3.1
Competenties
Situering/verantwoording vanuit de competenties
Functioneel geheel 1: De leraar als begeleider van leer- en ontwikkelingsprocessen 1.2
De leerkracht kan doelstellingen kiezen en formuleren.
De leerkracht kan: 1.2.1 doelstellingen kiezen op basis van het leerplan/schoolwerkplan waarin de eindtermen en ontwikkelingsdoelen vervat zijn, en het pedagogisch project; 1.2.2 doelstellingen kiezen en formuleren, rekening houdend met de beginsituatie van de leerlingen en met de kenmerken en de diversiteit van de groep; 1.2.3 doelstellingen differentiÍren afhankelijk van vastgestelde verschillen en/of op basis van beschikbare documenten; 1.2.4 doelstellingen concreet en operationeel formuleren; 1.2.5 voor leerlingen met specifieke behoeften, in overleg met collega’s, in het kader van de handelingsplanning, doelen selecteren die aansluiten bij de vastgestelde beginsituatie. De ondersteunende kennis omvat het leerplan en schoolwerkplan in kwestie, de eindtermen en/of ontwikkelingsdoelen, leerlijnen, het proces van handelingsplanning en classificaties van doelstellingen.
Doelen
1
vakdidactiek informatica
3
Doelen
vakdidactiek informatica
3.1
Eindtermen
3.1.1
Vakgebonden eindtermen
Eindtermen (ASO-KSO-TSO) en ontwikkelingsdoelen (BSO) worden door de overheid opgesteld. Momenteel heeft die overheid voor het basisgedeelte en voor het specifieke gedeelte (vroeger fundamenteel gedeelte genoemd) voor verscheidene (clusters van) vakken eindtermen en ontwikkelingsdoelen geformuleerd. Voor het vak informatica zijn er geen eindtermen. Wel beschikken de verschillende onderwijsnetten over leerplannen. In het huidige onderwijslandschap dient het vak informatica enkel verplicht te worden ingericht in het specifieke gedeelte in de tweede graad van het TSO. In alle andere studierichtingen van het ASO, KSO en BSO wordt informatica meestal aangeboden indien het de visie van de school of het profiel de studierichting ten goede komt. Soms wordt het geĂŻntegreerd aangeboden binnen andere vakken.
3.1.2
Vakoverschrijdende eindtermen
Sinds september 1997 zijn er vakoverschrijdende eindtermen en ontwikkelingsdoelen ingevoerd. Alle onderwijsvakken dienen eraan te werken. De meeste scholen hebben daar dan ook een visie en plan om deze eindtermen en ontwikkelingsdoelen te realiseren. Op 1 september 2007 zagen de vakoverschrijdende eindtermen ICT het daglicht. Zoals je in hoofdstuk 1 al hebt vernomen, sluit het reeds bestaande leerplan ICT van de eerste graad perfect aan bij deze eindtermen. Leerkrachten informatica hebben dan ook vaak een belangrijke rol bij het integratie- en realisatieproces ervan. Een overzicht van alle vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen vind je op www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair/index.htm of in bijlage 1.
3.1.3
Eindtermen ICT
Bij de invoering van ICT in het onderwijs is tot nu toe vooral aandacht besteed aan de aanschaf van hardware en educatieve programma’s (technische bouwstenen). Maar effectief en efficiÍnt gebruik van ICT vereist bovenal aandacht voor de vragen van leraren die er in de praktijk mee werken. Hoe wordt ICT ingepast in een onderwijsvisie en welke deskundigheid is er nodig voor een doelmatig gebruik (sociale bouwstenen)? Door in onderlinge samenhang aandacht te besteden aan technische en sociale bouwstenen, neemt de kans toe dat investeringen in hardware, programmatuur en content het gewenste rendement opleveren. Daarvoor is leiderschap van de schooldirectie nodig, en meer samenwerking tussen leraren als het gaat om het delen van kennis en praktijkervaringen. De schematische voorstelling van de eindtermen ICT wordt ook wel eens de ICT-diamant genoemd. Deze voorstelling wordt graag gebruikt om de relatie tussen de verschillende eindtermen in kaart te brengen.
2
Doelen
Om de integratie van ICT gestalte te geven is ook infrastructuur van groot belang. De overheid tracht het onderwijs te ondersteunen door zoveel mogelijk informatie, kennis en ervaringen te delen met het onderwijs. Ze sluit deals met belangrijke spelers uit de ICT-wereld, geeft (vaak gratis) brochures uit en promoot het gebruik van kwalitatieve freeware. Via de link www.ond.vlaanderen.be/ict/infrastructuur/default.htm kom je er nog meer over te weten. Op de leerkracht informatica wordt wel eens een beroep gedaan om mee te werken aan visies, stappenplannen, nascholing, informatiedoorstroming, good practices ‌ Leerkrachten informatica hebben door hun specifieke opleiding vaak de nodige competenties om integratie mee vorm te geven. Opdracht
1 Beschrijf het verschil tussen vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen. Debatteer over het nut van vakoverschrijdende eindtermen. 2 Onderzoek en bespreek het verschil tussen eindtermen en ontwikkelingsdoelen. 3 Selecteer 2 of 3 eindtermen ICT en bespreek ze in groep. Hou een brainstorm over mogelijkheden tot realisatie van deze eindtermen binnen het vak informatica. Maak een voorstelling via een mindmap. 4 Geef drie concrete voorbeelden van hoe je kan bijdragen om vakoverschrijdende eindtermen buiten de ICT-eindtermen in je lessen Informatica te realiseren.
