο ακολουθούμενη έως και σήμερα.  με βρασμένη καλακάνθη και ξύδι διατηρούμενα επί αρκετή ώρα εντός της στοματικής κοιλότητας.  με ξύδι και αλάτι κατά την ανωτέρω μέθοδο.  με τη σκόνη κοπανισμένου δενδρολίβανου την οποία τρίβανε στο σημείο του πόνου. Στις ιδιαίτερες εκείνες παθολογικές καταστάσεις που τα δόντια «σαλεύανε»136 τα πλένανε με αλάτι ή και καλό κρασί και στη συνέχεια τοποθετούσανε σκόνη την οποία παρασκεύαζαν από μαστίχα μαζί με ροδόφυλλα. Πάντως στις περιπτώσεις εκείνες που το πράμα δεν ησύχαζε, χρησιμοποιούσαν «ντου καρπένι»137 για το βγάλσιμο των δοντιών… Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε την ακριβή μεθοδολογία της εξαγωγής οδόντων, κυρίως των εμπειρικών ιατρών, όμως οι περιπτώσεις αυτές μεταφέρθηκαν στο διάβα του χρόνου με τις αφηγήσεις των παλαιών ως κάτι το αποτρόπαιο, εξωπραγματικό, εφιαλτικό και προ πάντων φρικώδες!

Παρατήρηση Βεβαίως είχαν και αντίστοιχες θεραπείες για την πρώτη δύσκολη κατάσταση του ανθρώπου…αυτή της αρχικής οδοντοφυΐας. Έτσι για την ανακούφιση του βρέφους «…το πότιζαν με ρακί ή έτριβαν στα ούλα του λίγο κρεμμύδι»138. Παρατήρηση Από τις πλέον γνωστές ασθένειες των δοντιών ήταν αυτή της τερηδόνας, για την οποία λέγανε πως ήτανε κάποιο σκουλήκι που έτρωγε τα δόντια.139 Η αντιμετώπισή της ήταν περίπου όμοια με τις λοιπές ασθένειες των δοντιών.

135

Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 341 Μάλλον περιοδοντίτιδα 137 Τανάλια 138 Μαρτυρία Γιάννη Σταματιάδη, ό.π. «…συνήθως λέγανε το φσαχ βγαλ’ δόνια και με ένα κρεμμύδι κάνανε μαλάξεις στα ούλα. Βεβαίως για να του απαλύνουνε τον πόνο το πότιζαν με ρακί και του βάζανε κρύα επιθέματα… Πίστευαν στις θεραπευτικές ιδιότητες του κρεμμυδιού.» 139 Έφαέν ντα σκουλούτσ’ τα ντόντζα τ’. 136

Δυσουρία ή τσαλμάκ ή σιντίκ τουτκουνλμασή Οι παλιοί για τις περιπτώσεις αυτές λέγανε πως, «δεν μπορεί να τσακοντίσει»140 ή «ντιστίχην ντου χορί’ τ’».141 Και φυσικά γνώριζαν τα αίτια της προαναφερομένης δυσλειτουργίας ή καλύτερα πίστευαν πως προέρχεται κυρίως «από πέτρα που γεννάται στα νεφρά» ή «θρεμμένη σάρκα»…142 Πάντως και σε κάθε περίπτωση συνιστούσαν ως «λύσιμο»- ιατρικό για την πάθηση ζουμί αγριάδας αλλά και θυμίαμα βρασμένο σε νερό! Στα Δίλα, πάλι, εκτός των προαναφερομένων χρησιμοποιούσαν και ορισμένες ακραίες μεθόδους του τύπου: «ένα ποτήρι ούρα, κατά προτίμηση κοριτσιού143, στο οποίο τοποθετούσαν δυο βερίκοκα…τ’ άφηναν δυο τρεις μέρες στα άστρα κ’ έπειτα πότιζαν τον άρρωστο που δεν ήξερε τι έπινε»144 Βεβαίως υπήρχαν και περισσότερο ευχάριστα ιάματα όπως για παράδειγμα στο Σιβριχισάρ όπου δίδανε στον άρρωστο «ασπράδι αυγού με μέλι…» Παρατήρηση Επειδή οι πάσχοντες από πέτρα είχαν δύσκολο ύπνο τούς συνιστούσαν να κοιμούνται πάντοτε ανάσκελα ούτως ώστε ο ερεθισμός να είναι μικρότερος. Δυσκοιλιότητα ή καμπιζλίκ Μπόλικο καθάρσιο φερμένο από την Πόλη, αφεψήματα διαφόρων τύπων και παρασκευασμάτων, μπόλικο χυμό σουτλιέν (είδος φλαμουριού) και μόνο σούπες. Ειλεός Ασθένεια που προκαλούσε δυσφορία και πόνους την οποία λέγανε και δέσιμο των εντέρων.145 Τα κυριότερα γιατρικά που συνιστούσαν ήταν:  συνεχής κίνηση του αρρώστου…  μπόλικα αφεψήματα του τύπου φασκόμηλο, μολόχα, δυόσμος…  ελαφρά φαγητά. Παρατήρηση Στις δύσκολες περιπτώσεις βάζανε κατάπλασμα αποτελούμενο από βρασμένη μολόχα, γλίνα χοίρου, και πίτουρα, πάνω στην κοιλιά του πάσχοντος. Ελονοσία ή σουτμάς Είναι μια λοιμώδης ενδημική νόσος που οφείλεται στην παρουσία ορισμένων παρασίτων στα ερυθρά αιμοσφαίρια, μεταδίδεται με τα κουνούπια και συνοδεύεται από πυρετικούς παροξυσμούς.

140

Δεν μπορεί να κατουρήσει… Σταμάτησε το κατούρημά του… 142 Υπονοούσαν μάλλον τον προστάτη 143 Τα γυναικεία ούρα φαίνεται πως είχαν θαυμάσιες θεραπευτικές ιδιότητες γιατί βλέπουμε πως χρησιμοποιούνται σε αρκετές περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα και στον ίκτερο, διφθερίτιδα…. Ίσως με τη βεβαιότητα πως το κακό διώχνει το κακό. Ιδιαίτερα μάλιστα από γυναίκα…σε γυναίκα. 144 Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 341 145 Απόφραξη των εντέρων που προκαλείται από συστροφή… 141

Πρόκειται πραγματικά για μια ασθένεια που θέριζε, ιδιαίτερα μάλιστα το γυναικείο φύλο, μιας και το αρσενικό σχεδόν πάντοτε απουσίαζε στα αστικά κέντρα προς εύρεση εργασίας με αποτέλεσμα και οι γεωργικές εργασίες να δίδονται σ’ αυτές… Πολλοί μάλιστα ισχυρίζονταν πως η ύπαρξη πολλών χήρων στα καμπίσια χωριά οφειλότανε στους θανάτους των γυναικών εξαιτίας της αρρώστιας. Μιας αρρώστιας που ναι μεν σήμερα σχεδόν έχει εξαφανισθεί, όμως εκεί και τότε η ύπαρξή της προξενούσε τον τρόμο. Για την αντιμετώπισή της χρησιμοποιούσαν αρκετές είναι αλήθεια θεραπευτικές μεθόδους. Θρησκευτικοπρακτικές, αλλά και μαγικές. Στις πρώτες, για παράδειγμα, συμπεριλαμβάνονται οι ευχές του τοπικού ιερέα για ίαση, η ξεκούραση του αρρώστου, το καλό φαγητό, τα συνεχή αφεψήματα, το άνετο ντύσιμο, αλλά και «σκόνη κινίνης με αυγό και χυμό λεμονιού εκτεθειμένα στα αστέρια…και στην παγωνιά της νύκτας…» Στις δεύτερες, πάλι, όλες εκείνες οι διαδικασίες που μπορούσαν να προκαλέσουν τον τρόμο, μιας και πίστευαν πως έτσι θα γινότανε καλά ο ασθενής.146Παίρνανε λοιπόν ένα αβγό και το δένανε σε σπάγκο που είχε αρκετούς κόμπους. Κόβανε τα νύχια του ασθενή και γύριζαν το αβγό πάνω από το κεφάλι του κυκλικά λέγοντας διάφορα ακατάληπτα ξόρκια μέχρι…μέχρι που ξαφνικά το σπάνανε πάνω του… Ο φόβος ως γιατρικό ήταν διαδεδομένος σε αρκετές κοινότητες. Απλά διέφερε το μέσο που θα μπορούσε να προκαλέσει τούτη την αναταραχή. Έτσι στο Μισθί είχανε την παραπάνω μέθοδο, στο Φερτέκι πάλι ρίχνανε τον ασθενή ξαφνικά στα νερά του Αγίου Παντελεήμονα, ενώ στη Μαλακοπή και την Αξό τους ρίχνανε κρύο νερό…

Παρατήρηση Ιδιαίτερα τα παιδιά που μαραζώνανε εξαιτίας της ασθένειας τα πασάλειβαν σε όλο το σώμα «ξερή κοπανισμένη κοπριά σκύλου ανακατωμένη με μέλι ή χορηγούσαν ιδιόμορφα χάπια από κοπανισμένα μπαχαρικά ανακατωμένα με μέλι…πάντοτε νηστικά.» Εξάρθρωση ή γεριντέν τσικαρμάκ ή βγάλσιμο Συνηθισμένη κατάσταση ιδιαίτερα μάλιστα στην παιδική ηλικία. Τα σημεία γνωστά. Κύρια του χεριού, του ποδιού σε αρκετές περιπτώσεις , αλλά και του αστραγάλου… Η ιατρική συνιστούσε την επανατοποθέτηση του βγαλμένου μέρους και την υποστήριξη του με στέρεα αντικείμενα. Ξύλα για παράδειγμα ή και ξύλινες θήκες για τις δύσκολες περιπτώσεις. Ο ειδικός, μάλλον ο έμπειρος, το τραβούσε και το ξανάβαζε στη θέση του. Αφού προηγούμενα το είχε «τρίψει με μπόλικο λάδι». Το τύλιγε με καθαρά πανιά και συνιστούσε ηρεμία, ξάπλα και αποφυγή για ένα χρονικό διάστημα κάθε εργασίας. Βεβαίως υπήρχαν και οι πρακτικοί ή καλύτερα και άλλες μέθοδοι θεραπείας που περιελάμβαναν εκτός από την επανατοποθέτηση με τον ίδιο σχεδόν τρόπο και άλλα τινά όμορφα και ωραία του τύπου λάσπη από στάχτη και μουσαμπά μι ντου κερίκηροπάνι.

146

Τούτη η θεραπευτική μέθοδος είναι μάλλον δανεισμένη από το μουσουλμανικό ιατρικό συνταγολόγιο…

Για τους πόνους συνιστούσαν κάτι το άμεσα αποτελεσματικό. Μπόλικο κρεμμύδι στουμπισμένο σε ρακί και τυλιγμένο με καθαρό πανί στο επίμαχο σημείο.147 Επιληψία ή σεληνιασμός ή σάρα ή σορά τισυριλήκ Είναι η χρόνια πάθηση του νευρικού συστήματος η οποία εκδηλώνεται κατά διαστήματα με κρίσεις που χαρακτηρίζονται κυρίως από απώλεια της συνείδησης και σπασμούς. Φάρμακο ή φάρμακα δεν υπήρχαν, όμως… Όμως πίστευαν πως η εγκοίμηση του ασθενούς μέσα στην εκκλησιά μπορούσε να τον βοηθήσει αποτελεσματικά και με τη βοήθεια του Αγίου να απαλλαχτεί από το κακό. Βεβαίως υπήρχαν και ορισμένες παράξενες ιατρικές συνταγές που σύμφωνα με τους ερευνητές εφαρμόζονταν και μάλιστα «με καλά αποτελέσματα» όπως:  Συνεχή αφεψήματα από αγριάγγουρα αναμεμειγμένα με μέλι, ξύδι, κανέλα…  Θα έπρεπε ο ασθενής να φορά συνεχώς κατάσαρκα ζώνη, το δέρμα της οποίας προερχότανε από κεφάλι γαϊδάρου…  Συνεχώς θα έπρεπε να πίνει και κυρίως με τη λήξη του φεγγαριού, σκόνη από νύχια γαϊδάρου… Παρατήρηση Σύμφωνα με τη βασική θεραπεία ο σεληνιασμένος μεταφερόταν εντός του εκκλησιαστικού χώρου, τον διάβαζε ο παπάς μνημονεύοντας τα ονόματα γονέων, συγγενών, ζωντανών και πεθαμένων αλλά… αλλά σταύρωνε και το κεφάλι του με αίμα πουλερικού.148 Επίσης, πολύ καλό για τον ασθενή και την περαιτέρω εξέλιξη της ασθένειάς του ήταν:  -το μπήξιμο ενός καρφιού στο μέρος που ο ασθενής πάθαινε τους σπασμούς, για να «καρφώσουν» το κακό.  -τοποθετούσαν κόκκινο μαντήλι πάνω του και λέγανε μια ευχή Έρπης (ζωστήρ) ή κεμέρ Πρόκειται για ερυθροματώδες εξάνθημα επί της πορείας αισθητηρίου νεύρου που τις περισσότερες φορές συνοδεύεται και με ισχυρούς πόνους και με μεγάλη διάρκεια. Για να απαλύνουν τους πόνους και την ενδεχόμενη τάση φαγούρας, επαλείφανε το σημείο με μπεζιρέλαιο αλλά και αλοιφές με βάση το κατράμι. Ευλογιά ή ασιλαμάκ τσιτσέκ ιλετή Εξανθηματική, λοιμώδης, επιδημική, ιογενής νόσος, που έχει ως χαρακτηριστικό σύμπτωμα πυώδεις φλύκταινες σε όλο το σώμα που τις περισσότερες φορές αφήνουν βαθιές ουλές.

147

Ο γράφων είχε τη σχετική εμπειρία σε ηλικία μόλις 14 ετών. Σε στραμπούληγμα του αστραγάλου η συχωρεμένη η θεία του η Δέσποινα τον θεράπευσε αποτελεσματικά σύμφωνα με την ανωτέρω περιγραφόμενη μέθοδο. Δυστυχώς όμως δεν συνέστησε ανάπαυση… και έτσι συνεχίστηκε η παρακολούθηση των μαθημάτων. 148 Στα Λαογραφικά των Φλαβιανών Καισαρείας της Καππαδοκίας του Εμμ. Τσαλίκογλου υπάρχει ολάκερο κεφάλαιο αφιερωμένο στη σφαγή των πουλερικών (σελ139-140) για διάφορες αιτίες μεταξύ των οποίων και η ανωτέρω.

Πρόκειται περί μιας δύσκολης ασθένειας που εκεί και τότε, τις περισσότερες φορές, προκαλούσε μόνιμα τραύματα. Συγκεκριμένα μέτρα δεν υπήρχαν. Αρχικά πίστευαν πως με το καλό φαγητό και τον ύπνο μπορούσε ο ασθενής να θεραπευτεί. Αργότερα εφάρμοζαν ένα είδος εμβολιασμού…149 Επίσης κάπνιζαν τον άρρωστο με ξερά φύλλα σκόρδου ή βάγιας, τον τάιζαν γλυκά και τον πότιζαν ζεστά. Τελικά και για άμεσα αποτελέσματα χάραζαν ανάμεσα στα φρύδια με ξυράφι! Παρόλα αυτά αρκετοί τυφλώθηκαν από την ασθένεια και πάρα πολλοί είχαν μόνιμα τα σημάδια της… Παρατήρηση Σύμφωνα με τις διάφορες καταγραφές η αρρώστια πέρασε από τα χωριά της περιοχής το 1882 με θύματα αρκετά παιδιά.150

Ζοχάδες ή αιμορροΐδες ή μαγιασήλ (μαγιασούλ) Πρόκειται για παθολογική διεύρυνση των φλεβών του πρωκτού ή του κάτω άκρου του παχέος εντέρου που συνοδεύεται από φλεγμονή και θρόμβους… Πραγματικά η ταλαιπωρία από τούτη την κατάσταση ήταν και εξακολουθεί ίσαμε τα σήμερα να είναι προβληματική. Φυσικά και εδώ οι προτεινόμενες θεραπείες ήταν πολλές. Οι βασικότερες όμως και οι πλέον γνωστές σε όλον τον υπό μελέτη χώρο ήταν:  το καλό πλύσιμο με ασβεστόνερο…  η συνεχής τοπική καθαριότητα  τα υδαρή ανάλατα φαγητά  και τα πολύ καθαρά εσώρουχα… Βεβαίως υπήρχαν καταστάσεις σε έξαρση. Εκεί προσπαθούσαν να τις καυτηριάσουν με μπόλικο ξύδι, να τις σπάσουν και να τοποθετήσουν λίπος προβάτου ή να τις ξαναματώσουν με καθαρό πανί και να τοποθετήσουν άλλο εμποτισμένο με ξύδι… Μεταξύ άλλων πρότειναν και διάφορα καταπλάσματα και σκόνες, που φυσικά σκοπό είχαν να μαλακώσουν τα σημεία ή και να τα εξαλείψουν παντελώς. Έτσι μεταξύ όλων και:  άνθη χαμομηλιάς με λιναρόσπορο ξεραμένα και σε σκόνη.  φύλλα κισσού και λίγο θειάφι.  κορυφές αψιθιάς βρασμένες σε άσπρο κρασί.  Λουλούδια κούμπουρλου, δηλαδή αγριοτριανταφυλλιάς.  Λαπάς με κουκιά μαύρα, μαϊντανό και λάδι Επίσης υπήρχαν και πρακτικοί τρόποι που μπορούσαν να ανακουφίσουν δραστικά από τους πόνους. Όπως για παράδειγμα οι ατμοί:  -Βάζανε λοιπόν τον πάσχοντα γυμνό πάνω σε τσουκάλι που έβραζε λιναρόσπορο ή διάφορα βότανα και με αυτό τον τρόπο μαλάκωναν τα σημεία.  -Ή καίγανε το χόρτο μαγιασούλ οτού στο ταντούρι και «στήνανε» τον άρρωστο πάνω από τον δημιουργούμενο καπνό. 149

Κ Νίγδελη- Γ. Σταματιάδη, ό.π., σ. 232, «…μετά την επιδημία του 1895 επικράτησε μια μορφή εμβολιασμού- ασλάιμα. Σύμφωνα λοιπόν με αυτόν μια Τουρκάλα εμβολίαζε τους πάντες, μικρούς και μεγάλους, τρυπώντας υποδόρια ψηλά στο μπράτσο και βάζοντας υγρό που είχε πάρει από άλλο μπόλι αγνώστου προελεύσεως». 150 Θανάση Κωστάκη, ό.π., σ. 291

Παρατήρηση 1-Αξιοπρόσεκτο είναι το παρακάτω απόσπασμα για τη διάγνωση και θεραπεία των αιμορροΐδων που βρήκαμε στο περιοδικό ποικίλης ύλης «Μέντωρ» του 1871, γραμμένο από τον ιατρό Αρχ. Σαράντη, που γεννήθηκε, έζησε και εργάσθηκε στην περιοχή της Καππαδοκίας. «Η διάθεσις προς αιμορροΐδας γνωρίζεται από τους εξής χαρακτήρας. Από καιρόν εις καιρόν ο πάσχων αισθάνεται πόνους προς τα κάτω μέρη. Ως επί το πλείστον η κοιλία πάσχει από εμφράξεις. Περί τον πρωκτόν υπάρχει συχνά μια ενοχλητική φαγούρα και ιδρώς άφθονος, εις μερικούς αυτά τα συμπτώματα είναι συνηνωμένα με κεφαλαλγία… Θεραπεία Όσοι είναι υποκείμενοι εις αυτά τα συμπτώματα πρέπει να αποφεύγουν όλα τα θερμαντικά ποτά, ως καφφέν, το τζάϊ και την τζικολάταν. Να τρέφωνται με χορταρικά και οπωρικά και με πολύ ολίγον κρέας. Να αποφεύγουν όλα τα αλευρώδη και ανεμώδη φαγητά, να μη μένωσιν ακίνητοι πολύν καιρόν…»151 2-Αν παρ’ ελπίδα όλα τα παραπάνω λεπτομερώς καταγραφέντα δεν δώσουν λύση στο πρόβλημά σας, ε, τότε, εφαρμόσατε και τις δυο παρακάτω εξαιρετικότατες μεθόδους που αντλήσαμε από τη βιβλιογραφία του χώρου! α) Ο πάσχων θα πρέπει να παίρνει «…ανά δυο χάπια μεγέθους ρεβιθιού μεγάλου πρωί, μεσημέρι, βράδυ» τα οποία παρασκεύασε ο ίδιος με: Σήμα ρούμπα (;) δράμια 5 Γόμα κίτρων δράμια 5 Κόλλα κολλαρίσματος δράμια 5 2 μοσχοκάρυδα Ξινές φλούδες ενός ροϊδιού Ψίχα ψωμιού όση χρειάζεται β) «Και η προσκόλλησις 3-4 βδελλών εις τον πρωκτόν είναι ωσαύτως αποτελεσματική»152 Ηλίαση Πρόκειται για μια μορφή θερμοπληξίας που οφείλεται σε παρατεταμένη παραμονή του ανθρώπου κάτω από καυτό ήλιο. Λέγανε πως «ντόκιν ντου όλιους» ή «πήρεν το ζέστα»… Για τη θεραπεία της χρησιμοποιούσαν σχεδόν παντού επιθέματα με ξύδι, λιωμένο γιαούρτι με νερό ή και ξύδι, ξύδι με σκόρδο, αλλά… Αλλά άλειβαν το κορμί του «κτυπημένου» με λάσπη για να πάρει τη ζέστη. Ίκτερος ή σαραλήκ ή σαρουλούχ ή χρυσή Πρόκειται για τη γνωστή κιτρινάδα του προσώπου153 που ήταν το αποτέλεσμα κάποιου ματιού ή θεοδικίας. Συνεπώς ως πρώτη γιατρειά συνιστούσαν τις ευχές του

151

Αρχ. Σαράντη, «Υγειονομία, ήτοι κανόνες προς διατήρησιν της υγείας», Μέντωρ, Σμύρνη [1871], σ. 283 152 Βασίλειος Δεληγιάννης, «Σύμμεικτα λαογραφικά Κουβουκλίων», Μικρασιατικά Χρονικά τόμος Γ [1940], σ. 353.

τοπικού ιερέα που διάβαζε αρκετές ευχές για το λύσιμο του κακού, αλλά και τη συχώρεση… Αν πάλι τα πράγματα δεν πήγαιναν κατ’ ευχή, απευθύνονταν στις ειδικές του λυσίματος του ματιού και των λοιπών κακών. Επίσης κατέφευγαν και στους γιατρούς, κυρίως όμως στους πρακτικούς μιας και τους εμπιστεύονταν και πολύ μάλιστα. Οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τα δικά τους. Έτσι παίρνανε τον ασθενή απέναντί τους και…κόβανε μερικές ξυραφιές ανάμεσα στα φρύδια και στο μέσα μέρος του κάτω χείλους σε σχήμα σταυρού!154Με εξαιρετικά ελαφρό χέρι. Αν πάλι η κιτρινάδα ήτανε μεγάλη (ντεβέ σαρελεγέ), το τσάγκντεσμα (χάραγμα) συνοδευότανε και με «μάζεμα του αίματος το οποίο χορηγούσαν στον ασθενή με λίγο μέλι». Άλλοι πάλι σφάζανε κάποιο πουλερικό και χύνανε το αίμα του στο μέτωπο και σε όλο το πρόσωπο… Κάποιοι άλλοι επίσης βάζανε εφτά βερίκοκα σε ένα πιάτο, κατουρούσε σε αυτό ο άρρωστος, το τοποθετούσαν στο δώμα για να το δουν τα αστέρια και το σερβίριζαν το πρωί στον ασθενή. Υπήρχαν όμως και μερικοί που έτριβαν στο κορμί του αρρώστου μια αλοιφή που αποτελείτο από στάχτη,155 λίγο βοδινό λίπος και αίμα κότας… Ιλαρά ή ίλερις ή τσιτσέτσα ή τσιτσέκ ή κιζαμούχια ή μπέμπελη Πρόκειται για τη γνωστή εξανθηματική παιδική ασθένεια η οποία αντιμετωπιζότανε κύρια με καθαριότητα, προφύλαξη από κρυώματα, με γλυκά και διάφορα ζεστά αφεψήματα.156 Ισχιαλγία ή τσιγκνεμέκ ή ουιλούκ αγρεσή157 Η ασθένεια εκείνη που «ζλαντίζουν τα μέσα». Για το πρώτο στάδιο ή καλύτερα για τις απλές περιπτώσεις κάνανε εντριβές με ρακί κυρίως και τοποθετούσαν «μπλάστρι» με κοπανισμένο θυμίαμα πάνω σε γαλάζιο (;) χαρτί… Η πλέον πάντως αποτελεσματική θεραπεία ήταν το πάτημα στο σώμα που μάλλον προκαλούσε ανακούφιση. Από παιδιά και μεγάλους έως και μικρές αρκούδες. Ιδιαίτερα τις τελευταίες σημαντικές πληροφορίες αντλούμε από τα πονήματα του Φαιδ. Κουκουλέ και του Θανάση Κωστάκη όπου σύμφωνα με αυτά «ξάπλωναν

153

Παθολογική κατάσταση του οργανισμού η οποία συνίσταται στην παρουσία ουσιών της χολής στο αίμα και στους ιστούς…και κατά την οποία το δέρμα και οι βλεννογόνοι παίρνουν κίτρινο χρώμα… 154 Κ. Νίγδελη- Γ. Σταματιάδη, ό.π. σ. 232, «…η θεραπεύτρια κυρίως έκοβε λεπτή σάρκινη μεμβράνη κάτω από τη γλώσσα και στη συνέχεια γήτευε το παιδί, δηλαδή χάρασσε ελαφρά το μέσα μέρος του πάνω χείλους, ακολούθως χάραζε σε σχήμα σταυρού ανάμεσα στα φρύδια και κατόπιν έβαζε αλοιφή αποτελούμενη από σκόρδο λιωμένο και μέλι…». 155 Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 344, «από τουντούρι σπιτιού που ο άνδρας ή η γυναίκα είχαν παντρευτεί τρεις φορές…» 156 Σύμφωνα με τον Θανάση Κωστάκη, βλ Ανακού σ. 293, «στα 1901 έπεσε τόσο μεγάλη επιδημία ιλαράς στο χωριό που για λίγες μέρες μόνο ένα παιδί μπόρεσε να πάει στο σχολείο» 157 Πρόκειται για πόνους του ισχιακού νεύρου…

ακόμη στη γη για να τους πατήσουν οι αρκούδες που είχαν μαζί τους οι τσιγγάνοι όταν περνούσαν από το χωριό…»158 Κακαμά ή κοτσά ή ιδρωτίλες Δηλαδή τα σπυριά ή τα κοκκινίσματα στο σώμα απότοκα της συνεχούς εργασίας χωρίς τους ανάλογους κανόνες υγιεινής. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνιστούσαν συνεχή καθαρισμό του σώματος με πλύσιμο και με αρκετό αλατόνερο μάλιστα. Στις εξαιρετικές περιπτώσεις ή για τις εξαιρετικές περιπτώσεις συνιστούσαν Ίλιντζας νερό159, αλλά του φορούσαν μετά το πλύσιμο κάποιο κόκκινο ρούχο… Κάλοι ή Νασούρ Βεβαίως και δεν είναι ασθένεια. Παρόλα αυτά όποιος είχε την «τύχη» να τους «φέρει» στο σώμα του και ιδιαίτερα στα άκρα του, δεν ένιωθε και πολύ ευτυχής. Προσπαθούσε, μάλιστα, όταν ήταν και επώδυνοι, να τους αποβάλει με κάθε τρόπο στηριζόμενος στις συμβουλές των ειδικών. Έτσι, σε καυτό σχεδόν νερό το οποίο περιείχε και μικρές ποσότητες χαμομηλιού, εμπότιζαν τα άκρα που έφεραν τους κάλους για αρκετό χρονικό διάστημα. Αφού μαλάκωναν, τα έκοβαν σιγά-σιγά με ένα ακονισμένο μαχαίρι. Μετά την «επέμβαση» έκαναν συνεχείς επαλείψεις λαδιού ή τοποθετούσαν λιωμένη μαστίχα.

Κάταγμα ή σπάσιμο ή κιρκλήκ Εφάρμοζαν περίπου τις αυτές θεραπευτικές μεθόδους με τις εξαρθρώσεις. Προσπαθούσαν να ενώσουν τα σπασμένα μέλη, τα τύλιγαν με καθαρά πανιά εμποτισμένα με μελκέμ (αλοιφές) και τα δένανε σε ξύλα ή τα τοποθετούσαν σε αυτοσχέδιες ξύλινες θήκες. Τώρα οι αλοιφές είχαν σχετική ποικιλία. Μπορούσαν να είναι:  με αυγά, αλεύρι και κερί…  πανιά κερωμένα…  στουπωμένα σε μεγάλο βαθμό κρεμμύδια, σκόρδα, με ρακί…

Κάψιμο ή γιανμάκ Τα κύρια προτεινόμενα μέσα θεραπείας ήταν τα μελκέμ, δηλαδή οι αλοιφές. Ανάλογα φυσικά με την έκταση και το σημείο. Σε μια ευρύτατη ποικιλία, ανάλογη φυσικά με τον θεράποντα ιατρό του ασθενούς, που περιλάμβανε πολλά και διάφορα όπως καπνό, έως και ουντ (αλόη). 158

Φαιδ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Αθήνα, 1948 σ. 326 και Θανάσης Κωστάκης, ό.π , σ. 345 159 Δηλαδή από το χωριό Ιλίσου

Επίσης τα πλέον γνωστά και διαδεδομένα ήταν:  Η αλοιφή ντατλού μεχλέμ, που περιελάμβανε στη σύνθεσή της μαλακτικά ανακατωμένα με λάδι…  Σκόνη από καμένες τρίχες του κεφαλιού…  Ασβεστόνερο με το οποίο καθάριζαν επτά φορές την πληγή…  Λιωμένοι κρόκοι αβγών με λίγο μπεζιρέλαιο…  Το αποστραγγίδι του ασβεστόνερου ανακατωμένο με σουσαμόλαδο και σκόνη σουσαμιού…  Ωμά κοπανισμένα κρεμμύδια με τσαντούρ κουσάγ (χόρτο) ως αλοιφή. Παρατήρηση Πολλές από τις προτεινόμενες αλοιφές ήταν αποτελεσματικές και στα κατάγματα. Κήλη ή σακάτ Πίστευαν πως το «βουζούνι»160 τόσο του αφαλού όσο και της βουβωνικής χώρας προερχότανε από απότομες κινήσεις για το σήκωμα βάρους. Συνεπώς συνιστούσαν σε περίπτωση δυσφορίας κρύα επιθέματα, αλλά και γερά δεσίματα της μέσης με ειδικές μάλλινες ζώνες. Κλήμα Παιδική αρρώστια, κυρίως νηπίων, από τη δράση της οποίας βγάζανε σπυριά και κοκκινάδες στο κεφάλι και σε όλο το σώμα. Ως θεραπεία οι ειδικοί συνιστούσαν το περιεχόμενο μιας κανάτας, μισό κρασί- μισό νερό, « διαβασμένης» από τον ιερέα του χωριού, με το οποίο άλειβαν χείλη και κεφάλι! Κοκκύτης ή κοκίτης ή του γαϊδουριού ο βήχας ή ντεβέ εκσιργί Πρόκειται για τη γνωστή λοιμώδη παιδική ασθένεια που προσβάλλει το αναπνευστικό σύστημα και χαρακτηρίζεται από παρατεταμένο βήχα. Πίστευαν μάλιστα πως ήταν το αποτέλεσμα κάποιου ματιάσματος και γι’ αυτό συνιστούσαν ως πρώτη προσπάθεια αντιμετώπισης της ασθένειας τον ιερέα του χωριού. Μετά πρότειναν αφεψήματα με διάφορα βότανα, κυρίως τσάι, αλλά… Αλλά ως το πλέον αποτελεσματικό φάρμακο το γάλα γαϊδούρας. Βεβαίως υπήρχαν και άλλοι τρόποι όπως:  Οι εγκοιμήσεις των ασθενών στους ναούς  Κοίμιζαν το παιδί πάνω σε επτά κλήματα εμποτισμένα σε κρασί…  Ή το εξέθεταν στον πρωινό αέρα.

