ucatieve uitgaven
BIEB
Uit de kunst! Inge Misschaert
Kijker educatieve uitgaven
Verrekijker 5
1
Uit de kunst!
1
Kunst Er hangt veel kunst in onze musea: grote en kleine doeken volgeschilderd met verf, of juist niet. Grote en kleine beelden zijn uit verschillende materialen gehouwen. Soms zie je in één oogopslag wat er verteld wordt, soms ook weer niet. Kunst zit vol geheime verhalen. Om ze helemaal te begrijpen, is het soms nodig om meer te weten te komen over de kunstenaar en de tijd waarin hij leefde. In dit boekje vind je natuurlijk niet alle kunst. Dat is onmogelijk. Hier zijn een paar opmerkelijke kunstenaars verzameld, die in hun tijd eigenzinnig bezig waren. Je vindt er het verhaal achter hun kunst en de visie1 die zij hadden.
2
Van Eyck De kunstenaars De gebroeders Jan en Hubert Van Eyck komen oorspronkelijk uit Limburg. Ze leefden en werkten in de 15e eeuw in Vlaanderen en meer bepaald in Brugge. Van Hubert is wel bekend dat hij schilderde, maar omdat kunstenaars in die tijd hun handtekening niet gebruikten, weten we niet meer zeker wat hij precies allemaal heeft gemaakt. Vanaf het Lam Gods werden de kunstenaars zich bewust van het feit dat hun werk meer dan een ambacht was en ze vermeldden toen wel hun naam op de lijst van het werk. Jan Van Eyck stond lange tijd bekend als de uitvinder van het schilderen met olieverf. Maar wetenschappers hebben bewezen dat andere kunstenaars deze techniek ook al gebruikten. Toch heeft Van Eyck het schilderen met olieverf tot een heel hoog niveau gebracht. Samen met zijn tijdgenoten Rogier Van der Weyden, Hans Memling, Dirk Bouts, Hugo van der Goes, Gerard David en Robert Campin wordt deze meester tot de Vlaamse Primitieven gerekend. De naam ‘primitieven’ komt uit de 19e eeuw. De term duidt op een vroege stroming van kunstenaars die vernieuwend werkten en heeft niets te maken met de letterlijke betekenis van het woord.
3
Het Lam Gods Het bekendste werk van de Gebroeders Van Eyck is het Lam Gods, dat zich in de Sint-Baafskathedraal van Gent bevindt. Het Lam Gods is een altaarstuk of retabel. Het werd dus bedoeld om achter een altaar in een kerk op te hangen. Het schilderij bestaat uit 12 panelen2. Acht daarvan kunnen met scharnieren gesloten worden. Zo zie je ook vooraan een ander tafereel3. Wetenschappers zijn er nog altijd niet over uit wie van de broers welk stuk geschilderd heeft. Sommigen zijn van mening dat beide broers evenveel hebben bijgedragen. Anderen beweren dan weer dat Hubert het ontwerp maakte, maar dat Jan alles schilderde. Zeker weten doen ze het niet. In het midden staat Jezus met Maria en Johannes de Doper afgebeeld. Aan weerszijden vind je de eerste mensen uit de bijbel: Adam en Eva. We zien ook enkele musicerende en zingende engelen. Onderaan wordt de aanbidding van het Lam Gods afgebeeld. Ook hier staan heel veel mensengroepen afgebeeld. We zien hier onder andere de rechtvaardige rechters, de martelaren, de kluizenaars en de pelgrims op bedevaart. Als het luik gesloten is, zie je de opdrachtgevers van het schilderij. Het waren rijke burgers die ook betaalden voor het werk. Daarnaast zie je ook nog Johannes de Doper en Johannes de Evangelist. Boven hen zie je de engel Gabriël die de geboorte van Jezus aan Maria verkondigt.
4
5
Wist je dat … … Jan Van Eyck ook een heel bekend miniaturist4 was? … hij zo fijn schilderde, dat je zelfs de haren op het been van Adam goed kunt zien? Ook is er bij Van Eyck nauwelijks een penseelstreek te zien, tenzij je van heel dicht of met een loep kijkt. … Jan op zijn schilderijen vaak de leuze5 ‘als ich can’ schreef? Dat wijst erop dat de schilder zich bewust was van zijn kunst. Het vertelt ons ook iets meer over de herkomst van de kunstenaar: uit Limburg, want de leuze staat in dat dialect. … twee panelen van het Lam Gods ooit gestolen werden? Een van de twee panelen is al terecht. Het paneel met de rechtvaardige rechters is nooit teruggevonden. In het museum of in de kathedraal vind je een reproductie, dat is een kopie. … Van Eyck in 2005 op de 27e plaats stond op de lijst van de Grootste Belg in Vlaanderen?