Doelen
3
vakdidactiek informatica
Leerkrachten moeten niet telkens opnieuw het warm water uitvinden. De overheid steunt tal van projecten die de integratie van ICT vooropstellen. Op www.ond.vlaanderen.be/ict/ondersteuning/projectondersteuning kun je als (beginnend) leerkracht ongelooflijk veel materiaal en ideeĂŤn putten om je lessen met behulp van ICT vorm te geven.
vakdidactiek informatica
3.2
Leerplannen
3.2.1
Inleiding
Leerkrachten onderwijzen niet zomaar waar ze zin in hebben. Zij volgen vooropgestelde leerplannen, die door leerplancommissies werden samengesteld. In die leerplannen worden een hele reeks doelstellingen vooropgesteld die moeten behaald worden. Er zijn heel wat verschillende leerplannen: voor de verschillende netten (VVKSO, GO!, OVSG, POV) voor de verschillende onderwijsniveaus (ASO, TSO, KSO, BSO) en hun bijhorende studierichtingen voor de verschillende graden (1ste, 2de of 3de graad) en/of leerjaren voor de verschillende vakken.
3.2.2
Verschillende onderwijsnetten
Het onderwijslandschap in Vlaanderen is erg complex. Er zijn drie grote onderwijsnetten die elk een eigen visie hebben op onderwijs en opvoeding, en elk vertrekken vanuit een verschillend filosofisch en ideologisch standpunt. Elk onderwijsnet hanteert dan ook zijn eigen leerplannen voor de verschillende vakken, en dus ook voor informatica. Het leerplan voor een leerkracht is zoals de bijbel voor een priester: het uitgangspunt om respectievelijk je les of je preek te vertalen en te reciteren. Voor je stages en in je latere beroepsleven, zal het dan ook van uiterst belang zijn dat je weet tot welk schoolnet je (stage)school behoort en in welk onderwijsniveau, studierichting en leerjaar je aan de slag moet. Zo kun je het juiste leerplan op de juiste plaats raadplegen en bestuderen. VVKSO: Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs www.vvkso.be De leerplannen kun je in PDF-formaat raadplegen/dowloaden in het menu Publicaties > Leerplannen.
GO!: Gemeenschapsonderwijs - www.gemeenschapsonderwijs.be De leerplannen van het gemeenschapsonderwijs zijn niet zo makkelijk terug te vinden en worden minder gestructureerd aangeboden. Via een catalogus word je doorgelinkt naar het juiste leerplan – pbd.gemeenschapsonderwijs.net Gesubsidieerd officieel onderwijs Gemeentelijk en stedelijk onderwijs – www.ovsg.be De leerplannen van het OVSG zijn niet online beschikbaar. Tegen betaling kun je een DVD met alle leerplannen toegestuurd krijgen. De meeste bibliotheken van lerarenopleidingen zijn in het bezit van zo’n DVD. Provinciaal onderwijs Vlaanderen – www.pov.be Het provinciaal onderwijs gebruik de leerplannen van het OSVG,
4
Doelen
3.2.3
Studie en analyse van de leerplannen van het VVKSO
3.2.3.1 Overzicht van de leerplannen Opdracht
De leerplannen bevinden zich allemaal op de website van het VVKSO. Bezoek de website, en zoek de leerplannen op. Elk leerplan heeft een nummer (dat begint met een jaartal, en daarna een volgnummer). Noteer in de onderstaande tabel de juiste leerplannummers. In sommige vakjes kunnen verschillende nummers voorkomen. ASO
TSO
KSO
BSO
e
1 graad
e
2 graad
e
3 graad
Je merkt wellicht dat er op de website van het VVKSO nog andere leerplannen te vinden zijn dan die voor de eerste drie graden van het secundair onderwijs: Vierde graad: sommige TSO- en BSO-richtingen beschikken over een extra graad voor specialisatie (niet te verwarren met het 7de jaar BSO, wat eigenlijk het derde leerjaar van de derde graad is). Er zijn voor die vierde graad echter geen aparte leerplannen voor informatica. DBSO: Deeltijds Beroeps Secundair Onderwijs: in het deeltijds beroepsonderwijs wordt geen apart vak informatica ingericht, en er is dus ook geen leerplan voor voorzien. OSP: Onderwijs voor Sociale Promotie (beter bekend als de “avondscholen”, al bestaan er ook OSP-opleidingen die men via dagonderwijs kan volgen): hiervoor zijn geen specifieke leerplannen informatica – men hanteert de leerplannen voor het gewone dagonderwijs. 3.2.3.2 Nieuwe leerplannen Sinds september 2007 zijn er verschillende nieuwe leerplannen in voege voor ICT en Informatica. Ook voor het academiejaar 2008-2009 zijn er nieuwe leerplannen.
