• de IJstijd loopt ten einde
• jagers-verzamelaars trekken naar Noord-Europa
boeren komen via de Bosporus in Europa
• eerste ploeg
• paard gedomesticeerd
landbouw wijdverspreid in Europa
Nomadische steppevolkeren verlaten hun stamland boven de Zwarte Zee en verspreiden zich vooral naar het westen.
Latere Grieken, Romeinen en Galliërs hebben hier hun oorsprong.
BRONSTIJD
Boeren in dorpen
Landbouw verspreidde zich vanuit Anatolië (Klein-Azië) langzaam over heel Europa. De eerste boeren bleven net als hun voorouders jagen en wilde eetbare planten verzamelen, maar ontdekten daarnaast ook hoe ze zelf gewassen konden kweken en dat voedsel produceren een betrouwbaardere voedselbron was dan de jacht. Ze leerden ook schapen, varkens en geiten houden. De dieren gaven niet alleen melk en vlees, maar ook wol en huiden voor kleding.
eerste bronzen voorwerpen in Centraal-Europa
• Minoïsche cultuur op Kreta
• Myceense bronstijdbeschaving komt op
2300-1600 2000 1200
Trojaanse Oorlog met bronzen wapens en uitrusting
Fig. Reconstructie van de archeologische site van Sesklo, een vroeg-neolithisch boerendorp in Noord-Griekenland, ca. 6000 v.Chr.
De volgende stap was dat ze zich vestigden bij de weiden voor hun vee en het land dat ze hadden beplant. Vroege dorpen waren ter bescherming ommuurd.
Vanaf 4500 v.Chr. begonnen boeren in Europa grote monumenten van staande stenen op te richten. Op andere plekken zijn grafheuvels te vinden, grafkamers bedekt met een platte steen en afgedekt met aarde.
Fig. Megalithische monumenten in heel het westelijk deel van Europa lijken verband te houden met de verspreiding van de landbouw.
Bronstijdculturen
Minoïsche beschaving
Myceense beschaving
Hellas ontstaan stadstaten
Opkomst van de Minoïsche beschaving
Voorvaders van de Myceners vestigen zich in Hellas
Handel met Kreta
Indo-Europese stammen in Hellas
Mycene gebruikt strijdwagens
Feodaal georganiseerde koninkrijkjes
Met het verspreiden van de landbouw uit het Nabije Oosten via Griekenland over de rest van Europa, verschenen overal vaste nederzettingen. De steentijd ging over in de metaaltijden. Deze ontwikkelingen leidden naar de bronstijdculturen.
Minoïsche beschaving op Kreta
Brons is het eerste metaal dat de mens zelf heeft gemaakt door 9 delen koper en 1 deel tin samen te smelten.
Tin maakt koper hard. Het werd gloeiendheet gegoten in een mal of gietvorm voor gebruiksvoorwerpen, beeldjes, werktuigen en wapens. Brons maakte het leven gemakkelijker, maar het was schaars en duur.
Myceense beschaving op het vasteland
De citadel van Mycene is een versterkte hoogte zoals de meeste vestigingen uit de Myceense tijd. Alleen een krijger die rijk was, kon zich een bronzen uitrusting veroorloven en dit leidde tot een elite die de rest van de samenleving beheerste.
Grote ramp (aardbeving?)
verwoest Knossos
Machtsovername door Mycene
Mycene heerst over Kreta
De paleiscultuur van Kreta is de eerste complexe samenleving uit de bronstijd in Europa met een verfijnde cultuur.
Doriërs vallen binnen: ondergang beschaving in Hellas
Mycene verslaat Troje in de Trojaanse Oorlog
Koninkrijken verdwijnen en aristocraten nemen de macht over 1200
Grote volksverhuizingen storten het oosten van het Middellandse Zeegebied in Donkere eeuwen
Grieken zwermen uit over de Middellandse Zee
Kolonisatie en zeehandel Poleis worden welvarend
1 De naam kennen van het gebied waar de klassieke geschiedenis zich afspeelt en kunnen situeren op een kaart.
2 Weten in welke periode de geschiedenis van het oude Griekenland zich afspeelde en die kunnen voorstellen op een tijdlijn.