160

Προκαλείται από διόγκωση του οργάνου όταν μετακινείται έξω από τη κοιλότητα μέσα στην οποία κανονικά βρίσκεται…

Κοτί τόιμα ή κακό αίμα Δεν πρόκειται για ασθένεια, αλλά για μικρή προληπτική «επέμβαση», «για να φύγει το κοτί τόιμα, αλλά και για να μην βγάζει το παιδί σπυριά». Συμπληρωματικό καθήκον της μαμής που ξεγέννησε το φσάχ, το οποίο «αφού ξάπλωνε μπρούμυτα στο κρεβάτι του ’κανε ελαφρά με το ξυράφι μικρές κοψιές στο κορμί και στα πόδια… Μετά πάνω στις πληγές τοποθετούσε κοπανισμένο λουλάκι με κύμινο και ξερό δυόσμο, ζυμωμένα με μέλι και όλα αυτά για δυο μέρες γιατί στη συνέχεια καθάριζε τις πληγές με λαδάκι…»161

Κόψιμο, ή διάρροια ή ισάλ ή καρή αγρισή Πίστευαν πως ήταν το αποτέλεσμα της δράσης κάποιου σκουληκιού στο έντερο του ανθρώπου γι’ αυτό και ανάλογα και πάλι με την περιοχή, συνιστούσαν από τον παπά έως και επιθέματα στην κοιλιακή χώρα. Η αντιμετώπισή της γινότανε απλά και τα μάλα αποτελεσματικά. Στον ασθενή, λοιπόν, που «παιαίν’ καργιά τ’- τρέχει η κοιλιά του ή έχ’ ισάλ» εφάρμοζαν κατά περίπτωση και ανάλογα με την έκταση του προβλήματος τα παρακάτω:  τον άφηναν θεονήστικο για μια μέρα και ύστερα του έδιναν τσάι με μια δόση (;) ρακί και λίγη σούπα.  καίγανε κουρκουβάτσα, δηλαδή κόκκινα μυρωδάτα λουλούδια, το προϊόν το καβούρδιζαν με ρύζι και τάιζαν τον ασθενή  Πρότειναν μάλιστα ο άρρωστος να καταβροχθίζει μπόλικα εριστέ162 ή άλεθαν καβουρδισμένο ρύζι με ξερά φραγκοστάφυλα, έριχναν ρακί και ζουμί βρασμένων φύλλων κρεμμυδιού και… το προσέφεραν ως έδεσμα και φάρμακο.  Βεβαίως για τις πολύ δύσκολες περιπτώσεις, αυτές δηλαδή που συνοδεύονταν και με πόνους, τοποθετούσαν μετά τον καθαρισμό του εντέρου επιθέματα λιναρόσπορου.

Παρατήρηση Ιδιαίτερα για τα μικρά παιδιά που είχαν τέτοια συμπτώματα συνιστούσαν ένα γιατροσόφι που αποτελούνταν από: Μια τούφα από σπαθόχορτο (κηλήτς οτού) βρασμένο που πάντοτε μάζευαν τον μήνα Ιούλιο για να είναι αποτελεσματικό, προσέθεταν δυο κουταλιές ζάχαρη και μερικά φύλλα κυδωνιάς και πότιζαν το άρρωστο παιδί κάθε δυο ώρες. Κριθαράκι163 Πρόκειται για το γνωστότατο σπυράκι που βγαίνει στο μάτι που το λέγανε μάλιστα και σκυλιού κσάρ. Η θεραπεία του από απλή έως και σύνθετη.

161

Μαρτυρία Αλτίογλου Γεσθημανής, ό.π., βλ Κωστάκη Θανάση, Ανακού, ό.π. σ. 120 Σπιτικά ζυμαρικά 163 Μικρό φλεγμονώδες εξόγκωμα στην άκρη του βλεφάρου… 162

Ο χρόνος για παράδειγμα τις περισσότερες φορές, το τρύπημα του για να λευτερωθεί από το όλκους με βελόνα αποστειρωμένη στη φλόγα, το τρίψιμο του σημείου με ουρά σκυλιού, αλλά και το κάρφωμα καρφιού στα τσαλούδια.164 Και τέλος… Και τέλος «έδιναν ένα ξαφνικό μπάτσο». Που σοκάριζε μεν, θεράπευε δε μιας και με το τράνταγμα χυνότανε το κακό (πύο). Κρυολόγημα ή σουβουλούκ ή κουλούτζ Η αντιμετώπισή του γινότανε με τον ίδιο περίπου τρόπο με αυτόν της γρίπης αλλά…Αν ήτανε δυνατό και δεν έφευγε, τότε χρησιμοποιούσαν τα μεγάλα μέσα…τις βεντούζες. Σχεδόν γνωστές σε όλους μας μιας και χρησιμοποιούνταν μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν με αδιαμφισβήτητη μάλιστα επιτυχία. Αλλά και «μπλαστρί» από κοπανισμένο θυμίαμα με μπόλικο ρακί.

Λειχήνες ή λεισόνια Είναι η εξανθηματική δερματική πάθηση ανθρώπων και ζώων. Οι αποτελεσματικότερες θεραπείες τους γινότανε πάντοτε με διάφορες μελκέμ (αλοιφές) που συνιστούσαν οι κατά τόπους ιατροί. Έτσι:  βάζανε ζάχαρη και καλαμπόκι μαζί πάνω στη φωτιά και τα σκέπαζαν με μπακιρένια σκεύη με τους ατμούς από την καύση να θεωρούνται ως το αποτελεσματικότερο φάρμακο. Επίσης το προϊόν της καύσης θεωρείτο ιδανικό παρασκεύασμα για τις δύσκολες περιπτώσεις.  σε μερικές περιπτώσεις πάλι τοποθετούσαν κοπανισμένο σκόρδο.  ή τοποθετούσαν τη στάχτη του καμένου χόρτου που το λέγανε σουνάρ πάνω στα σημεία.  Ξεχωριστή και αποτελεσματικότατη ήταν η αλοιφή που τη φτιάχνανε με «σκόρδο, κοπανισμένες μαύρες σταφίδες, και λίγο βούτυρο ζωικής προέλευσης…» Λιποθυμιά ή μπαϊντισίν ή μπαγιλμάκ ή μπαϊλμά Πρόκειται για ξαφνική και προσωρινή απώλεια των αισθήσεων που οφείλεται σε κυκλοφοριακή διαταραχή του εγκεφάλου… Η θεραπεία γνωστή και εφαρμοζόμενη ίσαμε τα σήμερα. Τρίψιμο χεριών, σήκωμα ποδιών για να έρθει το αίμα στο κεφάλι, κατάβρεγμα του προσώπου με νερό, τοποθέτηση ξυδιού στα ρουθούνια…165 Λύσσα ή γουντούς ή γουντουλάτισμα ή κουντουρμάκ ή κουτουζλούκ Τα αίτια γνωστά. Το δάγκαμα από κάποιο ζωντανό που ήταν φορέας της νόσου.

164

Σταυροδρόμι… Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ. 12, α.α. 44, μαρτυρία Σταματιάδη Γιάννη :«εμπούχιζαν με ξίδι το λιποθυμισμένο και το μυαλό του ερχούτουν σο κεφάλι τ’» 165

Οι μέθοδοι θεραπείας πάλι της συγκεκριμένης ασθένειας ήταν κύρια και σχεδόν αποκλειστικά θρησκευτικοί, έως και δεισιδαιμονικοί. Φυσικά με τις δεύτερες να υπερτερούν. Έτσι:  Το πρώτο που κάμανε ήταν να κρύψουν τα ρούχα που φορούσε για σαράντα μέρες στο υπόγειο του σπιτιού. Άλλοι πάλι τα θάβανε. Φυσικά με την αντίστοιχη δίαιτα για το ίδιο χρονικό διάστημα που περιελάμβανε την αποφυγή γάλακτος, κρασιού, σκόρδων, κρεμμυδιών κ.α.  Το ψωμί ήτανε επίσης άριστο θεραπευτικό μέσο. Με μια προϋπόθεση. Να είναι ζυμωμένο από την οικογένεια του «δαγκαμένου» και ευλογημένου από τον οντζάχ.166 Που μόλις το διάβαζε θα έπρεπε να το φάει όλο ο ασθενής.  Σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελεσματικό για την καταπολέμηση της νόσου ήτανε το συκώτι ή το κρέας του λυσσασμένου ζώου.167  Περνούσαν τον άρρωστο κάτω από την κοιλιά του ψόφιου σκύλου τρεις φορές λέγοντας «το γιατρικό να μπει η λύσσα να βγει».168  Επίσης δεν άφηναν τον ασθενή για σαράντα μέρες να βγει από το σπίτι του, να κάνει μπάνιο για το ίδιο χρονικό διάστημα, να κοιμηθεί την τελευταία μέρα για να μην τον αρπάξει το κακό…  Για καλύτερα και πιο γρήγορα αποτελέσματα στην Αξό υπήρχε μια οντζάχ η οποία μασούσε μαύρες σταφίδες τις οποίες έδινε στον ασθενή να τις φάει με τη συνοδεία ακατάληπτων ευχών και επικλήσεων. Παρατήρηση Για να εξακριβώσουν αν το σκυλί που δάγκωσε κάποιον ήταν φορέας του κακού «κοσκίνιζαν» πάνω του νερό. Αν ψοφούσε, ήταν πραγματικά το ζωντανό άρρωστο και άρχιζαν τις σχετικές θεραπείες. Μαγουλάδες ή παρωτίδα Πρόκειται για μια λοιμώδη ασθένεια που εκδηλώνεται κύρια ως φλεγμονή των σιελογόνων αδένων συνοδευόμενη, τις περισσότερες φορές, με δυνατούς πόνους. Μεταξύ των θεραπειών ήταν:  το δέσιμο των μάγουλων με επιθέματα καταπλασμάτων κυρίως λιναρόσπορου.  η τοποθέτηση φετών από λεμόνι στις φλεγμονές.  η τοποθέτηση κόκκινου πανιού στο πρόσωπο του παιδιού και πάνω στα σημεία ζωγράφιζαν σταυρούς με χρώμα από σκουριά και κάπνα λέγοντας ταυτόχρονα ξόρκια και ανάλογες ευχές. Μαράζι ή μαράζ’ Ασθένεια της οποία τα μεν αποτελέσματα ήταν ορατά, αλλά όχι όμως γνωστές οι αιτίες. Ή καλύτερα πίστευαν πως μπορεί να προέλθει από διάφορες αιτίες, αλλά με κοινά συμπτώματα όπως: κατάθλιψη, έντονη στενοχώρια, συνεχή αφαγία, μεγάλη καχεξία κλπ. Έτσι έχουμε τους παρακάτω τύπους: 166

Κληρονομικό χάρισμα για θεραπεία… Το οποίο βεβαίως θεωρείτο και ως φυλακτό…πίστευαν πως καθιστούσε απρόσβλητους από νόσο τους υγιείς ανθρώπους αν το έτρωγαν 168 Θανάση Κωστάκη, ό.π. σ. 301 167



Το «αγαπητικό» μαράζι για τους νέους και τα κορίτσια. Οφείλονταν σ’ εκείνο το φτερωτό αγγελάκι που κτυπούσε αδιάκριτα μην υπολογίζοντας τόπο και χρόνο και με τους νέους να μην μπορούν να αντιδράσουν διότι «έτσι έπρεπε, το απαιτούσε η τάξη και η ηθική, ο κοινωνικός περίγυρος, τα ειωθότα της εποχής». Ιδιαίτερα μάλιστα όταν υπήρχε σχετική άρνηση από πλευράς της οικογενείας κάποιου ή κάποιας. Τους «κτυπημένους-μαραζωμένους» τους λέγανε και «μαϊμένους= μαγεμένους». Φυσικά η λύση στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι ιατρικής φύσεως, αλλά κυρίως ανθρώπινης επαφής… Το μαράζι που προέρχεται από το κακό μάτι και που ο ασθενής λιώνει κυριολεκτικά. Σε αυτές τις περιπτώσεις βεβαίως η λύση δεν είναι ο γιατρός, αλλά η κυρά Σουλτάνα η ξεματιάστρα, ή ο Οτζάχ του χωριού που θα κάνει τα απαραίτητα! Τα οποία βεβαίως ήταν πολλά και ποικίλα, σημαντικά μα και ασήμαντα. Υπήρχαν και οι σχετικά ελαφριές περιπτώσεις οι οποίες μπορούσαν να προέλθουν κυρίως από την έκθεση του ατόμου σε υπερβολική ζέστη. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνιστούσαν γερά λουτρά με νερό «όπου είχαν βράσει φύλλα καρυδιά και ιτιάς»169 Για τις δύσκολες περιπτώσεις συνιστούσαν σχετική δίαιτα και αποφυγή ορισμένων τροφών όπως: πλιγουριού, αβγών, αλλά και την βρώση ρυζιού και γλυκών. Τέλος, για τις εξαιρετικά δύσκολες περιπτώσεις που προέρχονταν από κάθε αιτία προσέφευγαν, ξέχωρα από τα παραπάνω, σε δραστικότερες μεθόδους αντιμετώπισης της ασθένειας, όπως: α-Άλειβαν τον ασθενή με πετιμέζι ζυμωμένο με χώμα δίδοντάς του μάλιστα ένα μικρό κομμάτι για να φάει… β-κοπάνιζαν ένα μικρό περιστέρι και όπως ήτανε ζεστό το τύλιγαν στη μέση του. Μέθη

Φυσικά και δεν ήταν ασθένεια όμως λάβαιναν, για την αντιμετώπισή της, αρκετά κατασταλτικά μέτρα. Η πλέον σημαντική προσπάθεια πάντως εστιαζότανε στο να προκαλέσουν εμετό, διότι πίστευαν πως έτσι θα απελευθερωνότανε από το επικίνδυνο βάρος του στομάχου που προκαλούσε τις ζαλούρες, την αστάθεια, τους φοβερούς πονοκεφάλους και όλα τα συναφή. Έτσι για να γίνει αυτό χορηγούσαν στον δράστη μπόλικα τουρσιά…αλλά και αλατόνερο. Σε ορισμένες περιπτώσεις τον πότιζαν με ξύδι, κάποιες άλλες φορές πικραμύγδαλα και στις περισσότερες του έριχναν κρύο νερό στο κεφάλι… Το αξιοσημείωτο είναι πως υπήρχαν για την αντιμετώπισή της και προληπτικά μέτρα. Λέγανε λοιπόν πως για να προλάβει κανείς τη μέθη έπρεπε να πιει πιο μπροστά λίγο λάδι.

169

Ό.π., σ. 295

Μελάνωμα… ίσως τιβγά Δεν γνωρίζουμε ακριβώς την ονομασία τούτης της παιδικής ασθένειας, αλλά σε κάθε περίπτωση έπρεπε οι γονείς να πάνε το φσάχ στο γιατρό διότι διαφορετικά μπορούσε ακόμα και να πεθάνει. Τα συμπτώματά της ήταν «μελάνιασμα από τα φρύδια και πάνω αλλά και στις φλέβες του κεφαλιού». Ισχυρίζονταν, μάλιστα, πως ήταν αποτέλεσμα θεϊκής τιμωρίας και πως γεννιότανε έτσι το παιδί από την κοιλιά της μάνας του. Έτσι, εκτός από τις σχετικές ευχές της εκκλησίας για την αποκατάσταση της υγείας του νεογέννητου, οι μοναδικές καταγεγραμμένες θεραπευτικές μέθοδοι ήταν:  κοπανισμένα σκουλήκια ανακατεμένα με καραμπογιά πάνω στα φρύδια αφού προηγούμενα χαραζόταν το μέρος με ξυράφι απαλά…  κοπανισμένη ρόβη ζυμωμένη με λάδι πάνω στον αφαλό του μικρού, αφού προηγούμενα το πότιζαν με λίγο ζουμί από ραπάνι ανακατεμένου με ξύδι για «να σκοτώσουν του τζιεριού το σκωλέκ’». Παρατήρηση Βεβαίως υπήρχαν και πιο δυναμικές θεραπείες μεταξύ των οποίων το σημάδεμα με πυρωμένο βελόνι του σώματος του μικρού, το πότισμά του με γάλα μαύρου γαϊδουριού και το τύλιγμά του με τομάρι νεοσφαγμένου ζώου.

Μυρμηκιές ή μυρμηγκιές ή ακροχορδόνες ή σίγρια ή κορ κεβενίδια Δηλαδή τα μικρά σαρκώδη εξογκώματα στο δέρμα ιδίως χεριών και ποδιών… Υπήρχαν διάφορες θεραπείες όπως:  τα ξόρκια και ιδιαίτερες ευχές.  διάφορα μαλακτικά από βότανα.  ο ζωμός του σουσούρ που τα έκαιγε.  αλλά και ένα αβγό με σαράντα σπυριά σίκαλης «διαβασμένα» και χωμένα στο χώμα. Παρατήρηση Η καλύτερη περίοδος εξάλειψής τους ήταν αυτή του καινούργιου φεγγαριού. Σφάζανε μια μαύρη κατά προτίμηση κότα, παίρνανε τα άντερά της, τα κρατούσανε στα χέρια και, δένοντας κόμπους, έλεγαν σε καθένα ένα κομμάτι από το «πιστεύω». Στη συνέχεια παράχωναν τα έντερα και πίστευαν ότι μέχρι να λιώσουν θα φεύγανε και οι μυρμηγκιές. Μώλωπες Δηλαδή μελανιές του δέρματος από κτύπημα που συνήθως συνοδεύονται και με πρήξιμο του σημείου. Και εδώ η συνιστώμενη θεραπεία ήταν ανάλογη με την έκταση και το είδος του προβλήματος. Για παράδειγμα διαφορετική θεραπεία συνιστούσαν για τους απλούς μώλωπες που προέρχονταν από ένα κτύπημα και μάλιστα σε ένα συγκεκριμένο σημείο και άλλη για πέσιμο από το άλογο.

Για τις απλές περιπτώσεις πρότειναν μαλάξεις με λάδι και ξύδι ενώ στις μεγαλύτερες σε έκταση πρότειναν να τυλιχθεί το κτυπημένο μέρος με δέρμα νεοσφαγμένου προβάτου! Πάντως σχεδόν σε όλες τις καταστάσεις συνιστούσαν και την τοποθέτηση κοπανισμένων κρεμμυδιών ή βρασμένων πρασόφυλλων. Τα τελευταία ιδιαίτερα τα χρησιμοποιούσαν τοποθετώντας τα πάνω στα σημεία με λίγο λίπος. Στις εξαιρετικές περιπτώσεις πάλι οι θεραπευτές μετά την εντριβή του μώλωπα με το λάδι τοποθετούσαν το προαναφερόμενο δέρμα του ζώου όμως μαζί με κοπανισμένα κρεμμύδια, αναμεμειγμένα με σταφίδες και μια φρεσκοσφαγμένη κότα… Νευρόπονος ή σινίρ χαστά ή σιραζέ… Κατά την άποψη των ειδικών όλοι οι πόνοι προέρχονταν από τα νεύρα. Άρα «καλά νεύρα, καλός οργανισμός». Όμως κάθε πόνος είχε το δικό του γιατρικό. Γενικά όμως οι γιατροί της εποχής φρόντιζαν να τους εξουδετερώσουν με δυνατά τριψίματα…αλλά και με τρυπηματάκια- τσιμπιματάκια στα επίμαχα σημεία με βελόνες πλεξίματος. Ούλα ή ντης ετέ ή ουλίτιδα ή αγίζ αγρισί Για τις περιπτώσεις φλεγμονής στόματος- ούλων ή χαλαρώματος (μάλλον περιοδοντίτιδα), συνιστούσαν επαλείψεις με οινόπνευμα ή μείγμα χυμού προερχόμενο από λεμόνι και κοπανισμένα γαρύφαλλα. Ενίοτε και λίγο σταχτόνερο. Αλλά και επάλειψη με μείγμα γαλαζόπετρας, κουκουτσιών χουρμάδων, φλουδών καρπουζιού και κοτσανιού μελιτζάνας, απάντων καβουρντισμένων και σουρωμένων από ψιλό μαντήλι. Παράλυση ή κιοτρουμλούκ ή καλμάκ ή τσαγούλ’ σιν170 Πρόκειται για την εξασθένηση, μείωση ή απώλεια της ικανότητας για κίνηση λόγω βλάβης των νευρικών ινών ή μυών του σώματος. Πίστευαν πως προερχότανε από διαβολική επήρεια και συνεπώς η πλέον κατάλληλη ενδεικνυόμενη θεραπεία ήταν αυτή της θρησκευτικής ιάσεως. Έτσι συνιστούσαν τις γνωστές εγκοιμήσεις σε ορισμένους ναούς και τις ευχές του ιερέα με αντίστοιχα ταξίματα Βεβαίως συνιστούσαν και διάφορα άλλα όπως:  εντριβές στα σημεία παράλυσης με ξύδι, αλλά και λάδι.  ζεστά επιθέματα πίτουρου, αλλά και λιναρόσπορου. Παρονυχίδες ή τριγυρίστρες ή ντολαμάγια Σε περίπτωση μόλυνσης του νυχιού(ντολαμά) συνιστούσαν κατάπλασμα αποτελούμενο από κοπανισμένο βάτραχο ή κολεβέστρες (κολεόπτερα) στο σημείο του ερεθισμού. 170

Κουτ ολντού= έγινε παράλυτος

Πέτρα στα νεφρά ή τη χολή ή χολολιθίαση Δηλαδή ο σχηματισμός και παρουσία αλάτων (πετρών) που προκαλούν από δυσφορία έως και πόνους. Για ριζική θεραπεία πρότειναν πολλά όπως: ελαφρά πηδηματάκια, μεγάλα, πέσιμο από ύψος, τσακώντισμα- κατούρημα συγκεκριμένες ώρες, ποικίλες δίαιτες, αλλά… Αλλά το καλύτερο φάρμακο ήταν αφέψημα από βρασμένο μαϊντανό. Πληγές και πρηξίματα…γενικά Έχουμε κατ’ επανάληψη πει πως κάθε περίπτωση αντιμετωπιζότανε ξεχωριστά και ήτανε ανάλογη με την έκταση και το είδος του προβλήματος. Υπήρχαν όμως και μερικές γενικές καταστάσεις, μάλλον ήπιες και τα μάλα συνηθισμένες. Σε αυτές, όπως για παράδειγμα τρυπήματα από καρφιά ή μυτερές πέτρες ή μικρομάτωμα από κόψιμο, πρότειναν αλοιφή που παρασκεύαζαν με φρέσκο βούτυρο ανάλατο, αλεύρι σίκαλης και λίγο γιαούρτι… Πληγές και πρηξίματα σε…έκταση Ανεξάρτητα από τις κατά περίπτωση θεραπείες, για τούτες τις ιδιαίτερα επώδυνες καταστάσεις συνιστούσαν τη γελέτς μεχλεμί, δηλαδή αλοιφή του ξίφους. Μια αλοιφή αποτελεσματική σύμφωνα με τους ειδικούς σχεδόν για κάθε πληγή και πρήξιμο της οποίας η παρασκευή ήταν αρκετά δύσκολη μιας και τα συστατικά της πολλά κα σύνθετα. Έτσι: «Παίρνανε τσαμ σακεζέ (ρετσίνι πεύκου)…λίπος από ντόνγιαγε (νεφραμιά)…μαστίχα χιώτικη…τρίμμα από άπιαστο σαπούνι…και λάδι. Κατά τη διαδικασία του βρασίματος ρίχνανε και ζουμιά από κρεμμύδι…» Όλα αυτά λοιπόν ως αλοιφή τα τοποθετούσαν στις πληγές και τα πρηξίματα…

Πνευμονία ή σατλιτζάν ή ακ τζιγιέρ ή ακ μαρασή Πρόκειται για οξεία λοιμώδη ασθένεια που προκαλεί φλεγμονές στους πνεύμονες… Μια λοιπόν από τις πλέον επικίνδυνες ασθένειες η οποία σε αρκετές περιπτώσεις κατέληγε, τότε τουλάχιστον, στο μοιραίο. Πάντως πίστευαν πως προέρχεται πάντοτε από το κρύο, πως βουλώνουν τα πνευμόνια, πως το άτομο καταπονείται και κατά συνέπεια θα έπρεπε πρώτα να το ζεστάνουν και μετά να το βοηθήσουν να ορθοποδήσει… Έτσι συνιστούσαν:  Καταπλάσματα λιναρόσπορου.  καταπλάσματα πίτουρου.  χορήγηση αφεψημάτων.  κυδώνι ψημένο με λιβάνι και στάχτη.  σφάζανε μια μαύρη, κατά προτίμηση, κότα και όπως ήταν ανοιγμένη την τοποθετούσαν στο σώμα του άτυχου ασθενούς για μια ολάκερη μέρα…  «κόβανε» βεντούζες, ξυραφιές στα πλευρά, κοφτές βεντούζες, για «να βγει το κακό αίμα», κολλούσαν βδέλλες. 57

παρατήρηση Μεταξύ των άλλων απαγόρευαν στον ασθενή να πίνει γενικά οινοπνευματώδη ποτά, αλμυρά, να τρώει κρύα φαγητά ή και γλυκά. Πολυουρία Το αντίθετο ακριβώς από τη δυσουρία ή το τσαλμάκ. Η κατάσταση εκείνη δηλαδή που το τσακόντισμα (κατούρημα), γινότανε σε υπερβολικά μεγάλη συχνότητα. Τώρα, κατά την άποψη των ειδικών «χαλάρωναν τα νεύρα τους ή άνοιγαν τα μέσα τους» και γι’ αυτό συνιστούσαν, εκτός από την αποφυγή πολλών υγρών και υδαρών φαγητών, την τοποθέτηση καταπλάσματος που αποτελούνταν με λιωμένο θυμίαμα, κερί εμποτισμένου με ρακί στη μέση του ασθενούς. Πονοκέφαλος ή κεφαλαλγία ή αγρή Οι θεραπείες πολλαπλές. Από ξεκούραση και μπόλικο τσάι, έως και την τοποθέτηση φετών ωμής πατάτας στα μηνίγγια του πάσχοντος. Αλλά και εντριβές στο μέτωπο με μπόλικο ξύδι ή και ρακί. Σε ορισμένες πάλι περιπτώσεις άλειβαν το πρόσωπο του πάσχοντος με λίγο πετιμέζι και σε κάποιες άλλες τοποθετούσαν κρύα επιθέματα. Το μουσουλμανικό στοιχείο χρησιμοποιούσε ένα κατάπλασμα φτιαγμένο από κτυπημένα φύλλα κισσού και μπόλικο ξύδι. Πίστευαν επίσης πως το κάρδαμο με λίγο κρασί μπορούσε να πάρει όλους τους πόνους. Παρατήρηση Ιδιαίτερα αποτελεσματικές, κατά περίπτωση, ήταν του «Μαγιού σουλούκια», δηλαδή οι ανοιξιάτικες βδέλλες τις οποίες τοποθετούσαν στους κροτάφους του πάσχοντος. Πονοκέφαλος – πίεση (;) Εκτός φυσικά των ανωτέρω περιγραφομένων θεραπειών, δηλαδή των διαφόρων καταπλασμάτων και των βδελλών, για την αποφυγή οποιουδήποτε συμβάντος οι γυναίκες ράβανε στο κάλυμμα της κεφαλής των ανδρών τους ένα κομμάτι σιδήρου171 το οποίο, σύμφωνα με τους ειδικούς, θα τους προστάτευε απορροφώντας συνεχώς το κακό. Πυρετός ή εμπύρετη κατάσταση ή νισά ή νισκιά ή σητμά ή αραλήκ σητμά Δηλαδή παθολογική κατάσταση όπου παρατηρείται μη φυσιολογική άνοδος της θερμοκρασίας του σώματος. Σύμφωνα λοιπόν με τα ιατρικά δεδομένα και τις γνώσεις των ειδικών θα έπρεπε με κάθε θυσία να «σβήσουν» τη θέρμη. Η οποία μπορούσε να προκαλέσει μεγάλο κακό εάν και εφόσον συνεχιζότανε για μεγάλο χρονικό διάστημα.

171

Μιχλαντούζ

Συνεπώς όλες οι συμβουλές και τα προτεινόμενα μέσα αποσκοπούσαν στην καταστολή της. Έτσι:  δένανε το αριστερό, της καρδιάς που λένε, χέρι του αρρώστου γερά πιστεύοντας πως με αυτόν τον τρόπο η θέρμη θα πέσει.  τοποθετούσαν στο κεφάλι του ασθενούς επιθέματα βουτηγμένα στο ξύδι.  του χορηγούσαν συνεχώς αριάνι.  στον υψηλό πυρετό τοποθετούσαν τα πόδια του ασθενούς σε σκάφη με χλιαρό νερό «για να πάρει έτσι την κάψα…»  στις ίδιες καταστάσεις τοποθετούσανε και φέτες από ωμές πατάτες με λίγο καφέ, αν υπήρχε, ή εμποτισμένες στο ξύδι, στο μέτωπο του πάσχοντος.  τον «βάλλισκαν ντου σου πετσί», δηλαδή τον βάζανε σε δέρμα που δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ο άπλυτος σάκος στομάχου σφαγμένης αγελάδας ως καπέλο, αλλά ταυτόχρονα και το σώμα του με το υπόλοιπο τομάρι.  τοποθετούσαν στο κορμί του αρρώστου, ιδιαίτερα μάλιστα όταν η εμπύρετη κατάσταση συνοδευότανε και με σπασμούς ή «τουρτούρες», ζεστές πέτρες τυλιγμένες με καθαρά πανιά. Στειρότητα Περί αυτής μιλήσαμε στο οικείο κεφάλαιο και επισημάναμε τους θρησκευτικούς τρόπους επέμβασης προς θεραπεία της στέρφας κυράς, όμως… Όμως υπήρχαν και οι «ιατρικοί τρόποι» και μια σειρά μεθόδων για να μπορέσει η κυρά να γκαστρωθεί… Έτσι με τα πρώτα συμπτώματα ατεκνίας, τα οποία φυσικά προκαλούσαν ανησυχία σε όλη την οικογένεια, άμεσα και κρυφά κατέφευγαν στους ειδικούς για βοήθεια.  Με την πλέον χαρακτηριστική που ήταν η βεντούζα. Ένα πήλινο ζεστό τσουκάλι που τοποθετείτο ανάποδα στην κοιλιά της γυναίκας, προ της συνευρέσεως. Μέθοδος που στηριζότανε στη δια της θερμότητας διαστολή, προφανώς των σαλπίγγων.  Ή στάχτη ζεστή μέσα σε ύφασμα πάλι στο επίδικο σημείο, προ της πράξεως.  Ή στα μαντζούνια…τα γνωστότερα των οποίων περιείχαν μέλι, βούτυρο, αμύγδαλα.172  Ή η βρασμένη μολόχα, δηλαδή η τοποθέτηση πάνω από το καζάνι της γυναίκας για να ιδρώσει και να μαλακώσουν τα από μέσα της…  Ή ζεστά επιθέματα στα επίδικα σημεία. Από τις τεχνικές πάλι συνιστούσαν  το δέσιμο της μέσης με μια κλωστή.173  το τράβηγμα της μέσης προ της συνευρέσεως. Υπήρχαν βεβαίως και οι πλέον δραστικές μέθοδοι τις οποίες και αναφέρουμε:  Έτσι, για παράδειγμα, μερικοί μάζευαν κοπριά κότας την οποία βράζανε και την τοποθετούσαν… στον κόλπο της γυναίκας.  Ή σπάζανε αβγό λελεκιού το οποίο ζύμωναν με σκόνη κοπριάς σκύλου και με μέλι τάιζαν τη στέρφα κυρά. 172 173

Μαρτυρία Σταματιάδη Γιάννη ό.π. Θανάση Κωστάκη, ό.π., σ. 154



Ή ζύμωναν καράντασι με ρίζα ζενζερίς και γαρύφαλλο, κάμανε κεφτέδες και τους τοποθετούσαν στον κόλπο της γυναίκας…για να «ισάσ’ η μήτρα».174 Για να δοκιμάσουν μάλιστα την αποτελεσματικότητα του φαρμάκου βάζανε και λίγο σκόρδο. Αν η μυρωδιά «έφτανε» στο στόμα, τότε η μήτρα είχε πάρει την κανονική της θέση.  Ή τοποθετούσαν ζεστό αβγό στον κόλπο της …  Ή απαγόρευαν στη γυναίκα να πιει πολύ νερό.175  Ή της έδιναν να πιει ούρα καμήλας βρασμένα με κουκιά. Στο σημείο αυτό βάσιμα πιστεύουμε πως αξίζει τον κόπο να αναφερθούμε και στις γνωστές μεθόδους αντισύλληψης…Διότι ναι μεν είναι ο καλός Θεός που έδιδε τα παιδιά, αλλά τα ευλογημένα κόστιζαν. Συνεπώς σε πλήρη διάταξη και εφαρμογή από τις ειδικές, τα στειροβότανα. Χόρτα και μέθοδοι, ως επί το πλείστον, που τα ανακάλυπταν μόνο αυτές. Να επισημάνουμε πως δεν υπάρχει, εξ όσων τουλάχιστον γνωρίζουμε, καμία καταγραφή των προαναφερθεισών μεθόδων αντισύλληψης. Απλά οι μαρτυρίες κυρίως, αλλά και οι βιβλιογραφικές καταγραφές, αναφέρουν το πρόβλημα της πολυτεκνίας και συγκεκαλυμμένα τις προσπάθειες ορισμένων για την αποφυγή της σύλληψης.176  Έτσι, για παράδειγμα, οι κολπικές πλύσεις με νερό, ξύδι και λεμόνι, μετά φυσικά την πράξη, ήταν «ένα κι ένα» …  Αλλά και το διάλυμα που περιείχε «λάδι ελιάς με πολτό ροδιού και λίγο εκχύλισμα καπνού», τοποθετούμενο στα «επίμαχα» μέρη, προσέδιδαν και αυτά την ανάλογη προστασία…  Βεβαίως και η σωματική άσκηση της γυναίκας, δηλαδή τα πηδήματα από το κρεβάτι στο πάτωμα ή από ύψους, μετά φυσικά την πράξη, ήταν και αυτά μια καλή μέθοδος. Στομαχόπονος ή πόνος της κοιλιάς ή καρήν αγρισή Μια συνηθισμένη κατάσταση προερχόμενη από πολλές αιτίες. Πάντως και σε κάθε περίπτωση συνιστούσαν:  Ελαφριά φαγητά.  Ούζο.  Μείγμα πετιμεζιού με βρασμένο πιπέρι.  Αφεψήματα.  Τοπικές εντριβές.  Κενώσεις για την απελευθέρωση του στομάχου.