6
Jeroen Bosch De kunstenaar Deze Nederlandse schilder leefde net als de gebroeders Van Eyck in de 15e eeuw. Hij werd vooral bekend om zijn vernieuwende werk. Men noemde hem de ‘duvelmakere’, omdat hij zoveel duivels schilderde. Volgens de geschiedenis werd hij opgeleid in het atelier6 van zijn vader. Er zijn niet veel werken waar men met zekerheid van weet dat hij ze schilderde.
7
De tuin der lusten Dit schilderij van Bosch is een drieluik. Het bestaat dus uit drie panelen. Hij schilderde het op het einde van de 15e eeuw, de late middeleeuwen dus. Het schilderij is nu te bezichtigen in een museum in het Spaanse Madrid. Met dit schilderij stelt de schilder de zondigheid van de mensheid aan de kaak7. Het lijkt alsof hij een paradijs heeft geschilderd, maar dat is het niet. Het drieluik bestaat uit vier schilderingen. Als het dicht is, zie je de hemelbol met het platte vlak van de aarde. Mensen geloofden toen nog dat de aarde vlak was! Boven de bol zie je God zweven. De schilder stelde dit een beetje voor als een soort wereldbol. Als het luik open is, zie je links een scène uit het Aards Paradijs. Daar woonden Adam en Eva, de eerste mensen die God schiep. Het is niet erg duidelijk of het nu om de schepping van Eva gaat, of om het huwelijk van Adam en Eva. Allerlei vreemde dieren die typisch zijn voor Bosch bevolken verder het tafereel. In het midden zie je hetzelfde soort landschap, maar veel meer bevolkt. Hier lijkt het alsof de schepping is omgekeerd. Er staan heel veel onmogelijke dingen op het schilderij, zoals fabeldieren en een plant die uit een ei groeit. Hier zien we goed dat alle zonden van de mensen worden afgebeeld.
8
Op het rechterpaneel vinden we dan een gruwelijke voorstelling van de hel, waarin alle zondaars verdwijnen. Over dit schilderij heeft elke kunstwetenschapper wel een eigen mening. Er is echter niemand die precies weet wat Jeroen Bosch met dit werk bedoeld heeft.
9
Wist je dat … … de naam ‘Bosch’ niet zijn eigen naam is? Hij heet eigenlijk ‘Van Aken’. Maar omdat hij van de Nederlandse stad ‘s Hertogenbosch afkomstig was, heeft hij deze naam gebruikt. … hij op het einde van zijn leven lid werd van een broederschap? Dat was een soort religieuze orde. … Bosch vaak mopjes gebruikte op zijn doeken? Zulke grappige afbeeldingen noemde men toen ‘drolerieën’, wat grapjes betekent. … er een standbeeld van de schilder prijkt op de markt van ‘s Hertogenbosch? Het is gemaakt in 1929 door August Falise. … al in de zestiende eeuw werken van hem gekopieerd en doorverkocht werden? Een vroege vorm van plagiaat8 dus!
10
Leonardo Da Vinci De kunstenaar Leonardo Da Vinci was een ongelooflijke kunstenaar. Hij was niet alleen schilder, maar ook architect, uitvinder, ingenieur, filosoof, natuurkundige, scheikundige, anatomist, beeldhouwer, schrijver en componist! Da Vinci stamt uit een familie van notarissen, die in de stad Vinci leefden in de 16e eeuw. Na zijn jeugd op het platteland, ging hij in de leer bij de schilder Andrea Del Verrocchio. Nadien werd hij onafhankelijk. Door zijn vele talenten kreeg Leonardo Da Vinci in zijn tijd al veel erkenning en steun van belangrijke mensen, waaronder de paus.
11
Mona Lisa Het schilderij ‘Mona Lisa’ is wereldberoemd en hangt in het Parijse museum ‘Louvre’. Het is vrij klein: maar 77 op 53 centimeter. Toch trekt dit kleine schilderij dagelijks ongeveer 20.000 bezoekers in het museum. Het woord ‘mona’ is afkomstig van het woord ‘madonna’, wat gewoon ‘mevrouw’ betekent in het Italiaans. Het schilderij wordt ook vaak ‘La Gioconda’ genoemd. Dat is een verwijzing naar de vrouw die erop afgebeeld staat. Van dit werk zijn wetenschappers honderd procent zeker dat het van Leonardo Da Vinci zelf is. Het is op hout geschilderd met olieverf. Op het schilderij staat een vrouw afgebeeld. Deze vrouw is Lisa Gherardini, de vrouw van Francesco del Giocondo, een zijdehandelaar uit de stad Florence in Italië. Op de achtergrond zie je een berglandschap. Ze zit op een loggia, dat is een soort galerijtje omringd door zuilen. Het schilderij was vernieuwend door de techniek en door de manier van afbeelden. Vroeger werden mensen veel minder vaak frontaal afgebeeld. Hier wel, want de vrouw kijkt de kijker recht aan. Leonardo is de eerste die hier de gezichtsuitdrukking zo levensecht heeft geschilderd. De Mona Lisa is een schilderij dat vragen blijft oproepen. Veel wetenschappers vragen zich af waarom de vrouw zo glimlacht. Dat is natuurlijk moeilijk te achterhalen!