AV 1e graad ICT A (2007/037) AV 1e graad ICT B (2007/038) AV 2e graad Informatica ASO-KSO-TSO (2007/046) TV 2e graad Toegepaste informatica BSO behalve Kantoor en Verkoop (2008/037)
Het nieuwe leerplan informatica voor de tweede graad, dat het schooljaar 2007-2008 in voege ging voor het eerste jaar van de tweede graad, betekende een hele verandering tegenover het vroegere leerplan. Het werken met raamdoelstellingen creëerde een nieuwe vrijheid voor de leerkracht om niet alleen op didactisch vlak, maar ook inhoudelijk eigen accenten te
Doelen
5
vakdidactiek informatica
behalve in de provincie Oost-Vlaanderen waar de leerplannen van het GO! gebruikt worden.
vakdidactiek informatica
leggen. Uitgeverijen overspoelden het informatica-onderwijs met nieuwe leerboeken – of beter gezegd : boekenreeksen, want de boeken werden netjes in verschillende karternen aangeboden. De grootste wijziging tegenover het vroegere leerplan, is de invoering van de raamdoelstellingen. Het is de bedoeling dat deze raamdoelstellingen zoveel mogelijk gerealiseerd worden, maar de leerkracht krijgt veel meer vrijheid voor wat betreft de inhouden waarmee dat moet gebeuren. De leerplandoelstellingen die bij elke raamdoelstelling worden geformuleerd geven een richting aan, maar moeten niet noodzakelijk allemaal worden gerealiseerd. 3.2.3.3 Opdrachten 1 Hoeveel lesuren tekstverwerking worden vooropgesteld in leerplan:
Opdracht
1e graad ICT A (2007/037) 2e graad Informatica ASO-KSO-TSO (2007/046) 2 Lees de leerplandoelstellingen en de leerinhouden voor tekstverwerking in beide leerplannen. Begrijp je alles? 3 Bij een leerplandoelstelling horen bepaalde leerinhouden. Om de leerinhoud te oefenen en dus de leerplandoelstelling te bereiken, kun je bepaalde oefeningen kiezen. Maak 6 fiches, telkens op 1 pagina, waarin je het volgende opneemt: een leerplandoelstelling de leerinhoud een oefening (uit een handboek of via het WWW) motivatie waarom je die oefening koos. Fiche 1 en 2: kies een leerplandoelstelling tekstverwerking uit het leerplan 1e graad ICT A-stroom. Zoek een geschikte oefening in een handboek (fiche 1) en via het WWW (fiche 2). Fiche 3 en 4: kies een leerplandoelstelling tekstverwerking uit het leerplan 2e graad Informatica ASO-KSO-TSO. Zoek een geschikte oefening in een handboek (fiche 3) en via het WWW (fiche 4). Fiche 5 en 6: kies een leerplandoelstelling rekenblad uit het leerplan 2e graad Informatica ASO-KSO-TSO. Zoek een geschikte oefening in een handboek (fiche 5) en via het WWW (fiche 6). Motiveer telkens de keuze van de oefening. Wat is er goed aan?
Maak een korte inhoud van de leerplannen die hieronder vernoemd worden. Welke leerstofgehelen worden volgens elk leerplan behandeld? Beperk je tot de hoofdtiteltjes, dus geen details. Dat heeft immers weinig zin.
Opdracht
Beantwoord daarna enkele vragen over elk leerplan. Je kunt de antwoorden telkens vinden in het leerplan. Probeer je antwoord zo volledig mogelijk te formuleren. Maak een korte presentatie (ca. 5 Ă 10 minuten) over de leerplannen en de vragen die je behandeld hebt, en breng die voor de klas. Leerplannen ASO 1ste graad ASO 2de graad ASO
6
Doelen
1 In de eerste graad kan ICT op vier mogelijke manieren worden aangeboden. Benoem die alle vier, en geef aan welke volgens het leerplan de voor- en nadelen van elke mogelijkheid zijn. 2 Het leerplan voor de tweede graad is (net als voor de eerste graad trouwens) een graadleerplan, wat wil zeggen dat het geldt voor twee leerjaren. Wat schrijft het leerplan voor over de verdeling van de leerinhouden over de twee leerjaren? 3 In het leerplan voor de tweede graad is een onderdeel “Ontwerpen en beschrijven van oplossingen” voorzien: Omschrijf in één zin wat de leerlingen in dit onderdeel leren (dus: de algemene doelstelling van dit onderdeel). Wat moet volgens het leerplan de verhouding zijn tussen “product” en “proces”? Voor het ontwerpen en beschrijven van oplossingen bestaan volgens het leerplan twee varianten. Omschrijf ze en geef voorbeelden. In hoeverre moeten beide varianten in de tweede graad aan bod komen? 4 Volgens het leerplan voor de tweede graad moeten een aantal “maatschappelijk-ethische” aspecten aan bod komen. Welke manier stelt het leerplan voor om dit te bereiken? Leerplannen TSO 2de graad 2de graad TSO (behalve vakgebied Handel, Handel-Talen en Toerisme) 2de graad TSO (vakgebied Handel) Vragen bij het leerplan van de 2de graad TSO –behalve vakgebied Handel, Hande-Talen en Toerisme: 1 Welke wenken geeft het leerplan met betrekking tot de volgorde waarin de leerinhouden worden behandeld? 2 Het leerplan stelt dat aangeleerde technieken “in realistische voorbeelden te realiseren”. Wat wordt daarmee bedoeld? Hoe kan je dat als leerkracht concreet aanpakken? 3 “Procesevaluatie primeert op productevaluatie”. Wat moet een leerkracht zich daarbij voorstellen? Geef een voorbeeld. 4 Aan welke materiële en infrastructurele vereisten moet volgens het leerplan een informaticalokaal voldoen? Vragen bij het leerplan van de 2de graad TSO Handel, Handel-Talen en Toerisme: 1 Welke leerplanonderdelen worden enkel in de richting Handel behandeld, en niet in Handel-Talen of Toerisme? Welke leerplanonderdelen zijn voor de drie richtingen facultatief? 2 Als je in de verdeling van de lestijden over de twee leerjaren, alle uren bij elkaar telt, kom je tot de slotsom dat niet alle toegemeten tijd wordt benut. Wat kan de leerkracht, volgens het leerplan, met de resterende tijd doen?