Παρατήρηση Σε περίπτωση συνέχισης των πόνων ή ενδυνάμωσής των συνιστούσαν μαζί με τις τροφές και λίγη «ξερή κοπριά σκύλου κοπανισμένη και ζυμωμένη με μέλι…»

174

Ό.π. σελ 352 και Μαυροχαλυβίδης Γ, ό.π., 277 Προφανώς για να προλάβουν την ούρηση και την αντίστοιχη «πτώση- παράσυρση» του σπέρματος. 176 Σημ: αν και βεβαίως η έκτρωση αποτελούσε, αφενός αμαρτία, αλλά και αφετέρου μια διαδικασία επώδυνη και άκρως επικίνδυνη με τα μέσα και τις μεθόδους της εποχής, εν τούτοις στις «κακίες» της η γιαγιά τού συντάκτη μνημόνευε μερικές «αφορισμένες» που την κάνανε… Να σημειωθεί επίσης πως επρόκειτο περί ενός ταμπού, θέματος δηλαδή που απέφευγαν οι πάντες, δημόσια τουλάχιστον να εκφραστούν. 175

Στοματίτιδα ή μπαμπουχτσά Ασθένεια κυρίως των μικρών παιδιών, αλλά και μεγάλων ακόμα, συχνότατης μάλιστα, μιας και οι κανόνες υγιεινής εκεί και τότε δεν τηρούνταν με τόση σχολαστικότητα και οι προτεινόμενες θεραπείες όχι και τόσο αποτελεσματικές. Έτσι στα νεογέννητα φσάχα που παρατηρούνταν οι σχετικές φλεγμονές, τα καθάριζαν με χαμομήλι, βάζανε κρύα επιθέματα, αλλά και κοπανισμένο «κάντιο». Συμφόρηση ή νταμναμάς ή τσαλγούν ή εγκεφαλικό (;) Μια κατάσταση σαφέστατα δύσκολη μα και συνάμα μη αντιμετωπίσιμη, μιας και ήτανε αποτέλεσμα «Θεού θελήματος» ή κάποιας επιγείου τιμωρίας εξαιτίας ενός κρίματος του ασθενούς. Πίστευαν πως κάτι δεν πήγαινε καλά στα μέσα του, πως κατέβηκε το αίμα του, πως έχασε τον κόσμο του! Έτσι συνιστούσαν αρχικά αφαίμαξη, την χρησιμοποίηση βδελλών, μετά την τοποθέτηση κρύων επιθεμάτων στο μέτωπο του ασθενούς, αλλά ταυτόχρονα και τη βοήθεια της εκκλησίας. Συνάχι ή σαλίμ ή σαλούμ Πρόκειται για μια παθολογική κατάσταση που αντιμετωπιζότανε κυρίως με αφεψήματα, καλό φαγητό, αερισμό του χώρου και αποφυγή επαφής με τους άλλους συγχωριανούς για να μη μεταδοθεί. Αλλά και επάλειψη του κορμιού με καμφορά λιωμένη στο ούζο, για τις δύσκολες περιπτώσεις και λίγες βεντούζες. Συρίγγιο ή αχαρτζά Μια δυσκολότατη ομολογουμένως κατάσταση που αντιμετωπιζότανε κυρίως με τοπικά πλυσίματα και συνεχή καθαριότητα. Σε ορισμένες περιπτώσεις βάζανε κατάπλασμα βατράχου. Πιάνανε μεγάλους, κυρίως, βατράχους, τους κόβανε και όπως ήταν ζεστοί τους τοποθετούσαν στο επίμαχο σημείο για την ανακούφιση του πάσχοντος. Ταινία ή ελμίνες ή λεβίθες ή σογουλτζάν ή σερίτ Πρόκειται για τα σκουλήκια (παράσιτα) των εντέρων που κάμουν την εμφάνισή τους στα περιττώματα. Πίστευαν πως «τρώει τ’ από μέσα» και γι’ αυτό ο άνθρωπος αδυνατίζει συνεχώς και δεν μπορεί «να βάλει δράμι». Συνεπώς κατέβαλλαν κάθε δυνατή προσπάθεια για να τα καθαρίσουν. Βεβαίως εκτός της ιατρικής επιστήμης που χορηγούσε κάποια φάρμακα υπήρχαν και τα πρακτικά όπως:  ο ωμός κολοκυθόσπορος, που τα «τραβούσε»  το ζουμί της βρασμένης σίκαλης  το γάλα  σπόροι κολοκυθιού ζυμωμένοι με μέλι…  καλό κάνανε και τα «κουφετάκια ζάχαρης με δυο τρεις φέτες σκέτο παστουρμά»  με πιο αποτελεσματικά τα ούρα γαϊδάρου 61

Παρατήρηση Φυσικά οι φαρμακευτικές αγωγές για τη συγκεκριμένη αρρώστια αλλά και για πολλές άλλες συνοδεύονταν από μια μεγάλη περίοδο αφαγίας του ασθενή «για να καθαρίσουν τα μέσ’ τ’.» Τέτανος ή κακό Πρόκειται για ασθένεια, συνήθως θανατηφόρα, που οφείλεται σε τραυματικές λοιμώξεις από τοξικά βακτηρίδια, με χαρακτηριστικά συμπτώματα τις συσπάσεις… Σε αυτές τις περιπτώσεις επιπλέον των γνωστών καταπλασμάτων και αλοιφών συνιστούσαν: Καυτηριασμούς…  με καυτό λάδι.  πυρωμένο σίδερο. Τρέλα. Τα μόνα φάρμακα που μπορούσαν να υγιάνουν τους πάσχοντας από τούτη τη νόσο ήταν οι εγκοιμήσεις σε διάφορους ναούς και τα ταξίματα, αλλά και το «τάγισμα του ασθενούς με κρέας μαύρης πισίκας,177 που τις περισσότερες φορές ‘κρεμούσε’ το κακό στα όρη, στα δέντρα, στα βουνά…». Παρατήρηση Από τις πλέον πάντως γνωστές εκκλησιές που, όπως ισχυρίζονταν πολλοί, προσέφεραν ανακούφιση στους πάσχοντες και τους οικείους τους ήταν: Η Αγία Ελένη στη Μαμασό, οι Άγιοι Ανάργυροι στη Μαλακοπιά, η Αγία Μακρίνα και ο Άγιος Γρηγόριος στην Αξό… Τριχόπτωση Αν και εκείνη τουλάχιστον την εποχή δεν απασχολούσε σε μεγάλο βαθμό η πτώση των τριχών της κεφαλής του αρσενικού, εν τούτοις, στη βιβλιογραφία, υπάρχουν μερικές καταγραφές για τη θεραπεία της γυναικείας. Έτσι για κείνες που «τζιπλαχλάντ’σεν το κεφάλ’», δηλαδή γυμνώθηκε το κεφάλι, βάζανε καταπλάσματα από βρασμένο και κοπανισμένο κριθάρι, συνιστούσαν συνεχείς πλύσεις και επαλείψεις με λάδι αλλά και αποφυγή των λιπαρών φαγητών. Τσίμπλες ματιού ή πόνεμα. Θεωρούσαν πως προέρχονταν κυρίως από κρύωμα. Και σ’ αυτή την περίπτωση η αντιμετώπιση της πάθησης γινότανε με τρόπους πολλούς και καλούς. Έτσι σε μια πρώτη προσπάθεια πήγαιναν στο παπά που σταύρωνε τα μάτια λέγοντας τις απαραίτητες ευχές για γρήγορη ίασή τους. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις πάλι πλένανε τα πονεμένα μάτια με ζεστά επιθέματα τσαγιού, αλλά και διαφόρων θεραπευτικών βοτάνων. Κάποιοι άλλοι θεραπευτές συνιστούσαν την τοποθέτηση στα σημεία ζεστού ψωμιού. Στις σοβαρότερες περιπτώσεις κατουρούσαν ένα κομμάτι κετσέ και το τοποθετούσαν πάνω στα επίδικα σημεία από νυκτός έως και πρωίας… 177

Γάτας

Βεβαίως για τις βεβαρημένες καταστάσεις η πλέον αποτελεσματική θεραπεία γινότανε με το τζινίχ του ματιού, δηλαδή μια κόκκινη χάντρα.178 Ή κρεμάγανε μπροστά στο πονεμένο μάτι ένα φλουρί ή αιματόπετρα (καν ντασέ) με κομμάτι κόκκινης τσόχας. Τύφος ή χουμά ή χουμά σαλάχ ή σαρή σιτμά Επρόκειτο περί μιας φοβερής λοιμώδους ασθένειας που σε εξαιρετικές περιπτώσεις άφηνε στο διάβα της εκατόμβες θυμάτων…και παρουσιαζότανε με διάφορες μορφές179. Πάντοτε με υψηλό πυρετό και θόλωση των διανοητικών λειτουργιών. Και με τους πρακτικούς να αδυνατούν να επέμβουν αποτελεσματικά. Το μόνο που καταγράφεται στη βιβλιογραφία είναι τα κρύα επιθέματα στο πρόσωπο του ασθενούς και η συνεχής καθαριότητα. Από τις μη ιατρικές μεθόδους πάλι να αναφέρουμε το «μπόλιασμα όλου του σπιτιού αλλά και την περιχαράκωσή του με στάχτη…». Καταγράφονται επίσης:  Τοποθέτηση χιονιού στο κεφάλι του ασθενούς  τοποθέτηση στο σώμα του πάσχοντος δέρματος νεοσφαγμένου προβάτου αλειμμένου με μέλι και κοπριά άσπρου σκυλιού  βρεγμένα φύλλα ιτιάς με ξίδι.

Παρατήρηση Στα 1910 υπήρχε επιδημία στην περιοχή που κατέστη μοιραία για αρκετά παιδιά Υδρωπικία ή γκελιντζίκ η κουπλεμέ Πάθηση που οφείλεται στη συγκέντρωση ορώδους υγρού… Έτσι λέγανε πως «έχ’ νερό σην καργιά τ’» και για τη θεραπεία της συνιστούσαν:  την τοποθέτηση ενός άδειου ζεστού μπουκαλιού πιεστικά πάνω στην κοιλιά για να διαλυθεί το νερό.  το κόψιμο- χάραγμα της κοιλιάς, δηλαδή κάνανε ριζάφτι.  αλλά και τοποθέτηση- επάλειψη σκυλίσιας κοπριάς ανακατεμένης με μέλι στο επίδικο σημείο. Για τους πόνους της κοιλιάς χρησιμοποιούσαν τις βεντούζες για τις οποίες πίστευαν πως πάντοτε και άμεσα ανακούφιζαν τους ασθενείς. Βεβαίως σημαντικότατες ήταν και οι μέθοδοι θεραπείας του οτζάχ του χωριού.  τοποθετούσε ένα μεγάλο κομμάτι ακατέργαστου αλατιού στην κοιλιά και έκαμε πάνω σε αυτό με μαυρομάνικο μαχαίρι σταυρωτές χαρακιές διαβάζοντας συνάμα δυο τρεις ευχές.  αν το πρόβλημα το είχε κάποιο παιδί, ή και μεγάλος ακόμα, αλλά σε ηπιότερη κατάσταση, ανεβοκατέβαινε μαζί του στα σκαλοπάτια του σπιτιού για «να κατεβεί το υγρό που είχε μαζευτεί στην κοιλιά και να φύγει». Φυσικά πάντοτε με τις αντίστοιχες ευχές.

178

Σε ορισμένες περιοχές όπως για παράδειγμα στην Καισάρεια οι θεραπευτές χρησιμοποιούσαν φλουριά αλλά και ως επί το πλείστον μαύρες πέτρες. 179 Εγκεφαλικός= μπεϊούν χουμασί, κοιλιακός = χουμά, εξανθηματικός =λελεκί χουμά.

Φαγούρα ή γουρτεσέν Σε όλες τις μορφές της συνιστούσαν καθαριότητα, πλυσίματα μόνο με νερό, συνεχή αλλαγή ρούχων. Αν συνοδευότανε και με ερεθισμό του σώματος, πρότειναν αλοιφές παρασκευασμένες με μολόχα και λάδι… Στις εξαιρετικά βαριές περιπτώσεις «έβγαινε ο ασθενής στα τρίστρατα, κυλίονταν χάμω δυο τρεις φορές, κατάπινε σκόνη λέγοντας “γουρτεσέν ολντούμ, γουρτάρ μπεν…” δηλαδή γένηκα, μ’ έπιασε φαγούρα, γλίτωσέ με…». Βεβαίως μεταξύ των διαφόρων μεθόδων υπήρχε και αυτή σύμφωνα με την οποία «καβουρδίζεις ποσότητα βρώμης, την αλέθεις όπως τον καφέ, την ανακατεύεις με ζάχαρη και την τρώγεις…με άμεσα αποτελέσματα».180 Φυματίωση ή βερέμ ή χτικιό ή φθίση Λοιμώδης, μεταδοτική ασθένεια ανθρώπων και ζώων, που οφείλεται σε βακτηρίδιο και προσβάλλει διάφορα όργανα. Χωρίς να είναι σίγουροι συνιστούσαν μεταξύ των άλλων καλό φαγητό, ξεκούραση, καθαρά δωμάτια, συνεχή αερισμό αλλά… Αλλά και «τάισμα του αρρώστου χωρίς να το γνωρίζει με βρασμένο κρέας σκύλου…». Πίστευαν πως με τη σιχασιά του ο άρρωστος θα κάμει εμετό και έτσι «θα διώξει το κακό…» Παρατήρηση Αυτά ήταν τα «σωστά» μέσα θεραπείας. Υπήρχαν όμως και τα άλλα της ορθόδοξης ιατρικής επιστήμης που καταγράφουμε ευθύς αμέσως: «Η διάθεσις προς την φθίσιν γνωρίζεται από τους εξής χαρακτήρας… Όσοι έχουσι διάθεσιν να υποπέσωσιν εις την φθίσιν βραχνιάζουσι συχνά χωρίς να έχουν καταρροήν και ενίοτε χάνουν όλως διόλου την φωνήν… Όταν ομιλώσιν, όταν τρέχωσιν, όταν ανεβαίνωσι κανένα λόφον, κυριεύονται αμέσως από δύσποιαν…κυριεύονται από βήχα και αισθάνονται πόνους εις το στήθος… Από καιρόν εις καιρόν αισθάνονται κεντήματα εις το στήθος το πρωί, πτύουν φλέματα μέσα εις τα οποία ευρίσκονται μικρά τινα κομμάτια παρόμοια με τυρόν και ισομεγέθη με κεχρί, τα οποία όταν τα θραύση τις εξάγουσι μιαν δυσάρεστον οσμήν… Θεραπεία Όστις παρατηρεί αυτά τα συμπτώματα εις τον εαυτόν του πρέπει ν’ αποφεύγη τα θερμά ποτά. Δηλονότι την ρακήν, τον οίνον, την λίξερην, τα αρωματικά…τους βίαιους κόπους, καθώς και το τρέξιμον και τον χορόν… Πρέπει να μεταχειρίζεται με μεγάλην μετριότητα τας ερωτικάς ηδονάς… Όταν γράφη να μη κλίνη το στήθος του εις την τράπεζαν επάνω εις την οποίαν γράφει… Να μην ακουμβά το στήθος του εις την τράπεζαν επάνω εις την οποίαν γράφει. Να μη ψάλλη, να μην ομιλή μήτε πολύ δυνατά μήτε πολλήν ώραν…»181

180 181

Βασίλειος Δεληγιάννης, ό.π., σ. 353 Περιοδικό «Μέντωρ», ό.π,. σ. 283

Χεγιαρτσέχ ή κεντί ντασαγέ ή πρήξιμο όρχεων Περιπτώσεις προερχόμενες κυρίως από φόρτωμα μεγάλου βάρους… Γι’ αυτές τις περιπτώσεις τοποθετούσαν στα επίδικα σημεία κοπανισμένα σαλιγκάρια ή «άνοιγαν τρύπες και τις δουλεύανε με φιτίλια…»182 Ψύξη Αρκετά συνηθισμένη και προερχόμενη από διάφορες αιτίες. Πάντως και σε κάθε περίπτωση ο κυριότερος τρόπος αντιμετώπισής της ήταν τα ζεστά επιθέματα και τα πολλά αφεψήματα στον πάσχοντα.  Επίσης ιδιαίτερη θεραπεία ήταν αυτή σύμφωνα με την οποία «βάζανε τον πάσχοντα σε ζεστή κοπριά για να συνέλθει…»  Ή το τρίψιμο με μπόλικο πετρέλαιο.  Ή ξύδι.  Ή τρίψιμο και « το μπήξιμο σε μια φλέβα πέντε’ έξι φορές μιας καρφίτσας…Μετά τρίβανε το μέρος με τα δάκτυλα και η ψύξη έφευγε.  Ή τον βάζανε κάτω και τον πατούσαν διότι πίστευαν πως έτσι θα έφευγε το κρύο από τα μέσα του… Ψωρίαση ή ουιούζ Παρατηρείτο σε μικρή έκταση αλλά παρόλα αυτά υπάρχουν μερικές αναφορές για την αντιμετώπισή της που στηριζότανε κυρίως σε αλοιφές με πρώτη, καλύτερη και αποτελεσματικότερη, αυτή που η σύνθεσή της περιείχε: θειάφι, ξίδι και λάδι.

Γενικές παρατηρήσεις Φυσικά και οι ασθένειες δεν ήταν μόνο οι πιο πάνω περιγραφείσες. Απλά καταγράψαμε μόνο όσες βρήκαμε στην υπάρχουσα βιβλιογραφία του χώρου και για όσες μάθαμε από τις μαρτυρίες των δικών μας ανθρώπων, που έζησαν εκεί και τότε... Για όλες τις άλλες απλά μια μικρή αναφορά… Έχουμε λοιπόν:  την αγκύλωση (σοκούς)  την αδιαθεσία (κεφσιζλήκ)  την αδυναμία (ζαϊφλήκ)  τον ακρωτηριασμό (κεσμέκ)  την ανορεξία (ιτσραχασιζλήκ)  την αποπληξία (ταμπλάς)  τη γάγγραινα (καγκρένα ακιλέ)  τη δηλητηρίαση (ζεχιρά)  τον έρπη (τέμρεϊ)  τις ζαλάδες (μπας ντουνμεσή)  την ημικρανία (γιαριμζέ)  την ημιπληγία (γιαρισή ταμπλά) 182

Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 279

             

την ηπατίτιδα (τζιγιέρ μαραζή) τον κολικό (σαντζή) την κώφωση (σαγηρλήκ) τη μαλάκυνση (γιουμχατμάκ) την πανώλη (γιουμουρτζάκ) την περιτονίτιδα (γιαγ αγρισή) τη σήψη (τσουρούλκ) τη συγκοπή (αφς ολουνμούζ) το συρίγγιο (ματιέ) τη σύφιλη (φρεγκ ιλετή) τον τύφο (χουμά) τη φθειρίαση (κελελήκ) τη χολέρα (κόλερα) την ψώρα (ουγιούζ)

Και τέλος, ως επίλογο του παρόντος κεφαλαίου, μια μικρή αναφορά σε μια γνωστότατη και τα μάλα θεραπευτική μέθοδο,183 για όλες τις ασθένειες, γνωστής ως «γητεία- μπουϊού184». Μεθόδου στην οποία προσέφευγαν σχεδόν οι πάντες μιας και ο άνθρωπος, τουλάχιστον εκεί και τότε, αγνοώντας τους φυσικούς νόμους και φυσικά μη μπορώντας να εξηγήσει τα φαινόμενα, απέδιδε τις αρρώστιές του σε διάφορες δυνάμεις και σε επήρειες άσχετες με τα αίτια που τις δημιουργούσαν. Έτσι, ναι μεν καλή έως άριστη η θεραπευτική αγωγή του πασά Νικόλα του γιατρού, αλλά…αλλά τίποτε δεν φτάνει τα γητέματα της κυρά Σουλτάνας της κόρης του Καπουσούς Αντώνη, ο Θεός να τον σχωρνά, που της έμαθε τα πάντα και «γλουτών’ τον ντουνιά από κακό». Διότι είχε το «χάρισμα» και μπορούσε με την επίκληση των αγίων να κάμει πάντοτε το καλό, να θεραπεύει όλες τις αρρώστιες… Εξάλλου ήτανε γνωστό σε όλους: οι αρρώστιες ήταν αποτέλεσμα της επιβολής των κακών δαιμόνων, ενδεχόμενης αμαρτίας της οικογένειας ή του ιδίου του ασθενούς ή δίκαιης τιμωρίας του. Συνεπώς για την αποτροπή του κακού- θεραπεία της ασθένειας185 έπρεπε να ειπωθούν τα «λόγια» που μόνο οι γητευτές ξέρανε, να ζητηθεί η βοήθεια των καλών δυνάμεων από αυτούς που κατείχαν το χάρισμα, ή το έλεος μόνο από αυτούς που μπορούσαν και επικοινωνούσαν με αυτές τις δυνάμεις. Φυσικά είναι αδύνατον να καταγραφούν οι διάφορες γητείες του χώρου, εξάλλου αποτελούσαν επτασφράγιστο μυστικό μεταφερόμενο στο διάβα του χρόνου από στόμα σε στόμα, από συγγενή σε συγγενή. Απλά να τονίσουμε πως πρόκειται για τη θεραπευτική μαγεία, η οποία παρόλο που εκδιώχθηκε, παρέμενε σταθερή και πάντοτε νικηφόρα, μιας και στο τέλος η επίσημη θρησκεία αναγκάσθηκε να την παραδεχτεί και να τη ντύσει με ένδυμα χριστιανικό. Να τονίσουμε επίσης πως στα πλαίσια της παρούσης μελέτης είναι αδύνατη η συνολική καταγραφή των σχετικών γητειών. Οι λόγοι ευνόητοι. Παρόλα αυτά έχουμε πολλές φορές αναφερθεί μαζί με τις «ορθόδοξες» θεραπείες και σε παράλληλες των γητειών, με το «καρφί», το «αμίλητο νερό», το «κλέψιμο του

183

Για περισσότερες πληροφορίες μπορεί ο αναγνώστης να προστρέξει στο σχετικό κεφάλαιο περί μαγείας και ιατρικής 184 Μαγεία 185 Κρέμασμά της «στα όρη, στα βουνά, στα άγρια δέντρα…»

νερού από τις δώδεκα βρύσες», το «μαχαίρι», τη «σήτα», το «τίμιο ξύλο», τη «σκούπα», το «πέρασμα σαράντα φορές ενός τσοφλιού αυγού»… Διότι «κάθε τι που ανήκει στον άνθρωπο, είναι και μέρος από τον ίδιο». Και κάτι τελευταίο. Οι γητευτές-θεραπευτές ήταν από τα πλέον σεβάσμια άτομα της τοπικής κοινωνίας και προσέφεραν πάντοτε τις «υπηρεσίες» τους αφιλοκερδώς.

Στης γέννας το κατώφλι…186 Γέννηση! Το θαύμα της δημιουργίας μέσα από τις οδύνες του τοκετού. Ο τρόπος της παραμένει τουλάχιστον ίσαμε τα σήμερα και βεβαίως και για το απώτερο πιστεύουμε μέλλον, ο ίδιος. Η αυτή διαδικασία στο διάβα του χρόνου. Επώδυνος μεν, αλλά και ευχάριστος, για το αποτέλεσμα. Σε εκείνο ή εκείνο που διαφέρει από τόπο σε τόπο ή αν θέλετε από ράτσα σε ράτσα, είναι τα προηγούμενα ή τα επόμενα της γέννας… Δηλαδή οι συνήθειες περί αυτήν, οι χαρές και τα πανηγύρια και όλα ετούτα που ομόρφυναν και συνεχίζουν ακόμα, τη ζωή. Εμείς με τη σειρά μας ανακαλύψαμε, επεξεργασθήκαμε, καταγράψαμε και παραδίδουμε στο αναγνωστικό κοινό τις δικές μας συνήθειες…αυτές της ευλογημένης ράτσας των Καραμανλήδων. Που είναι τα μάλα ενδιαφέρουσες, παράξενες, πρωτότυπες, αφελείς εν πολλοίς, ενδεχόμενα ορισμένες σωτήριες…αλλά σε κάθε περίπτωση αξίζει κανείς να τις γνωρίσει. Φάση Α Την έναρξη των πόνων αλλά και το σπάσιμο των νερών της εγκύου πρώτες και άμεσα τα μαθαίνουν οι γυναίκες της οικογένειας. Η πεθερά, οι συννυφάδες, οι μεγάλες κόρες οι οποίες μιλημένες εκ των προτέρων θέτανε άμεσα σε εφαρμογή αυτά που ξέρανε. Κάποια τακτοποιούσε τα τσιμπράγκαλα του δωματίου της γέννας, κάποια άλλη ετοίμαζε τα απαραίτητα, ζεστό νερό, πετσέτες, σεντόνια, φασκιά, η νεότερη «έβαζε τα ποδάρια στην πλάτη» για να ειδοποιήσει τη μαμή, κάποια άλλη ειδοποιούσε τον μέλλοντα πατέρα.187 Φάση Β Εμφάνιση της μαμής…ή σπανιότατα του γιατρού. Όλοι παραμερίζουν στην ειδικό η οποία είχε συνήθως ξεγεννήσει το μισό χωριό. Με τις πρώτες ενέργειές της να είναι διαπιστωτικές. Έβλεπε και ψαχούλευε την γκαστρωμένη, διαπίστωνε την έλευση, και άρχιζε τις δέουσες προσπάθειες. Να βοηθήσει την κυρά και το παιδί. Έτσι:  Έτσι έπλενε καλά και απολύμαινε τα χέρια της με μπόλικο ξύδι και χυμό λεμονιού, μέτρα απαραίτητα προφύλαξης τόσο της ιδίας, όσο της μάνας και του παιδιού.  Ράντιζε την ετοιμόγεννη με νερό για να βγει το μικρό γρήγορα σα νερό!  Άλειφε την κοιλιά και τη μέση της με λάδι, για να γλιστρήσει μ’ έναν πόνο!  Σήκωνε την ετοιμόγεννη και την έβαζε να περπατήσει στο χώρο του σπιτιού και πάνω από σίδερα που προηγούμενα είχε στρώσει η οικογένεια, έτσι, για 186

Η γέννα δεν είναι ασθένεια… επειδή όμως το ιατρικό και νοσηλευτικό σώμα προσφέρει τις υπηρεσίες του και σε αυτή την περίπτωση, γι’ αυτό τη συμπεριλάβαμε στην παρούσα μελέτη και μάλιστα, τιμής ένεκεν, σε ξεχωριστό κεφάλαιο… που σχεδόν εξ ολοκλήρου δανειστήκαμε από των βιβλίο «Καππαδοκία, γέννηση- βάπτιση» του ιδίου… 187 Σε ορισμένες κοινότητες, όπως για παράδειγμα την Ανακού, τα Λήμνα, τα Φλογητά, το Ανταβάλ κ.α. τηρείτο σιγή ιχθύος για την έναρξη τούτων των διαδικασιών. Από το φόβο του ματιού αλλά και των κακών γλωσσών που μπορούσαν να δημιουργήσουν κάποιο πρόβλημα. Γι’ αυτό ζητούσαν από τον ιερέα του χωριού όχι μόνο να πει μερικές ευχές, αλλά και να τους δώσει λίγο «ευχολόνερο» με το οποίο ράντιζαν την ετοιμόγεννη.

να βγει το παιδί γερό και δυνατό σαν το σίδερο.188 Τα οποία μετά τη γέννα τα βάζανε στο κατώφλι του σπιτιού για να τα πατάνε όποιοι έμπαιναν και έβγαιναν από το σπίτι. Α, ναι, μαζί της έχει έρθει και η βοηθός, που πάντοτε μετέφερε τα απαραίτητα σύνεργά της. Αγιόνερο, ειδικά φυλακτά και μαντζούνια για κάθε χρήση και αιτία , την εικόνα του Αγίου Ελευθερίου.

