Ταφικά Καππαδοκίας

Κωνσταντίνος Μ. Νίγδελης

ΜΝΗΜΕΣ

__________________________________________________________ MNHMEΣ

Κωνσταντίνος Μ. Νίγδελης

Καππαδοκία Ταφικά…

2

__________________________________________________________ MNHMEΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Καππαδοκία ............................................................................................................. 2 «Φοβερώτατον το του θανάτου μυστήριον»........................................................... 5 Γενικές δοξασίες ................................................................................................... 7 Δεισιδαιμονίες…προκαταλήψεις…προλήψεις ..................................................... 15 Ο σκύλος και το…ουρλιαχτό ................................................................... 16 Της κουκουβάγιας…................................................................................ 16 Παρατήρηση ............................................................................................ 16 Του κόρακα η παρουσία........................................................................... 17 Το λάλημα της κότας ............................................................................... 17 Το όνειρο................................................................................................. 17 Το σούρουπο............................................................................................ 17 Της βροχής…........................................................................................... 17 Η τύχη του νεκρού ................................................................................... 17 Καθαρτήριο πυρ....................................................................................... 18 Η κίνηση.................................................................................................. 18 Το «γκούζ τεγμέκ», το μάτιασμα – κακό μάτι .......................................... 18 Το καθάριο νερό ...................................................................................... 18 Η σκιά του θανάτου… ............................................................................. 19 Τα σημάδια… .......................................................................................... 20 Τα δαιμόνια… ..................................................................................................... 21 Πρακτικές............................................................................................................ 22 Ισλούμ τερετζεσί...................................................................................... 22 Της χήρας… ............................................................................................ 22 Τα κλειστά μπαούλα ................................................................................ 23 Το πεθαμένο νερό .................................................................................... 23 Το καθάρισμα .......................................................................................... 23 Της λεχώνας ............................................................................................ 23 Η μεταφορά ............................................................................................. 23 Το ξεγέλασμα του χάρου.......................................................................... 23 Η αποψής…(γκαστρωμένη) ..................................................................... 24 Το λαδάκι…............................................................................................. 24 Της ψυχής… ............................................................................................ 24 Καθρέπτης… ........................................................................................... 25 Οι επισκέψεις…....................................................................................... 25 Απαγορεύσεις .......................................................................................... 27 Τα προ του θανάτου ............................................................................................ 28 Τα σάβανα ............................................................................................... 29 Τα κεριά .................................................................................................. 29 Το ψυχορράγημα ή ψυχομάχημα.............................................................. 30 Η διανομή................................................................................................ 31 Τα του θανάτου… ............................................................................................... 32 Το άγγελμα .............................................................................................. 32 Οι πρώτες ενέργειες ................................................................................. 33 Ο στολισμός............................................................................................. 34 Το κιουμρούκ........................................................................................... 34 Το φέρετρο .............................................................................................. 36

3

__________________________________________________________ MNHMEΣ Στο σπίτι… .............................................................................................. 37 Διάρκεια παραμονής στο σπίτι ................................................................. 38 Το μοιρολόι ............................................................................................. 38 Τα του τάφου… ....................................................................................... 39 Ο νεκροθάφτης ........................................................................................ 39 Εκφορά…κηδεία ................................................................................................. 41 «Τζαν πιτεσή»- πίττα της ψυχής............................................................... 42 Μαρτυριάτικα .......................................................................................... 43 Τα μετά την ταφή… ............................................................................................ 44 Τα σαρανταρίκια...................................................................................... 44 Το χοντσά -Το γεύμα της παρηγοριάς ...................................................... 44 Το πένθος ................................................................................................ 45 Οι άνδρες................................................................................................. 45 Οι γυναίκες .............................................................................................. 45 Τα μνημόσυνα γενικά…........................................................................... 46 Νεκροταφεία…τάφοι…ανακομιδή ...................................................................... 48 Νεκροταφεία…........................................................................................ 48 Οι τάφοι…............................................................................................... 49 Ανακομιδή ............................................................................................... 49 Τα των κληρικών…............................................................................................. 52 Η μέρα των νεκρών… ......................................................................................... 55 Τραγούδια του πένθους…μοιρολόγια .................................................................. 57 Το μνήμα ................................................................................................. 57 Θρήνος κόρης … ..................................................................................... 57 Θρήνος συζύγου…................................................................................... 58 Θρήνος πεθεράς ....................................................................................... 58 Θρήνος της νύφης.................................................................................... 58 Το θανατικό ............................................................................................. 58 Διάφορα ατελή…..................................................................................... 58 -Η μάνα…................................................................................................ 59 Κανονισμός περί ηθών και εθίμων…................................................................... 60 Περί Θανάτου.................................................................................................. 61 Κανονισμός της Ορθοδόξου κοινότητος της Μαλακοπής..................................... 63 Η διαθήκη και το μοίρασμα… ............................................................................. 67 Οι ανθρώπινες σχέσεις......................................................................................... 70 Λέξεις, δάνεια, αντιδάνεια… ............................................................................... 73 Βιβλιογραφία....................................................................................................... 77 Κώδικες........................................................................................................... 78 Έγγραφα.......................................................................................................... 78 Μαρτυρίες ....................................................................................................... 78

4

__________________________________________________________ MNHMEΣ

«Φοβερώτατον το του θανάτου μυστήριον» Από αρχαιοτάτων χρόνων ίσαμε σήμερα ο άνθρωπος, αφενός μεν αντιλαμβάνεται πως αποτελεί φθαρτό κομμάτι της δημιουργίας, αφετέρου αισθάνεται δέος μπροστά στο μυστήριο του θανάτου…και επιπλέον, πως είναι παντελώς αδύνατος και απελπιστικά μόνος. Οι λόγοι πολλοί, εξηγήσιμοι και μη… Ίσως, διότι αδυνατεί να τον ερμηνεύσει με τα ενδοκοσμικά κριτήρια … Ενδεχόμενα, διότι οι συνέπειές του είναι καταστροφικές… Άρα… Άρα πόνος αφόρητος, εκδηλώσεις «παράξενες», ψυχολογικές καταστάσεις με «αποκλίσεις», κυριαρχία ενός ακαθόριστου συναισθήματος φόβου… Με ή σε κάθε φιλοσοφικό ρεύμα, θρησκευτική κατεύθυνση… Από τα τότε…που ήταν ο γιος της Νύκτας και του Ερέβους, ο δίδυμος αδελφός του Ύπνου, αλλά και της Λήθης… ίσαμε τα σήμερα…με τον Αρχάγγελό του. Γύρω του δημιούργησε πολλά, προσπάθησε να απαλύνει το μέγεθος, την έκτασή του κάπως, όπως πίστευε τέλος πάντων… Με ιστορίες αλλόκοτες, μουχαμπέτια, θρύλους, πρέπουσες συμπεριφορές, έτσι απλά…. Μαζί και αντάμα με άλλους… ή κατά μόνας… Με πράξεις και παραλείψεις αξιοπρόσεχτες, που εκπλήσσουν θετικά μα και αποθετικά. Για την δημιουργικότητά τους, αλλά και το μέγεθος της αφέλειάς τους και πάντως ενδεικτικότατες της «ράτσας». Από τη μελέτη των οποίων προκύπτουν πολλά. Εμείς πάλι με τη σειρά μας δεν κάνουμε τίποτε περισσότερο από το να ανακαλύπτουμε όλα αυτά, να τα επεξεργαζόμαστε και να τα καταθέτουμε ως ένα μικρό, απειροελάχιστο, «αντίδωρο» στη συνολική γνώση… Αρχίζοντας από την αγιοτόκο Καππαδοκία…τους δικούς μας ανθρώπους… Εκεί στις άκρες το κόσμου, στην περιοχή της άνυδρης ηφαιστειακής γης, εκεί όπου φιλοξενήθηκαν, ανταμώθηκαν, συνυφάνθηκαν και άφησαν βαθιά τα ίχνη τους πολλοί

5

__________________________________________________________ MNHMEΣ λαοί…κουβαλώντας καθένας απ’ αυτούς και αναδεικνύοντας τα δικά του... Θρησκεία, πολιτισμό, ήθη, έθιμα. Σε πλήρη αρμονία μια μεγάλη ένωση λαών, θρησκειών, πολιτισμών…κάτω από τη μοιραία σκέπη του. Αρχίζουμε, λοιπόν, καταθέτοντας τη βεβαία άποψη πως ναι μεν υπάρχουν σαφείς διαφορές ανάμεσα στους λαούς και τα διάφορα θρησκευτικά ρεύματα, αλλά πάντως τούτες είναι απειροελάχιστες, πως η αντιμετώπιση αυτού του γεγονότος αντιμετωπιζόταν περίπου όμοια παντού.

6

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Ούτω και η ανάστασις των νεκρών. Σπείρεται εν φθορά, εγείρεται εν αφθαρσία σπείρεται εν ατιμία, εγείρεται εν δόξη, σπείρεται εν ασθενεία, εγείρεται εν δυνάμει, σπείρεται σώμα ψυχικόν εγείρεται σώμα πνευματικόν.. Έστι σώμα ψυχικόν και έστι σώμα πνευματικόν. Ούτω γέγραπται…» Κεφ. Ιε 42-45 Προς Κορινθίους Α

Γενικές δοξασίες Παρόλο που η επικράτηση του χριστιανισμού ήταν άμεση, από των πρώτων χρόνων και σε όλη την έκταση της Καππαδοκίας, είναι γνωστό πως η κυρίαρχη ιδεολογία του απορρόφησε και υιοθέτησε αρκετά δρώμενα των παλαιών παραδόσεων, διάφορες πρακτικές σε κάθε έκφανση της ζωής…στη γέννηση, τη βάπτιση, τον γάμο, τον θάνατο. Δοξασίες από τα τότε, ίσαμε τη μεγάλη «έξοδο»…και αρκετές μέχρι και σήμερα. Μεταφερόμενες από στόμα σε στόμα, από μια βαθιά εσωτερική πίστη πως έτσι πρέπει, πρακτικές επιβαλλόμενες με άνωθεν επιβολές επενδυμένες με την αίγλη τού «είναι αμαρτία» η μη τήρησή τους… Υπήρχαν επίσης και ίσως ενδόμυχα υπάρχουν ακόμα και σήμερα στους απογόνους τους, μερικά τινά όμορφα και ωραία … Κάποια μουχαμπέτια, έτσι απλά, που λέγονταν από τους παππούδες και τις γιαγιάδες γύρω από το «ταντούρι» τις κρύες μέρες του χειμώνα για το «θάνατο» και το ασκέρι του…. Για μερικούς που προσπάθησαν και κατάφεραν έστω και για λίγο να τον ξεγελάσουν… Για κάποιες θυσίες, τότε, στα βάθη των χρόνων, που ’καναν οι άνθρωποι, έτσι μπας και ημερέψει ο «αφορισμένος»… Κάτι, λοιπόν, μάθαμε και εμείς, ως γνήσιοι απόγονοί τους, μιας και μεγαλώσαμε μαζί τους, και που αντί για παραμύθια και βασιλόπουλα ακούγαμε διηγήσεις για τη ζωή, για τις αλησμόνητες πατρίδες. Καταθέτουμε λοιπόν μερικές από αυτές με την επισήμανση πως πρόκειται για θησαυρούς ανεκτίμητους μιας αρχέγονης παράδοσης σμιλευμένης στο διάβα του χρόνου, βασικά «πιστεύω» ενός παράξενου λαού που ’χε στης καρδιάς τα κατάστιχα τον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία… Έχουμε λοιπόν και λέμε: 1- Υπάρχει ένα μεγάλο, τεράστιο βιβλίο, όπου οι άγγελοι καταγράφουν τις γεννήσεις και τους θανάτους σε όλο το ντουνιά με ανεξίτηλο μελάνι... Με άσπρο χρώμα οι πρώτες και κόκκινο οι δεύτεροι…

2- Το Κισμέτ… Από τη γέννησή του κάθε άνθρωπος έχει προδιαγεγραμμένη την πορεία του στη ζωή η οποία πραγματοποιείται ολοκληρωτικά σχεδόν χωρίς παρεκκλίσεις. Πορεία η οποία «χαράχτηκε» από μια υπέρτατη δύναμη…έτσι απλά χωρίς τη συγκατάθεση κανενός.

7

__________________________________________________________ MNHMEΣ Ονομάζεται επίσης ριζικό, πεπρωμένο, μοίρα. Παρατήρηση -Υπάρχει σχετική φιλοσοφική θεωρία, η μοιρολατρία ή φαταλισμός που δέχεται ότι το καθετί που αφορά τον άνθρωπο είναι προκαθορισμένο και πως καμία ανθρώπινη δύναμη δεν μπορεί να το αποτρέψει.

-Τούτη θεωρία περί της ζωής και περί του αδυνάτου αποφυγής των όποιων γεγονότων, είναι σαφέστατα επηρεασμένη από την υπάρχουσα μοιρολατρία του μουσουλμανικού κόσμου…

3- Κάθε άνθρωπος σα γεννηθεί έχει το δικό του καντήλι που καίει ακατάπαυτα μέχρι που να σωθεί το περιεχόμενό του. Οι προετοιμασίες και οι προειδοποιήσεις για το «πάρσιμό» του αρχίζουν σιγά σιγά με ευδιάκριτα σημάδια που στέλνουν οι «αγγέλοι» του…Σημάδια που οι ευσεβείς τα καταλαβαίνουν εύκολα…οι αμαρτωλοί σχεδόν καθόλου «γιατί ’ναι τυφλωμένοι …»

4- Για κάθε άνθρωπο ο Θεός «χρέωσε» και ένα άγγελο…Για να τον προστατεύει και να τον καθοδηγεί πάντοτε…Ο ίδιος όταν έρθει η «ώρα» του, τον οδηγεί στην αγκαλιά του Θεού. Φυσικά εάν με τις πράξεις και τις παραλείψεις του τον διώξει, τότε παραδίδεται στον «αφορεσμένο και τα καζάνια της κόλασης» Παρατήρηση  Υπάρχει και μια δεύτερη εκδοχή που σύμφωνα με την οποία οι άγγελοι που «χρεώνονται» σε κάθε άνθρωπο είναι πάντοτε δυο. Ο πρώτος, «λευκός και καλός», τον ακολουθεί, τον προστατεύει, τον βοηθά…Να είναι σωστός και σύμφωνος με το θέλημά Του… Ο δεύτερος «σαν το κατράμι» καιροφυλακτεί για κάθε στραβοπάτημα, χαίρεται σε κάθε τέτοιο και σαν έρθει η «ώρα» του τον οδηγεί στις αγκαλιές του «αφορσμένου, εκεί που του αξίζει»…  Σύμφωνα με μια άλλη δοξασία το νήμα της ζωής το κόβει ο αόρατος αρχάγγελος με τη ρομφαία του…Δηλαδή «κι μι σπαθίν παίρει τημ ψυχήν» 5- Από τις πλέον σημαντικές, ίσως και οι καθοριστικότερες στιγμές του κάθε ανθρώπου, είναι αυτές της τρίτης βραδιάς από τη γέννησή του…και από το εάν το «γλύκεμα των μοιρών» έγινε με τον δέοντα τρόπο, οι συνέπειες του οποίου τον ακολουθούν σ’ όλη του τη ζωή. Σύμφωνα λοιπόν με την επικρατούσα πρακτική έπρεπε «η λεχώνα την τρίτη ημέρα να σηκωθεί και να συγυρίσει το δωμάτιό της, πάντοτε φυσικά με τη βοήθεια τω οικείων της. Στο τραπέζι έβαζε ένα ποτήρι νερό, μέλι και λίγους ξηρούς καρπούς. Σκοπός της να γλυκαίνει τις τρεις μοίρες που θα μυρώσουν το φσαχ της και που σύμφωνα με τη παράδοση η μια κρατούσε ψαλίδι και κομπολόι, η άλλη ρόκα και αδράχτι και η τελευταία ψαλίδι. Έτσι και σύμφωνα με τα μουχαμπέτια, όσους γύρους μαζέψει το αδράχτι έως ότου κοπεί από εκείνη που κρατά το ψαλίδι τόσα χρόνια θα ζήσει το παιδί…»1 Παρατήρηση Αρχέγονη δοξασία «δανεισμένη» από την ελληνική μυθολογία και που σύµφωνα με αυτήν υπήρχαν τρεις θεότητες που καθόριζαν το πεπρωμένο των ανθρώπων. Η Κλωθώ, η Λάχεση, και η Ατροπός. Κόρες του Δία και της Θέμιδας, Θεάς τα δικαιοσύνης, κατοικούσαν στον Όλυμπο ή κατ’ άλλους σε μια κοιλάδα του Παρνασσού.

1

Κωνσταντίνος Νίγδελης, Τα Φλογητά της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ. Νομαρχίας Χαλκιδικής 2006, σελ. 101

8

__________________________________________________________ MNHMEΣ

6-

7-

8-

9-

Η μεγαλύτερη, λοιπόν, η Κλωθώ, κρατούσε τη ρόκα και με αυτή έκλωθε τη μοίρα των ανθρώπων…. Η Λάχεση, δεύτερη κατά σειρά, κρατούσε το αδράχτι στο οποίο τύλιγε το νήμα της ζωής των ανθρώπων και μοίραζε τα καλά και τα κακά…. Η Ατροπός, τρίτη στη σειρά, κρατούσε το ψαλίδι που με αυτό έκοβε το νήμα της ζωής των θνητών….εκεί που είχε προκαθοριστεί. Τούτη λοιπόν η αρχαιοελληνική δοξασία δανεισμένη και ολίγο διασκευασμένη διατηρήθηκε στο διάβα του χρόνου μέσα στη λαϊκή συνείδηση… Όταν έρθει η ώρα και πρόκειται να παραδώσει την «ψυχή τ’ συμβαίνουν κοσμογονικά γεγονότα…Εμφανίζονται πεθαμένοι πρόγονοί του, γονείς, παππούδες, τυχόν αδελφοί, γύρω του για να τον βοηθήσουν…να περάσει στην πραγματική ζωή σιγά, σιγά, χωρίς φόβους…»2 Παρατήρηση Μερικοί λέγανε πως ο αυτός που πέθαινε «αγγελιάζονταν», δηλαδή «έβλεπε» τον άγγελό του… διάφορα οράματα, με τα οποία συμφωνούσε ή διαφωνούσε…δείχνοντας τις διαθέσεις του ανασηκωμένος από το κρεβάτι ή μουρμουρίζοντας…3 Τα παλικάρια πεθαίνουν γιατί τ’ αγαπά ο Θεός και τα θέλει κοντά του, δίπλα στο θρόνο του μάλιστα. Όταν πρόκειται για μικρά παιδιά και βρέφη, τότε στα «σίγουρα» αγιοποιούνται…ενώ οι μικρούλες «μπαίνουν στην ακολουθία» της Παναγιάς…4 Όλοι, αν είναι καλοί και ευσεβείς, μπορούν να ακούσουν, αν στήσουν καλά το αυτί και έχουν την καρδιά τους ανοιχτή, τις χαρμόσυνες καμπάνες του παραδείσου…σαν διαβαίνει ο καλός. Αλλά και τα «ουρλιαχτά» του αμαρτωλού σαν τον αρπάζει το κακό και οι δαίμονές του… Με το που φεύγει η ψυχή από το σώμα συναντά άμεσα τον Κριτή της,5 δηλαδή τον αρχάγγελο που μόνιμα φυλά με τα ρομφαία του έξω από τον παράδεισο. Εκεί λοιπόν παρουσία και άλλων γίνεται η κρίση της κάθε ψυχής. Στη ζυγαριά από τη μια πλευρά είναι οι άγγελοι που τοποθετούν όλες τις καλές πράξεις του ανθρώπου ….από την άλλη ο δαίμονας που προσπαθεί να τραβήξει προς το μέρος του την ψυχή… Στον αγώνα τούτο του καλού και του κακού φυσικά ρόλο παίζει και η ζωή γενικά του θανόντος αφού ανοίγεται και το «βιβλίο της ζωής» όπου είναι καταγεγραμμένα τα πάντα, από την γέννηση έως και το θάνατο με την παραμικρή λεπτομέρεια. Παρατήρηση Τούτη η λαϊκή πεποίθηση- δοξασία, παρμένη από σχετικά χωρία της Αποκάλυψης, είναι αποτυπωμένη σε διάφορες αγιογραφίες της εκκλησίας μας. Μια από τις πλέον χαρακτηριστικές βρίσκεται στη λαξευτή εκκλησιά του Αγίου

2

Μαρτυρία Ελευθερίας Νίγδελη, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής παράδοσης…και Λάζαρος Ευπραξιάδης Το Προκόπι της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ . Αδελφότητος Προκοπιέων Μακεδονίας Θράκης 1988, σελ 37 Σημ: Ο συντάκτης τούτου του πονήματος είχε σχετική εμπειρία ως δεκαπενταετής νέος από το θάνατο της γιαγιάς του Ελευθερίας. Καθ’ όλη τη διάρκεια του επιθανάτιου ρόγχου «συνομιλούσε» με τον πασά Κωνσταντίνο, σύζυγό της που ήδη είχε φύγει, τον πασά Χρήστο, πατέρα της, τις αδελφές της…

3 Μαρτυρία 4 Τούτη η δοξασία είναι αρχέγονη… «δανεισμένη» από την αρχαιοελληνική φιλοσοφία κατά το, «ους οι θεοί φιλούσι αποθνήσκουσι νέοι».

5 «Μη πλανάσθε, Θεός ου μυκτηρίζεται. Ό γαρ εάν σπείρη άνθρωπος, τούτο και θερίσει. Αποστόλου Παύλου Προς Γαλάτας στ. 7

9

__________________________________________________________ MNHMEΣ Ιωάννου του Προδρόμου, της Γκιουλ Σεχίρ, πόλης των Ρόδων, στην Καππαδοκία. Εκεί με λαϊκότροπη τεχνοτροπία ο άγνωστος καλλιτέχνης αποτύπωσε παραστατικά και με καταπληκτικό τρόπο τη «θεοδικία». Τα πλέον χαρακτηριστικά εξ όλων είναι η παρουσίαση του δαίμονα, ως λευκού αγγέλου με ένα τεράστιο γεννητικό μόριο, η προσπάθεια των δυο αγγέλων- φυλάκων, για τη σωτηρία, καθώς και η αποτυπωμένη αγωνία των κρινόμενων…

10- Αξιοπρόσεχτες είναι επίσης οι πεποιθήσεις των κατοίκων της Καππαδοκίας για την ύπαρξη του παραδείσου και της κόλασης, επηρεασμένες κυρίως από τις σχετικές ευαγγελικές περικοπές, σε άριστο συνδυασμό με τοπικές δεισιδαιμονίες.6 Έτσι και τα δυο θεωρούνται ως η ανταμοιβή για τον κάθε άνθρωπο ανάλογα φυσικά με τη ζωή που έκαμε. Και για τον μεν παράδεισο πρόκειται περί μιας περιοχής στον ουρανό, όπου βρίσκονται όλοι οι άγιοι και οι καλοί άνθρωποι, δίπλα στην αγκαλιά του Θεού…Σε μια κατάσταση υπέρτατης νιρβάνας και ίσως, για ορισμένους φυσικά και αρκετά επηρεασμένους από την μουσουλμανική θρησκεία, μια που ζούσαν μαζί της, με σχετικές υλικές απολαβές… Η κόλαση, φυσικά, βρίσκεται πάντοτε κάτω στη γη, εκεί και ο Βελζεβούλης με τα πυρακτωμένα του καζάνια, τις τρίαινες και τα κοφτερά μαχαίρια… όπου ανάλογα με τα κρίματά του ο άνθρωπος δέχεται τις τιμωρίες… Δοξασία - λαϊκή συνείδηση αποτυπωμένη από καλλιτέχνες με άριστο τρόπο στις αγιογραφίες, κυρίως μετά την επαναφορά τους, τον 9ο αιώνα. Όπως για παράδειγμα στην προαναφερθείσα εκκλησιά του Αγίου Ιωάννη που υπάρχει μια τεράστια τοιχογραφία στην οποία εκτός των άλλων είναι σαφέστατα προσδιορισμένη η κόλαση…με την κοχλάζουσα πίσσα να σκεπάζει μέχρι το λαιμό τους αμαρτωλούς… Να σημειώσουμε επίσης πως σύμφωνα και με τη ελληνική μυθολογία υπήρχαν τα «Ηλύσια Πεδία»7, ή τα «νησιά των Μακάρων», δηλαδή ένας τόπος με συνεχή άνοιξη όπου ζούσαν οι δίκαιοι άνθρωποι και ο ήρωες…Σε μια διαρκή ευτυχία χωρίς να τους λείπει τίποτε….

6

Α-Αποστελεί ο υιός του ανθρώπου τους αγγέλους αυτού και συλλέξουσιν εκ της βασιλείας αυτού πάντα τα σκάνδαλα και τους ποιούντας την ανομίαν και βάλουσιν αυτούς εις την κάμινον του πυρός. Εκεί έσται ο κλαυθμός και τριγμός των οδόντων. Τότε οι δίκαιοι εκλάμψουσιν ως ο ήλιος εν τη βασιλεία του πατρός αυτών...» Ματθαίος κεφ. ιγ 41-43 (Θα αποστείλει τότε ο υιός του ανθρώπου τους αγγέλους του και θα μαζεύσουν από τον κόσμον όλους εκείνους που έγιναν και εις τους άλλους αιτία να αμαρτήσουν και εκείνους που παραβαίνουν το νόμο του και θα τους ρίψουν εις το καμίνι της φωτιάς Εκεί θα είναι ο κλαυθμός και το τρίξιμο των δοντιών. Τότε οι δίκαιοι θα δοξασθούν και θα λάμψουν σαν ον ήλιο στην βασιλεία του πατρός τους.) Β-«Ούτως έσται εν τη συντελεία του αιώνος. Εξελεύσονται οι άγγελοι και αφοριούσι τους πονηρούς εκ μέσου των δικαίων και βάλουσιν αυτούς εις την κάμινον του πυρός…» Ματθαίος κεφ. ιγ 49-50 (Έτσι θα γίνει και εις τη συντέλεια του κόσμου. Θα βγουν οι άγγελοι και θα χωρίσουν τους πονηρούς και θα τους πάρουν από το μέσο των δικαίων με τους οποίους είναι τώρα ανακατεμένοι και θα τους ρίξουν στη φωτιά…).

7 Οδύσσεια ραψ. 4, στ. 565-568 «Εκεί όπου η ζωή των ανθρώπων κυλά πάρα πολύ άνετα, δεν πέφτει χιόνι, ούτε χειμώνας δυνατά γίνεται, ούτε βροχή μα πάντοτε ο Ωκεανός στέλνει το φύσημα του Ζέφυρου που πνέει δυνατά για να φέρει δροσιά στους ανθρώπους»

10

__________________________________________________________ MNHMEΣ Ήταν ο χώρος που ποτέ δεν έβρεχε, δε χιόνιζε αλλά πάντοτε βασίλευε το φως και η γαλήνη, ενώ τα δέντρα καρποφορούσαν τουλάχιστον τρεις φορές τον χρόνο. Στο χώρο αυτό κυβερνούσαν ο Κρόνος και η Ρέα, δίκαζε ο Ραδάμανθυς και ζούσαν εκεί μόνιμα ο Αχιλλέας, ο Κάδμος, ο Πηλέας….8 Παρατήρηση  Η ιδέα της κόλασης υπήρχε και υπάρχει στις περισσότερες θρησκείες…Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τη θεωρούσαν ως τόπο της οριστικής εκμηδένισης των αμαρτωλών ψυχών (δεύτερος θάνατος), ενώ για τους Έλληνες ήταν τα τάρταρα ή Άδης απ’ όπου περνούσαν φλογισμένοι ποταμοί… Οι Εβραίοι πάλι την ονόμαζαν «γέεννα» και την φαντάζονταν γεμάτη φλόγες, ενώ οι Πέρσες ως μια άβυσσο όπου έπεφταν οι αμαρτωλές ψυχές και τις παραλάμβαναν οι δαίμονες που κατοικούσαν εκεί… Να σημειώσουμε πως η χριστιανική διδασκαλία δέχεται την μεταθανάτια τιμωρία των αμαρτωλών ανθρώπων που θα είναι αιώνα, με μια σαφέστατη διαφοροποίηση της Καθολικής που πιστεύει στο «καθαρτήριο πυρ», δηλαδή τον εξαγνισμό των ψυχών που είχαν απειροελάχιστες και όχι σημαντικές αποκλίσεις…  Η λέξη παράδεισος είναι δανεισμένη από την περσική γλώσσα. Αν και βεβαίως υπάρχουν και αντίθετες απόψεις που τη θεωρούν ελληνικότατη…προερχόμενη από τη λέξη δεύω= βρέχω, ποτίζω9 Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε από τη μετάφραση των «εβδομήκοντα» της Παλαιάς Διαθήκης και δηλώνει τον τόπο που είχε παραχωρήσει αρχικά ο Θεός στους Πρωτόπλαστους…δηλαδή την Εδέμ, που τοποθετείται περίπου μεταξύ των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη. Τόπος γεμάτος υλικά αγαθά τα οποία οι πρωτόπλαστοι απεμπόλησαν μιας και δεν στάθηκαν άξιοι της εμπιστοσύνης του Δημιουργού… Σύμφωνα πάλι με την Καινή Διαθήκη πρόκειται περί ενός ουράνιου τόπου όπου οι ψυχές των δικαίων και των αγίων ζουν με τους αγγέλους κοντά στο Θεό…με τον Άγιος Πέτρο να κρατά τα κλειδιά της εισόδου…  Και ναι μεν ο Άγιος Πέτρος μπορεί να θεωρείται ο σημαντικότερος άγιος της Καθολικής Εκκλησίας πάνω στη φήμη του οποίου στηρίχθηκε και συνεχίζεται ακόμα η «Πρωτοκαθεδρία» της, όμως δεν υπολείπεται η δόξα του και στην ορθόδοξη παράδοση, μιας και θεωρείται ο κλειδοκράτορας του παραδείσου…Πάντοτε δε στις σχετικές απεικονίσεις παρουσιάζεται κρατώντας τα κλειδιά της εισόδου... Στο όνομά του, επίσης, οι αναφορές των Καππαδοκών ήταν συχνότατες, οι υποσχέσεις ταμάτων επίσης αρκετές, μιας και «…από το χέρι του περνούσε ή το χέρι του οδηγούσε την ψυχή εκεί που έπρεπε…».10 11- Υπάρχουν οι κόσμοι των …πνευμάτων. Που χωρίζονται σε καλά και κακά πνεύματα…. Και οι μεν των πρώτων αρχηγοί είναι οι αρχάγγελοι Γαβριήλ και Μιχαήλ, τιμωροί και προστάτες των αμαρτωλών και των δικαίων…ενώ των δευτέρων ο Βελζεβούλης και οι συν αυτώ… Εγκυκλοπαίδεια Ελλαδική, τόμος 6ος Σελ 83 Άννα Τζιροπούλου Ευσαθίου, Έλλην λόγος, Αθήναι 2003, σελ. 56 10 Μαρτυρία Γιάννη Σταμματιάδη, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης.