Doelen
7
vakdidactiek informatica
Vragen:
vakdidactiek informatica
Leerplannen TSO 3de graad In principe zullen jullie geen les geven in een derde graad TSO. Omdat het toch belangrijk is dat je een beeld krijgt van wat jouw leerlingen uit de tweede graad in hun laatste jaren van hun secundair onderwijs voorgeschoteld krijgen, worden de leerplannen van de derde graad bekeken. Leerplannen 3de graad TSO Handel/Toerisme 3de graad TSO Boekhouden-Informatica 3de graad TSO Informaticabeheer Vragen bij het leerplan van de 3de graad Handel en Toerisme: 1 Waarom worden de lessen over informatiesystemen het best gespreid over de beide leerjaren? 2 Tienvingerblind typen is een belangrijke vaardigheid in deze studierichtingen. Op welke manier wordt deze vaardigheid volgens het leerplan best gemeten? Welk verschil is er tussen de twee leerjaren? Vragen bij het leerplan van de 3de graad Boekhouden-Informatica: 1 Waarom zijn er twee verschillende leerplannen voor de richting Boekhouden-Informatica? 2 Het leerplan bouwt verder op de inhouden die verworven zijn in de tweede graad TSO Handel. Hoe moet de leerkracht volgens het leerplan omgaan met leerlingen die instromen vanuit andere richtingen, en dus niet over de veronderstelde voorkennis beschikken? Vragen bij het leerplan van de 3de graad Informaticabeheer: 1 Hoeveel lesuren informatica zijn er in totaal voorzien voor informatica in resp. het 5de en het 6de jaar? 2 Welke zes leerplanonderdelen zijn er voorzien? 3 Som op over welk materiaal het vaklokaal informatica voor de richting Informaticabeheer zeker moet beschikken. Leerplannen BSO uitgezonderd Kantoor en Verkoop 1ste graad BSO (behalve Kantoor en Verkoop) 2de graad BSO (behalve Kantoor en Verkoop) Vragen bij het leerplan voor de eerste graad: 1 Welke eigenschappen worden volgens het leerplan toegemeten aan leerlingen in de B-stroom? Welke gevolgen heeft dat voor de manier van lesgeven? 2 Hoe worden de leerlingen uit de B-stroom het best geëvalueerd volgens het leerplan? Vragen bij het leerplan voor de tweede graad: 1 Wat is het verschil tussen “pedagogische” en “administratieve” vakbenaming? Waarom dat verschil?
8
Doelen
Leerplannen BSO Kantoor 1ste graad BSO Kantoor (beperken tot “Computervaardigheden”) 2de graad BSO Kantoor 3de graad BSO Kantoor (beperken tot het gedeelte dat voor informatica van toepassing is) Vragen bij het leerplan voor de eerste graad: 1 Welke snelheid dienen leerlingen in de eerste graad te bereiken met tienvingerblind typen? 2 Welke werkstukken moeten er volgens het leerplan worden bewaard aan het einde van het schooljaar voor een eventuele schooldoorlichting? Hoe lang dienen die stukken bewaard te blijven? Vragen bij het leerplan voor de tweede graad: 1 Welke drie redenen worden aangehaald voor de erg verschillende beginsituatie van de leerlingen aan het begin van het derde jaar BSO Kantoor? 2 Wat wordt bedoeld met “sleutelvaardigheden en -attidudes”? Geef enkele voorbeelden. Vragen bij het leerplan voor de derde graad: 1 Dit is een leerplan dat het geheel van het “Technisch vak” voor de richting Kantoor behelst. Welke leerplanonderdeel is van belang voor wat betreft computervaardigheden? 2 Welke normen legt het leerplan op voor de opmaak van een dia uit een computerpresentatie (bijvoorbeeld een dia uit PowerPoint)? Leerplannen BSO Verkoop 2de graad BSO Verkoop 3de graad BSO Verkoop (beperken tot het gedeelte dat voor informatica van toepassing is) Vragen bij het leerplan van de tweede graad: 1 Waarom worden sommige leerplandoelstellingen in dit leerplan cursief gedrukt? 2 Op welke manier kan de leerkracht volgens het leerplan vermijden dat de leerinhouden te snel verouderen, en er dus voor zorgen dat zijn lessen upto-date blijven? Vragen bij het leerplan van de derde graad: 1 Wat kan/moet een leerkracht volgens het leerplan doen, wanneer recentere technologieën beschikbaar zijn, dan die in het leerplan worden aangehaald? 2 Vergelijk de inhouden voor informatica met die vooropgesteld worden in dit leerplan, met dat voor de derde graad BSO Kantoor. Welk leerplanonderdeel komt enkel voor bij Verkoop, en welke leerplanonderdelen komen enkel voor bij Kantoor?