Παρατήρηση Μεταξύ των λοιπόν μεθόδων της εύκολης γέννας συμπεριλαμβάνονται και τα παρακάτω:  Περνούσαν πάνω από τα ρούχα της γκαστρωμένης ένα αυγό τρεις φορές με την ταυτόχρονη επίκληση της δύναμής του λέγοντας «όπως πέφτει το αυγό από την κότα, έτσι να πέσει το μωρό από τη μάνα του».  Πότιζαν την έγκυο με βρασμένο βασιλικό αναμεμειγμένο με διάφορα βότανα και λίγο λάδι για τη δημιουργία στομαχικών ανωμαλιών και κατά συνέπεια την εύκολη γέννα.  Βράζανε νερό και πάνω από το σκεύος που άχνιζε τοποθετούσαν την έγκυο πιστεύοντας έτσι πως με αυτό τον τρόπο θα βγει το παιδί εύκολα και καλά.  Δίδανε στην έγκυο καρύδια και την προέτρεπαν να τα σπάσει με τα χέρια. Πίστευαν πως το ζόρισμα του σπασίματος θα διευκόλυνε την έξοδο του παιδιού.  Ρίχνανε τρία μικρά σιδερένια αντικείμενα από το λαιμό τής τοποθετούμενης σε όρθια στάση εγκύου, πιστεύοντας πως με τούτο τον τρόπο «όπως εύκολα πέφτει το σίδερο έτσι θα βγει το παιδί …»

Παρατήρηση Σχεδόν κάθε κοινότητα είχε τα δικά της διαφορετικά, αλλά πάντοτε κατά την άποψή τους σωτήρια για τη διευκόλυνση της «εξόδου» του παιδιού.  Έτσι, για παράδειγμα, στην Ανακού, μόλις «πιάσαν ντου πον’» δυο γυναίκες που προσέτρεχαν για βοήθεια κρατούσαν την επίτοκο από τις μασχάλες και τη γύριζαν μέσα στο δωμάτιο ώσπου να πέσει το παιδί ενώ η γκαστρωμένη προσευχόταν στην Παναγιά γλιτωμό και άμεση απελευθέρωση…  Στην Γκιουλ Σεχίρ πάλι την περνούσαν τρεις φορές πάνω από τη φωτιά για να πέσει το παιδί από μέσα της ή την κτυπούσαν ελαφριά στη ράχη και της εύχονταν εύκολο και γρήγορο τοκετό.189  Αλλά και στη Δίλα σε περίπτωση δύσκολου τοκετού της φέρνανε «την Παναϊά». Δηλαδή ένα ξερό κλαδί «… Παναάς τα δάκτυλα ή χέρι», που το φύλαγαν στης εκκλησιάς το ιερό ειδικά για τέτοιες περιπτώσεις.  Βεβαίως σε εξαιρετικές περιπτώσεις θαυματουργό ήταν και το νερό με το οποίο είχε πλυθεί ο πεθερός της εγκύου…Το οποίο ή με το οποίο αφού της πλένανε το πρόσωπο της δίνανε και λίγο για να ξεδιψάσει.190  Στη Νίγδη, πάλι, «τις στιγμές αυτές καλό ήτανε να φιλήσει το χέρι της πεθεράς…».  Αλλά και αν έτσι απλά, ήτανε μαλωμένη με κάποιον, «τον φώναζαν και της έδινε να πιει λίγο νερό με τη χούφτα του ή μέσα στο παπούτσι του, φυσικά για να γεννήσει γρήγορα».191 188

Κ. Νίγδελης- Ι. Σταματιάδης, ό.π., σ. 130 «Ο Θεός να σου κάμει ένα καλό, να γλιτώσεις με το καλό…» 190 Θανάση Κωστάκη, ό.π., σ. 157 191 Ό.π. σ. 157 189

Φάση Γ Μετά την παρέλευση ικανού χρόνου και «άρνησης του ευλογημένου» επιτέλους να βγει, έμπαιναν σε εφαρμογή τα μεγάλα μέσα. Η παρουσία μιας χήνας. Και ναι μεν το συμπαθέστατο ζωντανό μάς παρείχε τα αυγουλάκια και το κρέας του, αλλά εκεί και τότε, έδιδε και σωτήριες ιατρικές βοήθειες στο τομέα της μαιευτικής. Θεωρείτο πως σε περίπτωση δυστοκίας και ανυπόφορων πόνων μπορούσε να «τα πάρει» και να ελευθερώσει την έγκυο. Τοποθετούμενη στο κρεβάτι ή επί της εγκύου μπορούσε να διώξει με το κράξιμό της τον Άλη (υ)…τον κακό δαίμονα που εμπόδιζε να βγει το παιδί.192

Παρατήρηση Μεταξύ των Καππαδοκών υπήρχε διαδεδομένη δοξασία πως επρόκειτο περί δαίμονος που δεν ανεχόταν την αύξηση του ανθρώπινου γένους και με αυτό τον τρόπο προσπαθούσε να κάμει το κακό. Είτε προ της γέννας με την αποβολή του εμβρύου, ή μετά, με το θάνατο της λεχώνας και το παιδιού. Στο σημείο αυτό καταθέτουμε ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό κείμενο, δείγμα μιας άλλης νοοτροπίας, που βρήκαμε στο εξαιρετικό πόνημα του Γ. Μαυροχαλυβίδη. Όπου μεταξύ των άλλων και αφού σέρνει γενεές δεκατέσσερις, «δεινόν γαρ η αμάθεια και πολλών κακών τοις ανθρώποις αιτία», γράφει πως, «…σε περίπτωση δύσκολης γέννας η επέμβαση των αγραμμάτων γειτονισσών γινότανε αιτία μόλυνσης που κατέληγε σε εκλαμψία, συνεπεία επιλόχειου πυρετού, οπότε λέγανε “τ’ λοχούσα πάτσεν ντο Άλης”…»193 Βεβαίως στην περίπτωση αυτή η αποφυγή του μοιραίου ήταν σπάνια. Μη γνωρίζοντας φυσικά την πραγματική αιτία του κακού, την αποδίδανε σε υπερφυσική δύναμη, σε κακοποιό δαίμονα που φθονεί την αύξηση του ανθρώπινου γένους κι επιθυμώντας να την περιορίσει επενέβαινε θανατηφόρα κατά τη γέννα. Κατάφευγαν σε μέτρα θεραπείας γελοία, επιστρατεύοντας από τα πέρατα του χωριού τις λιγοστές χήνες που ’τρεφαν μερικά σπίτια… τις οποίες οδηγούσαν στην κάμαρη όπου είχαν τη λεχώνα αναίσθητη, καταπόρφυρη, ανάσκελα, με τα ποδάρια όρθια, ακουμπισμένα στον τοίχο. «…Οι χήνες αν χιούμιζαν μ’ ανοιχτά τα φτερά και τσιμπολογούσαν την λεχώνα, το θεωρούσαν καλό οιωνό και πίστευαν πως υπάρχουν ελπίδες καλυτέρευσης. Κι αν γινότανε κανένα θαύμα που θα χρωστιότανε στην ατσαλένια κράση της γυναίκας κι όχι βέβαια στην επέμβαση των πτηνών, πιστεύανε πως γύρισε πίσω από τον τάφο, πως πάθαινε ανοσία και θεωρείτο απρόσβλητη πια στις άλλες γέννες της. Άλλοτε πάλι σε περιπτώσεις ακατάσχετης αιμορραγίας κοπανούσανε την κοιλιά της λεχούσας δεξιά- αριστερά και τη στέλνανε άθελά τους βέβαια, μια ώρα αρχύτερα….»194 Συμπερασματικά να πούμε πως συμφωνούμε με τον καλό ερευνητή, τουλάχιστον σε ό,τι έχει σχέση με τις πρώτες του παρατηρήσεις που είχαν να κάμουν με την αγραμματοσύνη των συντοπιτών του, όμως… Όμως οφείλουμε να τονίσουμε πως απλά οι καλοκάγαθοι Καππαδόκες με τούτες τις πράξεις κάνανε κάτι που ξέρανε αιώνες τώρα. Πράξεις τηρούμενες κατά γράμμα και χωρίς καμιά παρέκκλιση, που έτσι «μάθανε» από αρχαιοτάτων χρόνων, χωρίς

192

Κ. Νίγδελης- Ι Σταματιάδης, ό.π. σ.131 Ο δαίμονας άλης… βλ. υποσημείωση με αριθμό 87 194 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ο.π, σ. 207 193

φυσικά να γνωρίζουνε το γιατί ή αν θέλετε πίστευαν, ή ό,τι στο διάβα του χρόνου τους έμεινε. Κάποια κατάλοιπα από παλιές δοξασίες όπως… Η επίκληση βοήθειας στη Θεά Ειλείθυια, θυγατέρα του Διός και προστάτιδα της γέννας, το σύμβολο της οποίας ήταν η χήνα… Συνεπώς η χρησιμοποίησή της ήταν απλά το αίτημα, έστω και εν αγνοία τους, προς τη θεά για βοήθεια της γυναίκας που υπέφερε. 195 Την αυτή περιγραφή χρησιμοποιεί και ο έγκριτος ερευνητής Ι. Αρχέλαος σε σχετικό πόνημα για την ιδιαίτερή του πατρίδα. Επιπλέον μας δίδει και τις πληροφορίες πως, «προς αποδίωξιν του δαίμονος τούτου πυροβολούσιν επανειλημμένως και εισάγουσι εις τον κοιτώνα της λεχούς χήνας, θέτοντες επί του στήθους της πασχούσης κριθήν… απολύουσι τούτους κατά της λεχούς… θεωρείται δε σωστικόν, αν ούτοι μεθ’ ορμής εφορμώντες πλήττουσι το πρόσωπο της λεχούς δια των πτερύγων, ο δαίμων τότε εκφεύγει και η ούτω σωθείσα γυνή θεωρείται του λοιπού απρόσβλητος υπό τοιούτου είδους δαιμόνων και ου μόνον αύτη δεν προσβάλλεται πλέον κατά τον τοκετόν αλλά και παρισταμένη εις τοκετούς άλλων γυναικών έχει την δύναμιν του εκφοβίζειν και αποσοβείν τον δαίμονα. Πιστεύεται δε ότι η τοιαύτη δύναμις διατηρείται επί επτά γενεάς εν μια και τη αυτή οικογενεία και εκ τοιούτων οικογενειών ζητούνται γυναίκες πολλάκις εκ μεμακρυσμένων έτι κωμών ίνα συμπαρασταθώσιν εις τους τοκετούς…»196 Φάση Δ Τώρα, αν και πάλι η «έξοδος» αργούσε δραματικά, οφειλόμενη κατά κύριο λόγο στην με τα πόδια κάθοδο του εμβρύου, η λύση ήταν δυνατή με πλέον δραστικές συνήθειες. Στηριγμένες στην πρακτική αιώνων, εχουσών στη βάση τους την ορθή αντιμετώπιση του προβλήματος. Και εξηγούμε άμεσα. Με τη βοήθεια και των γυναικών της γειτονιάς, που πάντοτε προσέτρεχαν σε τέτοιες περιπτώσεις, τοποθετούσαν την γκαστρωμένη πάνω σε ένα γερό σεντόνι ή μια κουβέρτα και με απότομες κινήσεις και κυματισμούς προσπαθούσαν να επαναφέρουν το έμβρυο στη σωστή θέση. Στη Μαλακοπή η ίδια διαδικασία γίνονταν στο πάτωμα του δωματίου, όπου δίκην βαρελιού «κατρακυλούσαν» την έγκυο για να πάρει θέση το φσαχ…197 Προς βοήθεια της ετοιμόγεννης, επίσης, προσέτρεχαν, εάν έπρεπε, και οι αρσενικοί της οικογένειας εκτός του συζύγου, που ο δόλιος περίμενε υπομονετικά και μάλλον ανήμπορος απέναντι στο δράμα της κυράς, τον ερχομό του παιδιού. Τοποθετούσαν λοιπόν με την πλάτη στην πλάτη του πλέον εύσωμου την ετοιμόγεννη και με σιγανούς στην αρχή και δυνατούς μετά τρανταγμούς «βοηθούσε» στην έξοδο.198

Παρατήρηση  Ο τρόπος της γέννησης ενός παιδιού είναι γνωστός και από αιώνων ο ίδιος. Σχεδόν πάντοτε η ύπτια στάση. Και λέμε σχεδόν διότι στο Σογιανλί, για παράδειγμα, πάνω από το κρεβάτι της γέννας τοποθετούσαν μια τριχιά από τη μια πλευρά του δωματίου μέχρι την άλλη,

195

Ι Αρχελάου, ό.π., σ. 85 Ό.π. σ. 85 197 Κ. Νίγδελης- Ι Σταματιάδης, ό.π., σ. 131 198 Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ. 12, α.α. 45, μαρτυρία Μιχαηλίδου Δέσποινας 196

στο ύψος της ετοιμόγεννης, από την οποία, την ώρα των αφόρητων πόνων της «εξόδου», κρεμόταν προς διευκόλυνσή της.199 Ενδεχόμενα τούτη η συνήθεια να είχε και κάποια συμβολική σημασία που είχε να κάμει με το «δέσιμο του νέου ανθρώπου με την οικογενειακή εστία»200  Στη σχετική βιβλιογραφία, επίσης, υπάρχουν καταγραφές και για δυο άλλους διαφορετικούς τρόπους γέννας. Στο Μιστί, για παράδειγμα, «η γυναίκα γεννούσε όρθια με τις πόρτες του σπιτιού να είναι κλειστές…». 201 Αλλά και καθισμένη στο σκαμνί.202 Ιδιαίτερα η τελευταία περίπτωση ήταν γνωστότατη από τα βυζαντινά χρόνια. Παίρνανε την ετοιμόγεννη και την τοποθετούσαν σε χαμηλό ξύλινο σκαμνί, τρύπιο στη μέση, μέσα από το οποίο μετά από τις σχετικές προσπάθειες ελευθερωνόταν.203  Φυσικά σε κάθε διαφορετική περίπτωση έπρεπε άμεσα η ετοιμόγεννη να διακομιστεί σε γιατρό. Ιδιαίτερα στην υπαρκτή αδυναμία της μαμής να βοηθήσει αποτελεσματικά, λόγω διαφορετικής θέσεως καθόδου του εμβρύου… Με την καισαρική να αποτελεί τον φόβο και τον τρόμο όλων, μιας και όπως έχουμε προαναφέρει οι μέθοδοι ήταν απηρχαιωμένες και η θνησιμότητα μεγάλη. Φάση Ε «Βρε, βρε, καλώς το!» Δύσκολα, εύκολα, με ή χωρίς βοήθεια, όταν έρθει εκείνη η ώρα κάθε έμβρυο βγαίνει από την κοιλιά της μάνας του…και βλέπει το φως του ψεύτικου ντουνιά. Για να αρχίσει άμεσα μια ευχάριστη διαδικασία που ’χε να κάμει με την περιποίησή του αλλά και την «τακτοποίηση» της μητέρας. Η πρώτη φροντίδα, λοιπόν, ήταν του παιδιού. Που το καθάριζαν από τα αίματα και τα υπολείμματα του τοκετού αφού προηγουμένως του κόβανε τον αφαλό με ψαλίδι και το δένανε με κλωστή.204 Αλλά και το «αλατίζανε» με μαλακό τουλπάνι σε ορισμένα δύσκολα σημεία, τις κλειδώσεις, τις μασχάλες, τα σκέλη, τα «ζωτικά σημεία». 205 Για να το φασκιώσουν στη συνέχεια με ειδικά φασκιά αλλά και να του κρεμάσουν σκόρδο με γαλάζιες χάνδρες για να μη «το πιάσει το κακό μάτι…»206 Και κάτι ακόμα. Το πρώτο φάσκιωμα ήταν τελετουργικό.

199

Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ. 12, α.α. 46, μαρτυρία Σωτηρίου Μαρία :«…Πολλές φορές έτσι

ξεγεννούσαν αυτές που είχαν ήδη κάνει παιδιά…τους ερχότανε πιο εύκολα…ξέρανε και γλιτώνανε μ’ ένα αχ…» 200

Τούτο το έθιμο καταγράφεται και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Την ιδία εξήγηση βλέπουμε στο βιβλίο της Σούλας Τόσκα Λαογραφικά Αργιθέας Θεσσαλικών Αγράφων, σ. 17 201 Οι κλειστές πόρτες αλλά και η απαγόρευση της παρουσίας στους αρσενικούς και κυρίως στις ακάθαρτες, είχε να κάμει με όλα εκείνα τα συμβολικά μέτρα προς αποφυγή των δαιμόνων που απειλούσαν τη λεχώνα… 202 Θανάση Κωστάκη, ό.π., σ. 157 203 Πρόκειται για το «λοχαίον ή λοχιαίον δίφρον» των Βυζαντινών… 204 Σημ: Συνήθως ο καθαρισμός του βρέφους γινότανε με χλιαρό νερό και τοπικά βότανα, κυρίως χαμομήλι. Ειδικά για τα αρσενικά παιδιά συνήθιζαν να καθαρίζουν το πρόσωπό τους και με λίγες σταγόνες κρασιού… 205 Το αλάτισμα είχε τη βάση του και δεν ήταν τίποτε άλλο παρά το «ψήσιμο» και η προστασία του μωρού από τις ασθένειες… Τούτη η διαδικασία κρατούσε τρεις μέρες. Μετά την παρέλευση των οποίων τον καθαρισμό του βρέφους αναλάμβανε η μέλλουσα νονά και οι γιαγιές της οικογένειας. 206 Μαρτυρία Σωτηρίου Μαρίας, ό.π.

Πάνω σε μια στρώση ζεστή άμμο άπλωναν ένα πανί και εκεί πάνω τοποθετούσαν το μωρό γυμνό, καθαρισμένο και αλατισμένο. Με τη μαμή να λέει το «πάτερ ημών», να το θυμιατίζει, να το σταυρώνει, να το φτύνει και στη συνέχεια να προβαίνει σιγά σιγά, στο φάσκιωμά του. Ταυτόχρονα φρόντιζαν και τη μητέρα. Την πλένανε και γενικά την καθάριζαν με χλιαρό νερό ή χαμομήλι, της δένανε τη μέση με φαρδύ ύφασμα, την τοποθετούσαν επί θερμής στάχτης για σύντομο χρονικό διάστημα,207 τοποθετούσαν στην περιγεννητική χώρα καταπλάσματα, τη «στύλωναν» στο κρεβάτι και τη θυμιάτιζαν για να φύγουν τα κακά πνεύματα.208 Αλλά φρόντιζαν, μετά περισσής επιμελείας μάλιστα, και να «καθαρίσει»… Πρώτα- πρώτα για το ύστερο: «της έδιδαν ένα μπουκάλι να το φυσήσει ούτως ώστε ζορίζοντας τον εαυτό της να τα καταφέρει έτσι καλύτερα». Αλλά και λάδι με κρασί για τα έντερά της.209

Παρατήρηση Πληροφοριακά να σημειώσουμε πως ένα από τα πλέον σημαντικά γεγονότα που καθόριζαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία του στη ζωή ήταν το «γλύκεμα των μοιρών» που λάβαινε χώρα την τρίτη βραδιά από τη γέννησή του.210 Σύμφωνα λοιπόν με την επικρατούσα πρακτική έπρεπε «η λεχώνα την τρίτη ημέρα να σηκωθεί και να συγυρίσει το δωμάτιό της, πάντοτε φυσικά με τη βοήθεια των οικείων της. Στο τραπέζι έβαζε ένα ποτήρι νερό, μέλι και λίγους ξηρούς καρπούς. Σκοπός της να γλυκαίνει τις τρεις μοίρες που θα μοιράνουν το φσαχ της και που σύμφωνα με την παράδοση η μια κρατούσε ψαλίδι και κομπολόι, η άλλη ρόκα και αδράχτι και η τελευταία ψαλίδι. Έτσι και σύμφωνα με τα μουχαμπέτια, όσους γύρους μαζέψει το αδράχτι έως ότου κοπεί από εκείνη που κρατά το ψαλίδι, τόσα χρόνια θα ζήσει το παιδί…»211 Φάση Ζ Κλείνοντας τούτο το κεφάλαιο να σημειώσουμε πως υπήρχαν και άλλα τινά για την περιποίηση του βρέφους που προκαλούν, σήμερα τουλάχιστον, στον καλόπιστο ερευνητή, απορία έως και σχετική δυσφορία. Για το μέγεθος της βιαιότητας, ίσως και βαναυσότητας, προς τη νέα ύπαρξη… Για όλες εκείνες τις μεθόδους που και μόνο η περιγραφή τους προκαλεί τη φρίκη… 207

Κ. Νίγδελης- Ι. Σταματιάδης, ό.π , σ. 122 και Τζιούτζια Ελένη, ό.π., σ. 63 «…η τοποθέτησή της λεχώνας πάνω σε ζεστή στάχτη έστω και εν αγνοία τους σίγουρα απέβλεπε στον καυτηριασμό της “περιοχής” και την απολύμανσή της από μικροβιακές καταστάσεις που, αν δεν τις αποφεύγανε, πολλές φορές οδηγούσαν στο θάνατο…» 208 Λάζαρος Ευπραξιάδης, ό.π, σ. 275 209 Μαρτυρία Σταματιάδη Ιωάννη, ό.π. 210 Σημ: η λέξη λεχώνα προέρχεται από το Ομηρικό λέχος που σημαίνει κρεβάτι. 211 Κωνσταντίνος Νίγδελης, Τα Φλογητά της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, Νομαρχία Χαλκιδικής 2006 σ. 101, «Τούτη η αρχέγονη δοξασία ήταν «δανεισμένη» από την ελληνική μυθολογία. Σύμφωνα λοιπόν με αυτήν υπήρχαν τρεις θεότητες που καθόριζαν το πεπρωμένο των ανθρώπων. Η Κλωθώ, η Λάχεση, και η Άτροπος. Κόρες του Δία και της Θέμιδας, Θεές της δικαιοσύνης, κατοικούσαν στον Όλυμπο ή κατ’ άλλους σε μια κοιλάδα του Παρνασσού. Η Κλωθώ, που ήταν η μεγαλύτερη, κρατούσε τη ρόκα και με αυτή έκλωθε τη μοίρα των ανθρώπων…. Η Λάχεση, δεύτερη κατά σειρά, κρατούσε το αδράχτι στο οποίο τύλιγε το νήμα της ζωής των ανθρώπων και μοίραζε τα καλά και τα κακά…. Η Άτροπος, τρίτη στη σειρά, κρατούσε το ψαλίδι που με αυτό έκοβε το νήμα της ζωής των θνητών….εκεί που είχε προκαθοριστεί. Τούτη λοιπόν η αρχαιοελληνική δοξασία δανεισμένη και ολίγον διασκευασμένη διατηρήθηκε στο διάβα του χρόνου μέσα στη λαϊκή συνείδηση… Για να τις καλοπιάσουν βάζανε στο προσκέφαλο του παιδιού ψωμί και παράδες… Σύμφωνα με τη λαϊκή θυμοσοφία…ό,τι γράψανε δε ξεγραφότανε με τίποτε…»

Εμείς με τη σειρά μας απλά αναφέρουμε μερικές εξ αυτών:  Για το αλάτισμα και τα αποτελέσματά του έχουμε αναφερθεί παραπάνω. Το τι ένιωθε ο σπόρος ή η μικρή κοπελούδα μάς είναι μεν άγνωστο, αλλά φανταζόμαστε πως τα μάλα κατανοητό. Ευτυχώς όμως που κρατούσε μόνο λίγες μέρες.  Για να είναι το παιδί ήρεμο, επί σαράντα μέρες του δένανε τα μάτια! Το γιατί τα μάτια, το αγνοούμε παντελώς…  Στη Δίλα, πάντως, ήτανε περισσότερο πρακτικοί. Το άφηναν νηστικό την πρώτη μέρα για τον ίδιο λόγο…  Για να το «στρογγυλέψουν», επίσης, του δένανε τη μύτη και του πίεζαν το κεφάλι…  Αν παρ’ ελπίδα το βρέφος γεννιότανε λιποθυμισμένο, μαζί με το νερό που χύνανε στο πρόσωπό του, χτυπούσαν κι ένα ταψί για να ξυπνήσει…

Παρατήρηση - Μια πρακτική συνήθεια ήταν και αυτή κατά την οποία ουδέποτε άφηναν τη λεχώνα να «παραδοθεί» στον ύπνο, τουλάχιστον για ένα εξάωρο μετά τη γέννα. Μιας και πίστευαν πως αν κοιμότανε υπήρχε ο κίνδυνος να την «κλέψει» ο χάροντας. Πίστη μάλλον ανόητη, όμως στηριγμένη σε κάποιες αληθινές αιτιάσεις…έστω και αν δεν τις κατανοούσαν…Γιατί το κακό, εκεί και τότε, μπορούσε να αντιμετωπιστεί καθ’ όπως μπορούσαν και μόνο εάν και εφόσον η λεχώνα είχε τις αισθήσεις της… -Η λεχώνα τουλάχιστον και μέχρι το σαράντισμα δεν αφήνεται ποτέ μονάχη για να μην την «πατήση ο Άλης ή το κακό».212 Προφανώς πρόκειται για τον επιλόχειο πυρετό, αποτέλεσμα της κακής παροχής υπηρεσιών και των μολύνσεων της μήτρας, τον οποίο η λαϊκή φαντασία και η άγνοια μετέτρεψε σε δαίμονα που καιροφυλακτούσε να πάρει μάνα και παιδί. Σε ορισμένες κοινότητες μάλιστα όχι μόνο δεν την αφήνανε ποτέ μόνη, αλλά όποτε υπήρχε ανάγκη για κάτι τέτοιο «βάζανε δίπλα της κάτι, τη σκούπα για παράδειγμα ή το χάρτσικατ, για συντροφιά…».213 Βεβαίως το κύριο βάρος αυτής της άτυπης προστασίας έπεφτε σχεδόν πάντοτε στην οικογένεια «με την πεθερά ή τη μητέρα ή κάποιο κορίτσι δικό τους να είναι πάντα συντροφιά της αλλά και επί σαράντα μέρες να είναι δίπλα της το ιερό εικόνισμα της Παναγιάς που αδιάκοπα μπροστά του άναβε καντήλα...»214 - Για να αποφευχθεί οποιοδήποτε κακό και το βρέφος «να μην φθίνει και αποξηραίνεται» επί σαράντα μέρες δεν επέτρεπαν να το πλησιάσουν φορείς του κακού που ήταν ακόμα και οικόσιτα ζώα μεταξύ των οποίων τα σκυλιά, οι κότες και άλλα οικιακά, «άρτι γεννήσαντα». -Για να προστατευθεί η λεχώνα από οποιοδήποτε κακό «κοσκινίζεται εν μέση οδώ ή περιβάλλεται δι’ ενός γυναικείου εσωβράκου, εάν δε καθ’ οδόν συναντά άλλη γυναικί μη συμπληρωσάσης ως και αυτή τας τεσσαράκοντα ημέρας, ανταλλάσσει μετ’ αυτής μιαν βελόναν…»215 - Τα νεογέννητα ποτέ δεν τα πλένανε με σαπούνι…διότι υπήρχε ο «κίνδυνος να λιώσουν, όπως λιώνει το σαπούνι ή να μαραζώσουν…»216

212

Σεραφείμ Ρίζος ό.π., σ. 267, «...έρριχναν τουφεκιές για να φύγη ο Άλης κι έφερναν ιερέα να ψάλλη τη λοχούσα σκεπάζοντας το κεφάλι της με κόκκινο πανί, άλικο πανί...» 213 Μαρτυρία Ξηροστυλίδου Ελισάβετ, ό.π. 214 Σεραφείμ Ρίζος, ό.π., σ. 265 215 Συμεών Φαρασόπουλος, ό.π., σ. 40. 216 Γ. Μαυροχαλυβίδης όπ. σ. 274

Φάρμακα…και θάματα! Και μια μικρή αναφορά μας στα γνωστά-άγνωστα φάρμακα της εποχής…τα προτεινόμενα από την ορθόδοξη ιατρική επιστήμη και μη αναφερόμενα στο προηγούμενο κεφάλαιο στο οποίο περιγράψαμε τις διάφορες ασθένειες και τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Απλά και χωρίς πολλούς σχολιασμούς εκτός δυο, που και γνωστότατα είναι, αλλά και χρησιμοποιούμενα σχεδόν μέχρι των ημερών μας…της βεντούζας και των βδελλών. Έχουμε λοιπόν και λέμε:  Η βεντούζα ή κουρού χασμάτ ή χασμάτ… Γυάλινα ή πήλινα κύπελλα τα οποία χρησιμοποιούσαν άπαντες σε περιπτώσεις βαριών κρυολογημάτων και όχι μόνο. Το πώς, ήταν απλούστατο. Βάζανε λίγο αλάτι σ’ ένα πανί, το έδεναν σε κάποιο πιρούνι ή μαχαίρι, το εμπότιζαν σε λίγο λάδι, το άναβαν, ζέσταιναν το κύπελλο και όπως ήταν ζεστό άμεσα και με επαναλαμβανόμενη διαδικασία το κολλούσαν στο σώμα του ασθενούς για να πάρει το κρύωμα.  Οι βδέλλες ή τα σουλούτσα ή σουλούκ… Σε περιπτώσεις συνεχών πόνων το καλύτερο φάρμακο ήταν τα προαναφερόμενα πλασματάκια που τοποθετούμενα στα επίμαχα σημεία του σώματος ρουφούσαν το «σκοτωμένο» αίμα και τον λευτέρωναν από τους πόνους. Επίσης:  για τις εμπύρετες καταστάσεις εκτός των ανωτέρω βασικών μεθόδων και φαρμάκων θεραπείας, παίρνανε από τα φαρμακεία των αστικών πόλεων και το σουλφάτο.  καλός ο καπνός, καλό και το κατούρημα για τις περιπτώσεις μικρής αιμορραγίας αλλά…αλλά τα φαρμακεία δίδανε αιμοστατικά που τα λέγανε γαντάς γανί.  από τα καλύτερα ιατροφαρμακευτικά προτεινόμενα αφεψήματα ήταν αυτό του ανασόν, δηλαδή του γλυκάνισου.  το έμπλαστρο ή γιακή ως θεραπευτικό μέσο για τους συνεχείς πόνους και τα πιασίματα.  στις περιπτώσεις σοβαρότατων πόνων προερχόμενων από διάφορες αιτίες χορηγούσαν αφιόν σερμπετή (λάβδανο)  το κλύσμα ή χοκνά προτεινότανε αρκετά συχνά και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις.  όπως και σήμερα σχεδόν πάντοτε προτεινότανε περίζ, δηλαδή σχετική δίαιτα.  σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις υπήρξαν και ουλού γκιοζετμέ (νεκροψίες). Φυσικά από τους ντόπιους ιατρούς που βεβαίωναν τις αιτίες θανάτου συντάσσοντας τις σχετικές εκθέσεις.  Πίστευαν πως για το κατέβασμα της ιτινάτ (θερμοκρασίας) πάντοτε θα έπρεπε να υπάρξει τερμλήκ (εφίδρωση)…συνεπώς όλες οι προσπάθειες κατέτειναν προς τα εκεί…και γι’ αυτό συνιστούσαν πάντοτε σερ νλήκ (δροσιστικά) και μπόλικες ακίζ (γαργάρες). Αλλά βεβαίως υπήρχαν και:  η Καν αλμάκ (αφαίμαξη),



το παμπούκ (ιατρικό βαμβάκι)  τα ζεχίρ (δηλητήρια)  οι τζιράχ αμελή (εγχειρήσεις)  οι ντεκιουλμέ (εγχύσεις)  ο ακλαμά (εμβολιασμός)  το σουρέτ (καθάρσιο)  η κιαφουρή (καμφορά)  τα αραρή (καταπραϋντικά)  ο γιακμάς (καυτηριασμός)  το τσαμ σακιζή γιαγή (ρητινέλαιο)  το γκιουλ σουγιου (ροδόσταμα)  τα χαμπζ εδέν (στυπτικά)

Παρατήρηση Στη βιβλιογραφία αναφέρεται κι ένα χόρτο που το ονόμαζαν «μαχμουτιέ» που ως σκόνη «χρησίμευε στη φαρμακευτική και πουλιότανε 5-6 λίρες το κιλάτ».217. Φυσικά να υπενθυμίσουμε πως το «κιλέ ή κιλάτ» ήτανε μονάδα βάρους ισοδύναμη με 20 οκάδες.