8 9

11

__________________________________________________________ MNHMEΣ Τώρα για τον κόσμο των καλών αλλά και αυτού των κακών. Πρόκειται περί τόπων που λίγο πολύ έχουν περιγραφεί αναλυτικά στις ανωτέρω παρατηρήσεις μας…δηλαδή ο μεν πρώτος ως τόπος αναπαύσεως ενώ ο δεύτερος μιας διαρκούς τιμωρίας…

12- Βαθιά πεποίθηση πως η ψυχή του ανθρώπου «βγαίνει» από το στόμα και μόνο…Πως προτού «αποχωρήσει» από τούτο τον ντουνιά κάμει το σχετικό κύκλο- βόλτα μέσα στους γνώριμους χώρους του σπιτιού, αποχαιρετά τους τεθλιμμένους συγγενείς και φίλους…. και απέρχεται με την βοήθεια των αγγέλων προστατών του.

13- Σε όλο σχεδόν τον χώρο της Καππαδοκίας υπήρχε η βασική πεποίθηση πως «η ψυχή του πεθαμένου επί τεσσαράκοντα ημέρας από την ημέρα του θανάτου πλανάται στη γη».11 Δηλαδή πως όλες αυτές οι μέρες αποτελούν το μεταβατικό στάδιο πριν η ψυχή «κατασταλάξει» στο χώρο της, έως και την Ανάσταση του Κυρίου. Βεβαίως στο σύντομο αυτό χρονικό διάστημα «προσαρμόζεται» στη νέα της κατάσταση και όταν το κρίνει σκόπιμο «εμφανίζεται στους πολύ δικούς της ανθρώπους στα ονείρατά τους…»12 Παρατήρηση Απότοκος τούτης της δοξασίας είναι και το συνεχές άναμμα, επί σαράντα ημερόνυκτα, της κανδήλας, στο χώρο όπου «έφυγε» ο νεκρός. Άμεσα και μετά την εκφορά οι οικείοι στο σημείο που είχε πεθάνει τοποθετούσαν ένα μικρό τραπέζι, μια εικόνα της Αναστάσεως, ένα θυμιατήρι και το σχετικό καντήλι που πάντοτε έπρεπε να είναι αναμμένο. Τούτο το έθιμο διατηρείται ακόμα από τους πρόσφυγες της Καππαδοκίας αλλά το πολύ μέχρι τα εννιάμερα…

14- Η μεγάλη επιμέλεια και ο σεβασμός προς τους νεκρούς αποδίδονταν στην πεποίθηση πως, η ψυχή του ατόμου αποχωριζόμενη από το σώμα δεν μεταβαίνει στον τόπο των νεκρών…αλλά περιπλανάται βασανιζόμενη μάλιστα μέχρι την ημέρα της ταφής της. Παρατήρηση Τούτη η δοξασία είναι αρχέγονη13 και διατηρείται ίσαμε τα σήμερα. Έστω ελαφρά παραλλαγμένη και υπό την κάλυψη των κανόνων και ειωθότων της χριστιανικής θρησκείας. Και εξηγούμεθα. Οι συνέπειες της ναυμαχίας των Αργινουσών, για παράδειγμα, είναι γνωστές. Η τιμωρία των νικητών διότι δεν έθαψαν τους νεκρούς τους… Έτσι εάν κάποιος « κάπου συνήντα άταφον τινά είχε καθήκον αν μεν ήταν δυνατόν να τον θάψη, άλλως να επιρρίψη επ’ αυτού τρεις φορές χώμα…»14 Ιερόν καθήκον που έπραξε η Αντιγόνη επί του άταφου αδελφού της που μη μπορώντας να πράξει διαφορετικά έριξε τρεις φορές χώμα επί του σώματος… Κάτι, πράξη-καθήκον, που διατηρείται ίσαμε τα σήμερα…μιας και συνεχίζεται να ρίχνεται από τους συμμετέχοντες στην κηδεία… Μικρασιατικά Χρονικά τόμος 13ος σελ 329 Μαρτυρία Βασιλείου Τσιτσόπουλου, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής παράδοσης.

13 Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν Ηλίου, σ. 1135, «…δια τούτο και αι προς αυτούς τιμαί ωνομάζοντο Δίκαια, Νόμιμα, Όσια…».

14 Ό.π. σελ. 1135 11 12

12

__________________________________________________________ MNHMEΣ Και για την ακρίβεια τρεις χούφτες χώμα επί του φέρετρου…ή τρεις φορές η ρίψη χώματος με το φτυάρι. Πολύ απλά, λοιπόν, ο χριστιανός που επιτελεί τούτο το καθήκον με τη συμμετοχή του σε μια τέτοια δύσκολη στιγμή ίσως, χωρίς να το γνωρίζει, συνεχίζει μια αρχέγονη παράδοση 15- Μια παράξενη δοξασία ήταν αυτή της ύπαρξης των «μνημοράτων» ή «μαλλιέρων». Δηλαδή οι ψυχές των πεθαμένων που «βγαίνανε» από τους τάφους και μπαίνανε στα σπίτια κατεβαίνοντας « ’πο την κάπνη σην παρκαμίνα», δηλαδή από την καπνοδόχο στο τζάκι. Και όλα αυτά κατά τη διάρκεια του Δωδεκαήμερου…. Μέγας κίνδυνος που το μουσουλμανικό στοιχείο ονόμαζε «ον ικί γκιουν τζαννάρ σαλιγιά», δηλαδή δώδεκα μέρες οι ψυχές ελεύθερες για να αλωνίζουν… Έτσι λάβαιναν δραστικότατα μέτρα προς αποφυγή του κακού. Άφθονο λιβάνι, αγιόνερο, χρησιμοποίηση εικόνων, μπόλικων προσευχών, και μεγάλης υπομονής μέχρι και την παρέλευση του χρονικού διαστήματος των δώδεκα ημερών. Όπου περίπου αυτόματα οι ψυχές επέστρεφαν στον άλλο κόσμο. Βεβαίως υπήρχαν και άλλες απόψεις. Κάποιοι ισχυρίζονταν πως οι ψυχές μένανε λεύτερες μέχρι και πενήντα μέρες μετά το Πάσχα από το «Χριστός Ανέστη» έως και την Πεντηκοστή. Κάποιοι πάλι ισχυρίζονταν, οι περισσότερο θεοσεβούμενοι, πως «…βλέπανε τις ψυχές όταν έφευγαν από τη γη την τελευταία βραδιά, τα μεσάνυκτα ανάμεσα Θεοφανείων και Αι Γιάννη, ύστερα από τη δωδεκαήμερη περιπλάνησή τους ανάμεσα στους ζωντανούς. Ήταν ασπροντυμένες, λέγανε, και βάδιζαν προς την Ανατολή στη σειρά η μια πίσω από τη άλλη…»15 16- Ο ντουνιάς είναι ψεύτικος… Εξάλλου αρκετά γνωστή ήταν η φράση «σου φανί ντουνιαγί γκορμεγιέ γκελντίμ», δηλαδή, «σε τούτο τον ψεύτικο κόσμο ήρθα και (στη ζωή) να τον δω…»16. Βασική λοιπόν πίστη υπήρξε η άποψη πως ο κόσμος, όπως τον βλέπανε και τον βιώνανε , δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα σύντομο πέρασμα… Για κάποιους άλλους μια γενική προετοιμασία για την μέλλουσα ζωή. Ή, για ορισμένους, μια δοκιμασία… Παρατήρηση Ενδεικτικοί της σημασίας που αποδίδανε για την ζωή είναι και οι παρακάτω στίχοι: «Βιρέρ μπιρέρ γκελίρ, γκετζέρ γκουνουμούζ. Αχμάκ ολάν σανάρ αρτάρ ομπρουμούζ. Τζούνκι βαντέ ιλεν γκετζέρ γκουνουμούζ.» Δηλαδή Μια, μια έρχονται και περνούν οι μέρες μας. Μόνο οι αφελείς νομίζουν πως αυξάνει η ζωή μας. Γιατί με το γραφτό μας περνούν οι μέρες μας.

15

Ιορδάνης Παπαδόπουλος, «Το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων στα Φάρασα και σε άλλα χωριά της Καππαδοκίας», Μικρασιατικά Χρονικά τόμος 21ος 2002 σελ. 225 16 Μαρτυρία Γεωργίου Καλλινικίδη, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης

13

__________________________________________________________ MNHMEΣ 17-Το γιολάχι Το «γιολάχι» είναι ένα βαθύτατο φαράγγι στην περιοχή της Βαρασού, συνδεδεμένο όμως με την λαϊκή παραφιλολογία που το θεωρούσε ως την είσοδο του κάτω κόσμου… Η εξήγηση είναι απλή. «Το τρομακτικό χάος του φαραγγιού, οι άγριοι και απόκρημνοι βράχοι και ο θόρυβος του διαρρέοντος ποταμού συνταιριάζουν μια μυστηριώδη θρηνώδη βοή που μοιάζει με άγρια και απόκοσμη συναυλία κλάματος και αγκομαχητού μαζί και δίνει την εντύπωση ότι στον ορατό βυθό του φαραγγιού αυτού είναι ο κάτω κόσμος κι από αυτόν έρχεται ο μυριόστομος αυτός θρήνος… Αυτήν την εντύπωση είχαν πολλοί από παράδοση και από τη δική τους αντίληψη, γιατί ενισχύει το φαινόμενο κατά το οποίο τα νερά του ρύακος, ενώ από ψηλά μπαίνουν μέσα στο φαράγγι και χάνονται…»17 Παρατήρηση  Σύμφωνα με την παράδοση η παραπάνω δοξασία συνδέεται άμεσα και με την ύπαρξη του τοπικού χορού που ονομάζεται «Σεήτα τα»… Γυναικείος καθαρά χορός που παρίστανε τη συνάντηση της θεάς Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης… Που στην μεν πρώτη φιγούρα χαιρετιούνται για την άνοδο τής κόρης από τον Άδη, ενώ στη δεύτερη φιγούρα για την κάθοδό της.  Επίσης, επειδή η άποψη τούτη ήταν εδραιωμένη και στο μουσουλμανικό κόσμο, την έλεγαν «γιολάχ ή γιολάκ» που σημαίνει διάβαση.

18- Ως μια αντίληψη γενικής μάλιστα επίδρασης μπορούμε να πούμε πως αποτελούσε η πεποίθηση πως ναι μεν ο νεκρός πρέπει να αντιμετωπίζεται με ευλάβεια και τιμές αλλά και πως… εξασκεί κάποια βλαβερή επίδραση στους κοιμωμένους, στις λεχώνες και στα νεογέννητα…

17

Θεοδωρίδη Θεοδώρου, «Τοπωνύμια και λαογραφικά των Φαράσων της Καππαδοκίας», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμος 13ος σελ 221.

14

__________________________________________________________ MNHMEΣ

«Κύριος ποιμαίνει με, και ουδέν με υστερήσει. Εις τόπον χλόης εκεί με κατεσκήνωσεν, επί ύδατος αναπαύσεως εξέθρεψέ με, την ψυχήν μου επέστρεψε. Ωδήγησέ με επί τρίβους δικαιοσύνης ένεκεν του ονόματος αυτού. Εάν πορευτώ εν μέσω σκιάς θανάτου, ου φοβηθήσομαι κακά, τι συ μετ’ εμού ει. Η ράβδος σου και η βακτηρία σου αυταί με παρεκάλεσαν» Ψαλμός ΚΑ στ 1-4

Δεισιδαιμονίες…προκαταλήψεις…προλήψεις «Θρηνώ και οδύρομαι όταν εννοήσω το θάνατο» «Δεισιδαιμονία= παράλογος φόβος για μυστηριώδεις υπερφυσικές δυνάμεις Προκατάληψη = γνώμη διαμορφωμένη εκ των προτέρων χωρίς μελέτη του θέματος Πρόληψη= πίστη σε ανύπαρκτες δυνάμεις που επηρεάζουν την τύχη…»18 Σε ένα λαό που ζούσε στα βάθη της Ανατολίας, χωρίς επαφές με τον «έξω» κόσμο, απομονωμένο αλλά και περιτριγυρισμένο από περίεργα δόγματα και αντιλήψεις… ήταν περίπου φυσικό μέσα στην καθημερινότητά του, στην υπάρχουσα κουλτούρα του, να έχουν εμφιλοχωρήσει βαθιές δεισιδαιμονικές πρακτικές αλλά και προκαταλήψεις… Δηλαδή δράσεις περίπου ακατανόητες, «πιστεύω» γελοία έως και χαζά, μα πάντως πέρα και πάνω από κάθε αμφιβολία για την αποτελεσματικότητά τους. Ένας αδικαιολόγητος φόβος από τυφλή πίστη σε διάφορες ανύπαρκτες υπερφυσικές δυνάμεις, που έχουν τη δυνατότητα χωρίς καμιά αντίσταση για το κακό, πως επιβουλεύονται την καταστροφή του ανθρώπου που θα βρεθεί στο διάβα τους…προλήψεις στηριγμένες στην άγνοια… Βεβαίως η μόνη αληθινή εξήγηση είναι πως όλα ετούτα ήταν το αποτέλεσμα μιας περίεργης διαδικασίας στο διάβα του χρόνου, μιας και αρχικά η λέξη δεισιδαιμονία σήμαινε θεοσέβεια… Η οποία βεβαίως δεν εξηγείται διότι πρόκειται για μια πίστη σε κάτι που ούτε επιστημονικά αναλύεται, μα ούτε στηρίζεται στο δόγμα κάποιας θρησκείας.. Απλά έτυχε, το είπε ο τάδε, ή «…ξέρεις μωρέ έτσι θα γίνει εάν…» Είναι γεγονός επίσης πως τούτες οι πρακτικές ταλαιπώρησαν αδικαιολόγητα την ανθρωπότητα για μεγάλο χρονικό διάστημα…και ίσως εν μέρει και σήμερα, κρατώντας την δέσμια της αμάθειας πρωτίστως, αλλά και μιας εξουσιαστικής νοοτροπίας…19 Που ήθελε (θέλει;) τον άνθρωπο να σπεύδει προς τον «ειδικό», ο οποίος μπορεί να είναι από τον πολιτικό έως και τον θρησκευτικό ηγέτη, τότε, ή πλέον ειδικούς περί τούτων των θεμάτων…τους σύγχρονους μάγους του 20ου και 21ου αιώνα… Που έχει (ουν) τη δυνατότητα της επίλυσης του προβλήματος, ή της παροχής σχετικών και πολλές φορές επί χρήμασι συμβουλών, για την προστασία του από το κακό…άρα δέσμιό του στη βάση ενός εντέχνως καλλιεργούμενου φόβου…

18

Τεγόπουλος- Φυτράκης, Ελληνικό Λεξικό, 1990 Μαρτυρία Δέσποινας Τελόγλου, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης, «Α…έτσι το ’βραμουν, πάππουν προς πάππουν…»

19

15

__________________________________________________________ MNHMEΣ Εμείς με τη σειρά μας καταγράφουμε όλα αυτά τα απίθανα που ίσχυαν, τότε, εκεί στους μακρινούς τόπους της Καππαδοκικής γης με την υποσημείωση για μια σημαντική και εμφανέστατη αντίθεση. Πως σε κείνα τα ιερά χώματα, άνθισε και μεγαλούργησε ο χριστιανισμός… Έχουμε λοιπό και λέμε:

Ο σκύλος και το…ουρλιαχτό Και μπορεί μεν ο σκύλος να θεωρείται ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου αλλά...αλλά εάν έκανε το σφάλμα, ο κακομοίρης, να ουρλιάξει στα μαύρα μεσάνυκτα… και μάλιστα στη γειτονιά που υπήρχε κανένας βαριά άρρωστος ή κάποιος υπέργηρος, ε, τότε ήταν ο μεγαλύτερος εχθρός, κίνδυνος φοβερός, φορέας προειδοποίησης επικείμενου θανάτου…20ότι πρόκειται να κυκλοφορήσει ο χάροντας… Που άμεσα έπρεπε να αντιμετωπιστεί με δραστικά μέτρα: -δίδοντας του τροφή και νερό, έτσι για να σταματήσει να προκαλεί το θάνατο με τα ουρλιαχτά του…

-Διώχνοντας τον δυναμικά από εκεί προς άγνωστες κατευθύνσεις…έτσι για να ξεγελαστεί ο χάροντας και το επικείμενο κακό.21 -Ή ακόμα με πιο δραστικά μέρα….όπως γυρνώντας τα παπούτσια τους ανάποδα, για να μπερδευτεί το κακό… Παρατήρηση Τούτη η δοξασία είναι ανατολίτικης κυρίως προέλευσης την οποία υιοθέτησαν και οι χριστιανικές κοινότητες. Κυρίως φοβούνταν και υπολόγιζαν το λυπητερό και συνάμα παραπονιάρικο αλύχτισμα του σκύλου

Της κουκουβάγιας… Σύμβολο μεν της γνώσης, τότε, στα χρόνια εκείνα τα παλιά… της σοφίας που στόλιζε την κεφαλή της Αθηνάς… των μαθητικών πηληκίων σχεδόν πρόσφατα αλλά… Αλλά κάποιοι, κάποτε, κανείς δεν γνωρίζει το πότε, την συνέδεσαν και με τον θάνατο. Έτσι η κραυγή της δίπλα στο σπίτι ενός αρρώστου θεωρήθηκε προμήνυμα θανάτου…Θεωρείτο καταραμένο πουλί και τρόμος έπιανε τους χωρικούς εάν κατά τύχη πλησίαζε τα σπίτια τους.

Παρατήρηση Ενδεικτική και πάντως σαφέστατη είναι η χρησιμοποίηση τής σχετικής κατάρας, «οτζαγιντά παϊκουσλάρ οτσούν», δηλαδή «κουκουβάγιες να φωνάξουν στην εστία σου». Με αυτή εύχονταν την ερήμωση του σπιτιού και το σβήσιμο της γενιάς τού αναθεματιζόμενου δια του θανάτου…22 Αλλά και το «πετροβόλημά της» με τη φράση «του κιφάλισ’ να φας…»23

20

Λάζαρος Ευπραξιάδης, Προκόπι Καππαδοκίας, ό.π., σελ 236 Μαρτυρία Μελετίου Νίγδελη, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης.

22 Βεβαίως ελάχιστοι γνώριζαν πως τούτο τα συμπαθέστατο πουλί νοιώθει ξεχωριστή χαρά και τραγουδάει σαν βλέπει μέσα στο άγριο σκοτάδι κάποιο φως…

23 Μικρασιατικά χρονικά, τ. 12ος σελ 54 21

16

__________________________________________________________ MNHMEΣ

Του κόρακα η παρουσία Και αυτή εμπίπτει στην κατηγορία των παραπάνω πίστεων και συμπεριφορών. Τούτο το πουλί, μάλιστα, από αρχαιοτάτων χρόνων θεωρείτο ως προπομπός κακών μαντάτων αλλά και αποτελεσμάτων…

Το λάλημα της κότας Που αν κατά λάθος ή νομιζόμενα λαλήσει σαν κοκόρι στο κοτέτσι, ε, τότε κάποιος θα «φύγει» από το σπίτι.. Λύση; Απλούστατα, άμεσα η κατσαρόλα…

Το όνειρο Όταν στο σπίτι του βαριά αρρώστου κάποιος οικείος του δει το βράδυ όνειρο κάποιον που έχει ήδη συχωρεθεί, τότε περιμένουν τον άρρωστο άμεσα να παραδώσει και αυτός την ψυχή του. Παρατήρηση -Υπήρχαν και άλλα ονείρατα συνδεδεμένα με τον…επερχόμενο θάνατο. Έτσι όταν κάποιος ασθενής ονειρεύονταν «ότι μπαίνει σε βάρκα», τότε σήμαινε πως γρήγορα θα χρειάζονταν το φέρετρό του…

-Αν παρ’ ελπίδα «βλέπανε» το σπίτι να γκρεμίζεται, τότε θα πέθαινε ο πατέρας ή η µητέρα…

-Αν πάλι έπεφτε η γωνιά του σπιτιού, «του καντούνιν», τότε είχε σειρά ο παππούς ή η γιαγιά…24

Το σούρουπο Η ψυχή για να βγει εύκολα θα ’πρεπε να υπάρχει απόλυτη ησυχία όχι μόνο στο σπίτι του αρρώστου αλλά σχεδόν σε όλη τη κοινότητα. Έτσι μόλις σούρωνε σταματούσε κάθε χειρονακτική διαδικασία… Επίσης, και το πλέον σημαντικό, τούτη η πρακτική, συνηθισμένη στις περισσότερες κοινότητες, εφαρμοζόταν με σχολαστική ακρίβεια και θρησκευτική ευλάβεια από τους γειτόνους του αρρώστου.

Της βροχής… Εάν κατά την διάρκεια της κηδείας ξεσπούσε καταιγίδα τότε έλεγαν και πίστευαν πως ο πεθαμένος θα πρέπει να ήταν καλός άνθρωπος…και γι’ αυτό άνοιξαν οι ουρανοί και τα στοιχειά της φύσης «διαμαρτύρονταν» για τον χαμό του…πως κλαίγανε που χάθηκε ένας δίκαιος…25

Η τύχη του νεκρού 24

Μαρτυρία Κοζάνογλου Σοφίας, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης. Μαρτυρίες αλλά και «Μικρασιατικά χρονικά» τόμος 13ος «…Αμέσως μετά τον θάνατον κάποιου εάν ήρχιζε να βρέχη τον εθεώρουν μη αμαρτωλόν και με καλήν ψυχήν άνθρωπον, δια τον χαμόν του οποίου έλεγον κλαίει και χύνει δάκρυα ο ουρανός» σελ 329 25

17

__________________________________________________________ MNHMEΣ Ανεξάρτητα του πότε πέθανε και της τύχης της μετά την δικαιοκρίση από τους αρχαγγέλους, η ψυχή όπου και αν βρισκόταν κατά το χρονικό διάστημα από του Πάσχα έως και της Αναλήψεως, «εισέρχεται εις το Παράδεισον δίχως να λογοδοτήση δια τις αμαρτίες της…»26 Φυσικά μετά το πέρας επανέρχεται στην πρότερη κατάσταση. Επίσης θεωρείτο κάποιος «τυχερός» εάν και εφόσον παρέδιδε το πνεύμα του κατά τη διάρκεια του προαναφερόμενου χρονικού διαστήματος ή καλύτερα μάλλον ευτυχής. Να σημειωθεί πως σπέρματα τούτης της δοξασίας μεταβιβάστηκαν- υπάρχουν μεταξύ των απογόνων των προσφύγων ακόμα και σήμερα. Παρατήρηση Σε μια άλλη παραδοξότητα διαπιστώνουμε πως πίστη τους ήταν πως η ψυχή τού ανθρώπου κατά τη διάρκεια των Δωδεκάμερων αλλά και του Πάσχα, έρχεται κοντά στους οικείους…27

Καθαρτήριο πυρ Οι ψυχές μετά το θάνατο υφίστανται μιας κάποιας μορφής κάθαρση… και γι’ αυτό «και τα πολλά μνημόσυνα και τα μοιράσματα για καλυτέρεψη της θέσης τους…»28 Όσο λοιπόν περισσότερα μνημόσυνα γίνονται…Όσο ανελλιπώς διαβάζονται τα ονόματά τους στην εκκλησία… Τόσο διευκολύνεται η θέση τους…

Η κίνηση Εάν (κατά λάθος) το φέρετρο μετακινιόταν «…κατά την κηδεία τινός σημαίνει ότι όσον ούπω και έτερος θα τον ακολουθήση»29

Το «γκούζ τεγμέκ», το μάτιασμα – κακό μάτι Αρχέγονες φοβίες, κυρίως για την τύχη των παιδιών τους από τα «γαλάζια μάτια» και το φθόνο τω ανθρώπων… Που μαράζωναν και πέθαιναν, έτσι απλά χωρίς κανείς να προσδιορίσει την αιτία, χωρίς καμιά δυνατότητα βοήθειας. Απλά τα μεγάλωναν έχοντας ραμμένα σε εμφανές σημείο των ρούχων την «κουκ ή κουβ ποντζούκ», δηλαδή τη γαλάζια χάντρα που θα αντιμετώπισε αποφασιστικά και καταλυτικά το κακό…

Το καθάριο νερό Βεβαίως για μεγάλο χρονικό διάστημα υπήρχε το σχετικό αναμμένο καντήλι στο δωμάτιο του συχωρεμένου… Οι ευχές της εκκλησίας κατά τα τακτά χρονικά διαστήματα και σύμφωνα με τα από αιώνων ισχύοντα…

26

Μικρασιατικά χρονικά, τ. ό.π. σελ 329 Μαρτυρίες και Λάζαρος Ευπραξιάδης ό.π. σελ 237 28 Γεώργιος Μαυροχαλυβίδης Η Αξός της Καππαδοκίας, Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1990 σελ 273 29 Σαραντίδης Αρχέλαος, Η Σινασός, ήτοι θέσις, ιστορία, και διανοητική κατάστασις, ήθη, έθιμα και γλώσσα της εν Καππαδοκία κωμοπόλεως Σινασού και σύντομος περιγραφή των εν επαρχίαις Καισαρείας και Ικονίου Ελληνικών κοινοτήτων, Εν Αθήναις 1899, σ.91 27

18

__________________________________________________________ MNHMEΣ Το βαρύ πένθος της οικογένειας, αλλά… Αλλά πάντοτε και δίπλα στο καντήλι ένα ποτήρι «καθάριο» νερό, γιατί πίστευαν πως, η ψυχή του πεθαμένου μέχρι να «τακτοποιηθεί» διψούσε…και έπρεπε να σβήσει τη φλόγα, να δροσισθεί…30

Η σκιά του θανάτου… «Ο Χάροντας είναι η σκιά μου… όπου κι αν πάω με ακολουθεί». Κοινό χαρακτηριστικό των Καππαδοκών η εξοικείωση με τον θάνατο,31 το αναπόφευκτο τέλος του κάθε θνητού. Έντονα δηλωτικό της ψυχοσύνθεσης και μιας νοοτροπίας επηρεασμένης και βασισμένης στην αλληλεπίδραση δυο διαφορετικών κόσμων, έντονα ανταγωνιστικών…αλλά εχόντων και πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Όπως του «Κισμέτ», για παράδειγμα. Να δεχθούμε πως τούτες οι αντιλήψεις ήταν απλά κουβέντες «σοφών» γερόντων; Μπορεί. Είναι γεγονός πάντως πως οι «προετοιμασίες» τούτων των ανθρώπων ξεκινούσαν από τη μέση ηλικία…με το «χατζιλίκι», την αγορά του «τελευταίου»ρουχισμού, των κεριών, την έγκαιρη δημοσιοποίηση της τελευταίας επιθυμίας για την μετά θάνατο διανομή των περιουσιακών στοιχείων… Αλλά τα μάλα, κατά την άποψή μας, επηρεασμένης από το «εφήμερο», το απόλυτο «τίποτα» της ζωής από την εξουσία, από το δέος του φόβου, την ανικανότητα της εξήγησης έστω και φυσικών φαινομένων.

30

Μαρτυρία Σαρμουκασίδη Ευσταθίου, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής παράδοσης.

31 Σημ: «Η γιαγιά μου Δευτερίνα, ο Θεός να την σχωρνά, πάντα μιλούσε για τον θάνατο, τη ζωή και τα τερτίπια της…τον αλογατάρη χάροντα. Ήταν όμως μόνο 96 χρόνων, τα φανερά της, για τα κρυφά όρκο δεν παίρνω κανένα, όταν παρέδωσε το πνεύμα της»

19

__________________________________________________________ MNHMEΣ

Τα σημάδια… Και ο άρρωστος είχε τα κακά του σημάδια, αυτά δηλαδή που προδίκαζαν το επερχόμενο κακό. Έτσι εάν: Σκάλιζε συνεχώς την μύτη του, ή «στρουβιάντει του μουστάκιν του», δηλαδή στρίβει το μουστάκι του… «σουβατά τα μαλλιά του», δηλαδή, διορθώνει μανιωδώς τα μαλλιά… δακρύζει το αριστερό του μάτι…είναι στα τελευταία του.32

32

Μικρασιατικά Χρονικά τ. 12ος σελ 55

20

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Και οι τάφοι αυτών οικίαι αυτών εις τον αιώνα, σκηνώματα αυτών εις γενεάν και γενεάν. Επεκαλέσαντο τα ονόματα αυτών επί των γαιών αυτών. Και άνθρωπος εν τιμή ων ου συνκε, παρασυνεβλήθη τοις κτήνεσι τοις ανοήτοις και ωμοιώθη αυτοίς…» Ψαλμός ΜΗ στ 12-14

Τα δαιμόνια… Ο Μερτζεβής, ή Μερτζεβολης, ή Βεελζεβούλ Ο αρχηγός των κακών δαιμόνων αρσενικών και θηλυκών που παίρνανε διάφορες μορφές για να εξαπατήσουν του ανθρώπους… Φοβούνταν τον σταυρό, το θυμίαμα και τον…αλέκτορα. Πάντοτε κατοικούσαν σε υγρά και σκοτεινά μέρη… Οι Ζαβέται και οι Τσιχζιπούδες33 Όντα υπερφυσικά διαφόρου φύσεως Η Μαρκάλα Ον ανθρωπόμορφο αλλά ταυτόχρονα και αποκρουστικό θηρίο, θηλυκού γένους, τεραστίων διαστάσεων και υπερφυσικής ισχύος, που κατοικούσε στα τάρταρα του Άδη… Ο Σιφώτης Δαίμονας που κρύπτεται στις γωνιές και τα άδυτα του σπιτικού… Κύρια δουλειά- σκοπός του το κακό κυρίως των παιδιών που τα τυφλώνει τα κουτσαίνει, τα κλέβει…34 Το στοιχειό Υπερφυσικά όντα που παρουσιάζονται υπό μορφή ανθρώπου ή ζώου. Μένουν πάντοτε στο σπίτι και μόνο σε απειροελάχιστες περιπτώσεις είναι πρόξενοι κακού. Ο Άλης (εκλαψία) Κακό δαιμόνιο που καιροφυλακτεί να κάμει κακό «καταπιέζων την λεχώ ως μη ανεχόμενος την αύξησιν του ανθρώπινου γένους»35 Για την αντιμετώπισή του έπαιρναν δραστικότατα μέτρα όπως:  -πυροβολούσαν επανειλημμένα  -τοποθετούσαν στην κοιλιά της εγκύου- λεχώνας χήνα πιστεύοντας πως με το κράξιμό της θα «τελείωσε εύκολα, μένα αχ…ή με τις πτέρυγές του το ζωντανό θα τον έδιωχνε από πάνω της»36

33

Σαραντίδης Αρχέλαος, ό.π. σελ 89 Παραμονή των Φώτων τον καίνε δια τον «καθαρισμό δια του πυρός» …

35 Σαραντίδης Αρχέλαος ό.π. σελ 84 36 Μαρτυρία Μαρίας Ιορδάνογλου, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών, Αρχείο Προφορικής Παράδοσης.