12
13
Wist je dat … … Leonardo Da Vinci vaak heel erg enthousiast aan een opdracht begon, maar die vervolgens nooit afmaakte? Kenners wijten dit aan zijn perfectionisme. … de kunstenaar linkshandig was en zijn hele leven in spiegelschrift schreef? … zijn boeken verschillende tekeningen bevatten van onder andere een helikopter, machinegeweren, een tank en een onderzeeboot? Deze tekeningen werden echter nooit gepubliceerd tijdens zijn leven. … het vliegveld van Rome naar hem vernoemd is? Het heet Aeroporto Leonardo da Vinci. Zo zijn er wel meer dingen die de naam van de kunstenaar dragen: scholen in onder andere Brussel en Nederland en studieverenigingen. … de Mona Lisa als inspiratiebron diende voor veel andere kunstwerken? Onder andere de Spaanse kunstenaar Salvador Dalí beeldde zichzelf af in exact dezelfde houding. … er in het Pradomuseum in Madrid een kopie van de Mona Lisa hangt? Dat schilderij is vermoedelijk door leerlingen van Da Vinci gemaakt.
14
Michelangelo Buonarroti De kunstenaar Michelangelo is een kunstenaar uit de 15e en 16e eeuw die vooral door zijn voornaam bekend is. Hij was een Italiaanse kunstschilder, beeldhouwer, architect en dichter. De kunstenaar groeide op in Florence en begon al heel vroeg te tekenen. Zijn talent werd al op jonge leeftijd duidelijk. Ook al was zijn vader er niet blij mee, toch zette de jonge kunstenaar zijn zinnen op een kunstenaarscarrière. Toen hij zestien jaar oud was, ging hij in de leer bij Domenico Ghirlandaio. Later studeerde hij ook bij een beeldhouwer. In die tijd was het normaal dat kunstenaars beschermd en financieel ondersteund werden door rijke kunstliefhebbers. Een van de bekendste families in Italië was de familie De Medici. Doordat er in Florence verzet kwam tegen de kunst, vluchtte Michelangelo naar Bologna. Later ging hij naar Rome, maar uiteindelijk keerde hij toch naar Florence terug. De laatste dertig jaar van zijn leven bracht hij in Rome door. Michelangelo maakte heel veel kunstwerken, maar werd heel bekend met de plafondschildering in de Sixtijnse Kapel.
15
De Sixtijnse Kapel: de schepping van Adam De Sixtijnse Kapel is de bekendste kapel in het Vaticaan. Michelangelo zorgde voor de plafondschildering. De paus besloot dat er een fresco9 moest komen. Hij ondervond veel moeilijkheden bij het beschilderen van het plafond. Om te beginnen was het bouwen van een geschikte stelling een hele onderneming. Hij wilde die immers niet aan het plafond vastmaken, omdat dat gaten zou achterlaten. Daarna bleek de gipslaag voor het fresco te nat, waardoor ze begon te beschimmelen. Michelangelo schilderde maar liefst 300 figuren op de gewelven. De bekendste schildering daarvan is de schepping van Adam. Daarop is te zien hoe God het leven geeft aan Adam. Alleen al dit werk meet 4,8 op 2,3 meter. En al deze werken schilderde Michelangelo met zijn armen boven zijn hoofd. Dat moet ontzettend vermoeiend geweest zijn!
16
17
Wist je dat … … Michelangelo heel erg oud werd? Hij werd maar liefst 88 jaar! In zijn tijd gebeurde dat niet vaak. … er een afbeelding van de kunstenaar stond op een Italiaans bankbiljet van 10.000 lire? Dat was de Italiaanse munt. Dat biljet werd in 1962 uitgegeven. … Michelangelo in zijn werk vooral de liefde tot uiting bracht? Zowel de schildering ‘Schepping van Adam’ en het beeldhouwwerk ‘David’ stralen de liefde voor de goddelijke schepping uit.