217

Μαρία Ασβέστη, Επαγγελματικές Ασχολίες των κατοίκων της Καππαδοκίας, Αθήνα, εκδ. Επικαιρότητα 1980, σ. 27

Ιαματικές πηγές Πηγές που αναβλύζουν θερμό νερό η σύσταση του οποίου περιέχει διάφορες ουσίες ικανές για τη θεραπεία ορισμένων ασθενειών μεταξύ των οποίων τους ρευματισμούς, τις δερματοπάθειες, τις νεφρικές παθήσεις, τις παθήσεις από διαταραχές μεταβολισμού κλπ.218 Φυσικά διακρίνονται ανάλογα με τη χημική σύνθεση των νερών τους σε: Θερμές πηγές, σιδηρούχες, ιωδιούχες κ.α. Οι κάτοικοι λοιπόν της υπό έρευνα περιοχής είχαν219 την πολυτέλεια να διαθέτουν ως θεραπευτικά μέσα, άμεσης μάλιστα αποτελεσματικότητας για διάφορες ασθένειες και τέτοιες πηγές τις οποίες ονόμαζαν Ισμετζέ (ιαματικές πηγές). Και για την ακρίβεια:  Η πλέον γνωστή βρισκόταν στη θέση Ουζενκί Τσάϊ της περιοχής Προκοπίου220 και ήταν, καθ’ όπως έλεγαν οι χρήστες, κατάλληλη για τις στομαχικές διαταραχές. Οι οποίοι όχι μόνο το χρησιμοποιούσαν επί τόπου, αλλά το μετέφεραν παντού σε γκιούμια και κανάτες τόσο για δική τους χρήση, όσο και για θεραπεία των δικών τους ανθρώπων.  Μια δεύτερη πηγή βρισκότανε στην τοποθεσία Γιαριμτάμ Ιονού και αυτή στην περιοχή του Προκοπίου με το νερό της να έχει καθαρτικές ιδιότητες. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες με το πρώτο ποτήρι άρχιζε η κένωση, με το δεύτερο καθαριζότανε το παχύ έντερο και με τα τρίτο η κάθαρση γινότανε τέλεια…  Σημαντικότατη, αν και ολιγότερο γνωστή, ήταν η πηγή της Σινασσού όπου «τη πρωτοβουλία και δαπάνη της επιτροπής του Αγίου Νικολάου ανεπληρώθη και η σπουδαία αύτη έλλειψις δια της ανεγέρσεως περικαλλούς λουτρώνος εις την συνοικία Γαβρά, όστις επέχει τόπον υδροθεραπευτηρίου εις ο δύναταί τις να εύρη ψυχρά δια καταιωνητήρος ή θερμά και μεταλλικά τεχνητά λουτρά δια διαφόρους ασθενείας…»221  Στο Σορσοβί ή Σορσογί, περιοχή Φλογητών, υπήρχε λίμνη η οποία συνεχώς δεχότανε θερμά θειούχα νερά που ανάβλυζαν γύρω από αυτήν.222 Έτσι « εις την λίμνην ταύτην κατά τον Μάιον και Ιούνιον προστρέχουσιν εκ των πέριξ μερών οι πάσχοντες από ρευματισμούς ή παραλύσεις των άκρων ή ανιάτων νόσων, όπως λούωνται εντός λάκκου καταλλήλου προς τούτο κατεσκευασμένου, εντός του οποίου αναβλύζει θερμόν ύδωρ έχον θερμοκρασίαν 37ο . Αφού εθερμομέτρησα εισήλθον και εγώ εκ περιεργείας εντός του λάκκου και παρετήρησα ότι καθίσταται αδύνατον να μείνη τις πλέον των δέκα λεπτών της ώρας. Διότι καταλαμβάνεται από ζάλη και τάσιν προς λιποθυμίαν. Τούτο 218

Κανδής Βασίλειος, Η Προύσα, ήτοι αρχαιολογική ιστορική γεωγραφική και εκκλησιαστική περιγραφή αυτής μετ’ επισυνημμένων αρχαίων επιγραφών τοπογραφικού χάρτου και εικόνων διαφόρων οικοδομημάτων, εν Αθήναις 1883, σ. 166 «…ιαματικά ύδατα …εις τα οποία πλείστοι ασθενείς υπό παντοειδών νοσημάτων κατατρυχόμενοι συρρέουσι κατ’ έτος και συνωθούνται περί την κολυμβήθραν ταύτην της σωτηρίας, οι πλείονες δε τυγχάνουσι θαυματουργού σχεδόν θεραπείας και υγιείς επανακάμπτουσιν οίκαδε…» 219 (έχουν)… οι περισσότερες που παρουσιάζονται παρακάτω χρησιμοποιούνται για τους ίδιους σκοπούς ακόμα και σήμερα… 220 Λάζαρος Ευπραξιάδης, ό.π., σ. 54-55 221 Σαραντίδου Αρχελάου, ό.π., σ. 55 222 Κανδής Βασίλειος, ό.π. σ. 201, «…το θερμόν ύδωρ της πηγής εξερχόμενον του εδάφους είναι διαυγές και καθαρόν, αλλά ψυχραινόμενον αποκαθίσταται ολίγον θολόν. Το χρώμα είναι ελαφρώς υποκίτρινον, διαχέει λίαν πρόδηλον ηπατικήν οσμήν και έχει γεύσιν θειούχον …»



προέρχεται κατά την κρίσιν μου εκ της δυσοσμίας του θείου και ουχί εκ της θερμότητος, διότι άμα πληρωθή ο λάκκος ύδατος η θερμοκρασία αυτού κατέρχεται εις 35ο , επομένως δύναται ο λουόμενος να αντέχη εις τοιαύτην θερμοκρασίαν…»223 Παρόμοια πηγή υπήρχε λίγο πιο πέρα και συγκεκριμένα στην περιοχή Ιλίκ Σου (χλιαρόν ύδωρ). Εκεί «υπάρχουσι πηγαί θερμών υδάτων και παμπάλαια λουτρά και ερείπα οικοδομών…»224 Στην ίδια περιοχή επίσης και μάλιστα λίγο πιο έξω από το χωριό Γιαλπάκ Χισάρ, βρισκότανε η θέση Ζέα όπου «υπάρχουσι πολλαί πηγαί υδάτων χλιαρών και μεταλλικών», τα οποία χρησιμοποιούσαν και για θεραπευτικούς σκοπούς οι κάτοικοι της περιοχής.225 «Εις απόστασιν ημισείας ώρας (από τον Πόρο) ευρίσκεται πηγή, εξ ης αναβλύζει θειούχον ύδωρ, ονομαζομένη Ισμέ, ένθα προστρέχουσιν οι πάσχοντες εκ διαφόρων νοσημάτων τη συμβουλή των απειραρίθμων ιατρών…»226 «Επίσης μισή ώρα από τον σταθμό χωροφυλακής του Τσιφτέ χαν και 3-3,5 ώρες ανατολικά του Μπουγά Μαντέν στο δρόμο για τη Μερσίνα υπήρχε μια θέρμη….θερμά θειούχα ιαματικά λουτρά. Ο θόλος που υπήρχε πάνω από αυτά τα λουτρά πιστευόταν ότι κατασκευάσθηκε από την Αγία Ελένη. Τα λουτρά επισκέπτονταν κάθε χρόνο πολλοί κάτοικοι των Αδάνων, της Μερσίνας, της Ταρσού, της Νίγδης, του Ερεγλί, του Πόρου, που υπέφεραν κυρίως από ρευματισμούς.»227

Παρατήρηση Μεταξύ άλλων «…τα θερμά λουτρά ενδείκνυνται:  Εις τον χρονικόν ερεθισμόν της βλεννώδους μεμβράνης του εντερικού σωλήνος προερχόμενον εκ της καταχρήσεως των υδραργυρούχων φαρμάκων, των οινοπνευματωδών ποτών και λίαν κεκαρυκευμένης και ερεθιστικής τροφής…  Εις τον της βλεννώδους και ορρώδους μεμβράνης του εντερικού σωλήνος ερεθισμόν, τον εκφαινόμενον δια της δυσκόλου πέψεως και αυτών των ελαφρών τροφών… δια κωλικοπόνων, δια βορβορυγμών, δι επιμόνου δυσκοιλιότητος ή δια της διαρροίας ή δια της εναλλαγής αμφοτέρων τούτων, δια της ωχρότητος του προσώπου, δια της ισχνότητος…  Εις την χρονικήν καταρροήν, λαρυγγίτιδα και βροχίτιδα (κατάρρους, βηξ χρονικός)  Εις την χρονικήν κυστίτιδα και ουρηθρίτιδα( βλεννόρροια δευτερεύουσα) φύσεως βλεννορραγικής, καταρροϊκής και ερπητικής και εις την χρονικήν φλόγωσιν ή έμφραξιν του προστάτου…  Εις τας χρονικάς ασθενείας του δέρματος, την ψωρίασιν, τους έρπητας, τα χοιραδικά εξανθήματα του δέρματος… καθώς και εις την κατ’ επιπολήν και κατά βάθος ερπητικήν και χοιραδικήν έλκωσιν.  Εις τον χρονικόν ρευματισμόν, είτε κατά τα εξωτερικά μέρη είτε κατά τα εσωτερικά όργανα, προ πάντων εις τους ρευματισμούς της κεφαλής και του 223

Συμεών Φαρασόπουλος, ό.π., σ. 65 Ό.π., σ. 67 225 Ό.π., σ. 68 226 Ό.π., σ. 91 227 Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, Το Μεταλλείο Ταύρου 1826-1924, συμβολή στην ιστορία των ελληνικών οικισμών της Μ. Ασίας, Θεσσαλονίκη 2005, Αφοί Κυριακίδη, σ. 69 224



 

228

προσώπου, ως και τας κεφαλαλγίας… εις τους ρευματισμούς των αρθρώσεων, οίον ες την ισχιατίτιδα, γοναλγίαν… Εις την λίαν πεπαλαιωμένην κανονικήν και ανώμαλον ποδάγραν, προ πάντων όταν αι πεπτικαί και θρεπτικαί δυνάμεις εισί σχεδόν εκμεμηδενισμέναι ή όταν το νόσημα, αι καταχρήσεις ή τα πάθη εξήντλησαν τοιουτοτρόπως την ευρρωστίαν του σώματος, ώστε η προ θεραπείαν αναγκαία αντίδρασις απέβη υπερβαλλόντως δύσκολος. Εις την αδυναμίαν των γεννητικών και ουρικών οργάνων, εις την ένεκα καταχρήσεων ανικανότητα, εις τας ασθενείας της ουροδόχου κύστεως, εις την εντελή ή ατελή ακράτειαν… εις την εξοίδησιν της βλεννώδους μεμβράνης, εις την χρονικήν βλεννόρροιαν της κύστεως της ουρήθρας… Εις τας ασθενείας των γεννητικών οργάνων των γυναικών, εις τας χρονικάς μητρίτιδα και ωοφορίτιδα και τας συνεπείας αυτών, εις τα αδύνατα και επώδυνα έμμηνα, εις τον υστερισμόν… Εις τα πεπαλαιωμένα και άτακτα νοσήματα του έρματος, την ψώραν , τους έρπητας…»228

Κανδής Βασίλειος, ό.π. σ. 210

Μαγική, ή δεισιδαιμονική …ιατρική Το τι είναι η μαγεία μάς είναι γνωστό και δεν νομίζουμε πως χρειάζεται να κάνουμε ιδιαίτερη μνεία περί αυτής στην παρούσα μελέτη. Απλά να πούμε πως πρόκειται για μυστικιστικές γνώσεις και ενέργειες που με τη βοήθειά τους ο άνθρωπος πιστεύει πως μπορεί να αντιμετωπίσει το απίθανο, ακόμα και στους χώρους της ιατρικής. Αναμεμειγμένης μάλιστα τις περισσότερες φορές και με πολλά στοιχεία τόσο της κανονικής, όσο και της πρακτικής ιατρικής. Εμείς απλά με τη σειρά μας θα σας μεταφέρουμε αυτά που βρήκαμε διάσπαρτα στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, πολλά από τα οποία αναλύθηκαν δεόντως στο οικείο κεφάλαιο, χωρίς περαιτέρω σχολιασμούς.  Η καταπολέμηση της ελονοσίας, λοιπόν, γινότανε με πολλαπλούς τρόπους. Αυτούς της ορθόδοξης ιατρικής επιστήμης, της πρακτικής ιατρικής, αλλά και της μαγείας…Έτσι σύμφωνα με την τελευταία «παίρνανε ένα αβγό κ’ ένα σπάγκο, έδεναν στο σπάγκο καμιά δεκαριά κόμπους, έκοβαν τα νύχια του αρρώστου, γύριζαν το αβγό μια δεκαριά φορές γύρω στο κεφάλι του, έλεγαν λόγια κα ξαφνικά έσπαναν το αβγό μπροστά στα μάτια του αρρώστου με σκοπό να τον τρομάξουν. Όταν ο άρρωστος τρόμαζε, θα γινότανε καλά…».229 Παρατήρηση Ο τρόμος ως μέσο θεραπείας ήταν αρκετά διαδεδομένος… Προκαλούμενος με πολλά ή από πολλά, που μόνο ο θεραπευτής ήξερε ή μπορούσε να μεταχειρισθεί. Αντίληψη μάλλον περίεργη αλλά εφαρμοζόμενη στο Φερτέκι που ρίχνανε ξαφνικά τον άρρωστο στα νερά του Αγίου Παντελεήμονα, στο Τσοχούρ με ξαφνικό πυροβολισμό δίπλα στα αυτιά του πάσχοντος, στο Μόλο με την αναίτια εμφάνιση ενός επιτιθεμένου…  Στα διάφορα μέτρα προστασίας του νεογέννητου παιδιού μεταξύ των άλλων και προς αποφυγή των δαιμόνων, του Άλυ (η), του κακού ματιού και όλων των συναφών στοιχείων που μπορούσαν να προκαλέσουν κακό, «χάρασσαν με μυτερό εργαλείο μια γραμμή, έναν κύκλο στο εσωτερικό του δωματίου…».230  Ορισμένοι άλειβαν το σπίτι με στάχτη θεωρώντας πως έτσι το καθαρίζουν από τα μικρόβια και το παιδί καθίσταται απρόσβλητο…  Υπήρχαν βεβαίως και μερικές συνδυαστικές θεραπείες, κάτι ανάμεσα στην ιατρική, την εκκλησιαστική βοήθεια, αλλά και τις θυσιαστικές προσπάθειες, ευχαριστήριες θυσίες για αίσια έκβαση του σκοπού! Έτσι, για παράδειγμα, ο σεληνιασμένος μεταφέρονταν εντός του εκκλησιαστικού χώρου, τον διάβαζε ο παπάς μνημονεύοντας τα ονόματα γονέων, συγγενών, ζωντανών και πεθαμένων αλλά… αλλά σταύρωνε και το κεφάλι του με αίμα πουλερικού.231  Για τη θεραπεία των αποστημάτων στη Δίλα έτριβαν πάνω τους «την διαβόλ’ τζινίχ», δηλαδή τη μαύρη γυαλιστερή πέτρα. Βεβαίως με τούτη τη μέθοδο ακούσια υποβοηθούσαν το άνοιγμα του αποστήματος και την έξοδο του πύου…  Το μουσουλμανικό στοιχείο στην περίπτωση καταπολέμησης του συνεχούς 229

Θανάση Κωστάκη, ό.π., 342 Ό.π., σελ 161 Σημ: Ο μαγικός κύκλος χαρασσόμενος δεξιόστροφα αποτελούσε από αρχαιοτάτων χρόνων θετικό μέσο για την προστασία του ανθρώπου από τα πονηρά δαιμόνια… 231 Πρόκειται περί ενός παμπάλαιου εθίμου-πρακτικής…Στα «Λαογραφικά των Φλαβιανών Καισαρείας της Καππαδοκίας» του Εμμ. Τσαλίκογλου υπάρχει ολάκερο κεφάλαιο αφιερωμένο στη σφαγή των πουλερικών (σελ139-140) για διάφορες αιτίες…σχ. Λάμπρου Σουλτάνα ό.π. 230

βήχα χρησιμοποιούσε, εκτός των γνωστών και συνηθισμένων, και το προαναφερόμενο «κρέμασμα κουρελιών σε συγκεκριμένα δένδρα» ή τη τοποθέτηση πέτρας στη βάση ενός συγκεκριμένου δένδρου.232  Το κριθαράκι είναι γνωστό. Πρόκειται για το γνωστότατο σπυράκι που βγαίνει στο μάτι και το λέγανε μάλιστα σκυλιού κσάρ. Η θεραπεία του επίσης από απλή έως και σύνθετη. Τις αναφέραμε. Υπήρχε όμως και το κάρφωμα καρφιού στα τσαλούδια.233 Το οποίο έκαμνε ο ασθενής πάντοτε στη δύση του ήλιου με ένα απαράβατο κανόνα για να είναι αποτελεσματικό. Να γυρίσει στο σπίτι του χωρίς να κοιτάξει πίσω του. Αλλά έριχναν και από την κάπνη -καπινή ενός σπιτιού κρυφά «εφτά σπυριά κριθάρι».234  Για τη θεραπεία της λύσσας το ψωμί ήτανε επίσης άριστο θεραπευτικό μέσο. Το εξηγήσαμε στο οικείο κεφάλαιο. Φυσικά με την προϋπόθεση να είναι ζυμωμένο από την οικογένεια του «δαγκαμένου» και ευλογημένου από τον οντζάχ.235 Αλλά και το συκώτι ή το κρέας του λυσσασμένου ζώου που είχε μάλιστα εξαιρετικές δυνάμεις προφύλαξης του υγιούς ανθρώπου που το κατανάλωνε! 

Η παιδική καχεξία για την οποία είχαν πολλά ονόματα236 ήταν μια ασθένεια της οποίας όχι μόνο δεν γνώριζαν τα ακριβή αίτια που την προκαλούσε, αλλά επιπλέον τις περισσότερες φορές οδηγούσε στο μοιραίο… Πίστευαν όμως πως ήταν το αποτέλεσμα μιας «κακής συνάντησης»237 και ως εκ τούτου συνιστούσαν και την ανάλογη θεραπεία, δηλαδή τον ιερέα και τις ευχές του. Περί των προτάσεων της εκκλησίας για την αντιμετώπιση της ασθένειας μιλήσαμε παραπάνω. Απλά εμείς με τη σειρά μας θα σχολιάσουμε τις μαγικοδεισιδαιμονικές αντιλήψεις . Έτσι σύμφωνα λοιπόν με μια εξ αυτών για να θεραπευτεί «…το πάσχον βρέφος λαμβάνουσιν ύδωρ ενέχον επτά αγιασμούς και πλύνουσι λίαν πρωί επί επτά ημέρας επί του τάφου του θανόντος…»238 Βεβαίως υπήρχαν και εναλλακτικές θεραπείες…ή καλύτερα διάφορες θεραπείες. Έτσι σε ορισμένες κοινότητες ως βασική προϋπόθεση για να επιτύχει η θεραπεία θα έπρεπε ο τάφος να είναι πρόσφατος. Αν πάλι δεν υπήρχε, τότε «πιάνισκαμ’ ένα ορφανό κορίτς» το οποίο μάζευε από επτά σπίτια νερό χωρίς να μιλήσει καθόλου και με το νερό αυτό λούζανε το άρρωστο παιδί τρεις φορές πάνω στο μνήμα κάποιου οικείου. Σε μερικές κοινότητες ήταν πιο προχωρημένοι και όχι με τόσο αποτρόπαιες μεθόδους. Σε αυτές λοιπόν απλά λούζανε μια φορά τα άρρωστα παιδιά στον αυλόγυρο της εκκλησιάς, χύνανε μετά το περισσευούμενο νερό στα λουλούδια και σπάνανε το δοχείο.

232

Το κρέμασμα κομματιού ρούχου για θεραπευτικούς σκοπούς ήταν κοινή πρακτική και για τις δυο κοινότητες… 233 Σταυροδρόμι 234 Μαρτυρία Τσιτσόπουλου Βασιλείου, ό.π. 235 Κληρονομικό χάρισμα για θεραπεία… 236 Το βάρεμα ή καχεξία ή ατροφία ή ζαμπουνλούκ ή κιρκ παστί ή τσαλοπατεμένα… 237 Σεραφείμ Ρίζος, ό.π., σ. 266 «... “Α σου ασεράντωτης τη θύρα λείψανο δεν πρέπει να περάσ’.” ...Εάν όμως ξαφνικά ήταν ανάγκη να περάση ή εάν θα περνούσε τζεναζέ= κηδεία, η λεχώνα ήταν υποχρεωμένη να πάρη το παιδί στην αγκαλιά της και να σταθή όρθια σε στάση προσοχής...Αν δεν πρόφταινε τότε το μωρό πάθαινε γηρπαντή-σαρανταπατημένο...κιτρίνιζε, γίνονταν καχεκτικό και τέλος πέθαινε κόλας....» 238 Στο οικείο κεφάλαιο αναλύουμε τους τρόπους…

Παρατήρηση Όλες οι προτεινόμενες θεραπείες για να επιτύχουν θα έπρεπε πάντοτε να γίνονται κρυφά και κυρίως τις πρώτες πρωινές ώρες.  Για την ίδια ασθένεια πάλι τοποθετούσαν στο λαιμό του αρρώστου παιδιού κουλούρα ψωμιού την οποία είχε ευλογήσει ο ιερέας του χωριού ή χάλκινο στεφάνι και πάλι ευλογημένο.239  Για να διαπιστώσουν αν τελικά το παιδί είχε βάρεμα (καχεξία) χρησιμοποιούσαν την πλέον κατάλληλη μέθοδο, καλύτερη ακόμα και από αυτήν της ορθόδοξης ιατρικής επιστήμης. Άφηναν κατά το σούρουπο σε μνήμα οικείου προσώπου μια μπουκάλα με κρασί. Εάν το πρωί έλειπε λίγο από αυτό σήμαινε πως το φσαχ είχε οπωσδήποτε την αρρώστια, μιας και ο δαίμονας της ασθένειας που τριγύριζε το έπινε.  Είκοσι μέρες μετά τον τοκετό η λεχώνα «κλώισκιν σο σπίτ’, δεν έμπαινε στο στάβλο γιατί θα την πατούσε ο Άλης,240 έπρεπε να περάσουν σαράντα μέρες για να βγει από το σπίτι,241 δε κοιταζόταν αυτό το διάστημα στον καθρέπτη,242 ούτε λουζόταν, ούτε άνοιγε μπαούλο243 …»  Σε περίπτωση που η γυναίκα λιποθυμούσε κατά τη διάρκεια της γέννας ή «ερούτουν ντουμάν στο τσουφάλ… ερχόταν καπνός-σκοτοδίνη στο κεφάλι της» φρόντιζαν να μην υπάρχει νερό έξω από το σπίτι διότι «ο Άλης έπαιρνε την ψυχή της λεχώνας ή την πήγαινε μέσα σε αυτό…».  Σε περίπτωση που το παιδί δεν μπορούσε να περπατήσει ή έπεφτε συχνά, τότε εύχονταν «Αλλάχ αγιάχ ντεμίρ νταϊάχ ντιμ…δηλαδή ο Θεός να δώσει πόδα να περπατήσει» αλλά…δίνανε και σε κάποιον τσομπάνη μια κόκκινη κλωστή την οποία έπαιρνε μαζί του όλη τη μέρα και αφού την έφερνε πίσω το βράδυ, τη δένανε στο πόδι του παιδιού μέχρι να περπατήσει. Ή η μητέρα το ξάπλωνε κάτω, το σκέπαζε με πανιά και πάνω σε αυτά έβαζε ζεστά ψωμιά.  Σύμφωνα με τα ειωθότα το τρυποπέρασμα είχε θεραπευτικές ιδιότητες και στις δυο κοινότητες, οι οποίες ειρήσθω εν παρόδω, χρησιμοποιούσαν ταυτόσημες μεθόδους. Η διέλευση κάτω από τον επιτάφιο, τα ζώα και ιδιαίτερα τις καμήλες, από τρύπιες πέτρες και απαραίτητα μάλιστα τρεις φορές, θεωρείτο ως ένας καλός τρόπος θεραπείας του ασθενούς για όλες τις νόσους. Εξάλλου η θεραπευτική αξία και η γονιμοποιός δύναμη της πέτρας είναι γνωστή από των αρχαιοτάτων χρόνων…244  Στο Γιαχμά πάλι, τη δερματική πάθηση του προσώπου που λέγεται και ερυσίπελας ακολουθώντας τα πατροπαράδοτα, δηλαδή «το πυρ καθαίρει και το ύδωρ αγνίζει», βοηθούσαν τον άρρωστο καίγοντας στο πρόσωπό του, που το είχαν καλύψει με κόκκινο πανί, ένα κομμάτι μπαμπακιού. Αλλά χρησιμοποιούσαν και την αγωγή του πετιμεζιού, με την «πέτρα» να την περνούν σταυρωτά στο πρόσωπο του δύσμοιρου πασαλειμμένου ασθενούς, να τοποθετούν μετά κόκκινο πανί και να καίνε το σχετικό σχοινάκι.  Αν το παιδί είχε θέρμες πολλές που δε λέγανε να φύγουν με τους 239

Μάλλον πρόκειται για το μαγικό τρυποπέρασμα Μάλλον πρόκειται για την προσωποποίηση της επιλόχειου μολύνσεως (αποδιδότανε σε δαιμόνιο)…ο στάβλος ήτανε το πλέον βρώμικο μέρος και κατά συνέπεια ήταν ο ιδανικός τρόπος προφύλαξης και δικαιολογίας… 241 Ο αριθμός σαράντα ανήκει στους μαγικούς αριθμούς… 242 Λέγανε πως στον καθρέπτη συγκεντρώνονται τα δαιμονικά που θέλουν το κακό της λεχώνας… 243 Αν άνοιγε το μπαούλο τότε θα «τσακοντά ντιάολους… κατουρούσε ο διάολος» 244 «βγαλλ’ ντου φσαχ του καμπήλι, ας περάσουμ’ ντου φσαχ από κει που γεννά η καμήλα» λέγανε πιστεύοντας πως έτσι το παιδί θα γίνει καλά… 240

παραδοσιακούς τρόπους θεραπείας, τότε χρησιμοποιούσαν τα μεγάλα μέσα. Μάζευαν λοιπόν επτά κουρέλια,245 τα τοποθετούσαν μέσα σε ζεστή κοπριά ζώων και μετά τα έκαιγαν θυμιατίζοντας με τον καπνό το φσαχ. Ή κόβανε από δικό του ρούχο κάποιο κομμάτι, ένα κομμάτι επίσης ξύλο από το κατώφλι του σπιτιού246 και τα καίγανε θυμιατίζοντας τον ασθενή μα και όλο το σπίτι. Ή περιέφεραν γύρω από την εκκλησιά τρεις φορές κάποιο δικό του αντικείμενο, ρούχο κατά προτίμηση, το οποίο στη συνέχεια φορούσε.247  Για τη θεραπεία του κοκίτη μιλήσαμε στο οικείο κεφάλαιο. Αναφερθήκαμε επίσης και στους τρόπους αντιμετώπισής του που ήταν αρκετοί και σημαντικοί. Εδώ όμως θα περιγράψουμε τον πλέον αποτελεσματικό. Έτσι «πάνω σε επτά (ιερός και μαγικός αριθμός) κλήματα τοποθετούσαν χώμα και κοίμιζαν τον ασθενή. Μια διαδικασία την οποία επαναλάμβαναν τρεις φορές αφού προηγούμενα εμπότιζαν τα κλήματα σε κρασί πιστεύοντας πως έτσι η ασθένεια θα κοπεί…» Παρατήρηση Καθίσταται περιττό να σημειώσουμε πως όλα τα παραπάνω, τα οποία ήταν ένα απειροελάχιστο κομμάτι της πραγματικότητας και θα έπρεπε να γίνουν αντικείμενο ιδιαιτέρας μελέτης, συνέβαιναν γιατί ο άνθρωπος αδυνατούσε να ερμηνεύσει σωστά τις όποιες αλλαγές στον οργανισμό. Αλλά και να εμπιστευτεί τη σωτηρία του στις δυνάμεις της επιστήμης. Κατά συνέπεια ως όπλο του ή καλύτερα σωτηρία του πάντοτε ήταν η θεότητα που λάτρευε, η μόνη ικανή που θα μπορούσε να τον βοηθήσει ουσιαστικά και αποφασιστικά. Άρα κάθε τι που θα μπορούσε να Τη φέρει κοντά του, η γνώση του πώς, αλλά και των τρόπων, αποτελούσε όχι μόνο την προτεραιότητα των ειδικών αλλά υποχρέωση και δική του γιατί… Μα γιατί «Medikus curat, Deus sanat», δηλαδή ο γιατρός κουράρει, αλλά ο Θεός θεραπεύει.

245

Μαγικός και ιερός αριθμός Πίστευαν πως τα δαιμονικά των ασθενειών σύχναζαν στο κατώφλι του σπιτικού…άρα έτσι έκαιγαν αυτό που ταλαιπωρούσε το παιδί ή τον ασθενή. 247 Πολλές από τις περιγραφόμενες θεραπευτικές μεθόδους τις χρησιμοποιούσαν και για το σχετικό μάτιασμα και την προστασία του παθόντος από αυτό. Τα όρια της θεραπευτικής ιατρικής με αυτούς τους τρόπους και της βασκανίας είναι εν πολλοίς ασαφή. 246

Οι καλοί μας οι…γιατροί! Βεβαίως υπήρξαν πολλοί και πολλές. Που προσέφεραν τις ιατρικές τους υπηρεσίες στις απομεμακρυσμένες κοινότητες της Ανατολής, όμως… Όμως υπήρξαν και μερικοί των οποίων η προσφορά ήταν τόσο σημαντική, που το πέρασμα τους καταγράφηκε ανεξίτηλα στη μνήμη των ανθρώπων… Κυρίαρχες προσωπικότητες με έντονα τα στοιχεία της ύπαρξής τους βάλανε τα θεμέλια με την ανιδιοτελή προσφορά και τις ικανότητές τους, καταξιώθηκαν και παρέμειναν στη συλλογική μνήμη. Μνήμης χάριν, λοιπόν, αναφέρουμε όσους μπορέσαμε να βρούμε στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, αλλά και αντλήσαμε από τα μουχαμπέτια των δικών μας ανθρώπων.248 Έχουμε λοιπόν: 1- Ο Σαρλί Γιωβάν’…περιοχή Μισθί. 249 2- Ο Τρύβιντης (Τρύφωνας)…περιοχή Μισθί.250 3- Ο Μινίκ Τηρμήτης (μικρός Δημήτρης)…περιοχή Λίμνα251 4- Η Νταούτ Μαρία, η γυναίκα του Γαρέ Ερεμία...περιοχή Νίγδης252 5- Ο Παπά Χαράλαμπος …περιοχή Αξού.253 6- Η Δευτερίνα, η γυναίκα του Αβραάμ Λεόντη…περιοχή Συλλάτων254 248

Στο κεφάλαιο «ισνάφια- επαγγελματικές τάξεις » του εξαιρετικού πονήματος της Μαρίας Ασβέστη « Επαγγελματικές ασχολίες των Ελλήνων της Καππαδοκίας», αναφέρονται επί λέξει στη σελίδα 189 τα παρακάτω, αρκούντως χαρακτηριστικά για την επικρατούσα κατάσταση στο χώρο της Καππαδοκίας… «Ιατροί υπήρχαν σε πολύ λίγα χωριά. Επειδή ήσαν Αρμένηδες και Τούρκοι για τούτο και δεν αναφέρονται στους πίνακες της Ανταλλαγής… Γιατροί αναφέρονται στην Κέρμιρα (καθώς και Φαρμακείο) στη Μαλακοπή (παθολόγος και μαιευτήρας που είχε σπουδάσει στην Πόλη), στο Βερέκι, στη Νίγδη, στην Καισάρεια, στο Καγιάμπαση. Ένας γιατρός για να ’ρθη από το Βερέκι στην Κίσκα έπαιρνε μια λίρα χρυσή για επίσκεψη. Αναφέρονται και κομπογιαννίτες πρακτικοί που τους λέγανε μισόγιατρους…» 249 Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 326, «…Αρρωστούσε κάποιος:φώναζαν τον Σαρλί να τους κάνουν καλά. Πήγαινε στον άρρωστο και του ’λεγε. Ο τάδε μήτε πονάει, μήτε φωνάζει, εσύ γιατί φωνάζεις; Πήγαινε στον άλλο, στον άλλο, έλεγε σε όλους τα ίδια. Το ’κανε για να τους δώσει θάρρος… ήταν και ο πατέρας του γιατρός, ήταν σουννουχτσής (πρακτικός) για σπασίματα, έγινε και ο γιος του γιατρός…» 250 Ό.π., σ. 326, « Και ο Τρύβιντης πρακτικός ήταν. Μια φορά ήταν μια έγκυος που δε μπορούσε να γεννήσει και το παιδί πέθανε στην κοιλιά. Φώναξαν τον Τρύβιντη, τι άλλο να κάνουν; Αυτός ήταν για τις γελάδες και για τα πρόβατα…εκεί τον φώναζαν. Τον πήραν και στη γυναίκα, έπιασε με το χέρι το παιδί αλλά δεν μπορούσε να το βγάλει. Στα τουντούρια όταν ψήνουμε τα ψωμιά, κάποτε μερικά ξεκολλάνε και πέφτουν μέσα στο τουντούρι. Έχουμε ένα σίδερο με τη μια άκρη ένα γάντζο για να το τραβάμε. Λοιπόν πώς θα το βγάλει το παιδί; Πήρε το σίδερο, το κομμάτιασε το παιδί μέσα στην κοιλιά της μάνας και το ’βγαλε. Έζησε η μάνα.». 251 Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ. 12, α.α. 47, μαρτυρία Τζουτζόγλου Κοσμά: «…Μια φορά είχαμε πάει σ’ ένα γάμο κι ένας από μας έβαλε μέσα στην κουμπούρα ένα κομμάτι μολύβι χωρίς να το ξέρω. Πήγε να κατεβάσει τον κόκορα της κουμπούρας μα πήρε φωτιά και το μολύβι με βρήκε στο στραγάλι. Πήγαμε στα Λίμνα στον Μινίκ Τηρμήτη. Έφερε τρία τέσσερα ποντίκια, τα κοπάνισε ώσπου να γίνουν λιώμα … τα ’βαλε στην τρύπα της πληγής… μ’ άφησαν μπρούμυτα ως το πρωί για να βγει το μολύβι…». 252 Την καλούσαν σχεδόν πάντοτε και για όλες τις αρρώστιες. Η γνώμη της γινόταν άμεσα δεκτή. 253 Μαρτυρία Χατζημπαλή Μαγδαληνής, ό.π.: «Ήταν καλός στις γιατρειές, γητέματα… Λέγανε πως μπορούσε να τσανέψ’ (τρελάνει) ακόμα και άνθρωπο…» 254 Μαρτυρία Σταματιάδη Ιωάννη ό.π. : «Η Θεοδοσία, νύφη του Γρηγόρη Φάρας, είχε κουρού γκελιντζίκ… είχαν πρηστεί τα χέρια και τα πόδια της. Χλόμιαζε και δεν έπαιρνε επάνω της. Ήταν καταδικασμένη. Για τέτοιες αρρώστιες ειδική θεωρούσαν τη Δευτερίνα. Αφού λοιπόν πήρε υπογραφές, , ανοίγει άνοιγμα με το ξουράφι μεγάλο δίπλα στο ραχοκόκαλο και κάτω από το αριστερό φκυάρι το γεμίζει με αλοιφή από μέλι, αλάτι και σκόνη από μπαχαρικά και την αφήνει τρεις