34

21

__________________________________________________________ MNHMEΣ

«Νυνί δε Χριστός εγήγερται εκ νεκρών, απαρχή των κεκοιμημένων εγένετο. Επειδή γαρ δι ανθρώπου ο θάνατος, και δι’ ανθρώπου ανάστασις νεκρών Ωσπερ γαρ εν τω Αδάμ πάντες αποθνήσκουσιν, ούτω και εν Χριστώ πάντες ζωοποιηθήσονται. Έκαστος δε εν τω ιδίω τάγματι. Απαρχή ο Χριστός έπειτα οι Χριστού τη παρουσία αυτού. Είτα το τέλος…» Προς Κορινθίους Α ιε στ. 20-24

Πρακτικές Εξαρτώμενες κύρια και βασικά από τις διάφορες δοξασίες. Μεθοδεύσεις που σήμερα μεν προκαλούν τον γέλωτα αλλά τότε και εκεί, με αρκετές από αυτές μένουν ολόρθες ίσαμε τα σήμερα, να είναι σημαντικές, αδιαμφισβήτητες και πρότυπα συμπεριφορών. Κόντρα στα κελεύσματα των θρησκειών και της επιστήμης να αντέχουν και να μεταφέρονται στο διάβα του χρόνου σχεδόν αλώβητες.

Ισλούμ τερετζεσί37… Μόλις πληροφορούντο περί ενός επικείμενου θανάτου κάποιου συγχωριανού τους όλοι «έπρεπε» να επισκεφτούν τον βαριά ασθενούντα ή χαροπαλεύοντα για να του μεταφέρουν την αγάπη τους, τις ευχές τους…μια ένδειξη ότι τον σέβονται, πως τον υπολογίζουν. Παρατήρηση Βασική τους πίστη ήτανε πως με τούτη την κίνηση «μετέφεραν» τα χαμπέρια τους στους δικούς τους ανθρώπους που ήδη βρίσκονταν στην άλλη ζωή. Ή πως θα «πήγαινε» αναπαμένος –καθαρός από τις τυχόν αμαρτίες, μιας και με την επίσκεψη δίδονταν οι σχετικές συχώριες.

Της χήρας… Θεωρείται σκάνδαλο, αμαρτία, αλλά και πρόκληση μεγάλου κακού εάν και όσον νεαρή χήρα αναμειγνύεται στην παρασκευή γλυκών κατά τις προετοιμασίες του γάμου, αλλά και στην τακτοποίηση των προικιών… Δεν της επιτρεπότανε δηλαδή ούτε καν το πλύσιμο, το σιδέρωμα, τα μαντάρισμα ή οτιδήποτε άλλο αφορούσε τα προικιά κάποιας που επρόκειτο σύντομα να νυμφευτεί… Παρατήρηση -Βεβαίως και σύμφωνα πάντοτε με τους πληροφορητές μας, η κοινωνία «απάλυνε» την όποια δυσφορία της με την ανάθεση άλλων παρεμφερών εργασιών (σκούπισμα για παράδειγμα, άρμεγμα των ζωντανών της οικογένειας κλπ»

37

Επίσκεψη σε βαριά ασθενή

22

__________________________________________________________ MNHMEΣ -Κανείς δεν γνωρίζει το γιατί και πάντως σε κάθε περίπτωση τούτες οι απαγορεύσεις εντάσσονται στις προκαλούμενες συμπεριφορές από την άγνοια και το φόβο…

Τα κλειστά μπαούλα Σύμφωνα με τα ειωθότα έπρεπε πάντοτε στο σπίτι τα ντουλάπια και τα ερμάρια να παραμένουν πάντοτε κατά τη διάρκεια της νύκτας κλειστά γιατί…. Γιατί σε διαφορετική περίπτωση προκαλούσαν τον καιροφυλακτούντα θάνατο. Παρατήρηση Τούτη η πίστη, σύμφωνα με τους πληροφορητές μας, στηρίζονταν στις ομοιότητες των οικιακών αντικειμένων- μπαούλων κλπ- με τα νεκρικά φέρετρα.

Το πεθαμένο νερό Απλά μόλις ο ασθενής ή ο οικείος παρέδιδε το πνεύμα, άμεσα μεταξύ των λοιπών εργασιών – και καθηκόντων παίρνανε τις στάμνες που είχαν νερό, τα δοχεία επίσης και χύνανε τα νερά στους κήπους και τα λουλούδια. Τούτη η πράξη γινόταν διότι πίστευαν πως ταυτόχρονα με τη « έξοδο» της ψυχής πέθαινε και το νερό…

Το καθάρισμα Κατά τη διάρκεια των νεκρικού χρόνου, δηλαδή μια μέρα προ της ταφής και τρεις στη συνέχεια, κανείς δεν καθάριζε το σπίτι του νεκρού για να μην βρει πρόσφορο έδαφος ο «έξω από δω» και «καθαρίσει» και κάποιον άλλον από την οικογένεια… Εάν και εφόσον υπήρχε μεγάλη ανάγκη τούτο το πραγματοποιούσαν οι γειτόνισσες, αλλά αφού προηγούμενα θυμιάτιζαν τους χώρους…

Της λεχώνας Ήταν απαγορευμένο, έστω και αν ο πεθαμένος ήταν το πλέον οικείο πρόσωπο, η λεχώνα να τον ακουμπήσει…διότι υπήρχε ο μεγάλος κίνδυνος να αρρωστήσει και να της «φύγει το φσαχ», αλλά να πάθει και η ιδία ζημιά.

Η μεταφορά Το κλείσιμο της λεχώνας επί σαράντα ημέρες στο σπίτι τηρείται σχεδόν ακόμα και σήμερα…38 Όμως εάν κατά κακή τύχη κάποιο μέλος της οικογένειας ασθενούσε και υπήρχε η πιθανότητα να έρθει το μοιραίο τότε άμεσα σχεδόν «την μετέφεραν» αυτήν και το μωρό της σε τόπο ασφαλή και προστατευόμενο από το κακό…

Το ξεγέλασμα του χάρου Το χρονικό διάστημα από τη γέννα έως και το σαράντισμα θεωρείτο από τα κρισιμότερα για το νεογέννητο και τη μάνα του. Ιδίως μάλιστα εάν ήταν και σαρανταπατισμένο, που προμηνούσε το κακό39.

38

Έχει «εφευρεθεί» ο μισός σαραντισμός, οι ευχές κλπ

23

__________________________________________________________ MNHMEΣ Για να το αποτρέψουν λοιπόν μεταξύ και των άλλων «κολλούσαν» ή κρεμούσαν κατά κάποιο τρόπο στο μέτωπό τους ένα χρυσό νόμισμα που το διατηρούσαν για σαράντα μέρες. Έτσι πίστευαν πως ξεγελούσαν το κακό που έπληττε το νόμισμα αντί του μικρού βρέφους…

Η αποψής…(γκαστρωμένη) Οι απαγορεύσεις για τούτη την κατάσταση ήταν το ίδιο ισχυρές και ενδεχόμενα σε ορισμένες κοινότητες σκληρότερες… Έτσι μεταξύ των άλλων όχι μόνο της απαγόρευαν να ακουμπήσει έστω και κατ’ ελάχιστο το νεκρό, αλλά ακόμα και να τον…δει, μιας και βαθιά πίστη γυναικών τε μα και ανδρών ήταν πως «άμα δει τον νεκρό, ε, τότε, το φσαχ σίγουρα θα βγει…κίτρινο»40.

Το λαδάκι… Μέχρι και το πρόσφατο παρελθόν γνώριμες ήταν οι εικόνες, ακόμα και στις γειτονιές των μεγαλουπόλεων, του δανείσματος ενός φλιτζανιού καφέ, λίγο αλατιού ή ζάχαρης, μιας μικροποσότητας λαδιού… Κάτι που ένωνε και οδηγούσε εν πολλοίς τους γείτονες- κατοίκους σε μια διαφορετική κοινωνική σχέση, αλλά και σε ανθρώπινες συμπεριφορές. Όμως… Όμως και αυτή η τόσο ανθρώπινη διαδικασία τότε και εκεί υπόκειτο σε αυστηρούς περιορισμούς, τουλάχιστον κατά τη διάρκεια των νεκρικών τελετών, αλλά και όχι μόνο… Έτσι σε ορισμένες κοινότητες απαγορευόταν παντελώς ο όποιος δανεισμός που λάµβανε χώρα μετά τη δύση του ηλίου, εάν και εφόσον υπήρχε νεκρός στο χωριό… Σε κάποιες άλλες τούτη η πρακτική ήταν απαγορευμένη σε όλες τις μέρες του χρόνου αλλά μετά τη δύση του ηλίου ανεξάρτητα από την ύπαρξη νεκρού… Παρατήρηση Τούτη η συνήθεια- πρακτική έχει να κάμει με τη «μεταφορά- σύνδεση» του καντηλιού των νεκρών κλπ

Της ψυχής… Και ναι μεν πίστευαν, όπως εξάλλου προαναφέραμε, πως η ψυχή του ανθρώπου «βγαίνει» από το στόμα και μόνο…Πως κάμει το σχετικό κύκλο της μέσα στους γνώριμους χώρους του σπιτιού…Πως αποχαιρετά τους τεθλιμμένους συγγενείς και φίλους…και πως απέρχεται με τη βοήθεια των αγγέλων προστατών του αλλά... Αλλά χρειάζεται και λίγο «σπρώξιμο» για την έναρξη αυτού του μεγάλου ταξιδιού… Έτσι κατά την διάρκεια του ψυχορραγήματος- τελευταίων στιγμών σβήνανε τα καντηλέρια του σπιτιού, θυμιάτιζαν, ανοίγανε τις πόρτες και τα παράθυρα. Παρατήρηση Το σβήσιμο είχε να κάμει με το απόλυτο σκοτάδι και τον ταυτόχρονο προσδιορισμό – εμφάνιση του φωτός των αγγέλων που έρχονταν για να πάρουν την ψυχή…

39 40

Κων/νος Νίγδελης,’Εστω εις ενθύμησιν, εκδ. Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου Συκεών 2000, σ. 38 Μαρτυρίες για τις κοινότητες της Μαλακοπής, των Φλογητών, και της Ανακού.

24

__________________________________________________________ MNHMEΣ Το άνοιγμα της πόρτας και των παραθύρων με τη διευκόλυνση της ψυχής να βγει και να βρει το δρόμο της…41

Καθρέπτης… Σημαντικότατο μεν εργαλείο στα χέρια του ανθρώπου που με τη βοήθειά του «βλέπει» πολλά και καλά, αλλά… Αλλά και τα μάλα επικίνδυνο εάν και εφόσον δε λάμβανε τις δέουσες προφυλάξεις κατά τη διάρκεια μιας κηδείας… Έτσι από χρήσιμο εργαλείο θα μπορούσε να αποτελέσει και μέσο μιας καταστροφής ή καλύτερα πρόξενος μιας μεγάλης καταστροφής. Αλλά κυρίως «…ίνα μη τυχόν η πλανώμενη ψυχή του μεταστάντος βλέπη εις τον καθρέπτην το πρόσωπόν της και τρομοκρατηθή»42 Γι’ αυτό, λοιπόν τον λόγο άπαντες, ας σημειωθεί μάλιστα πως τούτες ο πρακτικές εξακολουθούν ίσαμε τα σήμερα σχεδόν πανομοιότυπα από αρχαιοτάτων χρόνων, έπαιρναν τις πρέπουσες προφυλάξεις… Έτσι: -Σύμφωνα με μια πρακτική κανένα μέλος της οικογένειας του νεκρού δεν «εμφανίζονταν» ή δεν έπρεπε να βλέπει αποτυπωμένο το είδωλό του στον καθρέπτη μέχρι τα εννιάμερα43…γιατί υπήρχε περίπτωση να μοιάσει του νεκρού και να «φύγει».

-Πρώτο μέλημα των συγγενών του θανόντος ήταν να ξεκρεμάσουν τους καθρέπτες του σπιτικού ή να τους σκεπάσουν με μαύρα πανιά καθ’ όλη τη διάρκεια του πένθους- κηδείας… Παρατήρηση Σε ορισμένα χωριά της Καππαδοκίας τούτη η συνήθεια διατηρείτο μέχρι τα σαραντάμερα

Οι επισκέψεις…

-Αυτοί που συμμετείχαν στο πένθος…ακολουθούσαν την εκφορά του νεκρού στην εκκλησία και τα μνήματα, παρόλο τον «καθαρισμό» τους με το νερό, δεν έπρεπε να πάνε σε άλλα σπίτια για επισκέψεις και μουχαμπέτια την ίδια ημέρα… Οι λόγοι…προφανείς. Επ’ ουδενί θα έπρεπε να μεταφέρουν, έστω και κατ’ ελάχιστον, «κομμάτι» του κακού…

-Επίσης υπήρχε η αυτή απαγόρευση και μάλιστα πλέον επιτακτική για τις λεχώνες…Θεωρείτο απαράδεκτο και πολύ κακό κάποιος μετά την κηδεία να επισκεφτεί λεχώνα. Τότε μπορούσε το παιδί να «μην παίρνει επάνω του και να μαραζώνει…Τα από τέτοια αιτία μαραζωμένα παιδιά τρεις απανωτές Παρασκευές χαράματα τα πήγαιναν και τα ’λουζαν πάνω σε μνήμα παπά ή δεσπότη. Στον δρόμο αν τυχόν τους αντάμωνε κανένας δεν τον μιλάγανε από φόβο μήπως και χάσουν τη λαλιά τους…».44 41

Ο συντάκτης του πονήματος υπήρξε μάρτυρας αυτής της διαδικασίας στο θάνατο της γιαγιάς του Ελευθερίας, τότε…Όπου έκπληκτος, από τα δρώμενα, όχι μόνο από το πώς παραδίδει τη ψυχή του ο άνθρωπος, αλλά και τη λοιπή διαδικασία…είδε το σβήσιμο των φώτων αλλά και το άνοιγμα- κλείσιμο των παραθύρων, άκουσε τις προειδοποιήσεις της θειας του Δέσποινας να μην θορυβεί για να «φύγει» καλά η γιαγιά… κλπ 42 Μαρτυρία Ουσακλίδου Αθηνάς, Κέντρο Ιστορίας Δήμου συκεών Αρχείο Προφορικής ποαράδοσης.

43

Διαφέρει από κοινότητα σε κοινότητα.

25

__________________________________________________________ MNHMEΣ Παρατήρηση Στην διπλανή Σινασσό τα πράγματα ήταν κάπως διαφορετικά.

-Τα παιδιά που πάσχανε από ατροφία και ήταν ασθενικά εξαιτίας του κακού συναπαντήματος (;) τα λέγανε «κιρκ παστί» δηλαδή Τσαλοπατεμένα… Επίσης για να θεραπευτεί «…το πάσχον βρέφος λαμβάνουσιν ύδωρ ενέχον 7 αγιασμούς και πλύνουσι λίαν πρωί επί επτά ημέρας επί του τάφου του θανόντος…

-Σε περίπτωση που δεν γινόταν τίποτε τότε χρησιμοποιούσαν περισσότερο δραστήριες μεθόδους… δηλαδή «…φέρουσι το βρέφος εις τον τροχόν του υδρόμυλου καθ’ ην στιγμήν στρέφεται και εκσφενδονίζει ύδωρ δι ου πλύνουσιν αυτό και ούτω σώζεται τα βρέφος…»45 Κάτι παρόμοιο, δηλαδή η θεραπεία δια της ψυχρολουσίας στο μύλο, για τις παραπάνω περιπτώσεις, εφαρμοζόταν και στα Λιμνά…

44 45

Γεώργιος Μαυροχαλυβίδης, ό.π. σελ 314 Σαραντίδης Αρχέλαος ό.π. σε 95

26

__________________________________________________________ MNHMEΣ

Απαγορεύσεις -Για κανένα λόγο ή για οποιαδήποτε αιτία κανείς δεν μπορούσε να πατήσει ή να πηδήξει κάποιο τάφο. Θεωρείτο μεγάλη ασέβεια προς τον νεκρό αλλά και…υπήρχε ο φόβος «μην σε αρπάξει από το ποδάρι και σε τραβήξει κάτω…»46 -Ήταν αδιανόητη οποιαδήποτε «επίσκεψη» τις βραδινές ώρες στα κοιμητήρια του χωριού...Ουαί και αλίμονο αν συνέβαινε κάτι τέτοιο. Ήταν περίπου σίγουρο τα συναπάντημα με νεκρούς και τα κακά δαιμόνια που φώλιαζαν εκεί…

-Απαγορευόταν ιδιαίτερα στους μελλόνυμφους να πλησιάσουν τα κοιμητήρια και να προσκυνήσουν τους τάφους έστω και πολύ στενών συγγενών τους. Οι καιροφυλακτούντες κίνδυνοι πολλοί και διάφοροι. Ο θάνατος ενός εκ των δύο στη χειρότερη περίπτωση και στη καλύτερη το ζευγάρι να γίνει «στέρφο»47 -Ο θρήνος των συγγενών, ο οποίος για όλους ήταν επιβεβλημένος, μπορούσε να διαρκέσει μέχρι και της νεκρωσίμου ακολουθίας και μάλιστα «μέχρι της πύλης»48.

-Καθ’ όλη τη διάρκεια του πένθους απαγορεύονταν οι βραδινές επισκέψεις, αλλά και τα συμπόσια49.

-Απαγορεύονταν οι θρήνοι το χάραμα στο μνήμα του πεθαμένου.50

46

Μαρτυρία Νικηφορίδη Προδρόμου, Κέντρο Ιστορίας Δήμου Συκεών Αρχείο Προφορικής Παράδοσης.

47 Κων/νος Νίγδελης – Γιάννης Σταματιάδης Τα Σύλλατα της Καππαδοκίας, Πολύγυρος, έκδ. Πολιτιστικού Συλλόγου Ν. Συλλάτων Χαλκιδικής, 2007, σ. 185 48 Κώδικας Εφορείας της Κοινότητας Μαλακοπής 49 Ό.π.

50 Ό.π.

27

__________________________________________________________ MNHMEΣ Ελέησόν με, ο Θεός, κατά το μέγα έλεός σου και κατά το πλήθος των οικτιρμών σου εξάλειψον το ανόμημά μου. Επί πλείον πλύνον με από της αμαρτίας μου καθάρισόν με. Ότι την ανομίαν μου εγώ γινώσκω και η αμαρτία μου ενώπιον μου έστι διαπαντός Ψ ν στ -5

Τα προ του θανάτου Βεβαίως και ο θάνατος είναι ένας, μοναδικός και αναπόφευκτος για όλους μας… Πως δεν μπορεί ούτε να προσδιοριστεί, αλλά και ούτε να χωριστεί σε διάφορες χρονικές περιόδους. Θεωρούμε όμως, συγγραφική αδεία, επιβεβλημένο τούτο το διαχωρισμό για καλύτερη κατανόηση και παρουσίαση των δρώμενων, μιας και είναι πολλά, σχετικά «ακαταλαβίστικα», μα και πάρα πολλά γνώριμα - διατηρούμενα μέχρι και σήμερα. Εξάλλου οι προγενέστερες αναφορές μας στα σχετικά κεφάλαια περιέχουν μόνο τις γενικές δοξασίες… Η προετοιμασία Λες και γνώριζε ή γνωρίζει κανείς το τέλος του. Όμως… Όμως εκεί και τότε, αλλά το επαναλαμβάνουμε ακόμα και σήμερα, οι σε προχωρημένοι ηλικία άνδρες και γυναίκες λάμβαναν όλα τα απαραίτητα προς τούτο μέτρα. Ιδιαίτερα μάλιστα αν σε τούτη την ηλικία είχαν χρόνιες παθήσεις.51 Έτσι προέβαιναν στις παρακάτω ενέργειες- πράξεις.  Απαιτούσαν την τέλεση του μυστηρίου του Ευχελαίου. Που σύμφωνα με την ισχύουσα παράδοση της εκκλησίας «τελείται δια την ίασιν του ασθενούντος και δια την άφεσιν αμαρτιών αυτού εν περιπτώσει θανάτου του». 52 Το μυστήριο λάβαινε χώρα στην οικία του ασθενούντος παρουσία φίλων και συγγενών, οι οποίοι κατά τη διάρκειά του κρατούσαν αναμμένα κεριά.  Το «καθάρισμα της καρδιάς» Πρόκειται για την εξομολόγηση. Όσο βεβαίως κρατούσε «σώας τας φρένας» καλούσε τον ιερέα που τον εξομολογούσε ούτως ώστε «η ψυχή να πετάξει ελεύθερη και χωρίς το βάρος των αμαρτιών …»53  Ακολουθούσε η Θεία Κοινωνία- μετάληψη Τούτη η πρακτική γινότανε πάντοτε έστω και αν επρόκειτο για βαριά άρρωστο άνθρωπο που δεν είχε καμία επαφή με το περιβάλλον. Παρατήρηση Θεωρείτο εξαιρετικά άτυχο εάν πέθαινε κανείς χωρίς να «εφοδιασθεί» με τη Θεία Κοινωνία….Από τον ιερέα του χωριού που διάβαινε τους δρόμους χωρίς να μιλά με τον καντηλανάφτη οδηγό, να κρατά το θυμιατό στο χέρι…και με τις κυράδες να παραμερίζουν και να σταυροκοπούνται… Εννοείται πως πριν τον φωνάξουν έπλεναν τον άρρωστο, τον άλλαζαν, τον ράντιζαν με ανθόνερο, άναβαν τα κανδήλια…

Μικρασιατικά χρονικά, τόμος 13ος 1967, σελ 315. Τσαλίκογλου Εμμανουήλ, «Λαογραφικά των Φλαβιανών της Καππαδοκίας», Μικρασιατικά χρονικά, ό.π. σελ 316 53 Μαρτυρία Ελευθερίας Νίγδελη, ό.π.

51 52

28

__________________________________________________________ MNHMEΣ

Τα σάβανα Μια πρακτική που ανήκει στις «προ του τέλους» περιπτώσεις είναι και αυτή της κατασκευής – αγοράς των σαβάνων ή καλύτερα της σχετικής προετοιμασίας. Οι λόγοι προφανείς και μη. Στις πρώτους ανήκουν, για παράδειγμα, το να «… είναι εντάξει στις δύσκολες ώρες που όλοι τα χάνουν», στο να «μην επιβαρύνουν τα παιδιά με επιπλέον έξοδα»…ενώ στους δεύτερους η «συμφιλίωση κατά τον εναπομείναντα χρόνο της ζωής τους με την ιδέα του θανάτου…» ή μια κάποια συνήθεια διατηρούμενη έτσι απλά στο διάβα του χρόνου. Τώρα παρατηρήθηκαν δυο κυρίως περιπτώσεις. Σάβανα τα οποία κατασκεύαζαν οι ίδιοι ή οι οικείοι και άλλα τα οποία αγόραζαν από τις τοπικές αγορές. Βεβαίως υπήρχαν και οι εξαιρετικές περιπτώσεις της αγοράς τους από τα Ιεροσόλυμα. Τούτα λοιπόν τα ιδιαίτερα νεκρικά ρούχα είχαν ξεχωριστή κατασκευαστική επεξεργασία και ήταν ανάλογα με την οικονομική κατάσταση των ανθρώπων. Έτσι γίνονταν από καλό άσπρο ύφασμα με σταμπαρισμένες διάφορες παραστάσεις, κυρίως της Αναστάσεως, αγγέλων, σταυρούς… Ή με ύφασμα εξαιρετικής ποιότητας και κεντημένες τις αντίστοιχες παραστάσεις. Να σημειώσουμε επίσης πως θεωρείτο το καλύτερο δώρο για τον χριστιανό εάν και εφόσον κάποιος επισκέπτης των Ιεροσολύμων54 τον σκεπτότανε και του έφερνε …τα σάβανά του! Ή πως αποτελούσε εξαιρετική τιμή και δείγμα υπέρτατης θεοσέβειας να κηδευτεί κάποιος σαβανωμένος με τέτοια νεκρικά ρούχα και μάλιστα φερμένα από τους Αγίους Τόπους…55

Τα κεριά Στα πλαίσια της προετοιμασίας του για το «μεγάλο ταξίδι» ξέχωρα από τα σάβανα ο κάθε χριστιανός ετοίμαζε και τα κεριά της κηδείας του… και όχι μόνο. Προέβαινε, λοιπόν, στην αγορά των κεριών λευκού χρώματος, τριάκοντα τρία τον αριθμό,56 σταμπαρισμένα ή φιλοτεχνημένα σύμφωνα με το βαλάντιό του. Παρατηρήθηκαν λοιπόν και καταγράφηκαν κεριά απλά με στάμπες της Αναστάσεως, αλλά και αντίστοιχες γλυπτές… Βεβαίως τα καλύτερα σε απόδοση αλλά και «ιερότητα» ήταν αυτά των Αγίων Τόπων. Που μετά περισσής αγωνίας και επιμονής ζητούσαν όλοι από τους επισκέπτες του χώρου…

54

Κων/νος Νίγδελης –Γιάννης Σταματιάδης Τα Σύλλατα της Καππαδοκίας, ό.π., σ. 136, «Ένα από τα ιδιαίτερα των Συλλατενών, όνειρο ζωής, αλλά και γενικά όλων των ορθοδόξων κατοίκων της Καππαδοκίας, ήταν και το «χατζηλίκι», δηλαδή η ιερή αποδημία στους Αγίους Τόπους. Πράξη σπουδαία και αφιερωματική που περιλάμβανε το ταξίδι της μετάβασης, της γνωριμίας, της προσκύνησης, της βάπτισης και τελικά του ιερού εξαγνισμού. Αλλά και πράξη η οποία απαιτούσε θερμή πίστη πρωτίστως, ψυχική δύναμη, μα και πολλά χρήματα, μιας και οι αποστάσεις ήταν τεράστιες και οι ελλοχεύοντες κίνδυνοι πολλαπλοί.

55 Τσαλίκογλου Εμμανουήλ ό.π. σ. 316«Καθώς ενθυμούμαι και καλώς, μου είπον αι πληροφορήτριαί μου, επάνω στα σάβανα εκ των Αγίων Τόπων ήτο σταμπαρισμένη η Ανάστασις του Χριστού, πλαισιούμενη με κεφάλια αγγέλων. Μέχρι σήμερον αι γερόντισσαί μας θεωρούν θεάρεστον να σαβανωθούν με το εν λόγω σάβανον…».

56 Μαρτυρία Δέσποινας Μιχαηλίδου, ό.π., Σημ: Εξηγείται επίσης ο συμβολισμός που είναι διάχυτος παντού με τα χρόνια του Χριστού…

29

__________________________________________________________ MNHMEΣ

Το ψυχορράγημα ή ψυχομάχημα Μέσα στην πληθώρα των αντιλήψεων περί του θανάτου υπήρχε και μια άλλη η οποία είχε να κάμει με την έναρξή του…Και περισσότερο συγκεκριμένα με τον επιθανάτιο ρόγχο. Σπεύδουμε μάλιστα να τονίσουμε πως εκείνος που πέθαινε άμεσα χωρίς «πολλά πολλά» θεωρείτο «καλός άνθρωπος που τον πήρε έτσι απλά και ωραία ο Μιχαήλ χωρίς τυράννια», ενώ εκείνος που αργούσε και δυσκολευόταν να παραδώσει την ψυχή του είχε λόγους…υπονοώντας τις περισσότερες φορές πως μάλλον είχε πολλές αμαρτίες57. Σε αυτήν κυρίως την περίπτωση έσπευδε ευεργετικά η εκκλησία δια του ιερέως της κοινότητος. Προσερχόμενος στο δωμάτιο του βαριά και ψυχορραγούντος ασθενούς «τοποθετούσε την εικόνα του Χριστού και της Παναγιάς στο στήθος και διάβαζε σχετικές ευχές γα τη συχώρεσή του, τον θυμιάτιζε, του έδιδε αγιόνερο…». Για τούτη τη δύσκολη στιγμή είναι αλήθεια πως υπάρχουν και άλλες «παραλλαγές», όπως για παράδειγμα αυτής του Προκοπίου58. Εκεί λοιπόν αν η ψυχή δεν έβγαινε εύκολα φώναζαν δυο μαθητές…τους τοποθετούσαν σύμφωνα με τα πρέποντα, δηλαδή τον ένα στο προσκέφαλο και τον άλλο στα πόδια…τους εφοδίαζαν με εικόνες και το ψαλτήρι και για ένα χρονικό διάστημα τού διάβαζαν διάφορες περικοπές… Φώναζαν επίσης και τους συχωριανούς του με τους οποίους είχε έρθει σε οποιαδήποτε σύγκρουση, έτσι για άφεση των αμαρτιών…μια καλή κουβέντα. Αν παρόλα αυτά και πάλι η ψυχή αρνιόταν την έξοδό της από τα φθαρτό σώμα, τότε καλούσαν τον ιερέα της κοινότητας… Τούτη η διαδικασία του θανάτου, η πάλη του ασθενούς με το χάρο, θεωρείτο αφενός μεν αποτρόπαια, αφετέρου δε απετέλεσε και την αιτία για τη δημιουργία σχετικής κατάρας. Έτσι όταν θέλανε κάποιος να τιμωρηθεί και μάλιστα να βασανιστεί λέγανε, «τζαν βερεμιγιεσίν» δηλαδή «να μη μπορέσεις να παραδώσεις τη ψυχή σου ή ας παραταθεί επ’ άπειρο η αγωνία σου»59 Παρατήρηση -Βεβαίως υπήρχαν και άλλες απόψεις για την παράταση της επιθανάτιου αγωνίας μεταξύ των οποίων τον έντονο πόθο του ψυχορραγούντος να δει για τελευταία φορά κάποιον προσφιλή του που βρισκότανε στην ξενιτιά… Μάλιστα οι συγγενείς για να «τελειώσει» το μαρτύριό του τοποθετούσαν μια φωτογραφία του ή κάποιο δικό του μικροαντικείμενο στο στήθος του…και λέγανε πως άμεσα…σε λίγα λεπτά μετά την τοποθέτηση του αντικειμένου παρέδιδε το πνεύμα ευτυχής στον Πλάστη…

-Επίσης υπήρχαν και άλλες αντιλήψεις- πρακτικές για το τέλος. Σύμφωνα με μια κατά το ψυχορράγημα οι φίλοι της οικογένειας «έδιωχναν» από το δωμάτιο του ασθενούς τους συγγενείς. Οι οποίοι κατά την άποψη ορισμένων αποτελούσαν εμπόδιο στο να βγει η ψυχή εξαιτίας του συναισθηματικού δεσμού που υπήρχε με τα αγαπημένα πρόσωπα…τη λαχτάρα για τη ζωή.