Doelen
9
vakdidactiek informatica
2 Wat wordt bedoeld met het uitwerken van specifieke toepassingen? Geef enkele voorbeelden.
vakdidactiek informatica
3.2.4
Leerplannen van het GO!
Ook het Gemeenschapsonderwijs bezit verschillende leerplannen Informatica. Voor het academiejaar 2008-2009 zijn er verschillende nieuwe leerplannen ontwikkeld. Ook het leerplan AV Informatica voor ASO en TSO heeft een revisie ondergaan. Onderzoek het leerplan AV Informatica 2008/020 van het GO! en vergelijk het met het leerplan AV Informatica 2007/046 van het VVKSO Beantwoord en bespreek volgende vragen:
Opdracht
1 Welke grote verschillen ontdek in de visie? 2 Welke leerstofonderdelen komen aan bod, welke niet. Voor welke leerstofonderdelen zijn er duidelijke verschillen. Waarom denk je dat deze verschillen optreden? 3 Welke verschillen in tijdsbesteding worden gemaakt? 4 Op welke werkvorm wordt in het leerplan van het GO! nadruk gelegd en waarom? 5 Het leerplan verwijst expliciet naar Vakoverschrijdende eindtermen die binnen het vak Informatica kunnen nagestreefd worden. Kun je je vinden in de voorstellen en vind je ze realistisch? Bestudeer en bespreek. 6 Het GO! legt bijzondere nadruk op het onderdeel Ontwerp en implementatie. Waarom? 7 Welke verschillen worden er gemaakt i.v.m. evaluatie van het vak Informatica?
3.2.5
Interessant om weten
Leerplannen informatica zijn steeds graadleerplannen. Alle raamdoelstellingen moeten aan het einde van een graad worden behaald. Welke leerplandoelstellingen aan bod komen in welk leerjaar van een graad, kan de leerkracht in principe zelf kiezen, maar zal in grote mate afhankelijk zijn van overleg binnen het vakleerkrachtenteam, of bepaald worden door de keuze van het gebruikte schoolboek. Er bestaan verschillende leerplannen voor de verschillende onderwijsniveaus en voor de verschillende graden. Binnen TSO en BSO bestaan er trouwens vaak verschillende leerplannen voor de verschillende studierichtingen. Een leerkracht dient steeds zeer goed na te gaan welk leerplan voor welke klas van toepassing is. Leerplannen wijzigen regelmatig. Bij het begin van een nieuw schooljaar zal een leerkracht daarom voor alle klassen waar hij/zij lesgeeft, moeten controleren of er een nieuw leerplan beschikbaar is. Dat kan makkelijk op de website van VVKSO. Alle leerplannen beginnen met het jaartal van publicatie. Steeds is het meest recente leerplan van toepassing. Wanneer een nieuw leerplan in voege komt, geldt het nieuwe leerplan enkel voor het eerste leerjaar van de bedoelde graad. Voor het tweede leerjaar dient nog ĂŠĂŠn schooljaar met het oude leerplan te worden
10
Doelen
De algemene doelstellingen van het vak informatica voor de betreffende graad en het betreffende studieniveau. De specifieke leerplandoelstellingen voor de verschillende leerplanonderdelen. Pedagogisch-didactische wenken voor elk leerplanonderdeel. Aanwijzingen in verband met de evaluatie (manier van toetsen en examineren). Minimum-vereisten met betrekking tot materieel en infrastructuur van het vaklokaal. Veel leerkrachten beperken hun raadpleging van de leerplannen tot de raam- en/of leerplandoelstellingen, en gaan ervan uit dat het bereiken van die doelstellingen op zich voldoende is. De bijkomende wenken en aanwijzingen leveren echter –zeker voor een beginnend leerkracht– een schat van praktische informatie op over het vak en de te volgen methodes. Wanneer een leerplan omwille van technische problemen of onvoorziene omstandigheden niet via de website van VVKSO beschikbaar is, kan een leerkracht altijd aankloppen bij de directie van zijn/haar school om een leerplan te bekomen. Secundaire scholen zijn immers verplicht om alle leerplannen van alle studierichtingen die zij inrichten, in huis te hebben.