3 Het gebied rond de Middellandse Zee in twee bekkens verdelen op een kaart en hun naam erbij vermelden.
4 De culturen die ontstaan in de twee delen van de Middellandse Zee noemen en op de gepaste plaats noteren op de kaart.
5 Het klimaat van de mediterrane wereld typeren en de kenmerken van de winter en de zomer geven.
6 De denkbeeldige vegetatiegrens met de rest van Europa noemen en verklaren.
7 Het reliëf van de mediterrane wereld met twee woorden typeren.
8 Op de aardrijkskundige kaarten van de Griekse wereld en het Italisch schiereiland telkens tien plaatsen aanduiden.
9 Een vergelijking maken tussen de twee delen van de Middellandse Zee op basis van aardrijkskundige kenmerken.
10 De volkeren die leven in de periferie van de antieke wereld kunnen noemen en aanwijzen op de kaart.
11 De twee oudste culturen van Europa kunnen noemen, gezamenlijk benoemen en situeren in hun gebied.
12 De twee bronnen voor de geschiedenis van de Egeïsche beschavingen kunnen vermelden.
13 Uitleggen welke de kenmerken zijn van Griekse mythen en hoe we ze moeten begrijpen.
14 Het verband aantonen tussen de mythen van Kreta en de archeologie.
15 Enkele vondsten noemen van de Minoïsche cultuur en het karakter van die beschaving toelichten.
16 Uitleg geven over de herkomst van de eerste Grieken, wie ze zijn en waar ze zich vestigden.
17 Het belangrijkste kenmerk van de Myceense samenleving kunnen noemen en op een tekening toelichten.
18 Twee historische feiten uit de geschiedenis van deze vroege Grieken op een tijdlijn aanbrengen met de data.
19 Enkele vondsten noemen van de Myceense cultuur en het karakter van deze beschaving toelichten.
20 De gebeurtenis noemen die het einde van de eerste Griekse beschaving verklaart en aangeven wat het belangrijkste gevolg daarvan was.
0 250 500 km
Romeinse beschaving
westelijk bekken
Griekse beschaving
oostelijk bekken
De klassieke oudheid is de tijd die beheerst wordt door de geschiedenis van de oude Grieken en de Romeinen. De plaats waar die zich afspeelt, verschuift nu helemaal van het oude Nabije Oosten naar het Middellandse Zeegebied. We verkennen eerst deze nieuwe historische ruimte.
VRAAG 1: Hoe kennen wij het Middellandse Zeegebied?
1 Verken de historische ruimte rond de Middellandse Zee
Het Middellandse Zeegebied is verdeeld in twee bekkens die grotendeels overeenstemmen met de beschavingen of culturen die er zijn ontstaan.
We onderscheiden het oostelijk bekken waar de Griekse beschaving ontstond en het westelijk bekken waar de Romeinse beschaving ontstond. Het hele gebied wordt ook nog de mediterrane wereld genoemd.
2 Sporen van de antieke wereld
Op allerlei manieren komen wij vandaag in contact met het Middellandse Zeegebied:
· landbouwproducten: wijn, olijfolie, citrusvruchten ...
· toerisme en cultuur: vakantie, Colosseum ...
· sport: Olympische vlam (Athene 2020) ...
· talenonderwijs: Latijn en Grieks, romaanse talen zoals ...
VRAAG 2: Welke zijn de natuurlijke kenmerken van de mediterrane wereld?
1 Kenmerken van het mediterrane klimaat
Op de klimaatkaart (Fig. 1.7) zijn de verschillende klimaattypes van Europa te vinden.
2 Het klimatogram van Napels
Napels heeft een warmgematigd zeeklimaat, want de zomer is warm en droog, de winter is nat.