57

Λάζαρος Ευπραξιάδης, Προκόπι Καππαδοκίας, ό.π., σ 237, «..εάν βασανιζόταν κα δεν ξεψυχούσε εύκολα έλεγαν ως ήταν κακόψυχος».

58 Ό.π. σελ 237 59 Μαρτυρία Γιάννη Σταματιάδη, ό.π.

30

__________________________________________________________ MNHMEΣ Σύμφωνα με κάποια άλλη επίσης για να «διευκολύνουν» την έξοδο της ψυχής «γύριζαν» το σώμα προς την ανατολή…

Η διανομή Λίγο προ του τέλους και κατά τη διάρκεια του ψυχορραγήματος, οι οικείοι φρόντιζαν και διένειμαν στους άπορους συντοπίτες, σιτάρι, λάδι (μπεζιρζέλαιο), τα ρούχα του…Επίσης, «…έτσι για να τον θυμούνται» διάφορα μικροαντικείμενα, προσωπικά του είδη, στους φίλους και τους συγγενείς… Κάποιο ζωνάρι, μια φανέλα, ένα κομπολόι…

31

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Και υμίν τοις θλιβομένοις άνεσιν μεθ’ ημών εν τη αποκαλύψει του Κυρίου Ιησού απ’ ουρανού μετ’ αγγέλων δυνάμεων αυτού, εν πυρί φλογός, δίδοντος εκδίκησιν τοις μη ειδόσι Θεόν και τοις μη υπακούουσι τω ευαγγελίω Του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, οίτινες δίκην τίσουσιν όλεθρον αιώνιον από προσώπου του Κυρίου και από της δόξης της ισχύος αυτού…» Προς Θεσσαλονικείς Β κεφ. Α 7-9

Τα του θανάτου… Ενέργειες, πράξεις, παραλείψεις, σχετικές με την δύσκολη ώρα του θανάτου… Σε τούτες τις δύσκολες πραγματικά ώρες όλη η κοινότητα παρευρίσκονταν δίπλα στην οικογένεια του νεκρού συγχωριανού…προσπαθούσαν όπως και με ότι τρόπο μπορούσαν για να βοηθήσουν.60 Με προεξάρχοντα ρόλο και λόγο αυτόν του πρώτου τη τάξη στενού συγγενούς…61 Καθεμία και καθένας είχε να επιτελέσει το δικό του ή δικό της καθήκον…από τα «χοντρά» έως και την παραμικρή λεπτομέρεια.62 Φυσικά εάν και εφόσον είχε προηγηθεί μακροχρόνια περίοδος και αναμονή του μοιραίου τα πράγματα ήταν «μάλλον καλύτερα», μιας και οι προετοιμασίες είχαν ήδη πραγματοποιηθεί και όλα ήταν εντάξει…Αλλά και σε διαφορετική περίπτωση τα πάντα βαίνανε καλώς με τη βοήθεια των συχωριανών που θεωρούσαν καθήκον αλλά και δείγμα θεοσέβειας τη συμμετοχή τους στα δρώμενα… Εμείς με τη σειρά μας παρουσιάζουμε τις πλέον χαρακτηριστικές ενέργειες τούτης της πραγματικά δύσκολης ώρας όπως τις συναντήσαμε στη διάσπαρτη βιβλιογραφία του χώρου, αλλά και σύμφωνα με τις καταγεγραμμένες πληροφορίες …

Το άγγελμα Η πληροφορία τρέχει σαν τον αγέρα, ιδιαίτερα μάλιστα στις μικρές κοινότητες…και όταν μάλιστα λίγο πολύ όλοι τους ήταν υποψιασμένοι και ενημερωμένοι μιας και οι «σχέσεις» και η «καθημερινότητα» αποτελούσε το αντικείμενο του «χελεσέ»63 στα σπίτια και στα καφενεία του χωριού. Άρα γνώριζαν, περίμεναν. Βεβαίως υπήρχαν και τα «ξαφνικά».

60

Κων/νος Νίγδελης, Έστω εις ενθύμησιν, ό.π. σ. 37, « Ο πόνος σου πόνος μας, η δυστυχία τους δυστυχία μας, Κάνουν λοιπόν ό,τι μπορούν για να απαλύνουν τον πόνο, φροντίζουν για όλα μέσα στο γενικευμένο κοπετό του θρήνου που βρίσκεται στο αποκορύφωμα του».

61 Πρωτότοκου γιου, εάν ο νεκρός ήταν ο πατέρας, ή του πατέρα εάν και εφόσον ο νεκρός ήταν ο γιος κλπ. Τούτο το καθήκον ήταν μόνο για τους αρσενικούς…

62 Οι δουλειές σε μια τέτοια περίπτωση ήταν πολλές. Συμμάζεμα του σπιτιού, σκέπασμα καθρεπτών για τους λόγους που προαναφέραμε στο οικείο κεφάλαιο, τοποθέτηση καθισμάτων, παρασκευή φαγητών για την μακαριά κλπ 63 Συζήτησης, κουτσομπολιού

32

__________________________________________________________ MNHMEΣ Ένας μοιραίος θάνατος από καρδιακό επεισόδιο, ένα εγκεφαλικό, κάποιος φόνος, ένα ατύχημα κατά τη διάρκεια της εργασίας κλπ. Αλλά και πάλι η πληροφορία μεταδιδότανε αστραπιαία. Από στόμα σε στόμα,64 αλλά κυρίως με τους ήχους της καμπάνας της τοπικής εκκλησίας. Που βαρούσε πένθιμα για αρκετό χρονικό διάστημα, σκορπίζοντας το «άγγελμα» παντού…65

Οι πρώτες ενέργειες Σύμφωνα με την υπάρχουσα παράδοση αλλά και τα ειωθότα ο νεκρός τοποθετείται σε ύπτια στάση με τα χέρια δεμένα μεταξύ τους επί του σώματος… Θεωρείτο σημαντική και βεβαίως απαραίτητη τούτη η στάση για λόγους πολλούς τους οποίους βεβαίως εξηγούμε παρακάτω. Όπως επίσης πως καταβαλλόταν κάθε δυνατή προσπάθεια για «διόρθωση» των τυχόν «δυσμορφιών» του σώματος που οδηγούσαν σε λανθασμένες δοξασίες και δεισιδαιμονίες. Για παράδειγμα πρώτιστο μέλημα των οικείων, μόλις «τελείωνε» ο άνθρωπός τους, ήταν να του σφαλίσουν τα μάτια γιατί… Μα γιατί θεωρείτο κακό έως και πρόξενος μελλοντικών κακών τα ανοιχτά μάτια, πως ο νεκρός θέλει και άλλον κλπ66. Επίσης οι τυχόν αγκυλώσεις από τη ψύξη έπρεπε και αυτές να «θεραπευτούν»67 με κάθε τρόπο γιατί ο νεκρός κάτι ήθελε…και επειδή αυτό το κάτι κανείς δεν το ήξερε το μυαλό στριφογύριζε πάντοτε προς το κακό με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Μια άλλη δεισιδαιμονία και μάλιστα του χειρίστου είδους ήταν αυτή που είχε να κάμει με τους μορφασμούς του πόνου…που αποτυπώνονταν στο πρόσωπο και λαμβάνονταν ως χαμόγελο… Ο νεκρός χαμογελά, συνεπώς κάποιον θα πάρει μαζί του… Τώρα η στάση «προσοχής» είχε να κάμει με την αντιμετώπιση του άλλου κόσμου…που έπρεπε να είναι στητός, ολόρθος, σαν τον βρει ο Χάροντας… Παρατήρηση

64

Μαρτυρία.\ Βασιλείου Τσιτσόπουλου, ό.π., «Τα μικρά παιδιά της οικογένειας μετέφεραν το άγγελμα του θανάτου στο σόι έχοντας στο ζερβί τους χέρι ένα κομμάτι μαύρο ύφασμα…» Παρατήρηση Το οποίο αργότερα μεταβλήθηκε σε μαύρο περιβραχιόνιο που φέρουν ακόμα και σήμερα σε ορισμένες κοινότητες της χώρας μας…ή την μαύρη γραβάτα, ένδειξη πένθους, στις αστικές κοινωνίες.

65 Σημ: Τούτη η πρακτική απετέλεσε σε ορισμένες μικτές κοινότητες και σε δύσκολες ώρες σχέσεων των θρησκευτικών ομάδων, αντικείμενο διαμάχης…Κυρίως από την πλευρά της διοίκησης που πάντα υποψιαζότανε ή ήθελε και με αυτό τον τρόπο να δείξει την κυριαρχία της. Έτσι σε αρκετές περιπτώσεις επεβλήθη απαγόρευση, σε κάποιες άλλες μετά από διαπραγματεύσεις και εξηγήσεις επανήλθε… Πάντως το απλό μουσουλμανικό στοιχείο συμμετείχε ενεργά σε τούτες τις ανθρώπινες στιγμές, όπως φυσικά και το αντίθετο…

66 Από τις πρώτες αναφορές για τέτοιες ιερές ενέργειες γίνονται, για παράδειγμα, στον «Φαίδωνα». Ο Πλάτωνας στους σχετικούς διαλόγους αναφέρει πως ο Κρίτων σφάλισε τα χείλη και τα μάτια του δασκάλου του Σωκράτη… Σημ: Βεβαίως πίστευαν πως «ο άγιος ή ο πάρα πολύ καλός άνθρωπος κλείνει μόνος τα μάτια και σταυρώνει τα χέρια…”μανάχος του ικαλύφτηκιν”…Σχετική είναι και η κατάρα “να μην τα καλύψου= να μη κλείσω τα μάτια μου ως χριστιανή…”

67 Σύμφωνα με τις μαρτυρίες μας η θεραπεία περιελάμβανε και μεθόδους τις οποίες απλά και μόνο αναφέρουμε μιας και αδυνατούμε να τις επιβεβαιώσουμε βιβλιογραφικά. Έτσι κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια προς αποφυγή των αγκυλώσεων όπως το ζέσταμα του μέρους με καυτό νερό… το σπάσιμο του κόκαλου στο συγκεκριμένο μέρος…

33

__________________________________________________________ MNHMEΣ Μια από τις βασικές ενέργειες ήταν και η τοποθέτηση ιδιαίτερων δοχείων νερού σε ευδιάκριτα σημεία του περιβάλλοντος χώρου τα οποία χρησιμοποιούσαν αυτοί που εξέρχονταν από το σπίτι για να «…καθαριστούν από το μαγάρισμα της επαφής με το νεκρό…»68 Παράδοση διατηρούμενη από αιώνων μιας και οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν κάτι το παρόμοιο. «Ετοποθέτουν αγγείον πλήρες ύδατος το οποίο εκομίζετο εξ άλλης γειτονικής οικίας, ονομαζόμενον Αρδάνιο, δια να νίπτωνται οι εξερχόμενοι, διότι η οικεία εθεωρείτο μεμολυσμένη»69

Ο στολισμός Γιατί έτσι πρέπει…γιατί ο Χάροντας θα πρέπει να τον υποδεχθεί όμορφα ντυμένο και καλλωπισμένο…γιατί ο νεκρός θα συνεχίσει να ζει και μάλιστα αιώνια… Τούτο το ιερό καθήκον, λοιπόν, ήταν υποχρέωση κυρίως των παρισταμένων γυναικών,70 αδιακρίτως ηλικίας και πάντως όχι εγκύου ή λεχώνας, για τους λόγους που εξηγήσαμε προηγούμενα…71 Πρώτη τους ενέργεια…το ξεγύμνωμα του νεκρού ή της νεκρής και ο καθαρισμός του σώματος. Με νερό ή νερό και κρασί «εσπόγγιζον το άψυχον σώμα…από της κεφαλής έως και των ποδών», έτοιμο για τον «έξω από δω». Ότι απέμενε το ’χυναν στην άκρη της αυλής ή στα λουλούδια για να μην πατηθεί…Ήταν κακό. Στην συνέχεια έντυναν το νεκρό σώμα με ότι καλύτερο είχε. Καινούργιο «ρούχο της ντροπής»,72χιτώνα, φανέλα, το σάβανο... Βεβαίως εάν επρόκειτο για νέα γυναίκα ή νεόνυμφη ο Χάροντας την έπαιρνε με το νυφικό της…73 Του ’δεναν επίσης τα χέρια με το «σάανουν», ειδικό μεταξωτό μαντίλι και τα ’λυναν λίγο πριν το τέλος…ποιος να ξέρει το γιατί… Όμως πάντοτε, όσο και αν φαίνεται περίεργο, φρόντιζαν να το ντύσουν με καινούργιες κάλτσες και αφόρετα υποδήματα74…Και βεβαίως να γίνει ο σχετικός εξωτερικός καλλωπισμός από κουρέα που του έκοβε τα μαλλιά και τον ξύριζε, ή κομμώτρια δια την τακτοποίηση των μαλλιών αντίστοιχα… παρατήρηση Τα βρώμικα ρούχα του νεκρού ή καλύτερα τα ρούχα με τα οποία «έφευγε», τα παίρνανε και όλα μαζί τα καίγανε σε μια γωνιά της αυλής για να φύγει το κακό. Όπως επίσης ότι έμενε από το νερό και το κρασί το έχυναν στην άκρη του κήπου…

Το κιουμρούκ Πρόκειται περί μιας αρχέγονης πίστης που διατηρήθηκε αλώβητη στο διάβα του χρόνου75. Είναι δηλαδή το ίδιο έθιμο των προγόνων μας οι οποίοι έβαζαν στο τάφο 68

Μαρτυρία Δέσποινας Τελλόγλου, ό. π. Εγκυκλοπαίδεια Ηλίου σελ 1135 70 Σε ορισμένες κοινότητες όπως το Προκόπι και τη Συνασσό, για παράδειγμα, οι άνδρες σαβάνωναν τους άνδρες και οι γυναίκες τις γυναίκες…Στους άνδρες φορούσαν κάλτσες στα πόδια και φέσι στο κεφάλι και στις γυναίκες κάλτσες και μαντήλι….

71 Στις αστικές περιοχές τούτο το καθήκον γίνονταν από ειδικές γυναίκες τις «σαβανότριες». Πάντως σε κάθε περίπτωση τούτο το καθήκον ήταν ιερό….

72 Εσώρουχο, σώβρακο 73 Ιδίως εάν επρόκειτο περί ανυπάνδρου γυναικός 74 Ουδείς γνωρίζει το γιατί καινούργια…

75 Σημ: «Είναι γνωστή η σάτιρα του Λουκιανού για τούτο το έθιμο στους νεκρικούς του διαλόγους.

69

34

__________________________________________________________ MNHMEΣ μαζί με τον νεκρό και νομίσματα για τον Χάροντα…πληρωμή των σχετικών διοδίων για τη μεταφορά του με τη βάρκα από την Αχερουσία λίμνη στα Ηλύσια πεδία…76 Τούτη, λοιπόν, η διαδικασία διέφερε από τόπο με απειροελάχιστες έως και σημαντικές αποκλίσεις. Έτσι παρατηρούμε τα εξής: -Τοποθετούσαν στα ρούχα του νεκρού διάφορα νομίσματα, ανάλογα φυσικά με τη οικονομική κατάσταση της οικογένειας, το αντίτιμο δηλαδή του απαραίτητου εισιτηρίου… Το σχετικό νόμισμα, πολλές φορές, το βάζανε στην δεξιά χούφτα του νεκρού…ή παλαιότερα, στο στόμα και κάτω από τη γλώσσα του77 Επίσης, προς αποφυγή οποιασδήποτε επιχείρησης τυμβωρυχίας και αρπαγής των πολυτίμων, κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών τοποθετούσαν νομίσματα ευτελούς αξίας, ούτως ώστε να αποτρέπεται τέτοιος κίνδυνος…

-Σύμφωνα με μια άλλη περίπτωση αντί του σχετικού νομίσματος τοποθετούσαν στο στόμα του νεκρού ένα μικρό κέρινο, κατά προτίμηση, σταυρό…Τούτη η πρακτική είχε διττή στόχευση. Αφενός μεν ήταν αποτρεπτική για τον «αφορεσμένο» που βλέποντας το στόμα σφραγισμένο δεν μπορούσε να μπει στο σώμα και να το μαγαρίσει78…και αφετέρου αποτελούσε ένα «καλό εισιτήριο για τον αρχάγγελο Γαβρίλη»79 -Κουμρούκι, επίσης, σύμφωνα με τους ερευνητές του χώρου, αποτελούσε και η παρακάτω διαδικασία, προ του θανάτου σύμφωνα με ορισμένους ή μετά τον θάνατο κατ’ άλλους. Κάποιος ή κάποιοι από την οικογένεια μοίραζαν «φακούδια»80 δηλαδή τριάκοντα τρία (33) γρόσια81 σε τριάντα τρεις ανθρώπους που θα συναντούσαν κατά τύχη στο δρόμο, δηλαδή από ένα γρόσι στον καθένα…Λέγοντας ταυτόχρονα πως τούτη η χειρονομία αποτελούσε το κουμρούκι για τον τάδε, για να του συχωρεθούν οι αμαρτίες και να ’ναι «αχρέτ γιολού ατσίκ ολσούν», δηλαδή «ο δρόμος ανοιχτός προς τον παράδεισο…»82 Τούτη τη διαδικασία τη συναντάμε κάπως διαφορετικά, όπως προαναφέραμε, σε άλλες κοινότητες. Στα Φλαβιανά, για παράδειγμα, αλλά και στη Μαλακοπή, σύμφωνα με τις καταγεγραμμένες πληροφορίες προέβαιναν στις παρακάτω ενέργειες.

Ο κυνικός φιλόσοφος Μένιππος παρουσιάσθηκε στον Χάροντα χωρίς τον οβολόν του… εκεί ο άρχοντας του κάτω κόσμου τον σταμάτησε και του ζήτησε τα πορθμεία λέγοντας πως χωρίς αυτά είναι αδύνατον να τον μεταφέρει. Τότε ο κυνικός του είπε “στείλε με πίσω δεν έχω”, για να πάρει την απάντηση πως “ουδείς εκ των ελθόντων εδώ μέχρι τούδε δεν γύρισε πίσω”. Βεβαίως άμεσα του ανταπάντησε με σαφήνεια πως “oυκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος… και άντε μη με κρατάς άλλο πια εδώ, αλλά οδήγησέ με εκεί που πρέπει…”

76 Σημ: «Έτσι απλά δια να μη ενοχληθεί η ψυχή κατά τη πορεία της και να μεταβεί ανενόχλητα εκεί που προορίζεται από τον δημιουργό της…»

77 Κων/νος Νίγδελης ό.π., σελ 39 78 Μαρτυρία Ελευθερίας Νίγδελη, ό.π., «Απού τ’ανοικτόν του στόμα μπαίνει η πειρασμός κι γένιτι βόλακας» 79 Κων/νος Νίγδελης, Η Μαλακοπή, ό.π., σελ 39 80 Λάζαρος Ευπραξιάδης ό.π. σ. 45 81 Ο αριθμός τριάντα τρία συμβόλιζε τα χρόνια του Χριστού.

82 Κων/νος Νίγδελης ό.π. και Γεώργιος Μαυροχαλυβίδης Η Αξός της Καππαδοκίας, «…Επίσης μοιράζανε στον κόσμο λεφτά, κέρματα που τα λέγανε goυμbρίκ δηλαδή τελωνειακά, πορθμεία» σελ 227 και Ελένη Τζούτζια Μαλακοπής της Καππαδοκίας μέσα από πηγές, έγγραφα, μαρτυρίες, Θεσσαλονίκη, εκδ. ναυς 2007, σ. 68, «…ολίγας δε ώρας πριν επέλθη το μοιραίον διενέμοντο υπό τινος των οικείων μεταβαίνοντος παρ’ οις δει εν όλω 33 γρόσια, κατά τον αριθμόν των ετών της επιγείου ζωής του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, καλούμενα τελωνειακά, κιουμρούκ…».

35

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Οι οικείοι του μελλοθανάτου μόλις αντελαμβάνοντο ότι ούτος παραδίδει την ψυχήν του εις τον Πλάστην ετοποθέτουν εις τη παλάμην της δεξιάς χειρός του θνήσκοντος τριάκοντα τρία αργυρά γρόσια. Οι παριστάμενοι τα μετέφερον έπειτα τρεις φοράς από την δεξιάν παλάμην του εις την αριστεράν και μόλις εξεψυχούσε, τα ελάμβανον και τα εμοίραζον εις τους έχοντας ανάγκην, ήτοι τους πτωχούς»83 Εις τη διπλανή Μαλακοπή, πάλι, τα τοποθετούσαν στο σάβανο του νεκρού και λίγο πριν την ταφή τα παίρνανε και ο πιο στενός συγγενής, κυρίως ο πρώτος γιος του αποθανόντος, τα μοίραζε στους πτωχούς συγχωριανούς για το «συχώριο» Παρατήρηση  -Σύμφωνα με μια μαρτυρία πάντοτε τοποθετούσαν, έστω και αν υπήρχε οικονομική αδυναμία των οικείων, 33 αργυρά γρόσια…Την όποια οικονομική ανέχεια κάλυπτε ο δανεισμός. Κατά την άποψή μας μπορεί το έθιμο να ίσχυε αλλά στο διάβα του χρόνου μεταβλήθηκε εξαιτίας των δυσβάστακτων δανεισμών… Να σημειωθεί, επίσης, πως οι δημογεροντίες παίρνανε σχετικές αποφάσεις για απαλλαγές και για τελετές πλέον κόσμιες και χωρίς περιττές σπατάλες…  -Επίσης ενδιαφέρουσα είναι και η πληροφορία πως τούτο το έθιμο εφαρμοζόταν μόνο στους μεγάλους, δηλαδή στους άνω των πενήντα ετών ανθρώπους, διότι «οι νέοι είχαν απαλλαγή λόγω της μικροχρονίου παραμονής τους στον εφήμερο τούτο ντουνιά…»84

Το φέρετρο Όπως όλα τα πράγματα εξαρτώνται από την οικονομική επιφάνεια του ανθρώπου έτσι και το φέρετρο ήταν και πιστεύουμε εξακολουθεί ακόμα και σήμερα, να αποτελεί αντικείμενο οικονομικής δοσοληψίας. Βεβαίως στις απομεμακρυσμένες κοινότητες της Καππαδοκίας, πλην των μεγάλων αστικών κέντρων, δεν υπήρχαν οργανωμένα γραφεία κηδειών και κατά συνέπεια η κατασκευή τους ανήκε αποκλειστικά στον τοπικό ξυλουργό. Αλλά και σε αυτή την περίπτωση έχουν παρατηρηθεί διαφοροποιήσεις…στην ποιότητα και επένδυσή τους. Έτσι άμεσα ειδοποιείτο ο ξυλουργός που έσπευδε, μετρούσε και σχεδόν αστραπιαία κατασκεύαζε το κιβούρι του νεκρού… Από ξύλο πεύκου, οξιάς, πλατανιού, ή όπως επιθυμούσαν οι δικοί του άνθρωποι και άντεχε το βαλάντιό τους. Με καρφιά κοινά ή πολυτελείας…με άσπρη κεφαλή ή χρυσού χρώματος…με εσωτερική επένδυση απλή με κοινό ύφασμα άσπρο ή μελανό ανάλογα με την ηλικία του συχωρεμένου ή υφάσματα πολυτελείας στολισμένο σιρίτια που σχημάτιζαν σταυρούς κλπ. Σε ορισμένες πάλι περιπτώσεις η κατασκευή του φέρετρου ήταν υπόθεση της οικογένειας και των οικείων. Που στην αυλή του σπιτιού με όσα ξύλα είχαν και φρόντιζαν πάντοτε να έχουν, κατασκεύαζαν το «σουντούκι», δηλαδή την κάσα- φέρετρο, επενδύοντας το εσωτερικό με υφάσματα ανάλογα με την ηλικία…85 Παρατήρηση

Μικρασιατικά Χρονικά, τόμος 13ος σελ 318 Μαρτυρία αλλά και Μικρασιατικά χρονικά, τ. 13ος σελ 319 85 Κων/νος Νίγδελης Έστω εις ενθύμησιν, ό.π., σελ 37 83 84

36

__________________________________________________________ MNHMEΣ -Το σύνολο των κοινοτήτων έπαιρνε πάντοτε μέτρα για τους «εν πενία ευρισκόμενους» συγχωριανούς….Γινόταν η εγγραφή σχετικού κονδυλίου για την κατασκευή κοινοτικού φέρετρου αλλά και για την κάλυψη των απαραιτήτων λοιπών εξόδων.

-Σε ορισμένες εξ αυτών πάλι για την εκφορά του νεκρού χρησιμοποιούνταν το κοινοτικό κιβούρι, όχι όμως και η ταφή του. Δηλαδή μετά την Εξόδιο Ακολουθία και τη µεταφορά του νεκρού στα μνήματα τον «έθαπταν δίχως φέρετρον, αυτό δε οι οικείοι το επέστρεφον εις την κοινότητα».86 Παρατήρηση Τα κοινοτικά φέρετρα ή αν θέλετε τούτος ο τρόπος κήδευσης των ανθρώπων κατά τα τελευταία έτη, τουλάχιστον στις κοινότητες πέριξ της Μαλακοπής, έτεινε να εξαλειφθεί. Αιτία η εκκλησία και οι ευπορούντες συγχωριανοί. Που θεωρούσαν ότι πιο θεάρεστο να βοηθήσουν τους πτωχούς συγγενείς για να επιτελέσουν σωστά και χριστιανικά τα καθήκοντά τους προς τους δικούς τους…Από την κάλυψη των εξόδων της ταφής, του φέρετρου… έως και τις χρονιάτικες προς τους νεκρούς τελετές…

Στο σπίτι… Μετά το πέρας των παραπάνω απαραιτήτων ενεργειών το λείψανο εντός του φέρετρου τοποθετούνταν στο μεγάλο δωμάτιο του σπιτιού σύμφωνα με τις πατροπαράδοτες συνήθειες… Δηλαδή η κεφαλή προς Δυσμάς «για να μπορεί να βλέπει την Ανατολή…το φως, να δει τον Δημιουργό όπως πρέπει…»,87ελάχιστα λουλούδια, μια εικόνα της Αναστάσεως επί του στήθους, ένα δοχείο γεμάτο στάχτη για τα κεριά δίπλα του και τρία θυμιατά με μπόλικο κάρβουνο και λιβάνι για άμεση χρήση από τους παριστάμενους. Τώρα είναι γεγονός πως η χρήση λουλουδιών διαφέρει από κοινότητα σε κοινότητα. Σε ορισμένες οι προσερχόμενοι μόλις έμπαιναν τοποθετούσαν τα λουλούδια στο «κιβούρι», μετά άναβαν ένα κερί και θυμιάτιζαν τον νεκρό γύρω, γύρω.88 Φυσικά μετά το πέρας τούτων των διαδικασιών κλαίγοντας έπεφταν στην αγκαλιά των οικείων για τα συλλυπητήρια και τα σχετικά… Σε κάποιες άλλες κοινότητες η χρήση των λουλουδιών είναι παντελώς άγνωστη. Τώρα, να σημειώσουμε πως οι συγγενείς κάθονταν γύρω από το νεκρό σώμα κατά τάξη συγγενείας…Μητέρα σύζυγος, αδελφές, παιδιά…εξαδέλφες από τη μια μεριά… Από την άλλη οι αρσενικοί της οικογένειας και πάλι κατά την αυτή τάξη. Παρατήρηση Σύμφωνα με τον Πέτρο Καρφόπουλο, σημαντικότατο μελετητή καταγόμενο από το Ντερίμκουγιου- Μαλακοπή, της Καππαδοκίας, «…ο νεκρός εσαβανώνετο και ετοποθετείτο επί τάπητος κατά γης εν μέσω του νεκρικού θαλάμου κεκαλυμμένος δια της ενδυμασίας του, ενίοτε και ενδεδυμένος»89 Σπάνια πρακτική αν αναλογιστεί κανείς πως η προαναφερόμενη κοινότητα ήταν πολυπληθής, περίπου 2500 ψυχές και μεγάλο οικονομικό κέντρο της περιοχής… Επίσης τις περισσότερες φορές τοποθετούσαν και δεν του φορούσαν την καλή ενδυμασία την οποία αφαιρούσαν άμεσα προ της ταφής. Κάτι που συνέβαινε και στην κοινότητα του Προκοπίου, δηλαδή ρίχνανε τα καλά ρούχα πάνω στο σώμα του νεκρού για να τα πάρουν λίγο προ της ταφής… Οι λόγοι και πάλι προφανείς.

86

Μικρασιατικά Χρονικά, ό.π. σελ 320 Μαρτυρία Προδρόμου Νικηφορίδη, ό.π.