3.3
Jaarplannen
3.3.1
Functie van het jaarplan
Bij het begin van het schooljaar moeten alle leerkrachten voor alle klassen waarin zij lesgeven, een jaarplan opstellen. Dat is geen echt officieel document dat door de overheid verplicht is opgelegd. Maar bijna alle scholen hanteren dit document omdat de onderwijsnetten daarom vragen. Op die manier kan bijvoorbeeld bij doorlichtingen van de school, de inspectie controleren of een leerkracht alle leerplandoelstellingen uiteindelijk realiseert. Uiteraard gebeurt dat niet alleen op basis van het jaarplan. Ook de schoolagenda’s, werkstukken en notities van de leerlingen, en de examens van de voorbije jaren worden getoetst aan de leerplandoelstellingen. Een jaarplan wordt echter best niet enkel opgesteld ten behoeve van de inspectie; je doet het als leerkracht ook voor jezelf. Een degelijk en realistisch opgesteld jaarplan is een ideale houvast om je vordering in de verschillende klassen waar je lesgeeft, op te volgen. Wanneer je merkt dat je wat achterop raakt op je schema, kan je veel vroeger bijsturen, zodat je het vooropgestelde jaarplan toch volledig kunt afwerken. Jaarplannen worden best in overleg met de eventuele vakcollega's binnen de vakgroep opgesteld.
3.3.2
Administratieve richtlijnen
Wat moet er allemaal in het jaarplan worden opgenomen: naam en adres van de school naam van de leerkracht(en) naam van het vak
Doelen
11
vakdidactiek informatica
gewerkt. Een nieuw leerplan wordt dus pas na twee schooljaren in de volledige graad geïmplementeerd. In een leerplan vind je steeds minstens de volgende onderdelen:
vakdidactiek informatica
de klasgroep(en) en studierichting schooljaar keuze handboeken aantal lestijden per week, totaal per jaar (in tabelvorm) een jaaroverzicht (in weken of maanden uitgedrukt) waarin de te behandelen onderwerpen worden opgesomd, naast het 'verwachte aantal lestijden' kan er ook een kolom met het 'werkelijke aantal lestijden' voorzien worden.
3.3.3
Inhoudelijke richtlijnen
Het jaarplan is de concrete omzetting van een leerplan. Wat moet er allemaal terug te vinden zijn in het jaarplan: nummer van het leerplan gebruikt leerboek of de vermelding eigen notities aantal wekelijkse lestijden (complementaire uren worden met een + aangeduid, vb. 3+1); de klas(sen) waarvoor het jaarplan werd opgemaakt een nauwkeurige beschrijving van de leerstof die in klas zal gebracht worden (inhoudsopgave en zo nodig beschrijving) een opgave van het aantal lestijden (ongeveer!) dat aan elk leerstofdeel zal besteed worden een kalender waarop aangeduid wordt wanneer elk leerstofdeel zal gebracht worden.
3.3.4
Selectiecriteria voor inhouden
Onderschat de leerlingen niet, maar overschat ze evenmin. Laat je bij het leggen van de lat leiden door de leerplandoelstellingen. De lat extreem hoog leggen zorgt ervoor dat leerlingen massaal afhaken en gedemotiveerd raken. Maar leg de lat zeker ook niet te laag. Soms kiezen leerlingen immers de weg van de minste weerstand. Leg de lat zo dat het voor de meeste leerlingen een haalbare uitdaging is ze te overschrijden.
3.3.5
Opdrachten
Opdracht voor en tijdens de stage
Opdracht
Vraag aan je mentor informatica van je eerste stageschool een kopie van zijn/haar jaarplan (van eender welke klas) op. Bestudeer het jaarplan: Welke elementen vind je terug in het jaarplan? Beschrijf in welke vorm het jaarplan is opgesteld. Wissel het jaarplan dat jij hebt gekregen uit met twee andere studenten, zodat je zelf ook twee andere jaarplannen kunt bekijken. Welke verschillen zijn er qua vorm tussen de drie jaarplannen? Welke van de drie jaarplannen vind je het meest bruikbaar? Waarom? Maak nu een stageplanning op voor je eerste stageperiode, voor alle klassen waar je informatica geeft, in dezelfde vorm als een jaarplan. Voor parallelklassen hoef je uiteraard slechts ĂŠĂŠn stageplanning op te stellen.
12
Doelen
Na de stage In hoeverre heb je, je stageplanning kunnen aanhouden? Welke elementen hebben ervoor gezorgd dat de planning in het gedrang kwam? Waarop zou je letten als je weer een stageplanning moest opmaken?
Opdracht
Stel zelf de jaarplannen op voor het 5de en het 6de jaar BSO Kantoor in een van de volgende scholen: Sint-Pauluscollege in Houthalen Instituut Maria Opdracht in Maasmechelen KCST te Sint-Truiden Instituut Mariaburcht te Stevoort (Hasselt) Regina Pacis te Tongeren Onze-Lieve-Vrouwcollege te Ledeberg (Gent) Technisch Instituut Onze-Lieve-Vrouw te Oudenaarde Sint-Jozefinstituut te Wetteren Sint-Lutgardis Insituut te Zomergem Sint-Jozef Instituut te Kessel-Lo Miniemeninstituut te Leuven Spes Nostra te Heule Insitituut Heilige Familie te Ieper Annuntia-instituut te Veurne Deze scholen werden geselecteerd omdat ze allemaal de richting BSO Kantoor aanbieden en omdat ze allemaal een uitgebreide jaarkalender hebben. Voor het opstellen van je jaarplan zal je rekening moeten houden met die jaarkalender, en kunnen nagaan of de lessen op bepaalde momenten niet wegvallen wegens activiteiten. Uiteraard moet je enkel rekening houden met activiteiten die een invloed hebben op het lessenrooster van het 5de en het 6de jaar BSO Kantoor. We spreken af dat de lessen informatica steeds doorgaan op vrijdagochtend de eerste twee lesuren voor het 5de jaar, en het derde en vierde lesuur voor het 6de jaar.