7- Βουτυρά Κατίνα…από τη Νεάπολη255 8- Θόδωρος Χατζηκωσταντής… περιοχή Ντερίμκουγιου.256 8 –Μπαζλαματζής (Ιωάννης ;)…απόφοιτος Ιατρικής Αθηνών περιοχή Μαλακοπής257 9 -Πασκάλ’ ναίκα…περιοχή Γκιούλ Σεχίρ.258 10- Ο κανδηλανάφτης Νικόλας της Αγίας Μακρίνας.259 11-Ο Παπουρτσής…περιοχή Αξού.260 14- Η Καστερνή Αγαθή, χηρηχτσήσα (χειρούργος)…περιοχή Σινασού261 15- Σαράντης Αρχέλαος, απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής Αθηνών…περιοχή Σινασσού. 16- Αγτσόγλου Ευλάμπιος…περιοχή Σινασού Αλλά και οι: - Σαράντης Σινασίτης, πρώην χαβιαράς της Πόλης, που προσέφερε τις υπηρεσίες του κυρίως στην περιοχή του Ορτά Χισάρ, γνωστός και ως “ο Σαράντης και τα τέσσερις μέρες. Η λαβωματιά είχε γίνει κάτασπρη. Τη δούλεψε με φιτίλι (γάζα) μερικές μέρες και έπειτα τη άφησε και έκλεισε. Η κοπέλα έγινε καλά…» 255 Κ. Νίγδελη, Η Νεάπολη της Καππαδοκίας, ό.π., σ. 117, «…Η θειά μου η Κατίνα ήτανε καταπληκτική. Σου θεράπευε το λαιμό αμέσως με ένα δικό της φάρμακο. Έπαιρνε κερί, καθαρό όμως, θειάφι, λίγο λάδι, θυμίαμα και όλα αυτά αφού τα έλειωνε έκανες γαργάρες…αλλά πάνω στις πληγές έβαζε και θεραπευόσουνα μίγμα από γαρύφαλλο, σαπούνι τριμμένο και λάδι» 256 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π. σ. 281, «…Της δεύτερης γυναίκας του Χρήστου Σεραφείμ, ενώ ήταν λοχούσα, πιάστηκαν οι ωμοπλάτες της. Όπου και αν πήγε, ό,τι κι αν έκαμε δε βρήκε ωφέλεια. Την είδε τυχαία κάποιος περαστικός φελάχος. …“να πάρετε αίμα από τον τράχηλό της από την κεντρική φλέβα, είπε ”. Κάλεσαν τον Θοδωρή Χατζηκωσταντή που ειδικευότανε για τέτοια…πήρε αίμα κατά τις οδηγίες του σεΐχη και γένηκε καλά» 257 Μαρτυρία Μαυρογενίδου Ελευθερίας, ό.π.:« Ήτανε κανονικός γιατρός, σπουδαγμένος. Στις σοβαρές περιπτώσεις τον καλούσαν από όλα τα χωριά…» 258 Κ.Ι.Δ. Συκεών, Φ. 12, α.α. 48, μαρτυρία Σαρμουκασίδη Ευστάθιου: «Μαμή πρακτική…παράστεκε στις γέννες που λάβαιναν χώρα συνήθως φυσικά κι αβίαστα, καμιά φορά στα χωράφια, πάνω στη δουλειά…Η ίδια έκαμνε και την οδοντογιατρίνα…» 259 Ειδικός στις ανθρακοβουζούνες τις οποίες καυτηρίαζε με πυρακτωμένα καρφιά… 260 Γ. Μαυροχαλυβίδης ό.π. σ. 134, «Είχε τη φήμη θεραπευτή της λύσσας… με κάποια βότανα που τα κράταγε μυστικά και με κάθε επιμέλεια.» 261 Σεραφείμ Ρίζος, ό.π., σ. 354, «Η Αγαθή ήταν σύγχρονή μας απάνω κάτω πενηντάχρονη και με το χαμόγελο πάντα στα χείλη. Ήταν γιατρίνα-χειρούργος, ας πούμε, των σπασμένων των κοκάλων του ανθρώπινου σκελετού, των εξαρθρώσεων των οστών, βραχιόνων, κνημών, των μπερέδων, ήταν δηλαδή γιατρίνα στα σπασίματα…Είχε αποκτήσει μιαν εμπειρία σ’ αυτά τα παθήματα η Αγαθή ώστε πολλές φορές γιατροί επιστήμονες , σε δύσκολη θέση ευρισκόμενοι, προσέφευγαν στα φώτα και στο θάρρος της…. Ενθυμούμαι πως μιας φτωχής γέμισε ο μαστός και πονούσε φοβερά. Ο γιατρός φοβήθηκε να βάλει μαχαίρι και μου συνέστησε να καλέσω την Αγαθή. Ήλθε τη δεύτερη μέρα θριαμβευτικά απάνω στο γάιδαρό της… Κατόπιν προσεκτικής εξέτασης ζήτησε να της φέρουμε, δε θυμούμαι σε τι ποσά: -Βούτυρο «δουμακιού» (ουράς προβάτου) -Πάμιες ξερές -Ζάχαρη… Τα έβαλε στο γουδί, τα κοπάνισε, τα έκανε ζύμη, ένα μαντζούνι, το εναπόθεσε σ’ ένα άσπρο καθαρό πανί… απλώνοντας το με τα δάκτυλα τα δεξιά αριστερά. “Σε δυο μέρες θα ανοίξει” είπε, “… μη φοβάστε Είναι το κοινό γέμισμα των μαστών των πρωτογενών νυφάδων και σε δυο τρεις μέρες το πολύ θα ανοίξει.” Την τρίτη ημέρα ήρθε. Εν τω μεταξύ ο πόνος έπαυσε. Άνοιξε τον μαστό, καθάρισε ην πληγή με βαμβάκι, ρακί και οινόπνευμα, έβαλε βούτυρο ουράς, έδεσε το μαστό και μας παρήγγειλε να αλλάζουμε κάθε δυο μέρες το βαμβάκι. ..Η πληγή έκλεισε τελικά…»

χάπια τ’” … -Μελέτης Καστερνός, πρώην κουντουράς, γνωστός και ως « α σηχ- σηχ Μελέτ’». -Παπά Βασίλης, ιερέας της εκκλησιάς του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, παθολόγος. - Κυπριανίδης Αναστάσιος, στρατιωτικός γιατρός, από το Τοκάτ.262 -Αντωνιάδης Γεώργιος, απόφοιτος της ιατρικής Αθηνών, από το Ταλάσι, προσέφερε τις υπηρεσίες του κυρίως στην περιοχή της Νεβσεχίρ. -Φαρασόπουλος Συμεών, απόφοιτος της ιατρικής Αθηνών. -Γιαγτσόγλους Αλέξανδρος, απόφοιτος ιατρικής Αθηνών, από τη Νίγδη. -Ιμπραήμ Μπέη, απόφοιτος της ιατρικής της Πόλης, δημαρχιακός γιατρός του Κάστρου.263 -Ρόζος Τσαντάς, απόφοιτος ιατρικής Αθηνών, δραστηριοποιήθηκε στη Σινασσό. -Τσαλιώτης Αγγελής, απόφοιτος φαρμακευτικής Σχολής της Πόλης…άνοιξε φαρμακείο στη Σινασσό. -Βλασιάδης Χρυσόστομος, απόφοιτος φαρμακευτικής Σχολής Αθηνών. -Χατζή Παυλής, απόφοιτος Οδοντιατρικής Σχολής, από το Νεβσεχίρ -Νταλιέλ Εφέντης (Δανιήλ Δανιηλάτος), απόφοιτος Φαρμακευτικής Σχολής από το Νεβσεχίρ, διατηρούσε φαρμακείο στον Επάνω μαχαλά. -Εμμανουηλίδης Ηλίας, απόφοιτος ιατρικής, στην περιοχή Προκοπίου το 1890…264 -Κουζηνόπουλος Αβράμιος, γιατρός από το Εντιρλίκ- Ανδρονίκιο.265 Αλλά και κατά την Ανταλλαγή με βάση ορισμένους πίνακες – μαρτυρίες, και με κάθε δυνατή επιφύλαξη για λάθη, τυχόν παραλείψεις, αλλά και ελλιπή στοιχεία:266 -Στη Ζίλε, περιφέρεια Κιασαρείας, δυο πρακτικές μαίες εκ των οποίων η μία μουσουλμάνα. -Στο Καράτζορεν, περιφέρεια Καισαρείας, ένας σινιχτσής, πρακτικός ιατρός για ζώα και ανθρώπους. -Στα Κέρμιρα, ένα Φαρμακείο στο μαχαλά της Παναγίας και ένας πρακτικός γιατρός. -Στο Ταβλοσούν, περιφέρεια Καισαρείας, ένας γιατρός. -Στη Μουταλάσκη, (Ταλάς), ένας πρακτικός. -Στη Νεβσεχίρ, τέσσερις γιατροί, ένα φαρμακείο, δυο μαίες. -Στην Ανακού, περιφέρεια Νεαπόλεως, χρησιμοποιούσαν γιατρό από τη Μαλακοπή. 262

Κουρουπού Ματούλα- Μπαλτά Ευαγγελία, ό.π. σελ 137, «Κ.Μ.Σ φ(236) συμφωνητικό πληρωμής του ιατρού έτους 1880». 263 Κατά τον Σεραφείμ Ρίζο ήτανε πολύ καλός άνθρωπος και γιατρός… απευθυνόμενος μάλιστα στον ίδιο κατά την Ανταλλαγή είπε «…δεν χαιρόμαστε που φεύγετε από την πατρίδα μας και πατρίδα σας… Είμαστε, φίλε μου Σεραφείμ, του ίδιου χωραφιού λουλούδια. Αυτό που γίνεται είναι απάνθρωπο και βάρβαρο. Είναι δύσκολο να βρούμε ή να δημιουργήσουμε κόσμο σαν εσάς. Το μόνο που κερδίζουμε είναι ότι απαλλασσόμαστε από τον αδιάκοπο μπελά του ικί καφαλή καρτάλ( του δικέφαλου αϊτού)…» σχ Κ.Μ.Σ Η Έξοδος τ. Β 2004 σ. 301 264 Ο ιατρός είναι ο μεταφραστής στα Καραμανλίδικα του έργου «Ηθικαί Ομολογίαι επί των Κυριακών Ευαγγελίων» που κυκλοφόρησε σε δώδεκα μικρά τεύχη το 1901…Επίσης ήταν τακτικός συνεργάτης του Μικρασιατικού ημερολογίου «Αστήρ». Βλ. Κουρουπού Ματούλα- Μπαλτά Ευαγγελία, ό.π. σελ 139 265 Ιωάννα Πετροπούλου, «Εξελληνισμός των ονομάτων στην Καππαδοκία», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών τ. 3, [1988], σ. 181 266 Δεν υπάρχουν πλήρη στοιχεία για ειδικότητες… ονόματα… αλλά και εάν πρόκειται για πρακτικούς ή όχι. Πολλές φορές μάλιστα τα στοιχεία είναι αλληλοσυγκρουόμενα…ή λανθασμένα προερχόμενα και από μαρτυρίες.

-Στην Αραβησσό, ένα πρακτικός. -Στη Μαλακοπή, γιατρός και φαρμακείο. -Στη Νίγδη (Καγιάμπαση), δύο γιατροί, ένας φαρμακοποιός. -Στο Καγιάμπασι, περιφέρεια Νίγδης ένας πρακτικός. -Στο Γούρδουνος, περιφέρεια Νίγδης, ένας γιατρός. -Στο Ενεχίλ, περιφέρεια Νίγδης, ένας γιατρός. -Στον Πόρο (Μπόρ), ένας φαρμακοποιός. -Στο Τενέϊ, περιφέρεια Νίγδης, ένας γιατρός. -Στο Προκόπι,(Ουρκιούπ), δυο ιατροί, ένας φαρμακοποιός, δυο μαίες. -Στη Σινασσό, περιφέρεια Προκοπίου, δυο γιατροί, μια μαία. -Στο Καρσαντί (Φκόσι), περιφέρεια Φαράσων, ένας πρακτικός ιατρός για ζώα και ανθρώπους. -Στα Κίσκα, περιφέρεια Φαράσων, έφερναν γιατρό από το Βερέκι.

Παρατήρηση Βεβαίως υπήρχαν και τα οτζάχ… Δηλαδή αν…αν πάλι παρ’ ελπίδα δεν κατάφερναν τίποτε οι γιατροί, πρακτικοί και μη τότε υπήρχε ο πασά Κωνσταντής, η γιαγιά Καλλιόπη, ο Νικόλας, που ξέρανε. Βέβαια και σίγουρα πράγματα. Διότι κάτεχαν το πράγμα και θα το μεταβίβαζαν στους ευλογημένους από στόμα σε στόμα και μόνο όταν ερχότανε η ώρα. Όπως το πήραν.267 Δηλαδή αυτή της μετάβασης στον άλλο κόσμο. Με μια διαδικασία απλή, μυστική, κάτι το ιερό, ανάμεσα στον πατέρα που παρέδιδε στο γιο ή τη μάνα προς την κόρη… Για να συνεχίσουν το θεάρεστο έργο της γιατρειάς. Διότι σε κάθε διαφορετική περίπτωση οι γνώσεις χάνονταν. Με τους ευλογημένους στις περισσότερες των περιπτώσεων να είναι τα παιδιά ή και μέλη της οικογένειας.268

267

Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 328, «Παραδίδωσι δε και δείκνυσι πατήρ τω υιώ και ούτως η δύναμις φυλάσσεται ως ουδείς άλλος οίδε των πολιτών. Ουχ όσιον δε τους επισταμένους τα φάρμακα μισθού τοις κάμνουσι βοηθείν, αλλά προίκα», 268 Ό.π., σ. 328, «Υπήρχαν ακόμη και τα οντζάχια στα γύρω χωριά. Ήταν οικογένειες που από μάνα σε κόρη συνήθως ή από πατέρα σε γιο, σπανιότερα κληρονομούσαν την ικανότητα να γιατρεύουν λογής αρρώστιες. Όταν ο προικισμένος με τη χάρη αυτή ένιωθε το τέλος του να πλησιάζει, καλούσε το γιο του ή την κόρη του να τους μεταδώσει το χάρισμα. Να σι ντώκου ντου χέρι μ’ έλεγε φωνάζοντας, να κάμεις καλά τον κόσμο…Και ο κληρονόμος του οντζακιού έπιανε το χέρι του ετοιμοθάνατου, το φιλούσε και έπαιρνε έτσι τη διαδοχή στην ικανότητα να γιατρεύει…». Σχ. και Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 135, Κ. Νίγδελης, Τα Φλογητά της Καππαδοκίας, ό.π. σ. 127

Ωφέλιμα…και χρήσιμα Η γιαγά Δευτερίνα, ο Θεός να τη συχωρνά, πάντοτε μας προέτρεπε να τρώμε χόρτα, πολλά μάλιστα, γιατί «είναι του Θεού και κάνουν καλό…». Το γιατί μάλλον δεν το ήξερε, έτσι είχε ακούσει και έτσι έλεγε. Το ίδιο και η θεία μου η Δέσποινα. Αυτή μάλιστα επέμενε πως τα σκόρδα είναι ένα κι ένα για γερό οργανισμό, «σκοτώνουν» μάλιστα το κακό. Ιδιαίτερα το τελευταίο δεν το γνωρίζω, πάντως εκείνο που ξέρω είναι πως κάποτε θέλοντας να αναζωογονηθώ κατά τις προτροπές της, μάλλον ανέδυα οσμές απωθητικές, έστω και μετά από ένα καλό πλύσιμο των οδόντων. Η κυρά Ζαφείρα πάλι, η μάνα μου, πάντοτε επέμενε πως, «πρέπει να τρώμε ψάρι, γιατί κάνει καλό στα μάτια». Ούτε αυτό το κατέχω. Γνωρίζω όμως πως στο χωριό της, τη Βυζαντινή Μαλακοπαία, μάλλον βλέπανε ψάρι αραιά και πού. Το γιατί κατανοητό. Στο κέντρο της Ανατολίας ήτανε και θάλασσα είδανε οι περισσότεροι μόνο στην εποχή της Ανταλλαγής. Απλά γεύονταν τα ποταμίσια και όποτε μάλιστα. Τώρα εμείς με τη σειρά μας σε αυτό το κεφάλαιο θα καταγράψουμε τις δοξασίες αλλά και τις πρακτικές περί των θεραπευτικών επιδράσεων των διαφόρων τροφών, αλλά και πραγμάτων, αντλώντας τις πληροφορίες μας από τα γνωστά, βιβλιογραφία και μαρτυρίες. Διαβάσαμε λοιπόν, ακούσαμε και λέμε:269 



       



Αμύγδαλα = θρεπτικά, αλλά και σε διάφορες μορφές βοηθούν στο καθάρισμα του στήθους, δίνουν καλό ύπνο, ωφελούν στο συκώτι, στη σπλήνα, στο λαιμό, στον ανδρισμό. Αυγά= γιουμουραλάρ= γιαμουρτά: θρέφουν, αυξάνουν τον ανδρισμό, καθαρίζουν τη φωνή, χρησιμοποιούνται σε διάφορα καταπλάσματα, στη δυσουρία, αλλά αποτελούν, στα χέρια του ειδικού, ένα καλό εργαλείο γητείας.270 Αυγό λελεκιού = για τη θεραπεία της στειρότητας, μαζί με μέλι και σκόνη κοπριάς σκύλου. Άμμος= κούμ : ιδιαίτερα για τους ρευματισμούς, αλλά και για το γκάστρωμα σε περίπτωση αδυναμίας ή δυσκολίας. Αράχνη (φωλιές)= τις χρησιμοποιούσαν ως αιμοστατικό Αριάν’ (ι)= σε όλες τις εμπύρετες καταστάσεις.271 Ατζιμούχ-αζιμούχ= φυτό που τα φύλλα του, μετά το σχετικό βράσιμο, προσέφεραν πικρό αφέψημα πολύ καλό για τον στομαχόπονο Αφιόνι= κυρίως για να ησυχάσει και να αποκοιμηθεί το φσαχ Βάρσαμο= δηλαδή ένα είδος βλήτου, που ναι μεν γινότανε καλή σαλάτα αλλά…και φάρμακο (κατάπλασμα) Βάτραχος= κουρμπατζή: τον χρησιμοποιούσαν για την κουρμπαγιού (αδενίτιδα), την κοσούς, τη διφθερίτιδα, αλλά και μαζί με άλλα τινά ως κατάπλασμα Βδέλλα ή σουλούτσα= κυρίως για να πάρουν το κακό αίμα

269

Στο παρελθόν τα φυτά αποτελούσαν την κύρια πηγή των πρώτων υλών για τα φάρμακα… Σήμερα οι εναλλακτικές θεραπείες με τα βότανα κερδίζουν συνεχώς έδαφος. 270 Για παράδειγμα στη θεραπεία των ακροχορδώνων, ή για το μάτιασμα, ή τρυποπέρασμα… 271 λιωμένο γιαούρτι σε νερό

 

             

      



272

Βερύκοκο= καϊσή: στη διφθερίτιδα, τον ίκτερο… Βούτυρο=γιατζή: ωφελεί όλες τις εσωτερικές πληγές (στομάχου) αλλά και εξωτερικές, απαλύνει τα πρηξίματα, χρησιμοποιείται σε πολλά καταπλάσματα, αλλά και στο μάτιασμα. Γάλα= σουντ: βοηθά στο βήχα, στην ανάπτυξη των παιδιών, καθαρίζει την καταρροή, χοντραίνει το αίμα! Γάλα γαϊδάρας= το πλέον κατάλληλο φάρμακο για τον κοκίτη. Γαλαγάστρα ή ελλέβορος= 272πρόκειται για φυτό που χρησιμοποιείται στα διάφορα δαγκάματα ως κατάπλασμα. Γαλαζόπετρα= καλή για τη σύγχρονη κηπευτική, αλλά εκεί και τότε κατάλληλη για την ψώρα. Γαρύφαλλο= καρενφύλ: ως αφέψημα για διάφορες ασθένειες Γάτα μαύρη= Το κρέας της ήταν θαυμάσιο φάρμακο για την αντιμετώπιση ψυχικών νοσημάτων (τρέλας…) Γιαούρτι = θαυμάσια τροφή, αλλά και εξαιρετικό φάρμακο για την ηλίαση, τις παθήσεις στομάχου, τα καψίματα. Δακτυλήθρες (μαργαρίτες)= για τα έμμηνα Δίκταμο= κάνει καλό στα πληγωμένα μέρη του σώματος (δάγκαμα, τρύπημα…) Ελιές=ζεϊτίν: κοπανισμένες ως κατάπλασμα μαζί με τον λιναρόσπορο για τις αμυγδαλές. Ζαμπούκος= ιδρωτικό για τη θέρμη, μα και για τον πονόδοντο Ζεϊρέκι (λινάρι)= για όλα τα καταπλάσματα Ζυμάρι= ως κατάπλασμα σε συνδυασμό και με άλλα μέσα Ζώα - πτηνά γενικά = το τομάρι τους αλλά και διάφορα τμήματα του σώματός τους χρησιμοποιούνταν από τους ντόπιους ιατρούς για θεραπευτικούς λόγους. Έτσι, όπως έχουμε αναφέρει στο οικείο κεφάλαιο, η μαύρη κότα είχε την τιμητική της σε πάρα πολλές περιπτώσεις, η γάτα επίσης, το ίδιο ο σκύλος, ο βάτραχος, ο λύκος, το περιστέρι, ο πετεινός, ο ποντικός, τα ούρα του γαϊδάρου, η άδεια κοιλιά μιας αγελάδας νεοσφαγμένης για τους υψηλούς πυρετούς, κλπ… Θειάφι= για τη θεραπεία της ψώρας, αλλά και απαραίτητο συστατικό στοιχείο σε καταπλάσματα Θυμίαμα= για τα δαγκάματα μικρών ζώων - εντόμων αλλά και τη δυσουρία Καλαμπόκι =κοκορόζ μισάρ: για τις λειχήνες μαζί με λίγη ζάχαρη… αλλά και οι φούντες του για την ακράτεια ούρων. Καπνός =νικοτιανί τουτούν: καλό αιμοστατικό Καραμπογιά = μόνο για τη θεραπεία του κοκίτη μαζί με κοπανισμένα κρεμμύδια Καρύδια = απαραίτητα στο δάγκαμα σκύλου, τονώνουν τη (χαμένη) σεξουαλικότητα, επαναφέρουν τα μαλλιά της κεφαλής των φαλακρών. Καφές = καχβέ: Άριστο αφέψημα αλλά και σημαντικό φάρμακο με αρκετές εφαρμογές όπως: κρυολόγημα, πυρετό, πονόδοντο, στη διάρροια σε συνδυασμό με όξινα. Κολοκύθι = καμπάκ :ψητά μαζί με τα παντζάρια χρησιμοποιούνταν για τη θεραπεία της διφθερίτιδας

Μάλλον πρόκειται για τον γαϊδουράγκαθο

     

 

     



    

Κοράκα= χαμομήλι: Από τα καλύτερα αφεψήματα… με χρήση και στα καταπλάσματα. Κεγκέρια (καλάγκαθο)= τρώγανε τον βλαστό ή πίνανε το ζουμί…αλλά το χρησιμοποιούσαν για τον πόνο του αφτιού. Κερί = ως συστατικό στοιχείο καταπλάσματος Κερόπανο = ως συστατικό στοιχείο καταπλάσματος Κουκιά= μπακλά: δίνουν ύπνο. Κρέας= ετ: το κρέας των αρσενικών ζώων είναι καλό (ευκολοχώνευτο), ενώ των θηλυκών λιγότερο. Σε μικρές ποσότητες δημιουργούν το αίμα. Το αλατισμένο είναι βλαβερό και η αιτία αρκετών ασθενειών. Κρεμμύδι =σοάν : βοηθά στις ζοχάδες, στις διοθήνες, στον ύπνο, σε πολλά καταπλάσματα, αφαιρεί και τους πόνους, κοπανιστό για πρηξίματα. Λάδι= ζεϊτήν γιαγή : Κατάλληλο για όλες τις ασθένειες είτε μαζί με άλλα (καταπλάσματα) είτε κατά μόνας. Παχαίνει, δίνει δύναμη, παίρνει τους πόνους… Λεμόνια =λιμόν: σφίγγουν στομάχι, σβήνουν τη θέρμη του σώματος, μαζί με το ξύδι αποτελεί αποτελεσματικό αντισυλληπτικό.273 Λιναρόσπορος= κοπανισμένος χρησιμοποιείται ως κατάπλασμα Μέλι =μπαλ: ζεσταίνει το στομάχι, κάνει καλό στη χολή, καθαρίζει τα μέσα, το στήθος, θρέφει καλά τη σάρκα. Μήλα= ελμά: ψημένα, κυρίως, χρησιμοποιούνταν για τη θεραπεία των αποστημάτων Μολόχες (άσπρα κούλια)= αφέψημα για τον βήχα Νερό =σου: ναι μεν απαραίτητο για την ύπαρξη της ζωής αλλά και σε περιπτώσεις παιδικού «βαρέματος» αποτελεσματικότατο. Ιδιαίτερα μάλιστα, όπως έχουμε περιγράψει, όταν έπεφτε ορμητικά από τα φτερά των νερόμυλων. Ξύδι= σερκιέ: παύει τη δίψα, ανοίγει την όρεξη, βοηθά στη χώνευση, επίσης στη χολή και μαζί με λεμόνι είναι αποτελεσματικό αντισυλληπτικό, χρησιμοποιείται σε καταπλάσματα. Οίνος γενικά= σεράμπ: εξαφανίζει τη ξηρότητα του σώματος στις μεγάλες ηλικίες, μικρές ποσότητες τονώνουν το σώμα, αυξάνει τη (χαμένη) σεξουαλικότητα, καθαρίζει το αίμα, προκαλεί τα ούρα και συνεπώς αποβάλλει τις κακές ουσίες του σώματος. Με μεγάλες ποσότητες σε καίει, βλάπτει το μυαλό, τα νεύρα, μπορεί να πάθεις αποπληξία. Κατά την επικρατούσα λογική «όποιες γυναίκες αγαπούν τα οινοπνευματώδη εύκολα προδίδουν την τιμήν τους…». Επίσης σχεδόν όλα τα οινοπνευματώδη ποτά χρησιμοποιούνταν σε διάφορα καταπλάσματα. Όρνιθα= τοβούκ= πιλίτς: το καλύτερο κρέας. Γεννά καλό αίμα, αυξάνει την εξυπνάδα, βοηθά στην κράση. Παντζάρι = κυρίως για τη θεραπεία της διφθερίτιδας Πετιμέζι= ως αλοιφή μετά τις σχετικές γητείες στο σώμα του ασθενούς που προσβλήθηκε από ανεμοβλογιά ή και ανεμοπύρωμα. Πιπέρι κόκκινο= βρασμένο ως αφέψημα για τον βήχα Ποντικόλαδο= λίγες σταγόνες του θεραπεύουν πλήρως τους πόνους του αυτιού.

273

Καλά τα φσάχα αλλά…και η ησυχία. Έτσι ως αντισυλληπτικό χρησιμοποιούσαν μετά την επαφή (πλύσεις) ένα μείγμα από ξύδι και λεμόνι…

      

 

         

Ραδίκια= καθαρίζουν το συκώτι και τις φλεγμονές του στομάχου. Ρεβίθια= βοηθούν στα έμμηνα των γυναικών, στη δυσουρία, στις φλεγμονές του στομάχου…για εύκολη γέννα. Ρόβη = μπουρτσάκ : ως αφέψημα για τη θεραπεία του κοκίτη. Ρύζι = ιδανικό για όλες τις παθήσεις. Σίδερο πυρωμένο= για την επούλωση των τραυμάτων, στις αμυγδαλές Σίκαλη = για τη θεραπεία των ελμινών Σκόρδο= σαρμεσάκ: χρήσιμο για όλες τις ασθένειες μιας και δυναμώνει τον οργανισμό, χρησιμοποιείται σε πολλά καταπλάσματα, στα δαγκώματα, αλλά και στα δόντια. Σκουλήκια =κουρντ: κοπανισμένα ως κατάπλασμα Στάχτη = Με πάρα πολλές χρήσεις. Κατά μόνας ή και σε άριστο συνδυασμό, ως κατάπλασμα, με διάφορα άλλα μέσα. Έτσι σε ικανοποιητικό βαθμό βοηθούσε στο γκάστρωμα, σε περιπτώσεις δυσκολίας, στη φλεβίτιδα, αλλά και στις εξαρθρώσεις μαζί με κεροπάνια… Τουρσί = Ένα κι ένα για τη μέθη (η άλμη τους κυρίως) Τριαντάφυλλο =γκιουλ: ως αφέψημα κυρίως στις εμπύρετες καταστάσεις Τσουκνίδες (γαλγάνια)= για τις αιμορροΐδες…και τον βήχα Τυρί= πεϊνήρ: καλή τροφή για αρρώστους και υγιείς, βοηθά στη χώνεψη, στη χολή. Φακές= μερτζιμέκ: κάνουν καλό στα μάτια…στα έμμηνα….στη ψώρα. Φασόλια= θρεπτικά, ειδικά για την αντιμετώπιση της λύσσας, αλλά και για τα νεφρά. Φρούτα = αναζωογόνηση του σώματος, βοηθούν νεφρά και τη χολή, κάνουν καλό αίμα. Χελιδονόχορτο= σε κανονικές ποσότητες βοηθά στον οργανισμό, σβήνει τη θέρμη του, και ιδιαίτερα ο χυμός του είναι ένα κι ένα για τα μάτια. Ψάρια = μπαλίκ: βοηθούν στην όραση Ψωμί= εκμέκ: δίνει πολλή ωφέλεια, παίρνει τις τσίμπλες των ματιών, βοηθά στη θεραπεία του ίκτερου, ζεστό παίρνει τους πόνους από το μάτι.