88 Μαρτυρία Μαρίας Ιορδανίδου, ό.π., «…μετά θυμιάτιζαν στο κεφάλι τρεις φορές…»

89 Ελένη Τζιούτζια ό.π. σελ 68 87

37

__________________________________________________________ MNHMEΣ Αποφυγή της νεκροσυλίας αλλά και κάλυψη με αυτή της ανάγκης κάποιου απόρου… Σε ορισμένες μάλιστα κοινότητες οι οικείοι ψαλίδιζαν τον καλό ρουχισμό δημόσια προς αποτροπή τέτοιου συμβάντος.90

Διάρκεια παραμονής στο σπίτι Συνήθως το νεκρό σώμα θάβονταν την επομένη του μοιραίου, δηλαδή δεν υπήρχε μεγάλο χρονικό διάστημα από το θάνατο έως την ταφή. Οι λόγοι προφανείς. Στο μεγάλο οροπέδιο της «άξυλης»- ηφαιστειακής Καππαδοκικής γης οι κλιματολογικές συνθήκες είναι «παράξενες». Υψηλές θερμοκρασίες την ημέρα…χαμηλές το βράδυ. Έτσι υπήρχε πάντοτε η σχετική πρόνοια εκ μέρους όλων, φυσικά, για άμεση ταφή του νεκρού προς αποφυγή των δυσάρεστων. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, αν δηλαδή ο νεκρός «έφευγε» τις πρώτες πρωινές ώρες, θάβονταν το απόγευμα της ιδίας ημέρας. Βεβαίως επ’ ουδενί λόγω η ταφή γινόταν στο βράδυ διότι καιροφυλαχτούσε το κακό και πάντοτε θα έπαιρνε κάποιον άτυχο μαζί του…

Το μοιρολόι « Οι γυναίκες του μαχαλά δίπλα και αυτές στου θρήνου το κάλεσμα πρώτες…το θρήνο κρατούν καλά λες και τα μαστόρεψε έτσι η φύση να ταιριάζει. Γύρω από το νεκρό οι χαροκαμένες μαυροφόρες μοιρολογούσαν. Μαύρο τσεμπέρι στο κεφάλι, ένα δεύτερο διαγώνια διπλωμένο και περασμένο στο λαιμό, μαλλιά τραβηγμένα, κίνηση του κεφαλιού ανεπαίσθητη, σχεδόν μηδαμινή δεξιά αριστερά. Το κλάμα δυναμώνει, το κορμί πάει μπρος πίσω η πιο δύσκολη ώρα έφτασε…»91 Μια από τις πλέον παλαιές συνήθειες, αρχέγονη παράδοση, που κρατά ίσαμε τα σήμερα, είναι τα μοιρολόγια . Βγαλμένα από της καρδιάς τα κατάστηθα μέσα από τη λαϊκή ευαισθησία αποτελούν σημαντικά μα και αξιόλογα έργα…θρηνητικά για το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου…μιλούσαν για τις αρετές, τα καλά του νεκρού, το άδικο του θανάτου σε περίπτωση που ήταν νέος, τι άφηνε πίσω του κλπ92. Τα πρώτα είναι γνωστά από τα τότε…και σώζονται στα Ομηρικά έπη. Ο θρήνος της Ανδρομάχης, του Αχιλλέα, της Εκάβης… Στο διάβα του χρόνου παρέμεναν αναλλοίωτα μιας και ήταν αυτοσχέδια, της στιγμής, καθ’ όπως το ένιωθαν εκεί και τότε…και πάντοτε στο γλωσσικό ιδίωμα του χώρου… Ιδιαίτερα μάλιστα για την περιοχή Καππαδοκίας και στην τουρκική γλώσσα, μιας είχαν τουρκοφωνίσει εδώ και αιώνες… Θρήνος…ένα διαρκές και ατέλειωτο κλάμα… Ξεκινούσε άμεσα και σχεδόν καθολικά. Κάθε κυρά που προσερχότανε «έκαμνε μετάνοια- γονυκλισία, ασπάζονταν το λείψανο και το αγκάλιαζε θρηνολογούσα, απ’ όπου 90

Μαρτυρία Σοφίας Κοζάνογλου, ό.π., «Εάν τυχόν έμελλε να θάψουν τον νεκρό με ρουχισμό αξίας δια να αποτρέψουν ενδεχόμενη νεκροσυλία με το ψαλίδι έκοπτον 10-20 πόντους από διάφορα μέρη του ρουχισμού…».

91 Κων/νος Νίγδελης Έστω εις ενθύμησιν, ό.π., σελ 39 92 Σαραντίδης Αρχέλαος, ό.π., σ. 71, «αι γυναίκες συναθροιζόμεναι επί τούτω μοιρολογούσι περιγράφουσαι την δυστυχίαν των, εγκωμιάζουσαι και ποιούσαι έκκλησιν προς τους τεθνεώτας, κρατούσαι δε μέλαν μανδήλιον ανά χείρας υψούσι και χαμηλόνουσι ταύτας…είναι δε οι θρήνοι αυτοσχέδιοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι ιαμβικού μέτρου».

38

__________________________________________________________ MNHMEΣ δεν αποσπόταν παρά μονάχα με την επέμβαση των τρίτων…Μετά ριχνόταν διαδοχικά στην αγκαλιά των πλέον οικείων και προσέθετε και το δικό της μοιρολόι μαζί με των άλλων…διαδικασία που συνεχίζονταν καθ’ όλη την παραμονή του νερού στο σπίτι»93 Συνήθως οι πλέον στενοί συγγενείς κρατούσαν μαζί τους κάτι ή κάποιο αντικείμενο του νεκρού «που τροφοδοτούσε κατά κάποιο τρόπο ή κράταγε αμείωτη την ένταση του θρήνου…»94 Βεβαίως ο θρήνος των ανδρών ήταν πλέον αξιοπρεπής και πάντως σύμφωνος με το φύλο παρά τα δυνατά κτυπήματα της μοίρας. Σε κάθε διαφορετική περίπτωση, έστω και αν επρόκειτο για το πλέον προσφιλές του πρόσωπο, γίνονταν αντικείμενο κακού σχολιασμού. Παρατήρηση  Κατά τη διάρκεια τα νύκτας ανάμεσα στα «διαλείμματα» του θρήνου διαβάζονταν κομμάτια από το Ευαγγέλιο και γίνονταν σχετικές αναφορές για τις αρετές του νεκρού…θύμησες καλές ή κακιές, που προκαλούσαν «πολλάκις τον γέλωτα…προς επαλήθευσιν του γνωμικού, μήτε γάμος άνευ κλάματος, μήτε κηδεία άνευ γέλωτος…»95  Αν και στο θλιβερό τούτο καθήκον υπήρχε πάνδημη συμμετοχή ανδρών και γυναικών, σε εξαιρετικές περιπτώσεις παρατηρήθηκε και «επαγγελματική συμμετοχή» μοιρολογουσών γυναικών… «που με γοερές τεχνητές κλαψιάρικες φωνές και έξυπνα λυπητερά και συγκινητικά λόγια προκαλούσαν τη συγκίνηση και το κλάμα των παρισταμένων…»96

Τα του τάφου… Σύμφωνα με την επικρατούσα συνήθεια σχεδόν σε όλες τις κοινότητες το σκάψιμοάνοιγμα του τάφου, ήταν υποχρέωση των νέων ανδρών της οικογένειας ή των φίλων του νεκρού. Καθήκον ιερό που ουδείς απέφευγε. Σε ελάχιστες περιπτώσεις και ίσως εξαιρετικά σπάνια το άνοιγμα ανατίθετο επαγγελματικά στον κανδηλανάπτη της εκκλησιάς. Η διαδικασία ήταν απλή. Με το άγγελμα του θανάτου οι πλέον στιβαροί νέοι με την συνοδεία του ιερέως πήγαιναν στο νεκροταφείο όπου τους υποδείκνυαν το μέρος. Εκεί ο ιερέας διάβαζε μερικές ευχές, περιέχυνε τον τόπο με λάδι και κρασί, έριχνε την πρώτη σκαφτιά και απερχότανε αφήνοντας το πέρας των εργασιών στους νέους που είχαν έρθει ειδικά γι’ αυτό το σκοπό…

Ο νεκροθάφτης

93

Γ. Μαυροχαλυβίδης ό.π. σελ 224 και Ελένη Τζιούτζια ό.π. «…Οι θρήνοι, οι οδυρμοί και οι κοπετοί των οικείων εξηκολούθουν ακατάπαυστα, ιδία όταν ο αποθανών ετύγχανε νεαρός. Τους θρήνους των οικείων συνεμερίζοντο και οι συγγενείς με τα περίφημα μοιρολόγια τω γυναικών ήτοι εμμέτρους στίχους, δι ων εξύμνουν τας αρετάς του μεταστάντος ή εξέφραζον τα παράπονα αυτού…».

94 Μαρτυρία Βασιλείου Τσιτσόπουλου, ό.π.

95 Μαρτυρία Μελετίου Νίγδελη, ό.π.

96 Λάζαρος Ευπραξιάδης ό.π. σελ 238 και Εμμ. Τσαλίκογλου, Λαογραφικά των Φλαβιανών, ό.π., σ 320, «Υπήρχον και μερικαί θυγατέρες του χωριού μας αι οποίαι ευχερώς μετετρέποντο εις μοιρολογητρίας και εμοιρολογούσαν με πρόχειρους στίχους…».

39

__________________________________________________________ MNHMEΣ Το επάγγελμα του νεκροθάφτη δεν «ευδοκιμούσε» στα χωριά της περιοχής μιας και τα καθήκοντά του αποτελούσαν αφενός μεν υποχρέωση και τιμή για τους συγγενείς και φίλους, αφετέρου δε δεν υπήρχαν και τα σχετικά φακούδια. Στην εξαιρετική μελέτη της Μαρίας Ασβέστη «Επαγγελματικές ασχολίες των Ελλήνων της Καππαδοκίας» υπάρχει μια και μοναδική αναφορά γι’ αυτό το λειτούργημα. Σύμφωνα λοιπόν με αυτήν επαγγελματίας νεκροθάφτης υπήρχε μόνο στο χωριό Τένεϊ της περιοχής Νίγδης…

40

__________________________________________________________ MNHMEΣ Ούτω λαλείτε και ούτω ποιείτε, ως δια νόμου ελευθερίας μέλλοντες κρίνεσθαι. Η γαρ κρίσις ανέλεος τω μη ποιήσαντι έλεος, κατακαυχάται έλεος κρίσεως. Τι το όφελος αδελφοί μου εάν πίστιν λέγη τις έχειν, έργα δε μη έχειν; Μη δύναται η πίστις σώσαι αυτόν; Ιακώβου κεφ. Β 12-14

Εκφορά…κηδεία « Οι γοερές κραυγές της γριάς μάνας – της γυναίκας τα δάκρυα έχουν στερέψει προ πολλού- ανεβαίνουν μέχρι τα ουράνια, ικεσία θερμή στους Θεούς. “Ουρανέ μην τον δεχτείς, Θεέ μ’ θάμμηδ δείξι κι μες στην κάσαν που θα μπει αστροπελέκιν δείξι…”»97 Η πιο δύσκολη ώρα…η ώρα του αποχωρισμού. Εμφανίζεται ο ιερέας με το Ευαγγέλιο και το σταυρό στα χέρια. Δίπλα του οι ψαλτάδες και τα εξαπτέρυγα. Μέσα κι έξω από το σπίτι κόσμος πολύς, όλο το χωριό, εκεί να συμπαρασταθούν, κατευόδιο στο νεκρό, λόγια συμπαθείας σ΄ αυτούς που έμειναν. Όλοι σηκώνονται… Πρώτα οι κουβέντες παρηγορίας, οι ευχές της εκκλησίας ύστερα και μετά… Μετά μπαίνουν οι άνδρες, αυτοί που θα πάρουν στα χέρια το φέρετρο, τιμητική ακολουθία… Το παίρνουν στα χέρια, το σηκώνουν ψηλά στον ουρανό και το τοποθετούν μετά στη γη…Τρεις φορές, έτσι απλά, γιατί το θέλει η παράδοση αιώνων τώρα…να αποτραπεί το κακό και να μην ξανάρθει στο σπιτικό…98 Παρατήρηση Τούτη η συνήθεια καταγράφεται μόνο στα Φλαβιανά. Κατά τα λοιπά όλα τα υπόλοιπα είναι λίγο πολύ κοινά σε όλη την Καππαδοκία. Ένα κράμα ανάμεσα στην αρχέγονη παράδοση, την χριστιανική, αλλά και με «δανεισμούς» από την συνοίκησή τους με το μουσουλμανικό στοιχείο. Έτσι έχουμε: -Το σπάσιμο του πιάτου, προς αποτροπή του κακού.

-Χύσιμο νερού με την έξοδο του φερέτρου για «το ξέπλυμα» του κακού.

-Δημιουργία θορύβου με οικιακά σκεύη για τις ίδιες προαναφερόμενες αιτίες -Το άνοιγμα διάπλατα όλων των παραθύρων και των εισόδων για προφανείς λόγους και αιτίες… Επίσης η ακολουθητέα διαδικασία ήταν γνωστή και καταγεγραμμένη χρόνια τώρα και εν πολλοίς διατηρούμενη ανάλογα μέχρι σήμερα.

-Η νεκρική πομπή διέσχιζε τους μαχαλάδες κατά τάξη της παράδοσης.

97 98

Κων/νος Νίγδελης ό.π. σελ 39 Μικρασιατικά Χρονικά ό.π. σελ 321

41

__________________________________________________________ MNHMEΣ Τα εξαπτέρυγα μπροστά πάνω στα οποία είχαν δεθεί λευκά μαντίλια,99το φέρετρο πίσω που το κρατούσαν οι άνδρες του χωριού εναλλάξ, ο παπάς, οι οικείοι υποβασταζόμενοι από φίλους, οι γυναίκες του χωριού100 και μετά οι άνδρες.

-Με την άφιξη στο μέρος της ταφής τοποθετούσαν το φέρετρο μέσα στο χώμα, λύνονταν τα δεμένα χέρια του νεκρού,101 λέγονταν οι σχετικές ευχές, έριχνε ο παπάς κρασί102 και λίγο χώμα τρεις φορές, συλλυπούνταν τους οικείους …για να συνεχίσουν τούτη τη διαδικασία όλοι οι παρευρισκόμενοι.

-Σύμφωνα με τον ερευνητή Εμμ. Τσαλίκογλου υπήρχε και μια ακόμα σπάνια μεν, αλλά αρκούντως αξιόλογη συνήθεια την ώρα της ταφής. Σύμφωνα με κάποια μαρτυρία «…Κατά την ταφήν του πατρός μου κάποια συγχωριανή έλαβε λίγο χώμα από το νωπόν τάφον και το έρριψεν, αρχίζουσα από τον λαιμόν μου, εις όλο το σώμα μου, λέγουσα ότι αυτό το έκαμνε δια να μη τυχόν ο πατήρ μου με τραβήξη πλησίον του εις τον άλλον κόσμον»103

«Τζαν πιτεσή»- πίττα της ψυχής Έχουμε αναφέρει στο οικείο κεφάλαιο πως τα ταφικά έθιμα είναι λίγο πολύ κοινά σε όλες τις κοινότητες του υπό έρευνα χώρου με ελαφρές «αποκλίνουσες» συμπεριφορές. Εμείς βεβαίως θα συνεχίσουμε την παράθεση τούτων των συνηθειών κατά τάξη, τονίζοντας φυσικά τις τυχόν διαφορές. Έτσι στη κοινότητα της Αξού για παράδειγμα, αλλά και αλλαχού, κατά την έξοδο του φερέτρου από την οικεία του θανόντος μοιράζονταν στους παρευρισκόμενους πίττα και σταφίδες…στη Μαλακοπή τούτο γίνονταν μετά την Εξόδιο Ακολουθία, ενώ στα Φάρασα μετά την επιστροφή από τα μνήματα. Ιδιαίτερα μάλιστα στην τελευταία υπήρχε το έθιμο του «τζαναζά104», δηλαδή η διανομή της προαναφερόμενης πίττας που την έλεγαν «παζλαμά».105 Παρατήρηση Η λαϊκή θυμοσοφία δημιούργησε με την ονομασία τούτης της πίττας σχετική κατάρα. Όταν λοιπόν θέλανε να αναθεματίσουν κάποιον λέγανε «να φας το τζαναζά σου» δηλαδή να πεθάνεις κα να φάνε το παζλαμά σου…106 Επίσης στο κεντρικό Προκόπι αμέσως μετά την ταφή μοίραζαν στον κόσμο το «τσαρσού εκμεγή», δηλαδή φουρνιστό ψιλό και στενόμακρο ψωμί τυλιγμένο με τυρί ή χαλβά και ελιές… τα οποία μόλις τα έπαιρνε ο κόσμος εύχονταν «ο Θεός να το συχωρήσει και η μνήμη του να ’ναι αιώνια»107 Παρατήρηση Με τους όποιους συνειρμούς μπορεί να προσφέρει η παρακάτω πληροφορία καταθέτουμε πως «…ύστερον στεφανούντες τον νεκρόν δια ανθέων της εποχής θέτοντες δε εν τω στόματι αυτού την δανάκην, πορθμήιον, ναύλον, την δια τον Χάροντα αμοιβήν

99

Παρόλες τις προσπάθειες δεν μπορέσαμε να καταγράψουμε τη σημασία τούτης της συνήθειας… Σαραντίδη Αρχέλαου, ό.π., σ. 81, «αι δε γυναίκες καθ’ όλην την οδόν θρηνούσι γοερώς…».

101 Ενδόμυχος φόβος νεκρανάστασης 102 Σύμβολο αιωνίας ζωής και ανάστασης 103 Εμμ. Τσαλίκογλου ό.π. σελ 323 104 Τζεναζέ=νεκρός 105 Τύπος λαγάνας 106 Μικρασιατικά Χρονικά ό.π. 321 107 Λάζαρος Ευραξιάδης ό.π. σελ 241 100

42

__________________________________________________________ MNHMEΣ των πορθμείων…ενίοτε δε και τεμάχιον πλακούντος108 προς καταπράϋνσιν του Κέρβερου…»109

Μαρτυριάτικα Στην κοινότητα των Συλλάτων ξέχωρα από τις ήδη αναφερόμενες συνήθειες κατά την διάρκεια της νεκρώσιμου τελετής διανέμονταν μικρά χρηματικά ποσά στους παρευρισκόμενους που τα λέγανε «μαρτυριάτικα»110.

108

Τεγόπουλος- Φυτράκης ό.π. σ. 567, «Πλακούντας= είδος γλυκίσματος με ζυμάρι, μάζα που έχει πλατυνθεί με πίεση» Σημ: όπως οι πίττες που μοίραζαν… ο παζλαμάς για παράδειγμα 109 Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν Ηλίου, σελ 1135 110 Στην διαθήκη της Παρασκευής Καράκιζ της 23/9/1879, καταχωρημένης στη σελίδα 25 του Κώδικα της κοινότητος, που παρατίθεται παρακάτω, λαμβάνεται πρόνοια για τούτο το χριστιανικό καθήκον από πλευράς της κληρονομουμένης.

43

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Ου βραδύνει ο Κύριος της επαγγελίας ως τινές βραδυτήτα ηγούνται, αλλά μακροθυμεί εις ημάς, μη βουλόμενος τινάς απολέσθαι, αλλά πάντας εις μετάνοιαν χωρήσαι. Ήξει δε η ημέρα Κυρίου ως κλέπτης εν νυκτί, εν η ουρανοί ροιζηδόν παρελεύσονται, στοιχεία δε καυσούμενα λυθήσονται και γη και τα εν αυτή έργα κατακαήσεται» Πέτρου Β κεφ γ στ 9-11

Τα μετά την ταφή… Τα σαρανταρίκια Την ίδια μέρα με την ταφή δίδοντας στους ιερείς της εκκλησιάς ποσό ανάλογο με την οικονομική κατάσταση της οικογένειας για να μνημονεύεται ο νεκρός καθημερινά για χρονικό διάστημα σαράντα ημερών… Στη Μαλακοπή «επί του τάφου ο ενορίτης ιερεύς επί 40 ημέρας ανεγίνωσκε πρωϊας τε κι εσπέρας νεκρώσιμον τρισάγιον κατά δε τας Κυριακάς Τετάρτας και Παρασκευάς του τεσσαρακονθημέρου, καθ’ ας ετελείτο λειτουργία, ετελούντο υπό της οικογένειας ένδεκα μικρά λεγόμενα μνημόσυνα και την 40ην ημέραν Κυριακήν ή εορτήν εν συλλειτουργία το μέγα τεσσαρακονθήμερον μνημόσυνον…»111

Το χοντσά -Το γεύμα της παρηγοριάς112 Αρχέγονη συνήθεια η οποία είχε να κάμει με τη συμπαράσταση της κοινότητας προς τους οικείους και την «θεραπεία», όσο το ανθρωπίνως δυνατόν, των παρενεργειών και του πόνου… Πρακτικές τις οποίες είχε «υιοθετήσει» και το μουσουλμανικό στοιχείο σε ανάλογες καταστάσεις. Έτσι όταν ο Χάροντας έπληττε μια οικογένεια, οι συγγενείς, οι φίλοι, οι γείτονες, παράθεταν το «γεύμα της παρηγοριάς» στα μέλη της οικογένειας που πενθούσε. Το αξιοπρόσεκτο είναι πως τούτο δίδονταν στην οικία του νεκρού. Μετά από συνεννοήσεις αυτοί που αναλάμβαναν τούτη την υποχρέωση μετέφεραν τα υπό κατανάλωση προϊόντα στο σπίτι του νεκρού …Προϊόντα εκλεκτά, γιατί έτσι έπρεπε, τιμή στο νεκρό, που περιελάμβαναν τα πάντα εκτός φυσικά του κρέατος, αν και σε ορισμένες κοινότητες κατανάλωναν και αυτό. Η διαδικασία αυτή κρατούσε μέχρι και τα σαραντάμερα. Παρατήρηση Χαρακτηριστικά αξιοπρόσεκτη είναι η περιγραφή του Γ. Μαυροχαλυβίδη, ερευνητού, στο πόνημά του «Η Αξός της Καππαδοκίας»… «Κατά το ηλιοβασίλεμα οι γείτονοι 111

Ελένη Τζιούτζια ό.π. σελ 69 Εγκυκλοπαίδεια Ηλίου, σ. 1136, «..Μετά την ταφήν συνηθροίζοντο οι συγγενείς εις την οικίαν του αποθανόντος όπου ελάμβανον μέρος εις το προς ανάμνησιν και εξύμνησιν του αποθανόντος γεύμα, το καλούμενον περίδειπνον».

112

44

__________________________________________________________ MNHMEΣ και το συγγενολόγι από κάθε γωνιά του χωριού όσο μακριά κι αν κάθονταν να φέρουνε έτοιμα φαγητά πάνω σε σοφράδες, χοντσά καλούμενοι και παρακαθήμενοι να τρώνε μαζί και να παρηγοράνε. Κι αυτό βάσταγε την πρώτη, καμιά φορά και τη δεύτερη βδομάδα, ώσπου να σβήσουν λίγο οι πρώτες φλόγες του πόνου και να βρεθούν σε θέση να μαγειρέψουν οι ίδιες οι πενθούσες»

Το πένθος (Από το πάσχω. Ψυχική οδύνη, μεγάλη θλίψη για συμφορά ή δυστυχία, το διάστημα που πενθηφορεί κάποιος, μαύρη ταινία σε ένδυμα που δηλώνει πένθος…)

Οι άνδρες -Αποφυγή του ξυρίσματος επί σαράντα ημέρες. Τούτη η συνήθεια, η οποία υπάρχει ακόμα και σήμερα σε ορισμένες περιοχές της χώρας, εφαρμοζότανε ανάλογα με το βαθμό συγγένειας ή και φιλίας προς το νεκρό. Δηλαδή διαφορετική ήταν η «συνήθεια» εάν επρόκειτο για συγγενή πρώτου βαθμού από αυτή του τετάρτου ή πέμπτου βαθμού…Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις οι συγγενείς άφηναν τη γενειάδα τους για το υπόλοιπο της ζωής τους…

-Μαύρο περιβραχιόνιο στο δεξί χέρι για χρονικό διάστημα σαράντα ημερών.

-Αποφυγή οινοποσίας και γενικά κάθε είδους διασκέδασης για το ίδιο χρονικό διάστημα και εάν επρόκειτο για στενό συγγενή μέχρι το χρόνο -Αποφυγή ερωτικής συνεύρεσης στο προαναφερόμενο χρονικό διάστημα113 -Εάν και εφόσον έχανε τη σύντροφό του δεν ξαπαντρεύονταν παρά μετά την παρέλευση ικανού χρονικού διαστήματος που διέφερε κατά περίπτωση…

Οι γυναίκες -Ένδυση με μαύρα ρούχα για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα114 -Χρησιμοποιούσαν ειδικό τσεμπέρι που το λέγανε «τοστίκ». Τετράγωνο που κάλυπταν τα μαλλιά, μέρος του μετώπου, αυτιά και τμήμα του λαιμού.

-Εάν επρόκειτο περί του συζύγου, και ήταν νέα και άτεκνος, έπρεπε να περάσει πολύς χρόνος για να παντρευτεί και πάλι. Αν υπήρχαν παιδιά μάλλον, ή τις περισσότερες φορές απέφευγε νέο γάμο…

-Αποφυγή της όποιας διασκέδασης -Δεν έβγαιναν, παρά σε εξαιρετικές περιπτώσεις που περιελάμβανε και τον εκκλησιασμό, από το σπίτι για μεγάλο χρονικό διάστημα115 -Σταματούσαν την οποιαδήποτε περιποίηση τους, το κόψιμο μαλλιών…

-Δεν παίρνανε μέρος σε αρραβώνες και γάμους -Δεν βάφανε τα πατροπαράδοτα αυγά Παρατήρηση -Ο ερευνητής Τσαλίκογλου Εμμ. στα «Λαογραφικά των Φλαβιανών» καταγράφει ένα εξαιρετικά δυσάρεστο και τα μάλα αποκρουστικό έθιμο της εποχής του που εφαρμοζότανε από πλευράς των γυναικών.

113

Μαρτυρία Γ. Καλλινικίδη, ό.π. Μαρτυρία Δέσποινας Τελλόγλου, ό.π. «Βαθύχροα και ουχί φανταχτερά 115 Σύμφωνα με μαρτυρίες υπήρχαν γυναίκες που δεν βγήκαν από το σπίτι για ένα χρόνο περίπου.

114

45

__________________________________________________________ MNHMEΣ Έτσι αφενός μεν οι γυναίκες για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν λούζονταν, συνήθεια όχι και τόσο σπάνια, αφετέρου όμως «δια τον χαμό των πλησιεστέρων οικείων των δεν ήλλαζον τα εσώρουχά των…». Αναφέρει μάλιστα και περιπτώσεις κατά τις οποίες υπήρχαν γυναίκες οι οποίες παρά τις οποιασδήποτε παρακλήσεις των στενών τους συγγενών και φίλων «δεν είχον αλλάξει τα εσώρουχα επί εξ και πλέον μήνας…»… Σύμφωνα μάλιστα και με δικος του πληροφορητές «…ουκ ολίγαι βαρυπενθούσαι, εν τη απελπισία των δια τον χαμόν νεαρού υιού, ή νεαράς κόρης ή συζύγου των, είχον αφήσει να σαπίσουν στο σώμα των τα εσώρουχα…»116 -Παραθέτουμε επίσης και δυο άλλες «παράξενες» πληροφορίες τις οποίες συλλέξαμε από μαρτυρίες, χωρίς να γνωρίζουμε περί του αν επρόκειτο περί πρακτικής ή μεμονωμένων περιστατικών. α- Μέσα το κιβούρι του νεκρού η χήρα «προσέφερε»- τοποθετούσε τμήμα της πλεξούδας της… β-Σε μεγάλο πένθος από πλευράς, κυρίως των γυναικών, παρατηρήθηκε «μάδημα» των μαλλιών της κεφαλής τους…

Τα μνημόσυνα γενικά… (μνημόσυνο= θρησκευτική τελετή σε ανάμνηση του νεκρού και για ανάπαυση της ψυχής του..» Αν και τα θρησκευτικά δρώμενα τηρούνταν απόλυτα και απαρέγκλιτα σε όλη την έκταση του ερευνόμενου χώρου σύμφωνα με τους διαμορφωμένους κανόνες από αιώνες, εν τούτοις έχουν παρατηρηθεί αρκετές διαφοροποιήσεις από χωριό σε χωριό. Έτσι έχουμε:  -Τα μικρά άμωμα,  -Τα κανίσκια Παρατήρηση Και στα δυο έχουμε διανομή στους απόρους φαγώσιμων ειδών διαφορετικών κατά περίπτωση και περιοχή…  -Μνημόσυνα117 Από την εποχή των Αποστόλων η εκκλησία «επέβαλε» μια συγκεκριμένη μορφή των μνημόσυνων…Μια ολάκερη λατρευτική παράδοση με χρονική διάκριση, τακτές ημερομηνίες αλλά και απαραίτητες- συγκεκριμένες ευχές. Με αρχιερατική λειτουργία ή συλλείτουργου ιερέων, με την παροχή κόλλυβων στο χώρο της εκκλησίας και γεύματος στην οικία στους στενού συγγενείς.118 116

Μικρασιατικά Χρονικά σελ 325 Σημ: η ίδια συνήθεια παρατηρήθηκε και σε νησιά του Αιγαίου.

117 Γενικά στα μνημόσυνα έχουμε την παρασκευή και διανομή κόλλυβων…Τούτο το ιδιαίτερο παρασκεύασμα γινότανε σε μεγάλο ταψί στολισμένο με αλεύρι από τζίτζιφα με κουφέτα και μια σειρά σχεδίων, αγγέλων και σταυρών… Επίσης και διαφόρων φαγώσιμων εδεσμάτων ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της οικογένειας και την περίοδο που δίδονταν…

118 Γ. Μαυροχαλυβίδης ό.π., σ. 26 «…κατά το συλλείτουργο κρατούσε μια ωραία συνήθεια. Οι εύπορες οικογένειες να κονώσ’ νε (κενώσουν) ψωμί, να παραθέσουν δηλαδή τραπέζι στους καλεσμένους. Σφάζανε δηλαδή θρεφτό σπιτικό και το κρέας του μαγειρεύονταν νόστιμο πιλάφι από πλιγούρι. Η παράθεση γίνονταν σε «σαχένια» βαθουλά, μπακιρένια πιάτα ομοιόμορφα και ειδικά για τούτο το σκοπό…».

46

__________________________________________________________ MNHMEΣ Τα τριήμερα119…που συμβόλιζαν την 3ήμερη παραμονή του Κυρίου στον Τάφο. Τα εννιάμερα…κατά την παράδοση την ενάτη ημέρα δημιουργείται η σάρκα ή διαλύονται τα μέλη της. Τα σαρανταήμερα,120…η Ανάληψη του Κυρίου, αλλά και τότε, κατά την παράδοση, αποσυντίθεται η καρδιά. Τα τρίμηνα Τα εξάμηνα Τα εννεάμηνα Τα χρονιάτικα Τα δίχρονα Τα τρίχρονα Κατά τα σαρανταήμερα έχουμε το έθιμο του «κανισκίου», τη διανομή δηλαδή πιττών, ελαιών, λαδιού, χαλβά σε περιόδους νηστειών, ψαριών κ. λ.π. Βεβαίως και μεταξύ των προαναφερθέντων σε ανάλογες περιπτώσεις δίδονταν το «τζαν ασή» ή «τζαν πιλαφί»δηλαδή το πιλάφι της ψυχής… Παρατήρηση Σχεδόν εξ ολοκλήρου η χριστιανική πρακτική υιοθέτησε τα παραπάνω, δηλαδή τις «ιερές» συνήθειες προς τους νεκρούς σε τακτές ημερομηνίες…από το απώτερο παρελθόν. Έτσι είχαμε:  -«Τρίτα», δηλαδή, την τρίτη ημέρα από την ταφή γίνονταν θυσία επί του τάφου.  -«Ενάτα», δηλαδή την ένατη ημέρα από τη ταφή λάβαιναν χώρα επισκέψεις των οικείων εις τον τάφο…  -«Τριακάς», δηλαδή οι συνήθειες περί τον τάφο την τριακοστή ημέρα…121 Παρατήρηση Στις σχετικές διαφοροποιήσεις να υπενθυμίσουμε πως στην Ανακού, για παράδειγμα, και όχι μόνο, τα «τριήμερα αφού τα διάβαζε ο ιερέας στην εκκλησιά μετά τα έχυναν πάνω στον τάφο και σπάζανε το πιάτο. Τα θρύψαλα μένανε μέχρι τα εννιάμερα...Τα εννιάμερα πάλι αφού τα κόλλυβα τα διάβαζε ο παπάς τα μοίραζαν στο εκκλησίασμα ή στο δρόμο…»122 Στο Σουβερμέζ, πάλι, υπήρχε μια τελετουργική διαδικασία παρασκευής των κόλλυβων στην οποία συμμετείχε όλη σχεδόν η γειτονιά. «…Άρχιζε από την προηγούμενη μα το πιο σημαντικό ήταν πως τοποθετούσαν δίπλα στα κόλλυβα τα ρούχα που είχαν κρατήσει…το φέσι του, τα παπούτσια του, τα καλά του…φέρνανε μια φωτογραφία, και άναβαν τις λαμπάδες…»123

Σημ: Μεταξύ των ευχών που δίδονταν στην κοινότητα της Αξού ήταν «Χεγός σχωρέσ’ το, άλλο ατζε (πίκρα) με σαζ ντείχ….»