3.4
Doelstellingen
3.4.1
Doelstellingen in verschillende maten en gewichten
Wat wil/moet je als leerkracht informatica nu bereiken? Welke doelen heb je voor ogen? Dit is een van de meest cruciale uitgangsvragen die je moet beantwoorden en het is trouwens op het al dan niet bereiken van die doelen dat je uiteindelijk door de inspectie beoordeeld wordt. We moeten meteen een onderscheid maken tussen ICT in het vak Informatica enerzijds én ICT in het secundair onderwijs anderzijds. Wat de eindtermen betreft gelden voor ons vakgebied Informatica enkel een aantal vakoverschrijdende eindtermen (VOETen), waaronder de sinds 1 september 2007 ingevoerde vakoverschrijdende eindtermen ICT. Het vak Informatica is in die context één van de vele vakken die moeten bijdragen tot de realisatie van de ICT-eindtermen en ontwikkelingsdoelen maar ons vak en haar leraar wel een sleutelplaats in:
Doelen
13
vakdidactiek informatica
Opdracht
vakdidactiek informatica
de utilitaire ICT-basisvaardigheden in de leerplannen Informatica en vooral het raamplan eerste graad zijn noodzakelijk bij de realisatie van de zeer algemeen geformuleerde ICT-eindtermen. de leerkracht ICT/Informatica neemt heel vaak een coördinerende, organiserende, stimulerende en ondersteunende rol in bij het vakoverschrijdend realiseren van de ICT-eindtermen en dit zowel op pedagogisch, didactisch als technisch vlak. Daarnaast gelden voor het vak Informatica vooral de doelen uit de in dit hoofdstuk besproken leerplannen. Het spreekt vanzelf dat die doelen geformuleerd zijn vanuit de visie van het VVKSO en sterk rekening (moeten) houden met de verwachtingen van beleid en maatschappij. Onderstaand schema illustreert dat we de te bereiken doelstellingen op verschillende niveaus in de leerplannen terugvinden. Algemene doelstellingen
Beginsituatie
Sleutelvaardigheden en –attitides
+
VISIE
[Raamdoelstellingen]
Leerplandoelstellingen In de nieuwere leerplannen met raamdoelstellingen, hebben de leerplandoelstellingen een eerder illustratief maar geen bindend karakter. Raamdoelstellingen zijn relatief nieuw en wellicht moet naar een betere terminologie raamdoelstelling versus leerplandoelstelling gezocht worden: raamdoelstellingen zijn nu net de doelstellingen van het leerplan en leerplandoelstellingen zijn dat eigenlijk niet meer écht. e
In het nieuwe leerplan informatica 2 graad (2007/046) worden zowel raamdoelstellingen als leerplandoelstellingen opgesomd. Zou het voor toekomstige edities niet volstaan enkel de raamdoelstellingen op te nemen? Argumenteer met voor- en nadelen.
Opdracht
De algemene doelstellingen zijn heel belangrijke, meer algemeen geformuleerde doelstellingen die doorheen het gehele curriculum continu moeten nagestreefd worden. Dat geldt ook voor sleutelvaardigheden en – attitudes. Het bereiken van de specifieke raamdoelstellingen/leerplandoelstellingen kadert altijd binnen die meer algemene doelen. Je bekijkt de vele doelstellingen best niet als zuiver individuele doelstellingen maar binnen het kader van de meer overkoepelende doelen. Aangezien de ICT-wereld snel evolueert is het belangrijk klemtonen te leggen op kennis, vaardigheden en attitudes die transfereerbaar zijn naar andere situaties en contexten en die generatief zijn, die in zich het vermogen dragen om in nieuwe situaties nieuwe kennis, vaardigheden en attitudes te ontwikkelen. Dit betekent dat heel veel aandacht moet gaan naar concepten en soms minder naar procedures al heb je die procedures nodig om de concepten te concretiseren. Een concreet voorbeeld: in
14
Doelen
Opdracht
In het raamplan ICT eerste graad neemt tekstverwerking een prominente plaats in. Daarbij is geen sprake van het gebruik van stijlen/opmaakprofielen. Wordt het niet hoogtijd om daar verandering in te brengen?
De raamdoelstellingen beklemtonen het inzichtelijk en efficiënt werken met ICT en Informatica. De leerplandoelstellingen moeten dan ook altijd binnen een probleemoplossende totaalcontext begrepen worden. Bij leerplandoelstellingen worden altijd concrete leerinhouden opgegeven in de bekende tweekolommen-lay-out.