Προληπτική ιατρική…συμβουλές υγιεινής274 ! Κάτι ήξερε ο Φαρασόπουλος και είχε απόλυτο δίκαιο όταν έλεγε πως «…ερωτήσατε, εξετάσατε, ίνα πεισθήτε. Ουδεμία συνοικία, ουδεμία γωνιά γης υπάρχει, ένθα να μη παρουσιασθώσι τουλάχιστον δυο ή τρεις ιατροί, αυθωρεί βλαστάνουσιν ως οι μύκητες. Πας ανήρ και πάσα γυνή εκάστης ηλικίας, μάλιστα δε της προβεβηκυίας, προβαίνουσιν ως εξοχότητες, ως διπλωματούχοι και ως καθηγηταί τών νοσοκομείων, με εν απεστηθισμένον πανάκειόν των και ουδέν μέλει αυτοίς αν Πλούτων πλουτεί με την πλουσίαν συγκομιδήν των δωρεάν αποστελλομένων παρ’ αυτών…». Το γιατί γνωστό σε όλους, μικρούς τε και μεγάλους. Ιδιαίτερα μάλιστα σε εκείνους που είχαν, έχουν και θα έχουν την τύχη να βρεθούν με άλλους συνασθενείς τους στους προθαλάμους των ιατρείων. Καλοσυνάτες μορφές που πάντοτε ενδιαφέρονται για σε…σου προτείνουν θεραπείες ή τρόπους…ευγενικά, εμπιστευτικά, και επιτακτικά! Διότι ξέρουν!…και πολλά μάλιστα, εκτός από το δικό τους το πρόβλημα… Έτσι, συγγραφική αδεία, σε τούτο το κεφάλαιο θα αναφερθούμε στις ιδιαίτερες συμβουλές, εκεί και τότε, που αφορούσαν την προληπτική ιατρική ή καλύτερα τους κανόνες πρόληψης των ασθενειών… Σε ορισμένα πρέπει…για μια σωστή υγιεινή ζωή…Διότι χωρίς αυτήν το κακό θα ερχότανε. Όπως τα ακούσαμε μα και όπως τα διαβάσαμε. Λοιπόν:  Όταν είσαι κακοστόμαχος και δεν χωνεύεις εύκολα, αν θέλεις να κοιμηθείς θα πρέπει να μην είσαι ξαπλωμένος αλλά «να είναι το κεφαλ’ σα σε θρόνο, δηλαδή όρθια…και ο ύπνος να είναι λίγος μέχρι να χωνευτούν οι τροφές…»  Με φορτωμένο το στομάχι όταν πας να κοιμηθείς να μη στριφογυρίζεις στο κρεβάτι γιατί υπάρχει κίνδυνος να πάθει ζημιά το στομάχι. Επίσης όχι ανάσκελα γιατί έτσι εμποδίζεται ο ανασασμός (ανάσα).  Όταν υπάρχει πέτρα ο καλύτερος ύπνος είναι ανάσκελα.  Όταν πονούν τα μάτια ή και σε οποιοδήποτε πρόβλημά τους δεν πρέπει να κοιμάται κανείς μπρούμυτα…  Ο άμετρος ύπνος φέρνει παραλυσία (μαϊμένους= μαγεμένος, μάλλον στην κοσμάρα σου).  Η οκνηρία βλάπτει σημαντικά το σώμα του ανθρώπου, αφανίζει τη δύναμη, σβήνει την έμφυτη θέρμη, παχαίνει το κορμί, γεννιούνται «χυμοί ;» κακοί..  Η άμετρη αγρυπνία φέρνει πολλή θέρμη στο μυαλό, κάνει το πρόσωπο άσχημο και αδύνατο και «αχαμνίζει-αδυνατίζει» τη δύναμη.  Από την πολυφαγία «απόθανον πολλοί άωρον θάνατον…διότι σε αυτάς τας περιπτώσεις είναι ώσπερ να φορτώσης ένα ονάριον περισσότερον από όσο δύναται να σηκώση…» 274

Υγιεινή: Η επιστήμη που ασχολείται με τη εξεύρεση των μέσων και των τρόπων για την προστασία της ανθρώπινης υγείας…. Έχουμε την ατομική υγιεινή που αφορά το άτομο και εφαρμόζεται από αυτό με ενέργειες που διαφυλάττουν την υγεία με καθαριότητα, άσκηση, σωστή διατροφή… και τη δημόσια που αφορά το κοινωνικό σύνολο…με τη μέριμνα για την ίδρυση νοσοκομείων, υγειονομικών κέντρων, πρόληψη επιδημιών…

 Εάν ποθείς την υγεία σου να φυλάγεσαι από τα βλαβερά και κακοχώνευτα, να τρως λειψό ψωμί, τυρί παλιό, σκόρδα, κρεμμύδια.  Το θέρος πρέπει κανείς να τρώει λίγο και να πίνει περισσότερο.  Το πιοτί βλάπτει το μυαλό και τα νεύρα και συνεπώς παθαίνει εύκολα αποπληξία, παραλυσία, σπασίματα, αυξάνει το σπέρμα (μάλλον γενετήσιο ένστικτο), παρακινεί στην πορνεία (οι γυναίκες για να φυλάγουν την τιμή τους και να μην την προδίδουν να μην πίνουν)  Όταν τρως σκόρδα και κρεμμύδια να μην πίνεις ρακί γιατί θα σου κάψει το στομάχι (φωτιά στη φωτιά).  Όταν πάσχεις από χολή και το αίμα σου δεν είναι καθαρό(;) να μην τρως πολλά γλυκά δηλαδή ζάχαρη, μέλια, λάδια, καρύδια, αλλά ξυνά.  Οι δυσκολοχώνευτες τροφές βαραίνουν το στομάχι, ανεβάζουν τους καπνούς του μυαλού (ζάλες-σκοτοδίνες), χοντραίνουν το αίμα, φθείρουν το στομάχι και πληγιάζουν. Αλλά και: 1. Θεμέλιον της υγείας, όπως και βάσις της ευπρέπειας και της καλλονής, είνε η καθαριότης… 2. Σώμα το οποίον διατηρείται καθαρόν, αναπνέει καθαρόν αέρα, δυσκολώτατα προσβάλλεται από ασθενείας… 3. Εν λουτρόν χλιαρόν καθαριότητος είνε απαραίτητον τουλάχιστον κάθε εβδομάδα… Παρατήρηση Βεβαίως οι λόγιοι γράφανε αλλά… «για λουτρό καθαριότητας δεν μπορεί να γίνει λόγος γιατί ήταν άγνωστο. Το πρωινό πλύσιμο του σώματος τον χειμώνα γινόταν αρκετά πρόχειρα γιατί το νερό ήταν κρύο. Πλένονταν στα λατσά, στις σκαλιστές πέτρες, που είχαν κοντά στα πηγάδια τους κι απ’ όπου έπιναν νερό και τα ζώα…»275 4 Τα μαλλιά πρέπει να λούωνται άπαξ της εβδομάδος… Παρατήρηση Κάποιοι άλλοι διατείνονταν πως το κεφάλι και τα μαλλιά δεν θα έπρεπε να λούζονται σε εβδομαδιαία βάση αλλά μια φορά στις δεκαπέντε μέρες…276 «Ο γυναικόκοσμος, κοπέλες, νύφες, γυναίκες που τρέφανε μακριά μαλλιά, μια φορά κάθε δεκαπέντε μέρες λούζανε το κεφάλι τους και πλέκανε τα μαλλιά τους. Ζεσταίνανε νερό στο τουντούρ, το χύνανε σε πήλινη λεκάνη, λουσίματ’ καρχέν γονάτιζαν μπροστά και σαπούνιζαν τα μαλλιά τους. Στα παλαιότερα χρόνια που το σαπούνι ήταν λιγοστό, αντί σαπούνι μεταχειρίζονταν ένα είδος χρωματιστού αργίλου, που το λέγανε κιλ….». Συνήθεια με την οποία μάλλον συμφωνεί και ο ερευνητής Θανάσης Κωστάκης ο οποίος γράφει μεταξύ άλλων. «…Έπλεναν βέβαια μερικές γυναίκες και κορίτσια τα μαλλιά τους κάθε δεκαπέντε μέρες με ζεστό νερό και σαπούνι, αλλά αυτές ήταν ελάχιστες. Οι περισσότερες ούτε τον καιρό ούτε τα μέσα είχαν γι’ αυτού του βαθμού καθαριότητα…»277 Πάντως και σε κάθε περίπτωση τούτες οι πρακτικές περί καθαριότητος της κεφαλής ίσχυαν, σε ορισμένες περιοχές, ακόμα και μέχρι τη δεκαετία του 1950…Για 275

Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 119 Γ. Μαυροχαλυβίδης, ό.π., σ. 264 277 Θανάσης Κωστάκης, ό.π., σ. 149 276

παράδειγμα διαβάζουμε πως «…περιττό να προστεθή ότι και το συχνό πλύσιμο των μαλλιών είναι αναγκαίο. Το αργότερο κάθε δεκαπέντε μέρες πρέπει να γίνεται το λούσιμο…Για την καθημερινή καθαριότητα των μαλλιών χρήσιμη είναι μια σκληρή βούρτσα που μ’ αυτήν θα βουρτσίζωμε σε κάθε κτένισμα. Έτσι τα απαλλάσσομε από τη σκόνη και εν μέρει από την πιτυρίδα». 278 5 Οι πόδες να πλύνωνται κάθε ημέραν μεν το θέρος, δις δε της εβδομάδος τον χειμώνα… 6 Αλλάσσετε συχνάκις εσωτερικά ενδύματα… 7 Φανέλλαν κατάσαρκα δύνασθε να φορήτε αν ιδρώνητε πολύ και πρέπει να φορήτε αν κρυολογήτε ευκόλως και συχνά και αν επάθετε προηγουμένως βρογχικά και πνευμονικά νοσήματα και ρευματισμούς… Βεβαίως λίγο πολύ σε όλους και σε όλες μιας κάποιας ηλικίας τούτες ή σχεδόν παρόμοιες εικόνες είναι γνωστές…Έστω και στα μέσα του 20ου αιώνα ή και λίγο πριν το τέλος του. Η Σαββατιάτικη διαδικασία δηλαδή, όπου η μητέρα μαζί με την πεθερά έβραζε το νερό, τοποθετούσε τη σκάφη στο «κενέφ» ή στη σάλα και ο καθείς με τη σειρά του. Με πράσινο σαπούνι παρακαλώ και μπόλικο τρίψιμο για να βγουν οι βρώμες. Υπήρχαν επίσης απειροελάχιστες αποκλίσεις από τα τότε και μόνο στη διαδικασία των παρεπομένων.  Για παράδειγμα το λεμόνι το ξέρουμε ως τρόφιμο απαραίτητο σε φαγητά, τουρσιά κλπ. Όμως εκεί και τότε με λίγο γάλα μπορούσε να καθαρίσει κάθε μελανιά του σώματος.  Το ίδιο προϊόν επίσης με λίγο ξύδι μπορούσε να σταματήσει τα ξηροσχάσματα του σώματος… αλλά και για κολπικές πλύσεις με νερό, μετά φυσικά την πράξη, ήταν «ένα κι ένα» για να μην γκαστρωθεί η κυρά.  Αλλά και το διάλυμα που περιείχε «λάδι ελιάς με πολτό ροδιού και λίγο εκχύλισμα καπνού», τοποθετούμενο στα επίδικα μέρη, προσέδιδε και αυτό την ανάλογη προστασία.  Α, ναι…και όπως έλεγε και η γιαγιά η Δευτερίνα, σαν και έβλεπε τις εγγονές της να ασκούνται αλλά και να μελετούν, «όλα αυτά, δεν κάνουν όμορφη τη γυναίκα, της κόβουν τα μάτια…»  Τώρα, αν τα μαλλιά κυρίως κάποιας έπεφταν ή αδυνάτιζαν, για να αυξηθούν έπρεπε να «…τα επιβρέχετε ελαφρώς κάθε εσπέραν, καθώς και το τριχωτόν δέρμα, με βωλάριον βάμβακος υδροφίλου βρεχόμενον εις μίγμα ίσων μερών κεκαθαρμένου πετρελαίου και καλού ούζου…Μυρίζει μεν άσκημα ολίγον…αλλά είνε το καλύτερον τονωτικόν…»279 Στο σημείο αυτό δυο τρεις αναφορές στις πλέον σημαντικές διαδικασίες σωστής υγιεινής πρακτικής, τουλάχιστον σήμερα. Αυτές δηλαδή που αφορούν τη στοματική κοιλότητα, αλλά και τη διαδικασία αποβολής των περιττών από το ανθρώπινο σώμα. 

Σήμερα, για παράδειγμα, υπάρχει μια πληθώρα παρασκευασμάτων που δίδουν την απαραίτητη προστασία, αλλά και οι μυριάδες των ειδικών ιατρών περί αυτού του σημείου του ανθρώπινου σώματος. Εκεί όμως;

278

Σταματία Μαστρογιαννοπούλου, Η γυναίκα στο βασίλειό της, Αθήνα, έκδ. Αδελφότητος Ευσέβεια 1958, σ. 141 279 Σημ: Εννοείται πως όλα ετούτα λαμβάνουν χώρα μακριά από οποιαδήποτε εστία φωτιάς…



Εκεί βεβαίως βοηθούσε το ξύσιμο με το νύχι ή το μπόλικο αλατόνερο. Μέθοδοι που αμφότερες είχαν ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση των οδόντων από τις στοματικές κοιλότητες ανδρών τε και γυναικών μέσα σε μια ατέλειωτη διαδικασία πόνου. Για την άλλη περίπτωση τα πράγματα ήταν μάλλον καλύτερα. Στο «κενέφ-καμπινές-τουαλέττα» πάντοτε υπήρχε το σχετικό σκεύος με νερό για μπόλικες χρήσεις μιας και όλες ήταν τουρκικού τύπου, δηλαδή καθιστές. Βεβαίως για τις μηνιαίες «δύσκολες» μέρες280 υπήρχαν τα ειδικά, μέχρι και πρόσφατα, πανιά, που πλένονταν και φτιάχνονταν κρυφίως.

Στο σημείο αυτό παραθέτουμε αποσπάσματα μελέτης που φέρει τον τίτλο «Υγειονομία ήτοι κανόνες προς διατήρησιν της υγείας υπό Αρχ. Σαράντη»281 δείγματος μιας άλλης εποχής περί την υγιεινή κα τους κανόνες της… «Η ιατρική είναι επιστήμη τόσον συμπεπλεγμένη, τόσον εκτεταμένη, ώστε απαιτεί βαθείαν σπουδήν και αδιάκοπον φιλοπονίαν, απαιτεί ιδαιτέραν κλίσιν και ιδιαίτερον διοργανισμόν των νοητικών και αισθητικών δυνάμεων… Ο καθείς είτε γιατρός είτε μη, δύναται να φροντίζη περί της διατηρήσεως μόνον της υγείας και της ιδικής του και άλλων, όταν γνωρίζη τα προς τούτο αναγκαία μέσα… Θέλω εκθέσει ενταύθα… Α -τους τρόπους τους οποίους ημπορούμε να μεταχειρισθώμεν δια να προλαμβάνωμεν τας ασθενείας Β-πώς πρέπει να τας θεραπεύωμεν όταν φανερωθώσι…  Δυο είναι οι τρόποι του να τας προλαμβάνωμεν. Ο πρώτος είναι το να απομακρύνωμεν τας αιτίας, ο δε δεύτερος το να γυμνάζωμεν το σώμα να ανθίσταται και να μην το κυριεύουσιν…  Αι αιτίαι των ασθενειών τας οποίας είναι ανάγκη να αποφεύγωμεν όσο είναι δυνατόν είναι οι ακόλουθοι: Αι υπερβολικαί των ερώτων ηδονών…η προσβολή μιας υπερβολικής ζέστης ή υπερβολικού ψύχους…η αιφνίδιος μετάβασις από της ζέστης εις τη ψύχραν ή από της ψύχρας εις την ζέστην...τα ορμητικά πάθη…ή υπερβολική τέντωσις του νοός…ο υπερβολικός ύπνος…είτε η άκρα ελάττωσις του ύπνου…το εμπόδιον εις τας φυσικάς εκκενώσεις …και τα δηλητήρια φάρμακα.  Συγχρόνως πρέπει να πασχίζωμεν να σκληρύνωμεν το σώμα…Προς τούτο είναι ανάγκη εν πρώτοις κάθε ημέραν να υπάγωμεν περίπατον μερικάς ώρας είτε πεζοί είτε έφιπποι δια να αναπνεύσωμεν καθαρόν αέραν…  Αυτή είναι μια μέθοδος την οποίαν πρέπει κατ’ εξοχήν να ακολουθούν όσοι πάσχουν από ρευματισμούς ή αρθρίτιδα νόσον…  Να μη ενδυώμεθα με πολύ ζεστά φορέματα, να γυμνάζωμεν το σώμα, να αποφεύγωμεν όσον δυνατόν την αδράνειαν και ακινησίαν…  Ενίοτε μικραί τινές παραβάσεις των νόμων της υγιεινής ημπορούν όχι μόνον να μη βλάψουν αλλά μάλιστα και να είναι ωφέλιμοι δια τας μεταβολάς τας 280

Μαρτυρία Αλτίογλου Γεσθημανής, ό.π. :«Τα έμμηνα» στα νεαρά κορίτσια που για πρώτη φορά τα επισκέπτονταν λέγανε πως ήτανε το αποτέλεσμα της αμαρτίας της προ-προ-προ γιαγιάς τους, της Εύας, δηλαδή…και πως έτσι καθαρίζεται το σώμα και η ψυχή από την αμαρτία… 281 Πρόκειται για μελέτη του προαναφερθέντος ιατρού που γεννήθηκε, έζησε και εργάσθηκε στο χώρο της Καππαδοκίας…η οποία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΜΕΝΤΩΡ της Σμύρνης το έτος 1871 τμήματα της οποίας παραθέτουμε αυτούσια…

  



οποίας προξενούσιν εις το σώμα, καθαρίζουσι τα υγρά, ανοίγουσι τους σωλήνας και διασκορπίζουσι τας επισωρεύσεις των υγρών… Άλλος τρόπος είναι το να πασχίζωμεν να γνωρίσωμεν ποίαι είναι οι ασθένειαι εις τας οποίας είμεθα φυσικά προδιατεθειμένοι να υποπίπτωμεν… Αι εργασίαι του νοός πριν της αρμοδίας ηλικίας και ο (αυ;)ονανισμός προξενούσιν άπειρα νευρικά πάθη… Όστις έχει ανάστημα πρόμηκες και λεπτόν, τον λαιμόν μακρόν, το στήθος πλατύ, τους ώμους εξέχοντας και του οποίου η αύξησις έγινε πολύ ορμητική, πρέπει να πασχίση να προφυλάττεται από τη φθίσιν κατ’ εξοχήν έως εις το τριακοστόν έτος της ηλικίας του… Όστις έχει ανάστημα κοντόν ομοίως και τον λαιμόν, κεφαλήν μεγάλην θισμένην μεταξύ των δυο ώμων είναι υποκείμενος εις αποπληξίαν και πρέπει να αποφεύγη όλας τας αιτίας αι οποίαι ημπορούν να την προξενίσουσιν. Όστις έχει το στόμαχον αδύνατον είναι υποκείμενος συχνά εις καρδιαλγίας και αχωνευσίας και εις άλλα στομαχικά πάθη… Η διάθεσις προς την φθίσιν γνωρίζεται από τους εξής χαρακτήρας. Όσοι έχουσι διάθεσιν να υποπέσωσιν εις την φθίσιν βραχνιάζουσι συχνά χωρίς να έχουν καταρροήν και ενίοτε χάνουν όλως διόλου την φωνήν…Όταν ομιλώσιν, όταν τρέχωσιν, όταν ανεβαίνωσι κανένα λόφον, κυριεύονται αμέσως από δύσποιαν… κυριεύονται από βήχα και αισθάνονται πόνους εις το στήθος… Από καιρόν εις καιρόν αισθάνονται κεντήματα εις το στήθος το πρωί, πτύουν φλέματα μέσα εις τα οποία ευρίσκονται μικρά τινα κομμάτια παρόμοια με τυρόν και ισομεγέθη με κεχρί, τα οποία όταν τα θραύση τις εξάγουσι μιαν δυσάρεστον οσμήν… Όστις παρατηρεί αυτά τα συμπτώματα εις τον εαυτόν του πρέπει ν’ αποφεύγη τα θερμά ποτά. Δηλονότι την ρακήν, τον οίνον, την λίξερην, τα αρωματικά…τους βίαιους κόπους, καθώς και το τρέξιμον και τον χορόν… Πρέπει να μεταχειρίζεται με μεγάλην μετριότητα τας ερωτικάς ηδονάς… Όταν γράφη να μη κλίνη το στήθος του εις την τράπεζαν επάνω εις την οποίαν γράφει… Να μην ακουμβά το στήθος του εις την τράπεζαν επάνω εις την οποίαν γράφει. Να μη ψάλλη, να μην ομιλή μήτε πολύ δυνατά μήτε πολλήν ώραν… Η διάθεσις προς αιμορροΐδας γνωρίζεται από τους εξής χαρακτήρας. Από καιρόν εις καιρόν ο πάσχων αισθάνεται πόνους προς τα κάτω μέρη. Ως επί το πλείστον η κοιλία πάσχει από εμφράξεις. Περί τον πρωκτόν υπάρχει συχνά μια ενοχλητική φαγούρα και ιδρώς άφθονος, εις μερικούς αυτά τα συμπτώματα είναι συνηνωμένα με κεφαλαλγία… Όσοι είναι υποκείμενοι εις αυτά τα συμπτώματα πρέπει να αποφεύγουν όλα τα θερμαντικά ποτά, ως καφφέν, το τζάϊ και την τζικολάταν. Να τρέφωνται με χορταρικά και οπωρικά και με πολύ ολίγον κρέας. Να αποφεύγουν όλα τα αλευρώδη και ανεμώδη φαγητά, να μη μένωσιν ακίνητοι πολύν καιρόν… Τα σημεία τα οποία φανερώνουσι διάθεσιν εις την αποπληξίαν είναι τα εξής: Σώμα και λαιμός κοντά, πρόσωπον κόκκινον και φουσκωμένον, κωδωνισμός και βοή μέσα εις τα αυτία, σκοτοδινιάσεις και ενίοτε ναυτίασις, όταν είναι νηστικός… Όσοι είναι υποκείμενοι εις τα αυτά τα συμπτώματα πρέπει να μη επιφορτίζωσι τον στόμαχον. Υπάρχουσι πολλά παραδείγματα ανθρώπων οι οποίοι απέθανον 96



από αποπληξίαν εις την τράπεζαν διότι δεν εφύλαξαν αυτήν την παραγγελίαν. Το εσπέρας πρέπει ούτε να πολυτρώγωσιν ούτε να πολύ πίνωσι. Μετά τον δείπνον δεν πρέπει να πλαγιάζωσι αμέσως. Να κρατώσι την κεφαλήν υψωμένην όταν κοιμώνται, να κρατούν τους πόδας ούτε πολύ ζεστούς ούτε πολύ ψυχρούς… Τα υποχονδριακά, υστερικά και άλλα νευρικά πάθη γνωρίζονται από τους εξής χαρακτήρας: Οι υποκείμενοι εις αυτά τα πάθη είναι όσοι παρεδόθησαν εις τον ονανισμόν…όσοι επέρασαν εν μέγα μέρος της ζωής των καθήμενοι κεκλεισμένοι και εις μοναξίαν…όσοι το πρωί αισθάνονται κούρασιν, κακοδιαθεσίαν ή γενικήν αδυναμίαν την οποίαν διασκεδάζουσι πίνοντες ολίγον καφέν ή εν ποτήριον λίξερην…όσοι επιθυμούν την μοναξίαν και την σιωπήν…εις όσους τα όσπρια και τα κρομμύδια προξενούσι πόνους εις τον στόμαχον και πολλούς ανέμους… Θεραπεία. Οι τοιούτοι πρέπει ν’ αποφεύγωσι την καθεστηκυίαν ζωήν και καθ’ εκάστην να κάμνωσι σωμασκίαν… Τα τριψίματα εις την κοιλίαν είναι ωφελιμώτατα…ημπορούν να γίνωνται κάθε πρωί μέσα στο κρεββάτι έως ένα τέταρτον της ώρας ή δια μόνης της χειρός ή με ολίγην φανέλλαν. Οι υποχονδριακοί πρέπει να προφυλάττωνται από μιαν κακήν συνήθειαν του να λαμβάνωσι πολλά ιατρικά…προ πάντων να αποφεύγωσι τα καθάρσια τα οποία δεν κάμνουν άλλο ειμή να αυξάνουν την αδυναμίαν των οργάνων της χωνεύσεως… Κατ’ εξοχήν πρέπει να εγκρατεύωνται από ζυμαρικά, από τυρόν, από αλευρώδη, από όσπρια και από παχέα φαγητά…»

Πρωτοβάθμια.. και δευτεροβάθμια ιατρική φροντίδα Ευθύς αμέσως να δηλώσουμε πως υπάρχει σχεδόν πλήρης ανυπαρξία βιβλιογραφικών αναφορών, αλλά και σημαντικότατη έλλειψη σχετικών μαρτυριών. Απλά να τονίσουμε πως σε μερικές από δαύτες υπάρχουν ψήγματα πληροφοριών τα οποία, σε συνδυασμό με διάφορα γεγονότα, μπορούν να μας οδηγήσουν σε ασφαλή συμπεράσματα και σε αυτόν τον τομέα. Και κατά συνέπεια μετά βεβαιότητας να υποστηρίξουμε πως υπήρχε εκεί και τότε, έστω και σε υποδιέστερη μορφή και λειτουργία, ιατρική φροντίδα πρώτου και δεύτερου βαθμού. Πως ναι μεν υπήρχαν τα γραφικά, τα παράξενα, τα δεισιδαιμονικά, όπως παντού φυσικά, αλλά ταυτόχρονα παράλληλα λειτουργούσε και η ορθόδοξη ιατρική επιστήμη. Με μια πληθώρα εκπροσώπων κόντρα σε αντιλήψεις, νοοτροπίες, μεθοδεύσεις οι οποίες σε αρκετές περιπτώσεις υπερτερούσαν. Παρουσιάζουμε λοιπόν τα στοιχεία πάνω στα οποία στηριχθήκαμε για τα συμπεράσματα μας. α-Στο σχετικό κεφάλαιο, περί του νομικού καθεστώτος για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καταγράψαμε, σε γενικές γραμμές, πως εκτός από τις κατευθύνσεις της Κεντρικής Διοίκησης, σημαντικότατος ήταν και ο ρόλος του Βαλή, στην αρμοδιότητα του οποίου υπαγότανε μεταξύ των άλλων και τοπικά θέματα υγείας των κατοίκων της νομαρχίας του.282 Συνεπικουρούμενος πάντοτε φυσικά υπό ενός «Ανωτάτου Υγειονομικού Συμβουλίου» που μέλη του μεταξύ των άλλων ήταν και οι εκάστοτε μουτεσαρίφηδες (έπαρχοι) και μερικοί μουδίρηδες (δήμαρχοι). Με την Αρχή να έχει επιφορτισθεί με πολλά θέματα όπως:  Δημόσιας Υγείας.  επίβλεψης των ιατρών, των φαρμακοποιών, των νοσοκομείων.  λήψης μέτρων σε περιπτώσεις επιδημίας.  διευθέτηση των αδικημάτων περί την ιατρική. -Αναφέραμε επίσης πως για να εργαστεί κανείς ως γιατρός στην Οθωμανική αυτοκρατορία θα έπρεπε απαραίτητα να είναι κάτοχος διπλώματος της Ιατρικής Σχολής ή κάτοχος ιατρικής σχολής ξένου πανεπιστημίου αλλά και κάτοχος σχετικής άδειας επαγγέλματος που αποδείκνυε του λόγου του αληθές. -Πως για να μπορέσει κάποιος να ασκήσει την ειδικότητα του χειρούργου, θα έπρεπε, εκτός των παραπάνω, να έχει θεωρήσει οπωσδήποτε το δίπλωμά του στην αυτοκρατορική Ιατρική Σχολή. -Πως οι γιατροί και οι μαίες δεν θα έπρεπε να δίδουν στους ασθενείς δικά τους παρασκευάσματα (φάρμακα), εκτός κι αν στην περιοχή εξάσκησης του επαγγέλματός τους ή προσφοράς υπηρεσιών τους, δεν υπήρχε φαρμακείο. β- Στην ευρύτερη περιοχή της Καππαδοκίας, εκτός των περίπου εκατό μικρών κοινοτήτων, πολλές εκ των οποίων αναφέρθησαν στην παρούσα μελέτη, είχαμε και μερικά πολυπληθή αστικά κέντρα όπως:283 Το Ικόνιο (Κόνια), για παράδειγμα, με 45.000 κατοίκους και με 2500 περίπου χριστιανικό πληθυσμό, η πόλη της Νίγδης (Νίγδε) με 17.000 κατοίκους και με 1500 282

Σέμπη Ζωή, ό.π , σ. 30, «Ο βαλής ήταν υπεύθυνος για τη δημιουργία, οργάνωση και διοίκηση των κοινωφελών ιδρυμάτων…» 283 Ιωάννης Κάλφογλους, Ιστορική Γεωγραφία της Μικρασιατικής Χερσονήσου, σ. 136

ορθοδόξους, η Νεάπολη (Νεβσεχίρ) με περίπου 17.000 κατοίκους εκ των οποίων 9.000 χριστιανοί ορθόδοξοι, η Καισάρεια (Καϊσεριέ- Μάζακα) με πάνω από 45.000 πληθυσμό κλπ γ-Βασική υποχρέωση των εκλεγμένων δημογεροντιών όλων των κοινοτήτων ήταν, μεταξύ των άλλων, και η προσπάθεια κάλυψης της υγειονομικής προστασίας των μελών της. Κυρίως με την πρόσληψη επιστήμονα ιατρού ως κοινοτικού, αμειβόμενου τόσο από το δημόσιο ταμείο, όσο και από τις κατά καιρούς κατ’ οίκον επισκέψεις. Με βασική του υποχρέωση να είναι η κάλυψη του πληθυσμού καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, το στήσιμο του κοινοτικού ιατρείου πλήρως εξοπλισμένου με όλα τα σχετικά, μικροεργαλεία, ιδιοπαρασκευάσματα κλπ. 284 Άρα πρωτοβάθμια υγειονομική περίθαλψη… γ- Από την αυτοβιογραφία του Πέτρου Καρφόπουλου, δασκάλου της κοινότητος Μαλακοπής, η οποία δημοσιεύθηκε στο εξαιρετικό πόνημα της Ελένης Τζούτζια προκύπτουν:  πως υπήρχαν υγειονομικές αρχές υψηλού επιπέδου και αρμοδιοτήτων τόσο στη Νίγδη όσο και στην Καισάρεια.  πως επιλαμβάνονταν διαφόρων καταγγελιών που αφορούσαν την αντιποίηση του ιατρικού και φαρμακευτικού επαγγέλματος.285 Οι οποίες επιπλέον άμεσα επιλήφθηκαν στις κατά καιρούς έκτακτες περιπτώσεις επιδημιών που άφησαν εκατόμβες θυμάτων και δυστυχία στον πληθυσμό. Φυσικά μιλάμε κυρίως στην κατά το Μάιο του 1890 «ενσκήψασα επιδημία (κιργάν ιλατή) διφθερίτιδος», στον τυφοειδή πυρετό του 1915, στη φυματιώδη μηνιγγίτιδα του 1919, στο λιμό του 1873…286 και την επιδρομή ακρίδας το 1914…287 Το πώς είναι γνωστό και αυτό. Με την παροχή ιατρικών συμβουλών, επιστράτευση του πληθυσμού για «εθελοντική» εργασία συνεχούς καθαριότητας, το κλείσιμο το καταστημάτων για ορισμένο

284

Ελ. Τζούτζια, ό.π., Θανάσης Κωστάκης, ό.π., Λάζαρος Ευπραξιάδης, ό.π., Γεώργιος . Μαυροχαλυβίδης ό.π. … 285 Ελ Τζούτζια, ό.π., σ. 183, «Οι αντιφερόμενοι διαψευσθέντες εις τας περί απολύσεώς μου ελπίδας των προέβησαν δια των οργάνων των εις καταγγελίας προς μεν τας αστυνομικάς αρχάς Νέβσεχίρ ότι είχον επιλήψιμα βιβλία και έγγραφα, προς δε το Στρατολογικόν γραφείον ότι τυγχάνων στρατεύσιμος περιφέρομαι ελεύθερος με πλαστήν ταυτότητα (νοφούσι) και προς δε τας Υγειονομικάς Αρχάς Νίγδης, ότι επαγγέλλομαι τον ιατρόν και πωλώ φάρμακα… Την δε περί τας υγειονομικάς αρχάς καταγγελίαν εγκαίρως έφερεν εις γνώσιν μου ο τυχαίως ευρεθείς εν τοις γραφείοις του Υγειονομείου… Ότε δε μετά τινάς ημέρας διμελής Επιτροπή εξ ενός ιατρού και ενός φαρμακοποιού αφίκετο εις Μαλακοπήν και διενήργησε αιφνιδιαστικήν έρευναν εις την κατοικίαν μου ουδέν φυσικά εύρεν, τα δε περί της ιατρικής εξασκήσεως απέδειξα αβάσιμα και αστήρικτα, αφού ουδείς ηδύνατο να μαρτυρήση ότι εχρηματιζόμην επαγγελόμενος ιατρόν» 286 Λάζαρος Ευπραξιάδης, ό.π., σ. 56, «…συνέβησαν μεγάλες ανομβρίες και τρομακτικές παγωνιές με αποτέλεσμα να καταστραφούν όλα τα σπαρτά και όλη παραγωγή σε βαθμό που άνθρωποι και ζώα να στερηθούν τα πάντα για τη συντήρησή τους…η γη δε βλάστησε χορτάρι…οι άνθρωποι πέθαιναν στους δρόμους και τα ζώα στους στάβλους…» 287 Ό.π., σ. 184, «Την 17η Μαΐου του 14 βλέπανε με απορία σύννεφα από μαύρες ακρίδες να καλύπτουν τον ουρανό, να εφορμούν επάνω σε κάθε πράσινο και να ροκανίζουν κάθε τι που βρίσκανε στο διάβα τους πάνω στα δένδρα και στον κάμπο…με το φόβο να φτάνει στα όρια του τρόμου…» και Ελ. Τζιούτζια, ό.π , σ. 184

χρονικό διάστημα, των σχολείων φυσικά, τη μεταφορά των χρειωδών από τα αστικά κέντρα. Και ιδιαίτερα με κυριότερα μέτρα τα:  Καραντίνα στην οικία του πάσχοντος…  Το ασβέστωμα (σουβαμά) όλων των σπιτιών…  Τη γενική καθαριότητα που περιελάμβανε δρόμους, την υποχρέωση του καθενός ιδιοκτήτη να καθαρίζει μπροστά στο σπίτι του…την απαγόρευση «να χύνει» κανείς τα βρόμικα νερά της κουζίνας, του μπάνιου κλπ έξω από το σπίτι…  Άμεση και υγειονομική ταφή (ντερή) των νεκρών… δ-Από τις υπάρχουσες μαρτυρίες φαίνεται πως στις εξαιρετικά δύσκολες περιπτώσεις, μετά την εξάντληση όλων των γνωστών θεραπειών αλλά και δήλωση αδυναμίας από πλευράς του θεράποντος ιατρού για περαιτέρω προσφορά των υπηρεσιών του, «φόρτωναν σε κάρο τον ασθενή και τον πήγαιναν στην πόλη…». Το πού ή και τα λοιπά στοιχεία μάς είναι σχετικά άγνωστα, λόγω φυσικά της ελλείψεως βιβλιογραφικών αναφορών ή και των ασαφών μαρτυριών. «…ο πατέρας μου ήταν τεκνεφέζ (ασθματικός) αλλά έπαθε μεγάλο μπασκά γιαρά (τραύμα) από μαχαίρι σα καργιά (κοιλιά) και με πολύ καν (αίμα) τον πήγαν στο νοσοκομείο στο Καϊσερί (Καισάρεια)… Άκουσα πως τον βάλανε στον ντον(πάγο)…Έκατσε πολλές γκιουνέρ (μέρες)… Όταν ήρτε ήταν γεμάτο ζαϊφλήκ (αδυναμία)…»288 ε- Πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας μορφής ιατροφαρμακευτική περίθαλψη παρεχότανε από τις μονάδες του στρατού που, όπως ήταν φυσικό, τύχανε άμεσης χρηματοδότησης και υψηλού ενδιαφέροντος. Εξάλλου στο διάβα του χρόνου και το γνωρίζουμε αυτό, η περιοχή ήτανε πάντοτε ιδιαίτερου ενδιαφέροντος από την Υψηλή Πύλη και τους άμεσα υπευθύνους για τις στρατιωτικές δυνάμεις. Οι οποίοι προφανώς σύμφωνα με τις πληροφορίες μας επέδειξαν το ενδιαφέρον τους και σε αυτό τον τομέα στην περιοχή, δημιουργώντας ένα από τα πολλά στρατιωτικά νοσοκομεία με έδρα τη Νίγδη.289 Παρατήρηση Ουσιαστικά τα πρώτα νοσοκομεία υπό τη σημερινή μορφή και τους στόχους ιδρύθηκαν προς το τέλος του 18ου αιώνα και εκείνα σχεδόν μόνο στις μεγαλουπόλεις. Παρόλα αυτά είναι γνωστό, από την εκκλησιαστική ιστορία, πως ο Μέγας Βασίλειος τον 4ο αι. ήταν ο πρώτος που ίδρυσε νοσοκομείο, το οργάνωσε και παρείχε νοσηλευτικές φροντίδες δευτέρου βαθμού. Γνωστό ήταν επίσης και το «Νοσοκομείο των ναυτών» του μοναστηρίου του Αγίου Σάββα της Αλεξάνδρειας τον 16ο αι.