119 Τόσο στα τριήμερα όσο και στις λοιπές εκδηλώσεις μέχρι και τα σαρανταήμερα σε ανάμνηση των Μυροφόρων οι συγγενείς επισκέπτονταν το νωπό τάφο με κεριά και κόλλυβα. Βεβαίως με την παρουσία του ιερέα ο οποίος διάβαζε τις σχετικές ευχές.

120 Κατά την διάρκεια του μνημόσυνου στις κοινότητες της Ανακού των Φαράσων αλλά και άλλων οι παριστάμενοι κρατούσαν αναμμένα κεριά…Μετά τη λήξη της επιμνημόσυνου δεήσεως μοιράζονταν στους παριστάμενους «καραμάν ουζουμού» δηλαδή σταφίδες του Καραμάν και παξιμάδια . Τούτη η χειρονομία ονομάζονταν «καπούλ ολά» που σήμαινε «να γίνει δεκτή…».

121 Εγκυκλοπαίδεια Ηλίου, «πάσαι μετά εστιάσεων εν τη πενθούση οικία».

122 Μαρτυρία Μαρίας Ιορδάνογλου, ό.π.

123 Μαρτυρία Σοφίας Κοζάνογλου.

47

__________________________________________________________ MNHMEΣ Μετανόησον ουν, ει δε μη, έρχομαί σοι ταχύ και πολεμήσω μετ’ αυτών εν τη ρομφαία του στόματός μου. Ο έχων ους ακουσάτω τι το Πνεύμα λέγει ταις εκκλησίαις. Τω νικώντι δώσω αυτώ του μάνα κεκρυμμένου και δώσω αυτώ ψήφον λευκήν και επί την ψήφον όνομα καινόν γεγραμμένον, ο ουδείς οίδεν ει μη ο λαμβάνων. Αποκάλυψις Ιωάννου κεφ. Β 16-17

Νεκροταφεία…τάφοι…ανακομιδή Νεκροταφεία…

-Τα χριστιανικά νεκροταφεία πάντοτε βρίσκονταν εκτός της κοινότητας και μάλιστα σε ικανή απόσταση από τα τελευταία σπίτια, σε περιφραγμένο κοινοτικό ή εκκλησιαστικό χώρο… Η λειτουργία τους αλλά και η κάλυψη των εξόδων ήταν υπόθεση της Εφορείας και της Εκκλησιαστικής Επιτροπής, η οποία ανέθετε τούτο το σημαντικό έργο σε ένα μέλος της, φυσικά πάντοτε με την βοήθεια ενός υπαλλήλου. Να τονίσουμε, επίσης, πως οι ταφές γίνονταν υποχρεωτικά στον ήδη υπάρχοντα χώρο και μάλιστα με την καταβολή ενός, ανάλογα με την οικονομική κατάσταση της οικογένειας ποσού, αλλά και εντελώς δωρεάν για τους απόρους… Σε απειροελάχιστες περιπτώσεις και σε λίγες κοινότητες υπήρχε η πρόβλεψη της ταφής εντός του αύλειου χώρου της εκκλησιάς124 και μάλιστα στο χώρο που βρισκότανε πίσω από το ιερό… Γεγονός το οποίο βεβαίως επέσυρε την πληρωμή σεβαστού χρηματικού ποσού. Παρατήρηση Σύμφωνα με τους κανόνες της Ορθοδόξου Εκκλησίας ο αυτοχειριασμός θεωρείται μεγάλη αμαρτία και αντιμετωπίζεται ανάλογα. Οι προβαίνοντες σε τέτοιες πράξεις αντιμετωπίζονται αρνητικά, δηλαδή κηδεύονται χωρίς τις ευχές της εκκλησίας και θάβονται παράμερα από τους λοιπούς τάφους σε μια γωνιά των νεκροταφείων χωρίς σταυρούς και ενδείξεις. Σε ελάχιστες περιπτώσεις, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, θάβονταν εκτός του νεκροταφείου…125 -Όπως σε όλες τις θρησκευτικές τελετές έτσι και για την Εξόδιο Ακολουθία υπήρχε σχετική τιμολογιακή πολιτική, μέρος της οποίας παραθέτομε στο οικείο κεφάλαιο. Δηλαδή η καταβολή διαφορετικού χρηματικού ποσού για αντίστοιχες τελετές…

124

Ελένη Τζιούτζια, ό.π. σελ 226 Μικρασιατικά Χρονικά, ό.π., σ. 323, «…Δυο περιπτώσεις αυτοκτονίας αναφέρουν οι πληροφορηταί μου εις το χωριό μας κατά τον παρόντα αιώνα (1920-124). Και τους δυο κήδεψαν οι οικείοι των δίχως τας ευλογίας της εκκλησίας και τους έθαψαν εις μιαν γωνίαν του νεκροταφείου και μακριά από τους τάφους των αποθανόντων εκ φυσικού θανάτου και ενταφιασθέντων κανονικώς. Και ασφαλώς έπραξα ούτω τη συστάσει των δημογερόντων. Αντιθέτως όπως μου αφηγούντο οι γονείς μου, όσοι αυτοκτονούσαν κατά τον παρελθόντα αιώνα εθάπτοντο κάπου έξω από το νεκροταφείον…».

125

48

__________________________________________________________ MNHMEΣ Μέρος των χρημάτων πήγαινε στο ταμείο της εκκλησίας, το δε υπόλοιπο στο ειδικό ταμείο για τους απόρους συντοπίτες και σε λίγες περιπτώσεις για τη συντήρηση του κοινοτικού σχολείου.

Οι τάφοι… Οι τάφοι ήταν απλοί. Παρόλα αυτά έχουν παρατηρηθεί διάφοροι «τύποι» που είχαν να κάμουν με την πολιτική και κοινωνική θέση της οικογένειας του νεκρού. Όπως:  ο απλός λάκκος  η θήκη, δηλαδή κτισμένη με τούβλα ή επενδυμένη με μάρμαρο.  το μνημείο- οικογενειακός τάφος  τα χαμοσόρια, δηλαδή οι λαξευτοί, κυρίως στους βράχους και τις βραχοεκκλήσιες της περιοχής και μόνο για τους ιερωμένους. Επίσης για το άνοιγμά τους έχουμε μιλήσει στο οικείο κεφάλαιο. Βοηθούσαν και έσκαπταν ο φίλοι του νεκρού ένα λάκκο στο προσδιορισμένο χώρο…και μετά την ταφή τοποθετούσαν επάνω του την «μεζάρ τασί» -ταφόπετρα…με ένα ξύλινο σταυρό που έφερε το ονοματεπώνυμο του νεκρού. Οι πλούσιοι ή καλύτερα για τους πλούσιους, φρόντιζαν ούτως ώστε η ταφόπλακα να είναι χαραγμένη δια του σημείου του σταυρού, να φέρει το ονοματεπώνυμο, τη χρονολογία γεννήσεως και θανάτου…ή ότι άλλο ήθελαν. Παρατήρηση -Σε πολλές περιπτώσεις οι γέροντες κυρίως Καππαδόκες ζητούσαν από τους δικούς τους ανθρώπους να μην τοποθετήσουν «πάνω» τους την ταφόπλακα, αλλά να αφήσουν το χώμα σκέτο… Τούτη η «παράξενη» επιθυμία εκπορεύονταν από το φόβο « μη και δε λιώσει το σώμα, από τη στεγανότητα της μεγάλης πλάκας, ενώ αν απορροφούσε το νερό και σε κάθε διαφορική περίπτωση δε θα υπήρχε ο φόβος του βρυκολιάσματος…»126

Ανακομιδή Αν και δεν υπήρχε πρόβλημα «ζωτικού χώρου», ούτε «επιβαλλότανε» από πουθενά η ανακομιδή του νεκρού, εν τούτοις τούτη η πράξη για τους λόγους που θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε παρακάτω γινότανε κανονικά και σύμφωνα με την παράδοση. Μετά την παρέλευση της πενταετίας σε όλες σχεδόν τις κοινότητες της περιοχής οι συγγενείς παρουσία του ιερέως, ο οποίος προηγούμενα έλεγε τις σχετικές ευχές, προέβαιναν στο άνοιγμα του τάφου, τη συλλογή των οστών, το πλύσιμό τους με κρασί και την επανατοποθέτησή τους στον ίδιο χώρο…Μέσα σε υφασμάτινο σάκο… Τον οποίο χρησιμοποιούσαν δια την ταφή και ετέρου μέλους της οικογένειας… Έτσι με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν στο διάβα του χρόνου οικογενειακοί τάφοι…127 πρακτική διατηρούμενη από τα παλιά, γνωστή ως τα «Ηρία» ή «πατρώα μνήματα».

126

Μαρτυρία Γιάννη Σταματιάδη, ό.π. Μαρτυρία, ό.π., «…στον τάφο του παππού μου βάλαμε τον πατέρα μου και την γιαγιά μου, αλλά και τον μικρό μου αδελφό που συχωρέθηκε παλιά. Πλέναμε τα κόκαλα και τα βάζαμε δίπλα στο νέο κιβούρι…»

127

49

__________________________________________________________ MNHMEΣ

Ομιλήσαμε πιο πάνω πως θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τούτη την πράξη, η οποία στη σημερινή εποχή αποτελεί βασική υποχρέωση, μιας και ο «ζωτικός χώρος», ιδία των μεγαλουπόλεων είναι ασφυκτικά μικρός. Υποχρεωτικά λοιπόν στις μεγαλουπόλεις επιβάλλεται η ανακομιδή, η δημιουργία οστεοφυλακίου, και η τοποθέτησή των οστών εκεί οριστικά πια ως τελευταία κατοικία του νεκρού… Ή εάν δεν το επιθυμούν οι οικείοι, η τοποθέτηση των οστών σε ειδικό υφασμάτινο σάκο μέσα στο «χωνευτήρι» του νεκροταφείου… Αντιθέτως τούτη η «ανάγκη» ήταν τουλάχιστον εκεί και τότε άγνωστος, άρα; Οι λόγοι προφανώς ήταν ένα κράμα αρχέγονης πίστης με τις υπάρχουσες δεισιδαιμονίες, φόβους και στερεότυπα αιώνων. Θεωρείτο περίπου καταστροφή, εάν κατά την ανακομιδή εύρισκαν το σώμα του νεκρού άλιωτο… Άμεσα αποδίδονταν τούτη η κατάσταση «εις τον αμαρτωλόν βίον του εκλιπόντος» και συνεπώς στη διαρκή τιμωρία του… Μάλιστα σύμφωνα με τη λαϊκή θυμοσοφία ο άλιωτος νεκρός λέγανε πως έγινε «χορτλαντί», δηλαδή, βρικολάκιασε… Αντίληψη που οδήγησε στη γνωστή κατάρα … «Χορτλαγιάσιν μεζάρ, μεζάρ κεζεσίν», δηλαδή «να βρικολακιάσεις και να πλανηθείς ανάμεσα των μνημάτων…» Ή στην σκωπτική αναφορά προς τους υπερήλικες γέροντες του χωριού που αντί να τους ονομάζουν «πουναμίς» δηλαδή έγινε «παλίμπαις», μεταχειρίζονταν τη λέξη «χορτλαμίς»… «βρικολάκιασε»… Έτσι προς ανακούφιση των δεινών, αλλά και τη μετέπειτα σωτηρία του νεκρού, έθαβαν και πάλι το σώμα, καλούσαν όταν το μπορούσαν τον οικείο Μητροπολίτη ή τους ιερείς του χωριού, που εύχονταν την άφεση των αμαρτιών «γονυπετών επί τάπητος τοποθετημένου πλησίον του τάφου».128 Παρατήρηση -Η αμάθεια αλλά και το καταπιεστικό περιβάλλον δημιούργησαν μια σειρά από «παράξενες» ιστορίες και «πιστεύω». Έτσι το άλιωτο σώμα του ’διναν ζωή λέγοντάς το «γόντζολο»…129 Πιστεύανε πως κυκλοφορούσε τις νύχτες και κακοποιούσε όποιον εύρισκε…πως έπιανε τους κακομοίρηδες κοντά στο νεκροταφείο και τους έπαιρνε κοντά του, πως η ψυχή του για να αναπαυθεί θα έπρεπε οι δικοί του άνθρωποι συνεχώς να τον μνημονεύουν στην εκκλησιά, πως, πως, πως…

-Η «καταγωγή», επίσης, της ιδέας του βρικόλακα είναι αρχαιότατη. Ξεκινά από τα Ομηρικά Έπη με την πεποίθηση πως «εθεώρουν πλανώμενον τον άταφον νεκρόν», την αναφορά του Πλάτωνα «..το δε βαρύ και γαιώδες και ορατόν τούτο έχουσα η τοιαύτη ψυχή βαρύνεται τε και έλκεται πάλιν εις τον ορατόν τόπον, ώσπερ λέγεται, περί τα μνήματά τε και τους τάφους κυλινδρουμένη, περί α δη και ώφθη άττα ψυχών σκιοειδή φαντάσματα…», για να τα «ξεπαστρέψει» μάταια και πρόσκαιρα, όπως αποδεικνύεται, η χριστιανική θρησκεία… Βλ. Ελένη Τζιούτζια ό.π. σ. 69, «Μετά 5-6 έτη εγίνετο συνήθως η ανακομιδή των λειψάνων του νεκρού, καθ ην εξαγόμενα ταύτα εκ του τάφου επλύνοντο δι ύδατος και οίνου και απετίθεντο επί τρεις ημέρας εν τω αγίω βήματι της εκκλησίας εντός λευκού σακκιδίου, μεθ’ ο τελουμένου μνημοσύνου εν συλλειτουργία μεταφερόμενα απετίθεντο και πάλιν εντός του τάφου όπου ερραντίζοντο δι αφθόνου οίνου κομιζομένου υπό των συγγενών γυναικών. Κατόπιν εγίνετο υποδοχή κατ’ οίκον και προσφέρετο ρακή, σταφίδες ή μέλι και καφές εις τους προσερχόμενος να ευχηθώσι το “αιωνία η μνήμη”…».

128 Μικρασιατικά Χρονικά ό.π. σελ 331 και Ελένη Τζιούτζια ό.π. σελ 70 129 Γ. Μαυροχαλυβίδης ό.π.σελ 313

50

__________________________________________________________ MNHMEΣ Διότι «βρυκόλακας ή βορκόλακας…τοιούτοι λέγονται οι νεκροί, ων τα σώματα μένουσιν αδιάλυτα και πιστεύουσιν ότι τούτο προέρχεται εκ κατάρας ή αρχιερατικού επιτιμίου, ο δε δαίμων εισερχόμενος εν τοις τοιούτοις σώμασι κινεί ταύτα ούτω νεκρά όντα και επισκέπτεται τας συγγενικάς οικίας καθ’ όλην την νύκταν. Δι ο υπάρχει και η φράσις “τι βορκολακιάζεις και δεν κοιμάσαι” φεύγει δε ευθύς ως φωνήσαι ο αλέκτωρ. Επιδεινούσι δε την δεισιδαιμονία ταύτην ο φόβος και η φαντασία… Η περί βρυκολάκων ιδέα προήλθε βεβαίως εκ το φωσφορούχου υδρογόνου, όπερ προκύπτον εκ της σήψεως διαφόρων οργανικών ουσιών ή πτωμάτων και εν καιρώ θέρους πλανώμενον νυκτός επί των ελών και νεκροταφείων ανάπτει ερχόμενον εις επαφήν μετά του οξυγόνου του ατμοσφαιρικού αέρος. Η φλοξ δε φερομένη υπό του ανέμου τήδε κακείσε λαμβάνει διάφορα σχήματα άτινα εν αγνοία και φαντασία του λαού ωνόμασε βρυκόλακας…»130

130

Σαραντίδης Αρχέλαος ό.π. σελ 89

51

__________________________________________________________ MNHMEΣ Εξομολογήσομαί σοι, Κύριε ο Θεός μου, εν όλη καρδία μου και δοξάσω το όνομά σου εις τον αιώνα… ότι το έλεός σου μέγα επ’ εμέ και ερρύσω την ψυχήν μου εξ άδου κατωτάτου Ψαλμός ΠΕ στ 12-13

Τα των κληρικών… Προαναφέραμε στο οικείο κεφάλαιο πως η ταφή των νεκρών γινότανε σε οργανωμένα κοιμητήρια, εκτός απειροελάχιστων εξαιρέσεων οι οποίες πραγματοποιούνταν στον αύλειο χώρο της εκκλησίας. Εξαιρέσεις οι οποίες περιλάμβαναν τους εύπορους κυρίως κατοίκους, ύστερα φυσικά από την καταβολή σεβαστού ποσού στο ταμείο της εκκλησίας, η οποία «εξουδετέρωνε» τις όποιες αντιρρήσεις. Οι λόγοι προφανείς… Προβολή, ικανοποίηση μιας εσωτερικής επιθυμίας- πίστης πως έτσι «είναι το πρέπον» κλπ. Βεβαίως και το επισημαίνουμε αυτό, τούτες οι ταφές ήταν σπανιότατες, μιας και το κοινωνικό σύνολο επέβαλε την ταφή σε οργανωμένους χώρους, περιφραγμένους, και αρκετά μακριά από τα τελευταία σπίτια του χωριού, προς αποφυγή μολυσματικών νόσων αλλά και άλλων παρενεργειών. Οφείλουμε όμως να τονίσουμε πως τούτη η πρακτική ήταν γνωστή και συνηθισμένη στις ταφές κληρικών. Ιδιαίτερα μάλιστα για τους ιερομόναχους κάτι το φυσιολογικό, μιας και θάβονταν όχι μόνο σε συγκεκριμένο χώρο εντός του περιβόλου του μοναστηριού, αλλά ακόμα και μέσα στον ίδιο το ναό. Χάριν παραδείγματος να αναφέρουμε πως στην κοιλάδα του Γκιόρεμε, όπου υπάρχει μια πλειάδα ναών, είναι εμφανέστατα τα σημάδια τάφων, οι λάκκοι δηλαδή σκεπασμένοι σήμερα με σχάρες, εντός του χώρου του κάθε ναού, στο πάτωμα, αλλά και εγκάρσια στους τοίχους… Για την ιστορία αναφέρουμε μερικές περιπτώσεις επιφανών ανδρών μα και κληρικών, που τάφηκαν όπως προαναφέραμε, και τις οποίες καταγράψαμε από το βιβλίο και όχι μόνο, του Αναστασίου Λεβίδη, «Αι εν μονολίθοις Μοναί της Καππαδοκίας και της Λυκαονίας»: 1- «…έκαστον κελλίον έχει το εαυτού θυσιαστήρον, ήτοι παρεκκλήσιον…έξω δε του θυσιαστηρίου παραπλεύρως των τοίχων θέσεις εν αις σχηματίζοντες εαυτοίς την πέτραν ζώντες μεν εκάθευδον, αποδημούντες δε προς Κύριον εθάπτοντο ως επί το πολύ δε εν τω μέσω των κελλίων…»131 2- «Τα δε Ζήλα εισί τα σήμερα σωζόμενα, ένθα υπάρχουσι πολλαί αρχαίαι εκκλησίαι, ων μια ην η των δώδεκα Αποστόλων. Πέριξ δε υπάρχουσι πολλά μοναστήρια, το του προφήτου Ηλιού, ου εν τω περιβόλω αρχαία μνήματα μετ’ επιγραφών ως: “Ισίδωρος Ρωμανού Άθη τη θυγατρί ανέστησεν” … “Τιμόθεος..νέωνος Αντιγόνω τω αδελφω μνήμης ένεκα”132 131

Αναστάσιος Λεβίδης Αι εν μονολίθοις μοναί της Καππαδοκίας και της Λυκαονίας εν

Κων/πολει 1899, σελ 19 132 Ό.π. σελ 116

52

__________________________________________________________ MNHMEΣ 3- «….Ο ναός παρά τοις οθωμανοίς Γηλανλή κίλισε καλείται. Υπάρχει δε το επιτύμβιον επίγραμμα “ενθάδε κείται Κοσμάς ο Πρεσβύτερος”…»133 4- «…ήτις τανύν παρά τοις ελληνοφώνοις καλείται Ποτόμια…υπήρχε ναός βυζαντινός όστις τιμώμενος επ ονόματι της Γεννήσεως της Θεοτόκου…ανέγνων τα εξής επιγράμματα: -“εκοιμήθη ο δούλος του Θεού Δούκας υιός του Γρηγόρη έτους 6801 μηνί Απριλίω και έθεντο εν τη αγία Μονή ταύτη έτει 6810” -“Ετει 6801 εκοιμήθη ο δούλος του Θεού Κουλεπής ανέθεντο αυτόν εν τη αγία Μονή της μητρός Θεού”…»134 5- «…ένδον δ’ αυτού εισελθών τις δια μικράς θυρίδος ευρίσκει λελατομημένον μνήμα του ηγουμένου μετ’ επιγραφής “εγώ ο βαθύστροκος ο αββάς ο πολλά…εις τον ναόν τούτον και μετά αποθανόν ένθα κατάκειμαι και ένθα ετέθην μηνί…»135 6- «…Το μνήμα του ηγουμένου τούτου κείται έξωθεν της αυτής πύλης πλησίον του τοίχου φέρον το επίγραμμα: “ενθάδε κείται των μοναστών το κλέος. Αειμνήστου κτήτορος κυρού Ματθαίου και καθηγουμένου της Μονής ταύτης”…»136 7- «Ένδον της πύλης προς δυσμάς είνε και έτερον μνημείον μετά της εξής επιγραφής: “Ενταύθα κείται Πορφυρογεννήτων γόνος Μιχαήλ Αριμασχάνης έγγον του πανευγενεστάτου δισεγγόνου των αοιδίμων Πορφυρογεννήτων βασιλέων κυρού Ιω. Κομνηνού του Μαυροζώμη, υιός δε του ταπεινού Ιωάννου του Κομνηνού”…»137 8- «…αναγινώσκω το επίγραμμα τούτο ως εξής: “Ενθάδε κείμαι Κυριακός από πριγκήπων, χαίρων απήλθον τον πολύστονον ανθρώπων βίον, ω ο Θεός εδωρήσατο τιμάς αρχών αυτών των βασιλέων έχειν έως θανάτου πάντοτε αυξήσας ο Θεός ο και παρασχών ανθρώποις δύναμιν εβδομηκοντούτης δε γενόμενος παλινδρομήσατο προς τον ποιητήν και κριτήν των απάντων τον δικαιώσαντα εν οσίοις ”…»138 9-«…το του αγίου Γρηγορίου, ένθα υπό την αγίαν Τράπεζαν ευρέθη μνήμα μετ’ επιγραφής “ΕΝΘΑΔΕ ΚΕΙΤΑΙ ΙΓΝΑΤΙΟΣ ΙΕΡΕΥΣ”...»139 10-Μιαν ώραν μακράν των Καδήνων προς Δυσμάς κείται η κωμόπολις Φερτάκαινα έχουσα εκκλησίαν τρισυπόστατον επ’ ονόματι των Παμμεγίστων Ταξιαρχών ενταύθα επί επιτύμβιου πλακός ευρίσκεται η 133

Ό.π. σελ 117 Ό.π. σελ 136 135 Ό.π. σελ 141 136 Ο. π. σελ 157 …Σημ : Πρόκειται για τα μονή του αγίου Χαρίτωνος 137 Ό.π. σελ 158 138 Ό.π. σελ. 166 …Σημ: πρόκειται για την περιοχή της Ανακού 139 Ό.π. σελ 167 …Σημ : Πρόκειται για την περιοχή της Ανακού 134

53

__________________________________________________________ MNHMEΣ εξής επιγραφή: “Μνήμης Θέκλης καλώς ζησάσης τον βίον”…140

140

Ο.π σελ 169

54

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Αγε νυν οι πλούσιοι, κλαύσανε ολολύζοντες επί ταις ταλαιπωρίαις υμών ταις επερχόμεναις. Ο πλούτος υμών σέσηπε και τα ιμάτια υμών σητόβρωτα γέγονεν, ο χρυσός υμών και ο αργυρός κατίωται και ιός αυτών εις μαρτύριον υμίν έσται ΄ και φάγεται τας σάρκας υμών ως πυρ…» Ιακώβου κεφ ε στ 1-3

Η μέρα των νεκρών…

-Θύμησες και πρακτικές πανάρχαιων ταφικών εθίμων. Ουδείς γνωρίζει το πώς και το πότε… Απλά κάπου στο διάβα που χρόνου πήρε την «τελική» μορφή, καθιερώθηκε ένα «τυπικό» στηριγμένο σε δοξασίες αρχέγονες, βαθιά ριζωμένα «πιστεύω» για τη μεταθανάτια ζωή, τον κόσμο των νεκρών, τις πολλαπλές ανάγκες του… Έτσι καθιερώθηκε η «Μέρα των νεκρών», από τα παλιά…που την υιοθέτησε ο χριστιανισμός επενδύοντας την με βασικά δόγματά του… Τη δεδηλωμένη πίστη και του δικού του κόσμου για τη ζωή μετά θάνατο… Αλλά με συνθετικά στοιχεία μιας συγκεκριμένης ομάδας στο κοινωνικό γίγνεσθαι… Τώρα, παρά τα όποια διδάγματα του Ναζωραίου οι αντιλήψεις τους συνεχίστηκαν να έχουν περίβλημα υλιστικό…πως τα πνεύματα των νεκρών είχαν ακόμα και τότε ανάγκες που έπρεπε να καλυφθούν, μια κάποια ανακούφιση, αναψυχή, καλυτέρευση, γαλήνη, ηρεμία…. Κατά συνέπεια, ως μια πρώτη εκδήλωση -προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση, τα διάφορα μνημόσυνα που συνοδεύονταν με την κατανάλωση κυρίως κόλλυβων141… Αλλά και ορισμένα άλλα πλέον σημαντικά… Η διανομή ρούχων και φαγητών στους απόρους, ανοίγματα πηγαδιών,142 η περιποίηση των ψυχών κατά τα Δωδεκάμερα αλλά κυρίως αυτή της «Μέρας των νεκρών».

-Έτσι μέσα στη γενική χαρά της Λαμπρής λαμβάνονταν πρόνοια για να μην ξεχαστούν… Ανήμερα λοιπόν της Δεύτερης Ανάστασης γίνονταν γενική εξόρμηση στα μνήματα. Τα οποία βεβαίως είχαν δεόντως και πρεπόντως καλλωπίσει με τον εφοδιασμό κεριών, λιβανιού, λουλουδιών, γενικού καθαρισμού… Όλη η οικογένεια, μια παρέα. Εκεί λοιπόν καλούσαν τους ιερείς οι οποίοι διάβαζαν τις σχετικές ευχές από «μορμόρι σε μορμόρι»,143 ανάγνωση «τεθνεώτων και ζώντων» και στη συνέχεια διανομή και βρώση φαγητών και λοιπών παρασκευασμάτων… Χρησιμοποιώντας ως σοφρά την ταφόπλακα και καθισμένοι τριγύρω του τάφου…

141

Τεγόπουλος- Φυτράκης Ελληνικό Λεξικό, σ. 387, «Κόλλυβα= μικρά νομίσματα και μικρά στρογγυλά γλυκίσματα, αλλά και βρασμένο στάρι με ζάχαρη που μοιράζεται στα μνημόσυνα για μακαρισμό των νεκρών».

142 Το άνοιγμα του πηγαδιού, αλλά και η δημιουργία μιας βρύσης είναι κυρίως τάματα του μουσουλμανικού κόσμου σπουδαιότατης σημασίας λόγω του άνυδρου της περιοχής… Συνήθεια που υιοθετήθηκε εν πολλοίς και από τον χριστιανικό κόσμο 143 Μαρτυρία Σαρμουκασίδη Ευσταθίου, ό.π.