Bij raam- en leerplandoelstellingen speelt het gedragsniveau dat moet bereikt worden een belangrijke rol. Heb in de formulering ervan aandacht voor werkwoorden, bijwoorden, adjectieven, context… om te begrijpen wat precies bedoeld wordt: inzichtelijk en efficiënt, spontaan, kennen, omschrijven, gebruiken… De doelstellingen worden in de leerplannen nogal thematisch ingedeeld en opgesomd. Het is zeker niet de bedoeling om alle doelstellingen in die thematische volgorde aan bod te laten komen. Bij de opstelling van het jaarplan voorzie je hierrond best een grondige denkoefening. Vergeet zeker ook niet de pedagogische-didactische wenken in de leerplannen. Ook hier vind je verduidelijking naar de doelstellingen toe. Er zijn ook een aantal beperkingen bij het realiseren van de doelstellingen: de beschikbare tijd is zeker de belangrijkste spelbreker. Al mag het leerplan 2e graad bijvoorbeeld nog ontstoft zijn, de doelstellingen ervan bereiken binnen de zeer beperkte tijd blijft een huzarenstukje. de beginsituatie is niet altijd conform de geschatte beginsituatie de infrastructurele beperkingen, al is er op het vlak van computerinfrastructuur een behoorlijke vooruitgang gemaakt de laatste jaren. De verplaatsing naar de informaticalokalen zorgt dikwijls voor behoorlijk tijdverlies zodat netto soms nauwelijks 40 minuten overblijven van een lestijd Informatica. de ICT-heterogeniteit binnen de klasgroepen. Het zijn stuk voor stuk factoren waarmee rekening gehouden moet worden.
Doelen
15
vakdidactiek informatica
tekstverwerking is er het concept van scheiding van inhoud/structuur enerzijds en opmaak anderzijds via het gebruik van stijlen/opmaakprofielen. Wie inzicht heeft in dat concept, kan het overdragen naar bijvoorbeeld webpagina's met CSS (transfer) of later nog een stap verder gaan en ook de inhoud scheiden in een databank via bijvoorbeeld dynamische webpagina's (generatief).
vakdidactiek informatica
Hieronder vind je een overzicht van de basiscomponenten die in de ASOe leerplannen 2 graad van het VVKSO (2007/046) en het GO! (2004/008) voorkomen, samen met een indicatie van het aantal te voorziene lestijden. Bespreek gelijkenissen en verschillen in het schema hieronder. Kan je die toelichten vanuit de visies in beide onderwijsnetten. VVKSO e
GO! e
1 jaar
2 jaar
e
1 jaar
Netwerken
4
2
Ontwerp en implementatie
8
7
Systeemsoftware
3
Tekstverwerking
8
6
Rekenblad
9
6
Gegevensbeheer
2
Communicatie met de buitenwereld
2
Maatschappelijk-ethische aspecten
2
Vrij te kiezen
3.4.2
2e jaar 15
4-12
Presentatie
Opdracht
8 2
2
2
Van leerplandoelstellingen naar lesdoelstellingen
Elke individuele les en alle lessen samen kaderen dus binnen het bereiken van de hierboven geschetste doelen. In de lessen ga je heel concreet aan de slag: lesopbouw, gekozen oefenmateriaal, werkvormen, evaluatie en remediëring… alles is in functie van dat ene doel: de doelstellingen bereiken! In de volgende hoofdstukken vind je beslist nog heel wat bruikbaar materiaal en gedachtengoed om je te helpen bij het kiezen van de juiste mix. Je bent leerkracht in het eerste jaar van de tweede graad TSO of ASO (leerplan 2007/046). In verschillende andere vakken maken je leerlingen presentaties met presentatiesoftware (bv. PowerPoint). Elke leerling kan al verschillende realisaties voorleggen.
Opdracht
Is het nog nodig twee lesuren met presentatiesoftware als thema te voorzien? Zo ja, welke klemtonen zal je in die lestijden leggen? Hoe kan je de uitwerking aanpakken? Hoe ga je daarbij om met differentiatie? Welke werkvormen hanteer je? Geef drie leerplandoelstellingen uit andere delen van het leerplan die hier ook aan bod kunnen komen. Kan je in deze lessen ook bijdragen tot de realisatie van vakoverschrijdende eindtermen? Graag enkele voorbeelden.
3.4.3
Toch even relativeren…
De lat ligt – terecht – hoog. Binnen een één-uurs-vak zal je voortdurend tijd en armslag tekort komen om alle vooropgestelde doelen écht te
16
Doelen
Het is natuurlijk de bedoeling dat leerlingen de competenties die ze in de lessen ICT en Informatica verwerven, verder gebruiken in alle vakken. Die integratie is één van de topdoelen… die jammer genoeg te weinig bereikt wordt. De manier waarop documenten ingetypt en opgemaakt worden binnen leerbedrijven, miniondernemingen, oefenfirma’s, GIP-opdrachten… is dikwijls ronduit schrijnend te noemen. Er is te vaak enkel aandacht voor het eindresultaat en niet voor de manier waarop dat eindresultaat bereikt wordt en de latere consequenties ervan. Dit is een belangrijke valkuil waarin continu getrapt wordt bij projectmatige of geïntegreerde opdrachten die meer en meer een vakspecifieke aanpak vervangen. Er is dus nog veel werk aan de winkel vooraleer ICT-integratie écht verworven zal zijn… Daar kan jij in de toekomst een belangrijke rol spelen!
Doelen
17
vakdidactiek informatica
realiseren. De voorziene tijd in de eerste en tweede graad is veel te beperkt en in de derde graad is vaak helemaal niets meer.