288

Μαρτυρία Πατμάνογλου Σοφίας,ό.π. Κουρουπού Μ- Μπαλτά Ευγγελία, ό.π., σ. 67, «Απόδειξη για την εισφορά των κατοίκων της συνοικίας Σαρμουτσακλί οι οποίοι παρέδωσαν στην Επιτροπή Εθνικής Αμύνης στρώμα, πάπλωμα σεντόνι και μαξιλάρι για το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Νίγδης ( οσμανλίδικα) Έτος 1332 (1916)» 289

100

Οι γλωσσικοί μας θησαυροί … Λέξεις, προτάσεις, ιδιωματισμοί, σολοικισμοί, δάνεια, αντιδάνεια και όλα όσα αφορούν το υπό έρευνα θέμα στη γη της Καππαδοκίας. Έχουμε λοιπόν:  αγκώνας ή αγκών’ ή γκαμούτσι  αγκύλωση… σοκούς  αδυναμία… ζαϊφλήκ  αιδοίο ή κόλπος ή κόλος ή χνάρι μ’ απ’ κάτ’  άλι… ούλο  αλοιφή… μελκέμ  αρθρίτης… νακρίς  αίμα… καν  αιμόπτυση… καν τουκουρμέ  αιμορραγία… καν ακμασή  αιμορροΐδες… μαγιασήλ  ακρωτηριασμός… κεσμέκ  αναβολίζουμου… αναγουλιάζω, μου έρχεται έμετος  ανάκκα… αστράγαλος  ανάρρωση… ιφικάτ …τουζελμέκ  ανίατος… σιφασήζ  αντίδοτο… παντζεχήρ  αποπληξία… ταλμάς  αποβολή… ντιάβασεν φσαχ… απέβαλε το παιδί  άρρωστος …αναστενάρ’  αρρώστια… αστενάρια  ασθενώ… ασθενάρμαι  αστενάρ…ασθενής  αστράγαλος… γετς…σφυρό  αϋπνία… ουικουσουζλούκ  αφτί ή (α)φτσί ή κουλάκ  αφαίμαξη… καν αλμάκ  αφέψημα… ματπούχ  βδέλλα… σουλούκ…γκαλούγκα  βεντούζα… χασμάτ ή κουρού χασμάτ  βήχας… οκουρούκ  βλέφαρο ή ματιού γαπάτσι ή γκιόζ καπαή  βουβωνοκήλη …κασήμ γιαρισή  βρήχα… βήχας  βρογχοκήλη …μποκάζ ορού  γάμπα ή σινίρ  γάγγραινα… καγκρένα ακιλέ  γδάρσιμο… τιρμαλήκ  γέννημα τού… ο τοκετός  γούλτωμα… ο τοκετός  γιατρός… χεκίμ (ης)…ντοτόρ

101

                                              

γκουργκούρ… λαιμός γλαρό… υγιής δζιαιβάζω… αποβολή εγκύου δηλητηρίαση …ζεχιρά δηλητήριο… ζεχίρ δίαιτα… περίζ διάρροια… ισάλ δόντι ή ντόντζι ή ντοντζ’ ή ντης δόντι χαλασμένο… τσουρούκ ντης δόση…ντόζα δυσκοιλιότητα …καπιζλήκ εγχείρηση… τζιράχ αμελή εία… υγεία…σαγ έκτρωση…ντουσουρμά εμβολιασμός…ακλαμά έμπλαστρο…γιακή έμετος… κουσμάς ή αναβόλισμα εξάνθημα… καμπαρτζήκ έξαψη… αλεμλεμέ εξάρθρωση… γεριντέν τσικαρμάκ επιδημία… κιργάν ιλατή επιληψία… σορά τισυριλήκ ζάλη… μπας ντουνμεσή ημικρανία …γιαριμζέ ημιπληγία… γιαρισή ταμπλά θεραπεία… ντερμάν θεραπεύω …αρύω θερμοκρασία… ιτινάτ…χαλία ίκτερος… σαραλήκ ιλαρά… γεζαμέχια …κιζαμίκ καθάρσιο…σουέτ κακοψυχώ… μένω έγκυος καρδιά ή καργιά ή γιουρέκ κατ’νού μ’ νάβλα ή κάτω μέρος του στόματος καταρροή… νεζλέ καυτηριασμός… γιακμά κεφάλι ή τσουφάλ ή μπας κλύσμα… χοκνά κοιλιά ή καργιά ή καρήν κόλαπας… μηρός κοιλόπονος… καρν αγρεσε κόρη ματιού ή ντζινίχ κρυολόγημα… σουβουλούκ κωλικός… σαντζή κώφωση… σαγηρλήκ λάβδανο… αφιόν σερμπετή λαιμός ή γκερτλέκ ή μπιγιούν

102

                                              

λεχώνα… λοχούσα λιποθυμία… μπαϊλμά λύσσα… λυσσέρ’ … κουτουζλούκ μάτι…γκιοζ μέτωπο ή μέταπο ή αλν μούδιασμα…ουϋγιουτσμά μυαλό ή μελό μύτη ή μύτας ή ντου τυρπί ή μπουρούν μυωπία…γκιορμεντλζλήκ μυωπία… γκιορμεντλήκ ναχτή… ο πυρετός νεκροψία… ουλού γκιοζετμέ νευρικός…σινιρλή νευροπάθεια… σινίρ χαστά νεύρωση …σιραζέ νοσοκόμος… χαστά μπεκτασή οίδημα… καμπαρτζή ομφαλός… γκιοπέκ ουρανίσκος ή τ’ απανού μ’ νάβλα ουρώ… σιντήκ ντοκμάρημ… τσακοντώ παλάμη ή μπαλάμ’ ή σαμαριά ή μπάτσος παλαγγουλάρια… μαγουλίτες πανώλη… γιουμουρτζακ πέος ή βιλί ή κορόκα ή ουρ πλευρές ή καλάι ή καλάια πλευρίτης… καμπουργά αγρισή…ουτμά πληγή… γιαρά πολοπότ’… πολύποδας πονόδοντος…ντης αγρισή πονόλαιμος… μπουγούν αγρισή πόνος… αγρή πορδή…οσουρουκ πνευμόνι ή φοσγόν ή ακ τζιγερή ποδαλγία…νικρίζ πρόσωπο ή μισίι ή γιουζ πρωκτός… κούφος πυρετός… σετμάς ράχη ή ράη ή τ’ ράχη ρευματισμός… γελ ρίγη… σητμά τιτρεμεσή ρουθούνι ή τρύπα σαγόνι ή τσανό ή τσανταμαρού σήψη… τσουρούκ σκοτοδίνη… μπας ντενμεσή σπασμοί… σινήρ τσεκιλμεσή σπονδυλική στήλη ή μπελ γκιαμο στήθος ή ντους

103

                          

συγκοπή… αφς ολουνμούζ συκώτι ή γκρέζ ή καρά τζιγιέρ συρίγγιο… ματιέ σύφιλη… φρεγκ ιλετή τομή… κεσήκ τραυματίας… γιαραλανμίς τράχηλος ή νεξέ τρελοκομείο… ταμάρ χανέ τσακοντώ… κατουρώ τύφλωση… κιορλούκ τύφος… χουμάς ή σαρή σιτμάς υγιαίνω…σαγ ολουρούμ φούσκωμα… σις φλεγμονή… ιανμά φορείο…ταχτί ραβάν φρύδι ή ντζινίχ χείλος ή ναχείλα ή ντουντακλάρ χέρι ή χερ’ ή ελ χολέρα… κόλερα χωνεύω… σιντηρήμ χώνευση… σιντηρμέ ψη… (ντίνω ψη)…ξεψυχώ ψηλαφώ… γιοκλαϊρημ ψυχώ… ξεψυχώ ψώρα… ουγιούζ ώϊμα… αίμα ωταλγία… πόνος αυτιών… κολαρίν φενά

Αλλά και :  χασμουριέμαι ή γκεϊρντίζου  πονάει ντου χοτού… πονά το κόκαλο  αστενάρ τσέϊμι… είμαι άρρωστος  στενώ …είμαι άρρωστος  καργιά μ’ σελαϊς… μου πονά η κοιλιά μου  άνοιξι ντου γιαρά… άνοιξε η πληγή  τρομάρα πιάσι μι… μ’ έπιασε ρίγος  νασιλινής; πώς είσαι; (για ασθενείς)  νε βαρσίν; τι έχεις; (για ασθενείς)  νέρντε αγρίορσιν ; Πού πονάς;  ουσκουρούρ βαρ… έχεις βήχα  σοβουλούκ βάρημ… κρυώνω  χεκίμ ιστερήμ… θέλω γιατρό  βουρουλμούς μπενή… είμαι πληγωμένος  µπουρντά σαγιμετζάκ βάριζ… είμαστε όλοι καλά  αφετλήρ ολσούν… με τις υγείες σας  οϋζρέσινιζ… υγιαίνομεν  χαμντ ολσούν εγιϊμ …είμαι καλά, δόξα τον Θεό

104

     

ετό ναίκα από ψυχήζ’ ναι… είναι έγκυος βάρουσι χαστάς… χειροτέρεψε ο άρρωστος γέννημά μου ήτανι πολύ ζόρι… ο τοκετός μου ήτανε δύσκολος πεσανίσκουμου οπ’ τουν μπόνου… πεθαίνω από τον πόνο αφετιγέολα…καλή όρεξη σαγλιγυνιτζά… πίνω στην υγεία σας

105

Βιβλιογραφία Αγαπίου Μοναχού του Κρητός, Γεωπονικόν, περιέχον ερμηνείας τινάς ωφελιμώτατας της τε Γεωργίας και Ιατρικής Εν Βενετία 1850 Αικατερινίδης Γεώργιος, «Νεοελληνικές αιματηρές Θυσίες», Δελτίο Ελληνικής Λαογραφικής εταιρείας Αθήνα 1979 Ασβέστη Μαρία, Επαγγελματικές ασχολίες ων Ελλήνων της Καππαδοκίας, Αθήνα, εκδ Επικαιρότητα, 1980 Αναγνωστάκη Ηλία - Μπαλτά Ευαγγελίας, Καππαδοκία των ζώντων μνημείων, Αθήνα, έκδ. Πορεία 1990 Ευπραξιάδης Λάζαρος, Το Προκόπι της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ . Αδελφότητος Προκοπιέων Μακεδονίας Θράκης 1988 Ελευθεριάδης Ρίζος, Συνασσός, ήτοι μελέτη επί των ηθών και εθίμων αυτής, Εν Αθήναις 1879 Ιορδάνογλου Αν. «Σελίδες από την ιστορία της Νεαπόλεως Καππαδοκίας», Καππαδοκία, Ιστορία-θεολογία-παιδεία-πολιτισμός, εκδ. Α.Π.Θ. τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής θεολογίας, 2002 Ιωακειμίδης Χρίστος, Καππαδοκία, νοοτροπίες και στάσεις σχετικά με τη γυναίκα και το παιδί, Βόλος, Συλ. Καππαδοκών Ν. Μαγνησίας 2005 Κανδής Βασίλειος, Η Προύσα, ήτοι αρχαιολογική ιστορική γεωγραφική και εκκλησιαστική περιγραφή αυτής μετ’ επισυνημμένων αρχαίων επιγραφών τοπογραφικού χάρτου και εικόνων διαφόρων οικοδομημάτων, εν Αθήναις 1883 Καραθανάσης Αθανάσιος, Καππαδοκία, Θεσσαλονίκη, εκδ Μαίανδρος 2001 Καρατζά Ελένη, Καππαδοκία, ο τελευταίος ελληνισμός της περιφερείας Ακσεράι Γκέλβερι (Καρβάλης) Αθήνα, εκδ. Γνώση 1985 Καρολίδης Π., Γλωσσάριον Συγκριτικόν, Ελληνοκαππαδοκικών λέξεων, ήτοι η εν Καππαδοκία λαλουμένη Ελληνική διάλεκτος και τα εν αυτή σωζόμενα ίχνη της αρχαίας Καππαδοκικής γλώσσης, Εν Σμύρνη 1885 Κουκουλές Φαιδων, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Αθήνα 1948 Κουρουπού Ματούλα- Μπαλτά Ευαγγελία, Ελληνορθόδοξες Κοινότητες της Καππαδοκίας, περιφέρεια Προκοπίου, πηγές στα Γ.Α.Κ. και στο Κ.Μ.Σ, εκδ. Κ.Μ.Σ. Κρινόπουλος Σωκράτης, Τα Φερτάκαινα υπό Εθνολογικήν και Φιλολογικήν έποψιν εξεταζόμενα, εν Αθήναις, 1889 Κωστάκης Θανάσης, Το Μιστί της Καππαδοκίας, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών 1977 Κωστάκης Θανάσης, Ανακού της Καππαδοκίας, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1963 Κωστάκης Θανάσης, Το γλωσσικό ιδίωμα της Σίλλης, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1968 Λάμπρου Σουλτάνα , «Λατρευτικά Έθιμα της Καππαδοκίας και κατάλοιπά τους στον μουσουλμανικό κόσμο», Καππαδοκία, ΑΠΘ Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, 2002 Λεβίδης Αναστάσιος, Καππαδοκικά, Αθήνα 1885 Λεβίδης Αναστάσιος, Αι εν μονολίθοις μοναί της Καππαδοκίας και της Λυκαονίας εν Κων/πολει 1899 Λουκόπουλος Δ.- Πετρόπουλος Δ. Η Λαϊκή Λατρεία των Φαράσων, Κ.Μ.Σ. Αθήνα 1949 Μακρής Νικόλαος, Εγχειρίδιον Ελληνοτουρκικών λέξεων και φράσεων, εν Αθήναις 1891 Μαστρογιαννοπούλου Σταματία, Η γυναίκα στο βασίλειό της, Αθήνα, έκδ. Αδελφότητος Ευσέβεια 1955 Μαυροχαλυβίδης Γεώργιος, Η Αξός της Καππαδοκίας, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1990

106

Μαυροχαλυβίδης Γ.- Κεσίσογλου Ι., Το γλωσσικό ιδίωμα της Αξού, Κ.Μ.Σ. Αθήνα 1960 Νίγδελης Κωνσταντίνος, Καππαδοκία δρώμενα γέννησης –βάπτισης, Θεσσαλονίκη, Κ.Ι.Δ. Συκεών, 2009 Νίγδελης Κων/νος, Καππαδοκία δρώμενα γάμου, Θεσσαλονίκη, έκδοση Κέντρου Ιστορίας Δήμου Συκεών 2008 Νίγδελης Κων/νος, Η Νεάπολη της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, έκδ Μητροπόλεως Νεαπόλεως- Σταυρουπόλεως 2006 Νίγδελης Κ.-Σ. Κοιμίσογλου, Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Δήμου Συκεών, 2003 Νίγδελης Κ.- Σ. Κοιμίσογλου, Το Ανταβάλ της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Δήμου Συκεών 2003 Νίγδελης Κ- Σταματιάδης Ι, Τα Σύλλατα της Καππαδοκίας, Πολύγυρος, έκδ. Πολιτιστικού Συλλόγου Ν. Συλλάτων Χαλκιδικής, 2007 Νικολαϊδης Δημήτριος, Οθωμανικοί κώδικες,ήτοι συλλογή απάντων των νόμων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, διαταγμάτων, κανονισμών, οδηγιών και εγκυκλίων, Κωνσταντινούπολη 1890 Νικολαϊδης Δημήτριος, Παράρτημα των Οθωμανικών Κωδίκων, Κωνσταντινούπολη 1873 Παπαδόπουλος Ιορδάνης, «Το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων στα Φάρασα και σε άλλα χωριά της Καππαδοκίας», Μικρασιατικά Χρονικά σύγγραμμα περιοδικόν εκδ. Ενώσεως Σμυρναίων τ.21ος [2002] Πετρόπουλος Δ- Ανδρεάδης Ερμ., Η Θρησκευτική ζωή στην περιφέρεια Ακσεράϊ – Γκέλβερι, Αθήνα 1971 Πετροπούλου Ιωάννα, «Εξελληνισμός των ονομάτων στην Καππαδοκία», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών τ. 3, 1988 Ρίζος Σεραφείμ, Η Σινασός, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 2007 Σαραντίδου Ι. Αρχελάου, Η Σινασός, ήτοι θέσις, ιστορία, και διανοητική κατάστασις, ήθη, έθιμα και γλώσσα της εν Καππαδοκία κωμοπόλεως Σινασού και σύντομος περιγραφή των εν επαρχίαις Καισαρείας και Ικονίου Ελληνικών κοινοτήτων, Εν Αθήναις 1899 Σαραντίδου Ι. Αρχελάου, «Υγειονομία, ήτοι κανόνες προς διατήρησιν της υγείας, Μέντωρ, Σμύρνη [1871] Σέμπη Ζωή, Το Βιλαέτι της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο των Οθωμανικών μεταρρυθμίσεων 1839-1856, Α.Π.Θ. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 1998 Σταματόπουλος Κ., «Στοιχεία από την ιστορία των Ελληνικών χωριών στις εκβολές του Μαιάνδρου», Β Πανελλήνιο Συνέδριο για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, Α.Π.Θ. 1994 Τσαλίκογλου Εμμ., «Λαογραφικά Φλαβιανών Καισαρείας της Καππαδοκίας», Μικρασιατικά Χρονικά σύγγραμμα περιοδικόν εκδ. Ενώσεως Σμυρναίων τ.13ος [1967] Τζιούτζια Ελένη, Μαλακοπής της Καππαδοκίας μέσα από πηγές, έγγραφα, μαρτυρίες, Θεσσαλονίκη, εκδ. ναυς 2007 Τόσκα Σούλας, Λαογραφικά Αργιθέας Θεσσαλικών Αγράφων, Θεσσαλονίκη 1996 Φαρασόπουλος Συμεών, Τα Σύλλατα, Μελέτη του νομού Ικονίου υπό Γεωγραφικήν Φιλολογικήν και Εθνολογικήν έποψιν, Εν Αθήναις 1895 Χατζηκυριακίδης Κυριάκος, Μεταλλείο Ταύρου-Μπουγά Μαντέν 1826-1924, Θεσσαλονίκη, εκδ. Αφοί Κυριακίδη 1999

107

Δελτίο Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας 1972 Μικρασιατικά Χρονικά, σύγγραμμα περιοδικόν, εκδ. Ενώσεως Σμυρναίων 1938 Μικρασιατικά Χρονικά, σύγγραμμα περιοδικόν, εκδ. Ενώσεως Σμυρναίων 1972 Η Έξοδος, Κ.Μ.Σ τ. Β 2004 Περιοδικό «Μέντωρ» Σμύρνη τα ΙΓ 1871

Κώδικες Γ.Α.Κ. τ. Ταμείο Ανταλλαξίμων, Κώδικας Μαλακοπής α/α 348 Γ.Α.Κ. τ. Ταμείο Ανταλλαξίμων, Κώδικας Μαλακοπής α/α 349 Γ.Α.Κ. τ. Ταμείο Ανταλλαξίμων, Κώδικας Συλλάτων α/α 264

Μαρτυρίες Ανδρεάδου Ευδοξία (Νεβ Σεχίρ) Δαμπρατζόγλου Κατίνα (Ανταβάλ), Ιορδάνογλου Μαρία (Ποταμιά), Ιωαννίδου Ευδοξία (Σκόπη), Καλλινικίδης Γεώργιος (Ανταβάλ), Καραφυλλίδου Θεοδώρα (Τσελτέτς) Κοζάνογλου Σοφία (Ανακού), Μηναήλογλου Βαρβάρα (Χαλβάντερε), Μουράτογλου Καλλιόπη (Βέξε)-Κ.Μ.Σ. Νίγδελη Ελευθερία (Μαλακοπή- Αξό), Νίγδελης Μελέτιος (Μαλακοπή), Νικηφορίδης Πρόδρομος (Δήλα), Ξηροστυλίδου Ελισάβετ (Σύλλατα), Σαρμουκασίδης Ευστάθιος (Νεβ Σεχίρ), Σωτηρίου Μαρία (Σιβριχισάρ), Τελλόγλου Δέσποινα (Σεμένδερε), Τσιτσόπουλος Βασίλειος (Φλογητά), Χαϊτογλου Μηνάς (Κενάταλα) –Κ.Μ.Σ. Χαριτωνίδου Αννίκα (Κέσι)-Κ.Μ.Σ Χατζημπαλή Μαγδαληνή (Αξός)

108

Περιεχόμενα Εισαγωγή ................................................................................................................. 2 Γενικά…................................................................................................................... 4 Το περί ιατρικής νομικό καθεστώς…..................................................................... 6 Ιατρική και θρησκεία… α΄...................................................................................... 7 Ιατρική και θρησκεία …β΄.................................................................................... 14 Ιατρική… θρησκεία… και μουσουλμανικό στοιχείο ........................................... 16 Με μια πρώτη ματιά…στη χώρα των αντιθέσεων… ........................................... 23 Κανονισμός της Ορθοδόξου Κοινότητος Μαλακοπής.......................................... 27 Νοσήματα… χασταλήκ.......................................................................................... 30 Αδελφοδιώκτης ............................................................................................... 31 Αδενοπάθεια :.................................................................................................. 31 Αδενίτιδα ή κουρμπαγού ................................................................................. 31 Αιμορραγία ή Καν ακμασή ή ακμάκ ............................................................... 31 Αιμορραγία…εμμήνων .................................................................................... 32 Ακράτεια ούρων .............................................................................................. 32 Αμυγδαλές ή καν τουκουρμέ ........................................................................... 32 Αναιμία ή γκιάλιτζι (κανσιζλίκ)....................................................................... 33 Ανεμοβλογιά ή σαντάλ .................................................................................... 33 Ανεμοπύρωμα ή Γιαλαντζή ή Γιαχμά............................................................... 33 Αποβολή ή διακοπή κύησης…......................................................................... 33 Απόστημα........................................................................................................ 34 Άνθρακας ή γιαράς ή κακό σπυρί..................................................................... 35 Ανορεξία ή ιτσραχασιζλήκ…........................................................................... 35 Αποπληξία....................................................................................................... 35 Αρθριτικά ή ρευματικά ή μπαμπαγιού ή νακρίς ............................................... 35 Άσθμα ............................................................................................................. 36 Αϋπνία ή Ουϊκουσουζλούκ .............................................................................. 36 Αφροδίσια ....................................................................................................... 37 Άφτρα ή άφθα ή κουπούκ ή κιοπίτσι................................................................ 37 Αυτιού πόνος................................................................................................... 37 Βάρεμα ή καχεξία ή ατροφία ή ζαμπουνλούκ ή κιρκ παστί ή τσαλοπατεμένα . 38 Βήχας ή οκουρούκ ή κουρού οκουρούρουμ (ξηρός βήχας)….......................... 39 Βουζούνια ή δοθιήνες ή βιζούνους ή σιμπάν ή σπυριά .................................... 40 Γάπαρτσεχ ή πρήξιμο πέλματος… ................................................................... 40 Γρίπη… ........................................................................................................... 40 Δαγκάματα… .................................................................................................. 40 Δάκρυσμα ή δακρύρροια ................................................................................. 41 Διφθερίτιδα ή μπογματζάς ή μπόχσεν ή κουρμπαγού...................................... 42 Δόντια χαλασμένα ή πονόδοντος ή τσουρούκ ντής ......................................... 42 Δυσουρία ή τσαλμάκ ή σιντίκ τουτκουνλμασή................................................ 43 Δυσκοιλιότητα ή καμπιζλίκ ............................................................................. 43 Ειλεός.............................................................................................................. 43 Ελονοσία ή σουτμάς ........................................................................................ 43 Εξάρθρωση ή γεριντέν τσικαρμάκ ή βγάλσιμο................................................ 44 Επιληψία ή σεληνιασμός ή σάρα ή σορά τισυριλήκ ........................................ 45 Έρπης (ζωστήρ) ή κεμέρ.................................................................................. 45 Ευλογιά ή ασιλαμάκ τσιτσέκ ιλετή .................................................................. 45 Ζοχάδες ή αιμορροΐδες ή μαγιασήλ (μαγιασούλ)............................................. 46

109

Ηλίαση ............................................................................................................ 47 Ίκτερος ή σαραλήκ ή σαρουλούχ ή χρυσή....................................................... 47 Ιλαρά ή ίλερις ή τσιτσέτσα ή τσιτσέκ ή κιζαμούχια ή μπέμπελη.................... 48 Ισχιαλγία ή τσιγκνεμέκ ή ουιλούκ αγρεσή ...................................................... 48 Κακαμά ή κοτσά ή ιδρωτίλες.......................................................................... 49 Κάλοι ή Νασούρ.............................................................................................. 49 Κάταγμα ή σπάσιμο ή κιρκλήκ ....................................................................... 49 Κάψιμο ή γιανμάκ ........................................................................................... 49 Κήλη ή σακάτ.................................................................................................. 50 Κλήμα ............................................................................................................. 50 Κοκκύτης ή κοκίτης ή του γαϊδουριού ο βήχας ή ντεβέ εκσιργί ..................... 50 Κοτί τόιμα ή κακό αίμα ................................................................................... 51 Κόψιμο, ή διάρροια ή ισάλ ή καρή αγρισή...................................................... 51 Κριθαράκι........................................................................................................ 51 Κρυολόγημα ή σουβουλούκ ή κουλούτζ ......................................................... 52 Λειχήνες ή λεισόνια......................................................................................... 52 Λιποθυμιά ή μπαϊντισίν ή μπαγιλμάκ ή μπαϊλμά............................................. 52 Λύσσα ή γουντούς ή γουντουλάτισμα ή κουντουρμάκ ή κουτουζλούκ............ 52 Μαγουλάδες ή παρωτίδα ................................................................................. 53 Μαράζι ή μαράζ’ ............................................................................................. 53 Μέθη ............................................................................................................... 54 Μελάνωμα… ίσως τιβγά.................................................................................. 55 Μυρμηκιές ή μυρμηγκιές ή ακροχορδόνες ή σίγρια ή κορ κεβενίδια.............. 55 Μώλωπες......................................................................................................... 55 Νευρόπονος ή σινίρ χαστά ή σιραζέ…............................................................ 56 Ούλα ή ντης ετέ ή ουλίτιδα ή αγίζ αγρισί........................................................ 56 Παράλυση ή κιοτρουμλούκ ή καλμάκ ή τσαγούλ’ σιν..................................... 56 Παρονυχίδες ή τριγυρίστρες ή ντολαμάγια....................................................... 56 Πέτρα στα νεφρά ή τη χολή ή χολολιθίαση..................................................... 57 Πληγές και πρηξίματα…γενικά ....................................................................... 57 Πληγές και πρηξίματα σε…έκταση.................................................................. 57 Πνευμονία ή σατλιτζάν ή ακ τζιγιέρ ή ακ μαρασή........................................... 57 Πολυουρία....................................................................................................... 58 Πονοκέφαλος ή κεφαλαλγία ή αγρή................................................................ 58 Πονοκέφαλος – πίεση (;) ................................................................................. 58 Πυρετός ή εμπύρετη κατάσταση ή νισά ή νισκιά ή σητμά ή αραλήκ σητμά... 58 Στειρότητα....................................................................................................... 59 Στομαχόπονος ή πόνος της κοιλιάς ή καρήν αγρισή........................................ 60 Στοματίτιδα ή μπαμπουχτσά ........................................................................... 61 Συμφόρηση ή νταμναμάς ή τσαλγούν ή εγκεφαλικό (;) .................................. 61 Συνάχι ή σαλίμ ή σαλούμ................................................................................. 61 Συρίγγιο ή αχαρτζά.......................................................................................... 61 Τέτανος ή κακό................................................................................................ 62 Τρέλα. ............................................................................................................. 62 Τριχόπτωση..................................................................................................... 62 Τσίμπλες ματιού ή πόνεμα............................................................................... 62 Τύφος ή χουμά ή χουμά σαλάχ ή σαρή σιτμά.................................................. 63 Υδρωπικία ή γκελιντζίκ η κουπλεμέ ................................................................ 63 Φαγούρα ή γουρτεσέν...................................................................................... 64 Φυματίωση ή βερέμ ή χτικιό ή φθίση.............................................................. 64

110

Χεγιαρτσέχ ή κεντί ντασαγέ ή πρήξιμο όρχεων................................................ 65 Ψύξη................................................................................................................ 65 Ψωρίαση ή ουιούζ ........................................................................................... 65 Στης γέννας το κατώφλι… .................................................................................... 68 Φάρμακα…και θάματα!........................................................................................ 75 Ιαματικές πηγές ..................................................................................................... 77 Μαγική, ή δεισιδαιμονική …ιατρική .................................................................. 80 Οι καλοί μας οι…γιατροί! ..................................................................................... 84 Ωφέλιμα…και χρήσιμα ......................................................................................... 88 Προληπτική ιατρική…συμβουλές υγιεινής !........................................................ 92 Πρωτοβάθμια.. και δευτεροβάθμια ιατρική φροντίδα......................................... 98 Οι γλωσσικοί μας θησαυροί … ............................................................................101 Βιβλιογραφία ........................................................................................................106 Κώδικες ................................................................................................................108 Μαρτυρίες.............................................................................................................108

111