55

__________________________________________________________ MNHMEΣ Με παρασκευάσματα του τύπου σουγγάτου, κρέατος, κόκκινων αυγών144 με ψωμάκια γιατί βαθιά πιστεύανε πως «…και οι πεθαμένοι τρόπο τινά κάνανε το Πάσχα τους, ως τρώγοντας και οι πτωχοί αντανάκλαγε στη καλυτέρεψη της θέσης των προσφιλών νεκρών κατά το “ο ελεών πτωχόν δανείζει τω Θεώ” ..»145

144

Σύμφωνα με μαρτυρίες στα Φάρασα την μέρα αυτή στα μνήματα γίνονταν κατά κάποιο τρόπο και «διαγωνισμός τσουγκρίσματος αυγών…»

145 Γ. Μαυροχαλυβίδης ό.π. σελ 301

56

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Μη πλανάσθε, Θεός ου μυκτηρίζεται Ό γαρ εάν σπείρη άνθρωπος τούτο και θερίσει. Ότι ο σπείρων εις την σάρκα εαυτού εκ της σαρκός θερίσει φθοράν, ο δε σπείρων εις το πνεύμα εκ του πνεύματος θερίσει ζωήν αιώνιον το δε καλόν ποιούντες μη εκκακώμεν καιρώ γαρ ιδίω θερίσομεν μη εκλυόμενοι» Προς Γαλάτας κδεφ στ στ 7-8

Τραγούδια του πένθους…μοιρολόγια

146

Έχουμε ήδη αναφέρει στο οικείο κεφάλαιο πως το μοιρολόι ήταν θρηνητικό τραγούδι για τον αγαπημένο νεκρό, συνήθεια διατηρούμενη ακόμα και σήμερα, φτιαγμένη στη στιγμή με αυτοσχέδιους στίχους. Στίχους που είχαν να κάμουν με το παίνεμα των αρετών του θανούντος, το άδικο του χαμού του, το τι αφήνουν πίσω, την καλή κυρά, τα παιδιά που τον λάτρευαν, το βιος του όλο… Σε τέσσερις, κατά την άποψη ορισμένων ερευνητών147 του χώρου, χρησιμοποιούμενους σκοπούς που άλλαζαν χωρίς καμία προειδοποίηση, χωρίς καμία παραφωνία, με την «πρώτη» να οδηγεί λέγοντας την αρχική λέξη και να ακολουθούν οι υπόλοιπες σιγά μα σταθερά…απλά όπως η κουβέντα τα φέρνει… Και κάτι ακόμα. Για τη διατήρηση του μέτρου μεταχειρίζονταν τη λέξη «λελέ»…προερχόμενη από τα παλιά… από το αρχαίο σχετλιαστικό «ελελέ». Σε μια τραγική σύναξη όπου ο πόνος του ενός είναι και του άλλου… Εμείς με τη σειρά μας προσπαθήσαμε, ανακαλύψαμε, καταγράψαμε και παρουσιάζουμε δυστυχώς ελάχιστα εξ αυτών των μνημείων του λόγου148…

Το μνήμα Τι έχεις μνήμα και βογγάς και βαριαναστενάζεις, μην είν’ το χώμα σου βαρύ κ’ η πλάκα σου μεγάλη; Δεν είν’ το χώμα μου βαρύ κ’ η πλάκα μου μεγάλη μον’ ήρτες κα με πάτησες απάνω στο κεφάλι και ρούφηξες το αίμα μου σαν το χλωρό σουγκάρι.

Θρήνος κόρης … Σήκω εσύ, γλυκύ μ’ παππά, να διης τ’ αρχοντικό σου, να διης τα εγγονάκια σου και τα παιδιά σου γύρω. Να διης κ’ εμέ την έρημη την μαυροφορεμένη.

146

Ιλιάς Τα στ 301-302 «Ως έφατο κλαίουσ’ επί δε στενάχοντο γυναίκες, Πάτροκλον πρόσφασιν, σφων δ’ αυτών κήδε’ εκαστη» 147 Μικρασιατικά Χρονικά τ. 13ος σελ 59 148 Διατηρείται ορθογραφία

57

__________________________________________________________ MNHMEΣ Από μικρό ‘ςτα βάσανα μεγάλη μέσ’ ‘ς τις λύπαις. Είχα εσέν’ παρηγοριά και στήιγμα δικό μου, τώρα και συ με αφήκες ‘ς τους πέντε δρόμους μέσα, είδιετε φιληνάδες μου, τι έν η ατυχία! Είδιετε πειο χειρότερη και πειο άτυχη κόρη, τι να σε πω αϊ μάννα μου, γιατί να με γεννήσης, εδώ μέσα ςτα βάσανα ‘ςτον ψεύτικο τον κόσμο.

Θρήνος συζύγου… Πώς με αφήνεις, μάτα μου, εδώ ολομόναχη, εμένα την παντέρημη με τα τρία παιδιά σου. Αφήκες σπήτια όμορφα, αυλαίς μαρμαρωμέναις, αφήκες και τρία ορφανά στα μαύρα βουτημένα. Ρίξε το χώμα σου μεριά, την πλάκα σου ‘ς την άλλη κ’ εύγα νακούσης κλάματα και μαύρα μοιρολόγια.

Θρήνος πεθεράς Νύφη μου, μη μαραίνεσαι και μη παραπονιέσαι, μη λες άλλο δεν μ’ αγαπούν, δεν θέλουν να με ξεύρουν. Νύφη μ’ σε κλαιν’ οι συγγενείς, σε κλαίει ούλος ο κόσμος, κι όπως σε κλαίει ο πεθερός, κανένας δε σε κλαίει. Για σηκ’ απάνω νύφη μου, και μη αναστενάζεις…

Θρήνος της νύφης Με τι πουδάρια να σκωθώ κα χέρια να’κουμπίσω, τα ήπατα μου κόφτανε, τα πόδια μου τζακώθαν, τα χέρια μ’ εκρεμάστανε, το σώμα μ’ ελυγίστην.

Το θανατικό Τ’ πάνου κόσμου τα καλά, ο αφορισμένος τα χαλάει, και η μαύρη γη α χαίρεται κι αυτή τα καμαρώνει που καταπίνει νιους και νιες, που τρώει τους λεβέντες και καθαρίζει αιθέρια κορμιά καλά καμαρωμένα.

Διάφορα ατελή…

-Ακόμα δεν απέθανα κι ανάψαν τα κεριά μου, πήραν και την αγάπη μου από την αγκαλιά μου…

-Σου παραγγέλνω μαύρη γη και συ αραχνιασμένο χώμα, αυτούς τους νιους που σου ’στειλα, μην τους περιφρονήσεις. Δος τους να φαν, δος τους να πιουν, να ψιλοτραγουδήσουν. Να πουν τραγούδια θλιβερά και παραπονεμένα, Γιατ’ έχουν πόνο στην καρδιά και δεν το φανερώνουν. Γιατί αφήκαν γυναίκες νιες, παιδιά, μανάδες φίλους…

58

__________________________________________________________ MNHMEΣ

-Μάνα πώς θα τα κατιβείς τ’ Άδη τα σκαλοπάτια, που’ νιν ψηλά σαν τα βουνά, βαθιά σαν τα πηγάδια.

-Παρακαλού σι σκούλουκα, σκίβγου φιλού σι χώμαν, μημ πάεις κι τανύσεις του τ’αγγελικόν του σώμα -Πεθαίνω φίλοι κλαίτε με και σεις εχθροί χαρείτε, και σεις γυναίκα μάνα και παιδιά τα μαύρα ενδυθείτε…

-Έρχεται ο χάρος, βλέπω τον, καβάλα στ’ άλογό του, σιγά, σιμά, και σταθερά, να πάρει τον λεβέντη, ψυχούλα όμορφη, λεβέντισσα, μα βαριά θε λαβωμένη…

-Η μάνα… Μια κοπελιά στολίζεται να δει τον κάτω κόσμο, παίρνει πετά τη ρόκα της, τη χώνει στη φωτιά της, κλειδώνει πόρτες και παράθυρα, τα διπλομανταλώνει, πετάει στους γειτόνους τα κλειδιά, τούς κρένει, τούς μιλάει. Έχετε γεια γειτόνοι μου, καλοί μου φίλοι γεια σας. Φεύγω ταξίδι μακριά, μονάχη δίχως τέλος. Πάω στο λησμονότοπο, στου κάτω κόσμου μέρος. Να μου κοιτάτε τα παιδιά, να τα γλυκομιλάτε Ελλάξαν κι στολίσαν τουν, κι βάλαν τουλ λουλούδια, κι στης μανάς του τηγ καρτιάν, αφτουύνα καρβούνια. Μισεύγει κι απουχαιρετά τηχ χώραγ γύρου γύρου, κι αφήνει τηγ γυναίκα του σαμ μαραμένουφ φύλλουν Της μάνας Να’χιν η χάρους δυο πιδιά να πέθανιν του ένα, να πγει κι κείνους τουγ καμόν που πότισιν ιμέναν

59

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Αναστήτω Θεός και διασκορπισθήτωσαν οι εχθροί αυτού και φυγέτωσαν από προσώπου αυτού οι μισούντες αυτόν. Ως εκλείπει καπνός, εκλιπέτωσαν. Ως τήκεται κηρός, ούτως απολούνται οι αμαρτωλοί από προσώπου του Θεού. Και οι δίκαιοι ευφρανθήτωσαν αγγαλλιάσθωσαν ενώπιον του Θεού, τερφθήτωσαν εν ευφροσύνη» Ψ. ΞΖ στ. 2-5

Κανονισμός περί ηθών και εθίμων… Ο κανονισμός που παρατίθεται συντάχθηκε από τη Σχολική Εφορεία της Κοινότητος Συλλάτων της Καππαδοκίας, φέρει την ημερομηνία 10η Σεπτεμβρίου του έτους 1897 και αναφέρεται στα ήθη και τα έθιμα του τόπου… Επιβάλλοντας συγκεκριμένες πρακτικές, τρόπους συμπεριφοράς, σύμφωνους με τα «πατρώα» και τα από αιώνιων ισχύοντα. Με βάση μια λογική επηρεασμένη από τους θρησκευτικούς κανόνες, την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, τη συνοίκηση με το μουσουλμανικό στοιχείο και τον επαπειλούμενο κίνδυνο για σημαντικότατες αποκλίσεις…Που οδηγούσαν στην αποξένωση, την διαφορά, την απειθαρχία των νέων αλλά και τη υιοθέτηση «ξένων» συνηθειών που κατά την άποψή τους διέλυαν ή υπήρχε κίνδυνος διάλυσης των κοινωνικών δομών του χωριού… Έτσι με βάση τα παραπάνω διερεύνησαν, μελέτησαν, κατέγραψαν και κωδικοποίησαν τις «πρέπουσες» συμπεριφορές. Ένα παράξενο κράμα θρησκευτικού πουριτανισμού των δυο μεγάλων θρησκειών επενδυμένο με ψήγματα αστικής νοοτροπίας, πλουτισμού, και μιας νέας αντίληψης για τη ζωή… Ενός κανονισμού που δεν επιβάλλει το τι «δέον γενέσθαι», αλλά το τι «δέον αποφεύγειν» και μόνο κανείς σε θέματα όπως, του αρραβώνος, του γάμου, της βάπτισης, της κηδείας... Επιβάλλοντάς τες δημόσια, με την απειλή μάλιστα φοβερών απειλών… Απειλών, «Δαμόκλειος σπάθη», όπως του αφορισμού, της κατάρας, των χρηματικών ποινών και της διαπόμπευσης. Εμείς με τη σειρά μας τον παραθέτουμε αμέσως με την επισήμανση πως πρόκειται περί ενός πολυτιμότατου μνημείου του γραπτού λόγου, ενός από τα πλέον σπάνια έγγραφα που διασώθηκαν στη λαίλαπα του ’22.

60

__________________________________________________________ MNHMEΣ

«Κανονισμός

συνταχθείς παρά της αυτόθι Σχολικής Εφορίας, περί των ηθών και εθίμων της εν επαρχία Ικονίου χώρας ημών Ζήλλης (Συλλάτων» τω 1897 τη 10η Σεπτεμβρίου. Επειδή παλαιόθεν ευλογία Χριστού επικρατούν τε και γίνονται απρεπή και πολυδάπανα τινα ήθη εν τη χώρα ημών, εν διαφόροις περιστάσεσιν, ήτοι εν γάμοις και ονομασία και άλλοις τοιούτοις καιροίς ους θέλομεν αναφέρει κατωτέρω υμάς ουν οι Σχολικοί Έφοροι ψηφισθέντες και συστηθέντες κατά τον κανονισμόν της χώρας μας, με μιαν και την αυτήν γνώμην και απόφασιν όλων Των ενθάδε ευρισκομένων πατριωτών και δια μέσου αυτού του Αρχιερέως ημών ούτος παρών ως επιστάτης και διοικητής της πατρίδος μας και βλέποντας την εποχήν και τον δυσχερή τούτον καιρόν, καθ’ ον ευρισκόμεθα, και λυπηθέντες τους συγκατοίκους μας και μάλλον τους πτωχούς μας αδελφούς χριστιανούς, εσπεύσαμεν όπως μετά φιλοπατριωτικής μερίμνης, σε όφελος και το συμφέρον και προς καλλωπισμόν και ευπρέπεια της πατρίδος μας απαλλάξωμεν και ελαφρόσωμεν αυτήν τε και αυτούς τους ιδίους συμπατριώτας μας από τον ζυγόν και το βάρος των τοιούτων απρεπών και πολυδαπάνων θυσιών, ΕΠΕΚΥΡΩΣΑΜΕΝ Δια μέσου κατάρας και αφορισμού149 παρά της Σεβασμιότητας ημών και εθέσαμεν μεγίστην τιμωρίαν τε και παιδείαν εις τους μη φυλάξαντας τα παρά της Εφορίας κατωτέρω απαγορευθέντα ενάρθρως ήθη τε και έθιμα, διότι όστις παραβεί εκ των απαγορευθέντων τούτων άρθρων αφ’ ενός μεν θέλει μείνει υπό κατάρας και αφορισμού, αφ’ ετέρου δε θέλει υποστεί μεγάλην χρηματικήν ποινήν εν τη ιερά ημών σχολή οιοσδήποτε, έστω είτε πλούσιος, είτε πένης είτε μικρός, είτε μέγας και εν γένει άπαντες κοινώς. Ιδού λοιπόν τα απαγορευθέντα άρθρα150.

Περί Θανάτου Άρθρον α Εις την κηδείαν του τεθνεώτος είναι συγκεχωρημένον να τον θρηνήσωσι οι συγγενείς του μέχρι της πύλης της εκκλησίας. Όταν λοιπόν αρχίσει η Νεκρώσιμος ακολουθία, είναι απαγορευμένον να τον θρηνήσωσι μέχρι τέλους. Άρθρον β Αι επισκέψεις αίτινες γίνονται το εσπέρας εις την οικίαν του αποθαμένου με «κωθώνια» να μη γίνωσι ούτε από τους άνδρας, ούτε από τας γυναίκας και να κάθονται εκεί και να φυλάγωσι δια να εξέλθει τράπεζα, το οποίον απαγορεύεται. Άρθρον γ Απαγορεύονται οι θρήνοι και οι οδυρμοί οίτινες γίνονται τα χαράγματα εις το μνήμα του αποθαμένου. Άρθρον δ Απαγορεύονται τα κλαψίματα τα οποία γίνονται από τας μελλονύμφους όταν έλθουν εις την στεφάνωσιν

149 150

Οι κατάρες και ο αφορισμός ήταν τα πλέον αποτελεσματικά όπλα για την καθυποταγή των μαζών. Διατηρείται η ορθογραφία κλπ

61

__________________________________________________________ MNHMEΣ Απαγορεύονται και αι από τας Μελλονύμφους γενόμεναι προσκυνήσεις επί την πέτραν του αποθαμένου συγγενούς. Παρατήρηση Το σκεπτικό της δημογεροντίας βασικά είναι σωστό. Προσπαθεί να μην διαταραχθεί η «τάξη» εξαιτίας του πλουτισμού, αλλά και των λοιπών συνηθειών που εισάγονταν από τους ξενιτεμένους… Την απαλλαγή των συμπατριωτών από τα δυσβάστακτα έξοδα πολυτελούς επίδειξης σε κάθε τομέα της ζωής. Κυρίως στις βαπτίσεις, τους αρραβώνες, τους γάμους, στην ένδυση και υπόδηση...μιας και τα φαινόμενα πλουτισμού- απόκλισης σε τούτες τις τελετές είχαν λάβει επιδημικές διαστάσεις από τους έχοντας και κατέχοντας, κόντρα σε μια πλειονότητα φτωχών – απορούντων συγχωριανών. Βεβαίως οι περί θανάτου προαναφερόμενες διατάξεις δεν είχαν να κάμουν με τα παραπάνω, αλλά κυρίως με «επιβαλλόμενες», περισσότερο κόσμιες και απλούστερες, συμπεριφορές.

62

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Περιέσχον με ωδίνες θανάτου, και χείμαρροι ανομίας εξετάραξάν με. Ωδίνες άδου περιεκύκλωσάν με, προέφθασάν με παγίδες θανάτου. Και εν τω θλίβεσθαί με επεκαλεσάμην τον Κύριον και προς τον Θεόν μου εκέκραξα.» Ψαλμός ΙΖ στ. 5-7

Κανονισμός της Ορθοδόξου κοινότητος της Μαλακοπής Εξίσου σημαντικός είναι και ο «Κανονισμός της Ορθοδόξου Κοινότητος της Μαλακοπής» τον οποίο διέσωσε ο Πέτρος Καρφόπουλος και παρουσίασε η ερευνήτρια Ελένη Τζιούτζια σε σχετικό πόνημα… Εμείς παρουσιάζουμε μόνο τις σχετικές περικοπές που αφορούν την παρούσα μελέτη, δηλαδή το θάνατο, με την επισήμανση πως τούτος περιλαμβάνει 184 άρθρα τα οποία καλύπτουν όλο το φάσμα της ζωής… « Ο Ικονίου Προκόπιος Επιβεβαιοί Ο παρών κανονισμός ανεθεωρήθη εν γενική πατριωτική συνελεύσει υπό την προεδρείαν της Α. Σεβασμιότητος του Μητροπολίτου ημών Αγίου Ικονίου Κυρ. Κυρίου Προκοπίου τη 8η Ιανουαρίου1914. Κανονισμός της Ορθοδόξου Κοινόιτητος Μαλακοπής Εν ονόματι της Παναγίας και της ομοουσίου Τριάδος. Χρήσασθε δικαισύνη, ω πρόκρτοι της Πατρίδος. Τας πωλήσεις και αγοράς γράφοντες δια γραφίδος, εάν θέλετε την κοινήν πρόοδον και ευτυχίαν της Πατρίδος κα της Σχολής και εκάστου καθ’ ιδίαν, μη εβλέπητε εις πρόσωπον μήτε εις την φιλίαν ίνα μη χάσητε την ουράνιο μισθοδοσίαν. Οι άδικοι εκ πατέρων έστωσαν αφωρισμένοι και τα άνω αγαθά από Χριστού στερημένοι τούτων επιποθούντες αεί έξετε σωτηρίαν παρά του Πάνδωρος Θεού αιτούντες ευδοκίαν. Εν Μαλακοπή 1870 Μαϊου 1 Άρθρον 129 Τα επί των βαπτίσεων, κηδειών, μνημοσύνων και άλλων περιπτώσεων δικαιώματα του ναού εισπράττουσιν οι επίτροποι συνωδά ταις οικείαις διατάξεσι του παρόντος κανονισμού και μετά των λοιπών εισπράξεων παραδίδουσι τη Εφορεία εν τέλει του μηνός.

63

__________________________________________________________ MNHMEΣ Άρθρον 139 Οι ιερείς ουδένα τακτικόν μισθόν λαμβάνοντες έχουσι τας εξής παρά των χριστιανών τακτικάς και εκτάκτους αποδοχάς. Παράγραφος β Δι εκάστην παράκλησιν ή αγιασμόν εις τους βουλομένους των ενοριτών γρ. ε (1) δια χρονιαιαν δε τοιαύτην γρόσια είκοσι (20) Παράγραφος δ Δια μνημόνευσιν ονομάτων κατά το τεσσαρακονθήμερον γρ δέκα (10) Παράγραφος ε Δια μνημόνευσιν ονομάτων εν προθέσει καθ’ όλον το έτος γρ. τεσσαράκοντα (40) Παράγραφος θ. Εν ταις κηδείαις ο ενορίτης γρόσια επτά και ήμισυ (7 ½), οι δε λοιποί ανά γρ. πέντε (5) έκαστος. Εν νηπιολειψάνοις ο ενορίτης γρ πέντε (5). Παράγραφος Ι Δια συλλειτουργίαν εν μνημοσύνοις κατά δυο κατηγορίας έκαστος ιερεύς ανά γρόσια δέκα (10) και πέντε (5) Παράγραφος ια Δι ευχέλαιον προσκαλούμενος κατ’ οίκον ανά γρόσια πέντε (5) έκαστος Παράγραφος ιγ Δια τραπέζας κολλύβων γρόσια δύο (2) Άρθρο 140 Εις τους εν εσχάτης ενδείας ως προς τας εν γένει αποδοχάς αυτών οι ιερείς φέρονται μετά της δεούσης συγκαταβάσεως. Επειδή δε οι μόνοι πόροι των ιερέων είναι οι εκ των ανωτέρω δικαιωμάτων αυτών, δέον οι χριστιανοί να πληρώνωσι αγογγύστως και τακτικώς πάσαν αυτών οφειλήν προς τους ιερείς. Εν εναντία περιπτώσει αναλαμβάνει η Εφοροδημογεροντία να υποβοηθήση τας εισπράξεις αυτών. Άρθρον 141 Προς κανόνισιν της τάξεως όσον αφορά τα τυχερά αυτών οι ιερείς οφείλουσι να συμμορφωθώσι προς τας κατωτέρω διατάξεις. Παράγραφος 3η Όταν τις αποθάνη το τεσσαρακονθήμερον επί του μνήματος αυτού τρισάγιον υποχρεούται ν’ αναγνώση ο εν τω ναώ εκείνω εφημερεύων ιερεύς, τα δε δικαιώματα λαμβάνει ο ενορίτης ιερεύς. Παράγραφος 8η Κατά τα ψυχοσάββατα έκαστος ιερεύς οφείλει να εκτελή τρισάγια των μνημάτων εν τη εκκλησία εις ην ανήκει ο ενορίτης του ως και κατά την Αγίαν και Μεγάλην Εβδομάδα ένεκα της αποστάσεως από την Μεγάλην Δευτέραν μέχρι της Αναστάσεως επίσης και κατά τα Χριστούγεννα έκαστος ιερεύς να ευρίσκεται εν τη εκκλησία εις ην ανήκουσιν οι ενορίται του. Παράγραφος 11η Έκαστος χριστιανός είνε ελεύθερος να προσκαλέση δια τον εν τη οικία του ασθενούντα δι ευχήν όντινα ιερέα θελήση και τα δικαιώματα λαμβάνει ο προσκαλούμενος ιερεύς. Άρθρον 145

64

__________________________________________________________ MNHMEΣ Τα κανονικά δικαιώματα των ιερέων επί γάμων, βαπτίσεων, κηδειών και μνημόσυνων καθορίζονται ως εξής. Κηδείαι Άρθρον 152 Επί κηδειών η εκκλησιαστική επιτροπή εισπράττει δια δαπάνας και δικαιώματα του ναού τας εξής τρεις κατηγορίας: Δια την Α γρόσια 30 Δια την Β γρόσια 20 Δια την Γ γρόσια 10 Άρθρον 153 Οι εν εσχάτη ένδεια κηδεύονται δωρεάν. Άρθρον 154 Αι ανωτέρω κατηγορίαι έχουσιν ως έπεται: Εν τη Α ψάλται, φωταψία τριών πολυελαίων Εν τη Β φωταψία δύο πολυελαίων Εν τη Γ φωταψία ενός πολυελαίου Άρθρον 155 Οι ψάλται κατά την Α κατηγορίαν αμείβονται εκ μέρους των οικείων του κηδευομένου έκαστος δια γρ. πέντε (5). Οι κανδηλανάπται κατά τας τρεις κατηγορίας δια γροσίων 3, 2 και 1. Οι δε υπό της Εφορείας ωρισμένοι νεκροφόροι ανά 2 γροσίων. Άρθρον 156 Από της οικοδομής δυο νεκροταφείων εν εκατέρω των εκκλησιών υποχρεούνται πάντες να θάπτωσι τα των οικείων λείψανα εν αυτοίς, επίσης δε και οι κατόπιν μνημοσύνου ανακομιδήν ποιούμενοι των λειψάνων των οικείων αυτών υποχρεούνται να μεταφέρωσι τα οστά αυτών εν τοις νεκροταφείοις. Οι βουλόμενοι να θάπτωσι τους οικείους αυτών εν τω αυλογύρω του ναού οφείλουσι να καταβάλωσιν εις το ταμείον του ναού λίρας δέκα Τουρκίας. Παρατήρηση Τούτη η πρακτική, κυρίως του μουσουλμανικού κόσμου, αν και σπάνια για το ορθόδοξο στοιχείο, υπήρχε καλύπτοντας τις «ανάγκες» αστικού πληθυσμού… Ή καλύτερα μιας ιδιαίτερης τάξης εύπορων δημογερόντων που θέλοντας να καλύψουν τις όποιες ανασφάλειές τους και την διατήρηση της υστεροφημίας τους με κάθε τρόπο, χρυσοπλήρωναν αρκούντως για τούτο. Με την ταφή τους στον αύλειο χώρο της εκκλησίας, πίσω από το ιερό συνήθως και την κατασκευή ενός «σπουδαίου μαρμάρινου μνήματος»151 Να σημειώσουμε επίσης πως τούτη η συνήθεια ήταν γνωστή εκεί και τότε, αλλά και σε σπάνιες περιπτώσεις σήμερα, για σημαντικούς ιερωμένους. Κληρικούς τους οποίους οι τοπικές κοινωνίες τιμούσαν και αναγνώριζαν με αυτόν τον τρόπο. Μνημόσυνα Άρθρον 157 Επί μνημοσύνων εισπράττει το ταμείον των ναών δια δαπάνας και δικαιώματα αυτών κατά τας εξής κατηγορίας: 151

Μαρτυρία Βασιλείου Τσιτσόπουλου, ό.π.

65

__________________________________________________________ MNHMEΣ Α περίπτωσις, εν μονοεκκλησία: Δια την Α γρ 80 Δια την Β γρ. 60 Δια την Γ γρ. 50 Β περίπτωσις, άνευ μονοεκκλησίας Δια την Α γρ 50 Δια την Β γρ.30 Δια την Γ γρ. 20 Άρθρον 158 Αι κατηγορίαι αύται εν αμφοτέραις ταις περιπτώσεσιν έχουσιν ως εξής: Δια την Α άμφια και σκεύη τα καλλίτερα, ψάλται φωταψία όλων των πολυελαίων Δια την Β τα αυτά περίπου άμφια και σκεύη, ψάλται, φωταψία δυο πολυελαίων εκτός του ενός τακτικού. Δια την Γ φωταψία ενός πολυελαίου εκτός του ενός τακτικού. Άρθρον 159 Οι ψάλται κατά τας δυο πρώτας κατηγορίας αμείβονται υπό των τελούντων το μνημόσυνο δια γρ. δέκα (10) και πέντε (5). Οι κανδηλανάπται δια γροσίων 3, 2, 1. Άρθρον 182 Εν ταις εθιμοτυπίαις, οίον επισκέψεων, γάμων, βαπτίσεων και λοιπών, καθήκον παντός πολίτου είνε να επιδιώκη το σεμνόν και απέριττον δι ο και υποχρεούνται πάντες να συμμορφώνται προς τας περί τούτων εκάστοτε διατάξεις της Εφοροδημογεροντίας. Επί πάσι δε απαγορεύονται διαρρήδην: 12- τα οινοπνευματώδη ποτά επ’ εκκλησίαις εις τα μνημόσυνα διαρρήδην απαγορεύονται. Παρατήρηση Ο ανωτέρω κανονισμός σε αντίθεση με τον κανονισμό της κοινότητος των Συλλάτων εμπεριέχει κυρίως διατάξεις διοίκησης και τιμολογιακής πολιτικής…

66

__________________________________________________________ MNHMEΣ «Ωσεί τραυματίαι καθεύδοντες εν τάφω, ων ουκ εμνήσθης έτι και αυτοί εκ της χειρός σου απώσθησαν Έθεντό με εν λάκκω κατωτάτω, εν σκοτεινοίς και εν σκιά θανάτου…» Ψαλμός ΠΖ στ. 6-7

Η διαθήκη και το μοίρασμα… Παρακάτω παραθέτουμε δύο από τις πολλές διαθήκες που βρήκαμε στον Κώδικα της Κοινότητος Συλλάτων και της Νεβ-σεχίρ που κατά την άποψή μας παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

-Για τον τρόπο σύνταξή τους…

-Τη διανομή- μοίρασμα της περιουσία του διαθέτη, μεταξύ των οποίων και η πρόνοια για τον τάφο και τις λοιπές «συνήθειες» που είχαν να κάμουν με την κηδεία και τα λοιπά…

-Το «δέσιμο» των ενδιαφερομένων μερών για την ακριβή τήρησή τους. α Διαθήκη της Παρασκευιάς σύζ. Δημητρίου Καράκιζ της 23ης Σεπτεμβρίου 1879, καταγεγραμμένης εις την σελίδα 25 του Κώδικα της κοινότητος των Συλλάτων. «Εν έτει Σωτηρίω 1879, Σεπτεμβρίου 23, η υποφαινομένη Παρασκευιά, σύζυγος του ποτε Δημητρίου Καράκιζ, γινόσκουσα το άδηλον του θανάτου και φοβούμενη μήπως τύχη ανέτοιμον, άνευ δηλαδή να διατάξω τα περί εμαυτήν, σπεύδω εν όσο έχω υγειά τον νου μου και σώας τας φρένας μου, να διατάξω τα περί εμαυτόν και επιτελέσω τα τελευταία μου χριστιανικά καθήκοντα, προς αποφυγήν διενέξεων και φιλονικιών των μεταγενεστέρων, δηλαδή τέκνων μου. Δι όλα ταύτα διορίζω επίτροπον πληρεξούσιον τον υιόν μου Γεώργιον όπως εκπληρώσει τα γεγραμμένα κατά γράμμα εις τα ανήκοντα μέρη. Από τα 3.000 γρόσια τα οποία έχω εις τον ως άνω ειρημένον υιόν μου Γεώργιον, εκ των οποίων, τα μεν 2.000 γρόσια διαθέτω εις διάφορα μέρη, από τα δε έτερα 1.000 γρόσια, τα μεν 200 γρόσια να δοθούν εις την κόρην μου Συγενείαν, τα δε έτερα 800 γρόσια να εξοδεύονται εις τα διάφορα χριστιανικά μου καθήκοντα. Ιδού δε τα μέρη εις τα οποία διαθέτω τα ως άνω ειρημένα 2.000 γρόσια. Τα άνω ειρημένα 3.000 γρόσια μένουν άνευ ομολόγου, αλλά είναι καταχωρημένα εις τον κώδικα του εν Κωνσταντινουπόλει εργαστηρίου μας, επάνω στον Γεώργιον. Α- Εις την εκκλησίαν της χώρας μας των ΙΒ Αποστόλων 250 γρ. Β- Εις το σχολείον της χώρας μας 250 γρ. Γ- Εις την εκκλησίαν του Αγίου Γεωργίου 100 γρ. Δ- Ει τον Προφήτην Ηλίαν 50 γρ. Ε- Εις την Αγίαν Παρασκευιάν 50 γρ. Στ- Εις τον Άγιον Γεώργιον Ανακού 50 γρ. Ζ- Εις την εκκλησίαν του Αγ. Βασιλείου Δήλας 100 γρ.