18
Peter Paul Rubens De kunstenaar Hij was een heel bekende schilder en tekenaar tijdens de 16e en de 17e eeuw. Hij werkte in Antwerpen, ook al was hij in Duitsland geboren. Zijn jeugd bracht hij gedeeltelijk in Keulen en in Vlaanderen door. In Antwerpen was de politiek onaangenaam: veel mensen kwamen in opstand tegen de katholieke kerk. Het gezin van Rubens vluchtte naar Duitsland, zoals veel andere wetenschappers en intellectuelen10. Terug in Antwerpen ging hij later in de leer bij verschillende kunstenaars. Al snel bleek dat hij heel veel talent had. Hij werd lid van de ‘School van Antwerpen’. Dat waren allemaal getalenteerde jonge kunstenaars. Hij ging ook acht jaar lang op reis naar Italië. Daar werkten namelijk heel veel kunstenaars en niet alleen Italianen, ook Vlamingen en Duitsers verbleven er. Hij leerde er heel wat technieken. De schilderijen van Rubens worden gekenmerkt door kleurgebruik en de manier waarop de personages lijken te bewegen op de doeken. Alsof ze er zo uit kunnen springen!
19
De kruisoprichting Dit thema is heel godsdienstig. Het werk beeldt de gemartelde Jezus aan het kruis uit, waarbij het kruis net overeind gezet wordt. Rubens schilderde dit werk in het begin van zijn carrière. Het werk is enorm groot: het middenpaneel alleen al meet 4,6 meter op 3,4 meter. Kolossaal dus! Sinds 1816 kun je dit werk bewonderen in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal in Antwerpen.
20
Dit thema werd in de kunstwereld niet veel vertoond, dus hier is Rubens heel erg vernieuwend in. Kunstenaars hier hadden zoiets nog nooit gezien. Het schilderij zorgde voor veel onrust. Er horen ook twee even grote panelen bij het schilderij, die links en rechts gehangen werden. Op het linkerpaneel staan Johannes de Doper en Maria, de moeder van Jezus. Op het rechterpaneel zie je een Romeinse legeraanvoerder op een paard die de terechtstelling in de gaten houdt.
21
22
Wist je dat … … Rubens ook wel Pieter Paul, Peter Pauwel of Petrus Paulus werd genoemd? … hij zelfs twee keer in de adelstand werd verheven? Een keer door Filips IV van Spanje en de tweede keer door Karel I van Engeland. Er stroomde dus veel blauw bloed door zijn aderen! … Rubens ook andere dingen deed dan schilderen? Hij was namelijk ook diplomaat, ontwerper van tapijten, architect, prentenmaker en verzamelaar! Iemand die heel veel kon dus! … hij een pictor doctus is? Dat is een geleerde uitdrukking voor ‘geleerde kunstenaar’. Niet zomaar een vakman dus, maar iemand die heel slim en geleerd was! … Rubens een alleskunner is? Zo vervaardigt hij enorm grote schilderijen voor achter een altaar, portretten en landschappen en nog veel meer! … Rubens in zijn atelier heel veel schilderijen produceerde? De belangrijkste stukken van het schilderij maakte hij zelf, maar de rest liet hij aan zijn leerlingen over.
23
Woorduitleg 1
visie = de manier waarop je ergens naar kijkt en erover oordeelt 2 paneel = meestal rechthoekig (beschilderd) stuk hout 3 tafereel = situatie of gebeurtenis waar je naar kijkt 4 miniaturist = Iemand die een miniatuur schildert. Dat was een heel speciale kunst waarbij handgeschreven manuscripten versierd werden met tekeningen met veel goud. 5 leuze = korte krachtige zin die precies je bedoeling uitdrukt 6 atelier = plaats waar de kunstenaar zijn kunst maakt 7 iets aan de kaak stellen = duidelijk maken dat je iets slecht vindt 8 plagiaat = doen alsof je een werk gemaakt hebt, terwijl het eigenlijk van iemand anders is. 9 fresco = een schildering die is aangebracht op nog natte kalk, waardoor de verf een heel speciaal effect krijgt. 10 intellectuelen = slimme mensen die zich bezighouden met wetenschap
24
Vind je kunst boeiend? Kun je uren naar een schilderij staren, of zegt kunst jou maar niets? Misschien zie je de verhalen achter de schilderijen of beeldhouwwerken niet? In dit boekje worden een paar opvallende kunstenaars onder de loep genomen. Misschien krijg je daarna meer zin om eens een museum binnen te stappen en op zoek te gaan naar nog meer verhalen.
Dit boekje maakt deel uit van de Verrekijkerbieb 5. ISBN 978 90 486 2536 9 Bestelnummer 60 1021 497 KB D/2016/0147/105 NUR 191 Foto’s: Shutterstock Verantwoordelijke uitgever die Keure Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge RPR 0405 108 325 © Copyright die Keure, Brugge
9 789048 625369
Niets uit deze uitgave mag verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form by print, microfilm or any other means without written permission from the publisher.