67

__________________________________________________________ MNHMEΣ Η- Εις τους διαφόρους πτωχούς 250 γρ. Θ- Εις το εν Κωνσταντινουπόλει ορφανοτροφείον 250 γρ. Ι- Εις όλα τα εγγόνια μου από ένα εικοσάρικο φλουρί 300 γρ. ΙΑ- Εις τους χριστιανούς επάνω εις το λείψανό μου 100 γρ ΙΒ- Εις την εκκλησίαν πάλιν, δια το μνήμα μου 250 γρ. άθροισμα 2.000 γρ Επειδή δε ο υιός μου Γεώργιος λείπει εις Κωνσταντινούπολιν, διορίζω τον Μιχαήλ Γρηγοριάδην Κοσμόπουλον επίτροπον, ίνα αναλάβη το καθήκον, να λάβη τα ως άνω ειρημένα χρήματα και να τα διαμοιράσει εις τα μέρη των. Όθεν και προς ένδειξιν και ασφάλειαν, υπογράψει εκ μέρους μου ο ιερεύς της χώρας μας και εγώ βάλλω το σημείον του σταυρού. Δια την αγράμματην Παρασκευιάν σίζιγον του ποτέ Διμιτρίου, υπογράφω εγώ ο πνευματικός πατήρ π.π. Διονύσιος και εκίνι βάλι το σημείον του Τιμίου Σταυρού.»152

Βασίλειος Δημητρίου στρέχω Φωσγγαρινια Διμιτρίου στρεχτή + Ευγενία Διμητρίου στρεχτή + Σημευτή Διμιτρίου στρεχτή +

1

Συλλογή Νεβσεχίρ Γ,Α.Κ Μακεδονίας Έγγραφο Αριθμός 2. « Εν ονόματι της Αγίας και Αδιαιρέτου Τριάδος Επειδή δια το παράπτωμα του πρωτόπλαστου άπαντες υποκύπτομεν εις το μοιραίον της (δυσανάγνωστος λέξη) δρέπανον του αμείλικτου και απηνούς θανάτου, δεν γιγνώσκομεν δε την ώραν ουδέ την στιγμήν καθ’ ην, ως ο εν νυκτί ερχόμενος κλέπτης αρπάζει ημάς, αποφάσισα η υπογεγραμμένη υπήκοος Οθωμανίς εξ ορθοδόξων γεννηθείσα κάτοικος της πόλεως ταύτης, προσκυνήτρια Μαρία Μ. Βόγα, όπως διαθέσω εν όσω σώας έχω τας φρένας τα υπάρχοντά μου κατά το δοκούν μοι προς αποφυγήν δυνατών διαφορών και διαδικασιών μετά τον θάνατόν μου αγώνων. Εν πρώτοις από καρδίας συγχωρώ πάντας τους ποτέ λυπήσαντάς ( δεν διαβάζονται δυο σειρές)διαθέτω τα υπάρχοντά μου ως εξής. Α -Αφιερώ εις τον ναόν τον επ’ ονόματι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου σεμνυνόμενον τεσσαράκοντα (40) λίρας ας προ δεκαετίας επί τόκω έδωσα τη Κοινότητι, ίνα δι’ αυτών κατασκευασθή ο γυναικωνίτης προς ψυχικήν σωτηρίαν και ανάμνησίν μου. Β-Πάντα τα εν τη οικία μου ευρισκόμενα οικιακά έπιπλα και σκεύη μηδέ του ελαχίστου εξαιρουμένου καταλείπω τω εκ θυγατρός εγγόνω μοι Δημητρίω Δ. Διδασκάλου προς δε και τα εκ της δικονομίας διαμείναντά μοι χρηματικά ποσά εις παλαιά νομίσματα ήτοι ιδιοχείρως αυτώ εγχειρισθέντα… Καθιστώ δ’ αυτόν υπόχρεων όπως τα προς ενταφιασμόν μου αναγκαία έξοδα και συνήθη μνημόσυνα επιμεληθεί προσηκόντως. Εκτελεστήν δε της παρούσης μου διαθήκης καταλείπω τον κ Θεόδωρον Βόγα…. Ο βουλόμενος δε ν’ ανατρέψη τι εχέτω την αράν των 318 πατέρων και προκοπήν μη ίδη153, ίνα δε όπου δει έχη κύρος υπογράφεται υπ’ εμού δια χειρός του Δ. Δ. Βόγα ως 152

Διατηρείται η υπάρχουσα ορθογραφία. Αξιοσημείωτο επίσης πως και οι μάρτυρες υπογράφουν με το σημείο του σταυρού.

153 Τούτη η κατάρα δια την διατήρηση της τελευταίας θελήσεως του διαθέτη είναι γνωστότατη στο χώρο της Καππαδοκίας. Το 318 είναι ο αριθμός των συμμετασχόντων εις την Α Οικουμενική Σύνοδο πατέρων…

68

__________________________________________________________ MNHMEΣ αγραμμάτου ούσης, υπό αξιοτίμων μαρτύρων και επικυρούται υπό του αρχιερατικού επιτρόπου και της κοινοτικής σφραγίδος. Τη 22α Ιανουαρίου 1892 Οι μάρτυρες Η διαθέτης»

69

__________________________________________________________ MNHMEΣ Ουδείς θνήσκει άνευ της βουλήσεως του Θεού, θνήσκει δε όταν και όπως είναι τούτο γεγραμμένον εν τη Βίβλω τη οριζούση την διάρκειαν εκάστου εν τω κόσμω τούτω όντος… Οίκος Εμραν στ 139

Οι ανθρώπινες σχέσεις Θεωρούμε σκόπιμο στο σημείο αυτό να προβούμε στην κατάθεση μερικών πληροφοριών, όπως τις έχουμε καταγράψει, για τις σχέσεις των δυο κυρίως κοινοτήτων, σε τούτες τις άκρως ανθρώπινες στιγμές. Δηλαδή η αντιμετώπιση και η συμπεριφορά στον θρήνο τόσο της μουσουλμανικής όσο και της χριστιανικής κοινότητος… Σπεύδουμε εκ των προτέρων να καταθέσουμε πως οι σχέσεις τουλάχιστον των δύο θρησκευτικών ομάδων στο διάβα του χρόνου ήταν καλές, έως και ικανοποιητικές. Οφειλόμενες εν πολλοίς στον συγχρωτισμό αιώνων, στην «αναγκαστική» συνοίκηση αν θέλετε, στην κοινή προσπάθεια για τη ζωή. Εξάλλου ο μουσουλμάνος χωρικός δεν είχε σχεδόν τίποτε να ζηλέψει από τον ομοχώριό του χριστιανό…που με τον ίδιο σχεδόν τρόπο «έβγαζε» το ψωμί του, στον ίδιο τόπο και κάτω από τον ίδιο έναστρο ουρανό. «Γεννήματα» της ίδιας γης στην οποία από αιώνες βρίσκονταν ριζωμένοι, η κάθε μια με τις αρετές και τα ελαττώματά της εκτός… Εκτός απειροελάχιστων και ίσως χαρακτηριστικών περιόδων, όπως αυτών της έντασης μεταξύ των δυο κρατών… Της Ελλάδος και της Τουρκίας, που μπορούσαν να μεταφέρουν και εκεί, στα βάθη της Ανατολίας κάποιες εντάσεις… Βεβαίως υπήρχαν και οι εξαιρέσεις. Αξιοσημείωτες μάλιστα που όμως δεν επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Και για την ακρίβεια εξαιρέσεις οι οποίες είχαν να κάνουν κυρίως με τη τοπική ή τοπικές εξουσίες…Που σήμαινε με απλά λόγια πως την «πλήρωναν» οι εκάστοτε δημογέροντες. Έτσι η καθημερινότητα χαρακτηριζότανε ως σχέση καλής γειτονίας. Η αντιμετώπιση, για παράδειγμα, των θεομηνιών, δεν είχε να κάνει με διακρίσεις…τους ένωνε περισσότερο μάλιστα. Οι ανθρώπινες, καθημερινές επαφές, ήταν κάτι το φυσιολογικό154, οι επισκέψεις επίσης, ο σεβασμός προς την θρησκευτική ιδιαιτερότητα του άλλου δεδομένος, κοινός Θεός έστω και με διαφορετική ονομασία… Εξάλλου μεγάλο μέρος του χριστιανικού αγιολογίου γινότανε ιδιαίτερα σεβασμό από την «απέναντι» πλευρά. Στη χάρη του αγίου Παντελεήμονα « γονατίζανε και τάζανε…»,155 τον άγιο Γεώργιο τον πιστεύανε, την Παναγιά επίσης, τον άγιο Χαραλάμπη το ίδιο…156

154

Κ. Σταματόπουλος «Στοιχεία από την ιστορία των Ελληνικών χωριών στις εκβολές του Μαιάνδρου», Β Πανελλήνιο Συνέδριο για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, Α.Π.Θ. 1994, σ. 84, «Οι Έλληνες και οι Τούρκοι αντήλλασσαν μεταξύ τους επισκέψεις. Η ασφάλεια, δηλαδή ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής ήταν μεγάλος σε κείνα τα μέρη. Έτσι και οι γυναίκες ακόμη άφοβα μπορούσαν να απομακρυνθούν από το χωριό…».

155 Ό..π. σελ 87 156 Μαρτυρία Μελετίου Νίγδελη, ό.π., Στη Μαλακοπή, στη Δεύτερη Ανάσταση, έρχονταν στην είσοδο της εκκλησιάς των Αγίων Θεοδώρων για να ακούσουν το Ευαγγέλιο στα τουρκικά…».

70

__________________________________________________________ MNHMEΣ Βεβαίως όσον αφορά τις θρησκευτικές ιδιαιτερότητες αυτές είναι γνωστές και δεδομένες. Που είχαν να κάνουν με την προσπάθεια επικυριαρχίας των «απέναντι», το ότι κανείς δεν έμπαινε στο τόπο λατρείας του άλλου εκτός εξαιρέσεων, όμως… Όμως σε καμία περίπτωση ο αυτοαποκλεισμός δεν οφείλονταν σε οποιασδήποτε μορφή περιφρόνησης, αλλά κύρια στο αίσθημα της ιερότητας ενός χώρου, η αποκλειστικότητα του οποίου ανήκε στους «άλλους». Έτσι ήταν δεδομένη η συμμετοχή όλων στις πανηγύρεις, τις χαρές, τους γάμους, αλλά και στις δύσκολες στιγμές, αυτές του θανάτου. Ιδιαίτερα στις τελευταίες, μιας και ο χάρος δεν είχε και εξακολουθεί ίσαμε τώρα, να μην έχει ιδεολογικοθρησκευτικές πεποιθήσεις. Οι άνθρωποι συνεπώς σε τούτα τα κτυπήματα ήταν δεμένοι… Γιατί το «χάσιμο» του παιδιού ήταν φρικτό για όλες της μάνες…χριστιανές και μουσουλμάνες. Γιατί η θανή του προστάτη το ίδιο…της αδελφής, της κυράς, των δικών τους ανθρώπων. Σύσσωμοι λοιπόν στο πένθος. Να βοηθήσει ο ένας τον άλλο, να προσφέρει ότι και όπως μπορούσε. Πάνδημη η συμμετοχή, ακόμα, ακόμα και κατά στις Εξόδιες Ακολουθίες, την ταφή τόσο στα χριστιανικά, όσο και τα μουσουλμανικά κοιμητήρια… Μια προσευχή, παράκληση στον Θεό…τον Αλλάχ. Εξάλλου το χώμα που τους σκέπαζε ήταν το ίδιο… Παρατήρηση Παρόλο που ο ταφικές συνήθειες του μουσουλμανικού κόσμου δεν είναι το αντικείμενο τις μελέτης μας, οφείλουμε χάρη της πληρότητας της μελέτης να πούμε πως ήταν περίπου όμοιες με αυτές των χριστιανών.

-Για παράδειγμα το πλύσιμο του σώματος του νεκρού με νερό και κρασί,157 η χρησιμοποίηση του σάβανου, η ταφή σε συγκεκριμένους χώρους, οι πίττες και τα συχώρια, το πένθος και οι κοσμικές ενδείξεις του είναι ένα μέρος μονάχα.

-Μόλις «αφήσει» τη ζωή και αφού γίνουν τα σχετικά, δηλαδή όλα τα προαναφερόμενα, αλλά και το «κλείσιμο στόματος και ματιών, τοποθέτηση των χεριών ίσα στα πλευρά, ευθυγράμμιση του σώματος…» τοποθετείται σε φέρετρο με το κεφάλι προς την κατεύθυνση της Μέκκας και διαβάζουν αποσπάσματα του Κορανίου γα το «πέρασμα χωρίς πόνο και εύκολα…»158.

-Οι βασικές του απόψεις – πεποιθήσεις περί της ζωής και του θανάτου επίσης… Για παράδειγμα στο κεφάλαιο «Οίκος Εμράν» του Κορανίου βλέπουμε πολλές αναφορές στη θεοδικία…στην ύπαρξη «εν τω ουρανώ θρόνου δικαιοσύνης με το δικαστήριο του Θεού…»…τον άγγελο που αφαιρεί τις ψυχές, τις μεταφέρει στον άλλο κόσμο και λέγεται Ισραφήλ -Επίσης στην ύπαρξη των κακών δαιμονικών- αγγέλων, του Χαρούτ, και του Μαρούτ, που προσπαθούν πάντοτε να παρασύρουν τον άνθρωπο…159

157

Μαρτυρία Μαρίας Ιορδανίδου, ό,π., «Το πλύσιμο του σώματος, το ghusl, γινότανε όπως τα δικά μας. Με προσοχή και σεβασμό προς τον νεκρό. Συνήθως έπλεναν το σώμα τρεις ή πέντε φορές (;)…και μετά το τύλιγαν με βαμβακερά κομμάτια υφάσματος. Τρία κομμάτια, «καφάν», για τους άνδρες και πέντε για τις γυναίκες» 158 Μαρτυρία ό.π.

159 Κεφάλαιο «ΒΟΥΣ» στ 23

71

__________________________________________________________ MNHMEΣ -Αλλά και του γνωστού «κισμέτ» που σύμφωνα με το οποίο «ουδείς θνήσκει άνευ της βουλήσεως του Θεού, θνήσκει δε όταν και όπως είναι τούτο γεγραμμένον εν τη Βίβλω τη οριζούση την διάρκειαν εκάστου εν τω κόσμω τούτω όντος…»160 -Πως κατά την ημέρα της κρίσης «όλα τα πλάσματα θα ενωθώσι μιαν ημέραν» για να δώσουν λόγο των πεπραγμένων τους.161 -Επίσης και κατά την ώρα του ψυχορραγήματος. Αν βρίσκονταν κάποιος δικός του άνθρωπος ή τελικά οποιοδήποτε, δίπλα του τούτη την ώρα, «έπρεπε να σκύψει και να του ψιθυρίσει στο αυτί την βασική αρχή του Ισλάμ Δηλαδή τη φράση “Δεν υπάρχει άλλος από τον Αλλάχ και ο Μωάμεθ είναι ο Προφήτης και αγγελιοφόρος του”…»162 -Η ταφή έχει και αυτή τα δικά της χαρακτηριστικά…αλλά και ορισμένα κοινά. Για παράδειγμα οι παρευρισκόμενοι μετά την ταφή- Janaazah, έριχναν τρεις χούφτες χώμα ο καθένας λέγοντας τρεις ξεχωριστές προσευχές για τον θανόντα προς άφεση των αμαρτιών του…Πρακτική ισχύουσα και στην ορθοδοξία… Κοινή επίσης και η «τύχη» του αυτοχειριαζομένου. Που σε καμία περίπτωση δεν του γινότανε θρησκευτική κηδεία…

-Επίσης η παρουσία του Ιμάμη ήταν απαραίτητη και επιβεβλημένη. Το τυπικό τελετουργικό ξεκινούσε πάντοτε με τη φράση «Ο Θεός είναι μεγάλος», για να διαβαστούν τμήματα του Κορανίου, απαγγελίες ύμνων για τον Προφήτη, προσευχές για το νεκρό.

160

Κεφάλαιο «Οίκος Εμραν» στ 139 Κεφάλαιο «Τα κτήνη» στ 38 162 Σημ: Είναι η πρώτη και τελευταία φράση που πρέπει να ακούει ένας μουσουλμάνος 161

72

__________________________________________________________ MNHMEΣ Μνήσθητί τις μου η υπόστασίς μου. Μη γαρ ματαίως έκτισας πάντας τους υιούς των ανθρώπων; Τις εστίν άνθρωπος, ος ζήσεται και ουκ όψεται θάνατον; Ρύσεται η ψυχή αυτού εκ χειρός άδου; Ψαλμός ΠΗ στ 48-49

Λέξεις, δάνεια, αντιδάνεια… Που έχουν σχέση με τον θάνατο, από διάφορες κοινότητες της περιοχής…και βρήκαμε στην υπάρχουσα βιβλιογραφία… Αγγελοκτυπημένος = αυτός που ψυχορραγεί Άγγελμα = μήνυμα θανάτου Αγερικό =πνεύμα ακάθαρτο Άλης = κακός δαίμονας που φονεύει τις μάνες Άμμωμα =ευχές ιερέως- μικρά μνημόσυνα Αφορός = ο σατανάς Αφορισμένος= ο διάβολος Αστενάρ = βαριά ασθενής Γκεμπερντώ = άσχημος θάνατος Γκούζ τεγμέκ = κακό μάτι Γόντζολο = βρικόλακας Δάκυρ = δάκρυα Ζαβέται = υπερφυσικά όντα Θανή = κηδεία Ισλούμ τερετζεσί = επίσκεψη σε βαριά ασθενή Κανίσκ (ι) =κόλλυβα, ελεημοσύνες για τους νεκρούς Καντέρ = μοίρα Καπούλ ολά= να γίνει δεκτή (η ψυχή στον παράδεισο) Καραμάν ουζουνού = σταφίδες του Καραμάν ειδικές για κόλλυβα Κεφιννετίζω = σαβανώνω Κιβούρι = το φέρετρο με το νεκρό Κίρκ παστί = τσαλαπατημένο μωρό Κισμέτ = προδιαγεγραμμένη μοίρα του ανθρώπου Κιουμρούκ = διόδια για τον άλλο κόσμο Κόνα = εικόνα Κόνισμα =εικόνα Κότσισε = πέθανε Κουκ = χάντρα Κουβ ποντζούκ = γαλάζια χάντρα Κυλιέμι = πέθανε (μεταφορικά) Κηγιαμέτ = συντέλεια κόσμου Μακαριά = τα διανεμόμενα χάριν του νεκρού… Μαρκάλα = ανθρωπόμορφο θηρίο

73

__________________________________________________________ MNHMEΣ Μαρτυριάτικα =χρήματα που μοιράζονται στους φτωχούς στα μνήματα Μένεμα = το μήνυμα του θανάτου Μόνεψ = μνημόσυνο Μερμέρ = μάρμαρο Μορμόρ =τάφος Ντιάβλους = διάβολος Ξόθι = κηδεία για τους καταραμένους Ξότη =έξοδος κηδείας Οξαπεδώ = διάβολος Παζλαμάς =τύπος λαγάνας που διανέμεται και στις κηδείες Πεθαμός = θάνατος πεθανίγω = πεθαίνω Πεθανίσκω = πεθαίνω Πέχαμα =θάνατος Πεχάντσιμο =θάνατος Πουχώνω = παραχώνω, θάβω Πσοφορά = προσφορά, άρτος εκκλησιάς Σαβλακούμαι = ψυχικός κλονισμός λόγω θανάτου Σάανουν = μεταξωτό μαντίλι πένθους Σελφί = κυπαρίσσι (μεταφορικά μνήματα) Σερανταρίκ = τα σαρανταήμερα Σηρεύω = χηρεύω Σηριότ = χηρεία Σχώρια = συχώρεση Τζεναζά (ε) = νεκρός Τοστίκ = ειδικό πένθιμο τσεμπέρι Τσαν ασή =το πιλάφι του μνημόσυνου Τσαν πιλαφ’= το πιλάφι της ψυχής Τσαν πιτεσή = πίττα ψυχής Τσιχζιπούδες = στοιχειά Τουρσάδους = τρισάγιο Χάνατος = θάνατος Χελεσέ = κουτσομπολιό, συζήτηση μεταξύ γυναικών Χοντσά = τραπέζι παρηγοριά Χορτλαντί Χορτλαμίς) = βρικολάκιασε Χυνάμα = θυμίαμα Χυνατός =θυμιατήρι Χεγός = θεός Ψυχού = των ψυχών Ψη = ψυχή

74

__________________________________________________________ MNHMEΣ Αρχή σοφίας φόβος Κυρίου, σύνεσις δε αγαθή πάσι τοις ποιούσιν αυτήν. Η αίνεσις αυτού μένει εις τον αιώνα του αιώνος… Ψαλμός ΡΙ στ 10

Χρήσιμες… προτάσεις Κάτι ανάμεσα σε παραφθαρμένη ελληνική, τοπικούς ιδιωματισμούς, και τουρκικής γλώσσας που διασώθηκαν από τις καταγραφές των διαφόρων ερευνητών του χώρου και έχουν σχέση με το θάνατο. Ας ερτ’ το μένεμα σ’ = ας έρθει το μήνυμα του θανάτου σου… Αζ λαχ’ ζ βαβα σ’ ψυχή= το καλό που μου έκανες ας ακουμπήσει τη ψυχή του πατέρα σου. Άιdε ’ζ diαβόλ’ κόλασ’ = πήγαινε στου διαβόλου την κόλαση Άφκε χρόνους εσέ…=πέθανε Αχρέτ γιολού ατσίκ ολσούν = ο δρόμος ανοικτός προς τον παράδεισο Γέτσεν το βαdέ τ’ = τόσο ήταν να ζήσει Γιομώχεν τ’ απέσω μ’ =βούρκωσαν τα μάτια (από θλίψη) Dίνω ψη= ψυχορραγώ Έβιν ψητ’ = απέθανε Έσταξεν μαύρο όιμα = μαύρισε (λόγω θανάτου) Καμbώνω τα μάτια μ’= πεθαίνω Μέρα φαρμάκ’ = μέρα της κηδείας Λιαρό ’ναι μι, πεχαμένο ’ναι μι; =ζωντανός για πεθαμένος είναι; Να φας τον παζλαμάς (τζενανάς) σου =να πεθάνεις Όπ’ να πάγη του ξότησ’ κι να έρτ’ του μαύρους του χαπάρ = είθε να έρθει η μαύρη αγγελία της εκφοράς σου… Πήγαν να dιαβούν ας καριά τ’ = πήγαν να τον παρηγορήσουν (μεταφορικά) Πλερώχεν το κεπίκι τ’= τελείωσε το πίτουρό του…τόσο ήταν να ζήσει Σηκώνω χάνατος =κηδεύω νεκρό ‘Σ του αρρώστου το κεφάλι εκατόν αποθαμένοι κάθονται= ενώ ζουν οι χρόνια πάσχοντες πεθαίνουν πολλοί υγιείς… Τίναξε τα πέταλά τ’ = επί ζώων αλλά και ειρωνικά για τους ανθρώπους…πέθανε Τα χείλη του δεν γελούν = Πενθεί Τα εχ’ η μοίρα γραμμένα, όλα γίνονται = το κισμέτ… Τον χτύψεν ο άγγελος = ήρθε η ώρα του Το χάνατος πούχωσαμ’ dο= το νεκρό το θάψαμε Χορτλαγιάσιν μεζάρ, μεζάρ κεζεσίν = να βρικολακιάσεις κα να πλανηθείς ανάμεσα στα μνήματα Χεγός σχωρέσ’ το, άλλο ατζέ (πίκρα) με σαζ ντείχ…

-Το μνήμα για την πλάκα του καυχιέται.

-Του βίου είναι ο θάνατος, της μέρας είναι η νύχτα.

-Αν θέλει ο θεός παρηγοριέται η χήρα.

-Αν πας στον Παράδεισο, θα κόβεις φιντάνια…αν πας στην Κόλαση, θα τρυπάς καζάνια Αν πέσεις απ’ τ’ άλογο πας στο γιατρό. Αν πέσεις απ’ την καμήλα, πας στον νεκροθάπτη.

-Αν πήγαιναν όλοι στον Παράδεισο, ποιος θα ’μενε στην Κόλαση; 75

__________________________________________________________ MNHMEΣ -Αυτός που θ’ αγοράσει σάβανο, από τα μούτρα του φαίνεται.

-Για τον πεθαμένο μην κλαις. Για τον τρελό κλάψε.

-Δεν του φτάνει που πεθαίνει, φέρετρο από καρυδιά γυρεύει.

-Η ψυχή δική σου, η κόλαση του Θεού.

-Με μια ελπίδα γεννιέται ο άνθρωπος, με χίλιες πεθαίνει.

-Ο άνθρωπος δεν πεθαίνει δυο φορές.

-Ο άνθρωπος ξέρει από μαξιλάρι κι ο πεθαμένος από σάβανο.

-Ο φουκαράς την ψυχούλα του μαζί με τα όνειρά του την παραδίδει.

-Όποιος έχει πεθαμένο, κλαίει μια μέρα. Όποιος έχει τρελό, κλαίει κάθε μέρα.

-Όποιος πέφτει άρρωστος δεν πεθαίνει. Όποιος έρχεται η ώρα του πεθαίνει.

-Όταν πεθάνεις, ν’ αγαπάς τον κάτω κόσμο, κι όσο ζεις ν’ αγαπάς τον πάνω κόσμο.

-Πρώτα βγαίνει η ψυχή και μετά τα χούι.

-Σπίτι χωρίς γάμο γίνεται, χωρίς κηδεία δεν γίνεται.

76

__________________________________________________________ MNHMEΣ

Βιβλιογραφία Σαραντίδης Αρχέλαος, Η Σινασός, ήτοι θέσις, ιστορία, και διανοητική κατάστασις, ήθη, έθιμα και γλώσσα της εν Καππαδοκία κωμοπόλεως Σινασού και σύντομος περιγραφή των εν επαρχίαις Καισαρείας και Ικονίου Ελληνικών κοινοτήτων, Εν Αθήναις 1899 Ασβέστη Μαρία, Επαγγελματικές ασχολίες ων Ελλήνων της Καππαδοκίας, Αθήνα, εκδ Επικαιρότητα, 1980 Ελευθεριάδης Ρίζος, Συνασσός, ήτοι μελέτη επί των ηθών και εθίμων αυτής, Εν Αθήναις 1879 Ευπραξιάδης Λάζαρος Το Προκόπι της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, εκδ . Αδελφότητος Προκοπιέων Μακεδονίας Θράκης 1988. Θεοδωρίδη Θεοδώρου, «Τοπωνύμια και λαογραφικά των Φαράσων της Καππαδοκίας», Μικρασιατικά Χρονικά, τόμος 13ος Κελεκίδης Λάζαρος, Τα Φάρασα της Καππαδοκίας 2005 Λεβίδης Αναστάσιος, Καππαδοκικά Αθήνα 1885 Λεβίδης Αναστάσιος, Αι εν μονολίθοις μοναί της Καππαδοκίας και της Λυκαονίας, εν Κων/πολει 1899 Μαυροχαλυβίδης Γεώργιος, Η Αξός της Καππαδοκίας Αθήνα, Κ.Μ.Σ. 1990 Νίγδελης Κων/νος, Τα Φλογητά της Καππαδοκίας εκδ. Νομαρχίας Χαλκιδικής 2006 Νίγδελης Κων/νος, Έστω εις ενθύμησιν, εκδ. Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου Συκεών 2000 Νίγδελης Κων/νος, Η Νεάπολη της Καππαδοκίας, έκδ Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου Νεαπόλεως, 2006 Νίγδελης Κ.-Σ. Κοιμίσογλου, Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, εκδ. Δήμου Συκεών, 2003 Νίγδελης Κ.- Σ. Κοιμίσογλου, Το Ανταβάλ της Καππαδοκίας, εκδ. Δήμου Συεκεών , 2003 Νίγδελης Κ- Σταματιάδης Ι, Τα Σύλλαττα της Καππαδοκίας, έκδ. Πολιτιστικού Συλλόγου Ν.Συλλάτων Χαλκιδικής, 2007 Παπαδόπουλος Ιορδάνης, «Το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων στα Φάρασα και σε άλλα χωριά της Καππαδοκίας», σελ. 225 στα «Μικρασιατικά Χρονικά» τόμος 21ος 2002 Τσαλίκογλου Εμμ. «Λαογραφικά Φλαβιανών Καππαδοκίας», τ. 13ος Μικρασιατικών Χρονικών Ελένη Τζιούτζια Μαλακοπής της Καππαδοκίας μέσα από πηγές, έγγραφα, μαρτυρίες, Θεσσαλονίκη, εκδ. ναυς 2007 Φαρασόπουλος Συμεών, Τα Σύλλατα, μελέτη νομού Ικονίου υπό γεωγραφικήν φιλολογικήν, εθνολογκήν έποψιν, Εν Αθήναις 1895 Κ. Σταματόπουλος «Στοιχεία από την ιστορία των Ελληνικών χωριών στις εκβολές του Μαιάνδρου», Β Πανελλήνιο Συνέδριο για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας Α.Π.Θ. 1994 Μικρασιατικά Χρονικά τόμος 13ος Μικρασιατικά Χρονικά, τόμος 21ος

Εγκυκλοπαίδεια Ελλαδική Εγκυκλοπαίδεια Ηλίου

77

__________________________________________________________ MNHMEΣ Αγία Γραφή Κοράνιο Εν Αθήναι; 1886 Τεγόπουλος- Φυτράκης Ελληνικό Λεξικό 1990

Κώδικες Α-Κανονισμός της Ορθοδόξου Κοινότητος της Μαλακοπής» της 8ης Ιανουαρίου 1914 Β-«Κανονισμός συνταχθείς παρά της αυτόθι Σχολικής Εφορίας, περί των ηθών και εθίμων της εν επαρχία Ικονίου χώρας ημών Ζήλλης (Συλλάτων» τω 1897 τη 10η Σεπτεμβρίου

Έγγραφα Α-Διαθήκη της Παρασκευιάς σύζ. Δημητρίου Καράκιζ της 23ης Σεπτεμβρίου 1879, καταγεγραμμένης εις την σελίδα 25 του Κώδικα της κοινότητος των Συλλάτων. Β- Συλλογή Νεβσεχίρ Γ,Α.Κ Μακεδονίας Έγγραφο Αριθμός 2. Διαθήκη της Μαρία Μ. Βόγα

Μαρτυρίες Ελευθερία Νίγδελη (Μαλακοπή- Αξό), Μελέτιος Νίγδελης (Μαλακοπή), Γιάννης Σταματιάδης (Σύλλατα), Τσιτσόπουλος Βασίλειος ( Φλογητά), Καλλινικίδης Γεώργιος (Ανταβάλ), Κοζάνογλου Σοφία (Ανακού), Τελλόγλου Δέσποινα (Σεμένδερε), Σαρμουκασίδης Ευστάθιος (Νεβ Σεχίρ), Ιορδάνογλου Μαρία(Ποταμιά), Νικηφορίδης Πρόδρομος (Δήλα)

78