Klimaat met droge, warme zomermaanden van 10 °C of meer en natte herfst- en wintermaanden
neerslaggrens of olijfgrens: grens tussen het milde zeeklimaat in het zuiden en het koele tot koude landklimaat in de rest van Europa. Boven deze grens kan de olijfboom niet groeien. Hij is gewapend met harde bladeren tegen de hitte, die ook het water vasthouden van de natte winters.
bergklimaat koud klimaat koudgematigd landklimaat koelgematigd landklimaat koelgematigd zeeklimaat warmgematigd zeeklimaat woestijnklimaat bergklimaat neerslaggrens (olijfgrens) 0
Klimatogram van Napels temperatuurcurve neerslagcurve
De geschiedenis van Griekenland en Rome wordt erg beïnvloed door het grillige reliëf dat het gebied van deze beschavingen kenmerkt. Italië is een schiereiland midden in de Middellandse Zee, omringd door de Adriatische Zee, de Ionische Zee en de Tyrrheense Zee. De Apennijnen vormen de ruggengraat die het land verdelen in een bergland met herders en vlakke vruchtbare streken met boeren in de Povlakte en het westen. Griekenland is eveneens een bergachtig schiereiland met grillige kusten en honderden eilanden die de verbindingsweg zijn met de kusten van Klein-Azië. Kreta in het zuiden van de Egeïsche Zee is het grootste eiland en komt het eerst tot bloei. De valleien van het vasteland zijn klein, hebben een schrale bodem en verplichten de mensen in kleine groepen te leven. Onvoldoende bestaansmiddelen doen de bevolking al vroeg uitwijken naar andere gebieden.
Fig. 1.8 Oro-hydrografische kaart van Europa en het Middellandse Zeegebied
Volkeren in de periferie van de antieke wereld
Iberiërs (Spanje, Portugal) vermengen zich vanaf de 4de eeuw v.Chr. met Kelten die het gebied binnenkomen vanuit Centraal-Europa.
Kelten of Germanen zwermen uit over Europa vanaf de 8ste eeuw v.Chr.
Rome
Iberisch Schiereiland
Romeinse Rijk van de stichting van Rome in 753 v.Chr. tot de grootste omvang in de 1ste eeuw
Mesopotamië In Tweestromenland langs de Tigris en de Eufraat ontstaat de eerste stroomcultuur of beschaving vanaf 3500 v.Chr.
Zwarte Zee
Griekse Wereld
Middellandse Zee
Egypte Fenicië
Minoïsche beschaving op Kreta paleizencultuur 2000-1450 v.Chr.
Feniciërs leven in kleine stadstaten aan de oostkust vanaf 2000 v.Chr.
het oude Egypte farao's van 3500 tot 30 v.Chr., vreemde bezetters vanaf de 8ste eeuw v.Chr.
3 Het mediterrane reliëf
Twee aardrijkskundige eigenschappen zijn heel opvallend voor de hele mediterrane wereld zoals aantoont, nl. bergen en zeeën.
Aardrijkskundige kaarten van het Italisch schiereiland en de Griekse wereld:
a Belangrijke plaatsen
b Belangrijke plaatsen op het Italisch schiereiland in de Griekse wereld
1 Middellandse Zee
2 Adriatische Zee
3 Ionische Zee
4 Tyrrheense Zee
5 Alpen
6 Apennijnen
7 Tiber
8 Po(vlakte)
9 Sicilië
10 Rome
1 Middellandse Zee
2 Egeïsche Zee
3 Zwarte Zee
4 Griekse vasteland
5 Peloponnesus
6 Klein-Azië
7 Kreta
8 Troje
9 Athene
10 Sparta
Kenmerken westelijk bekken oostelijk bekken gebied Italisch schiereiland Griekse wereld
landschap grote vruchtbare vlakten kleine vruchtbare vlakten
eilanden weinig veel kust eerder recht eerder grillig
reliëf vlak bergachtig
• samenleven in grote groepen
gevolgen
• gericht op het land
• grote landbouwopbrengsten
• samenleven in kleine groepen
• gericht op de zee
• kleine landbouwopbrengsten
De oudste cultuur van Europa, de Minoïsche beschaving, ontstond op het eiland Kreta. In hetzelfde gebied vestigden zich ook de eerste Grieken op het vasteland: ze brachten er de Myceense beschaving tot stand. Beide culturen gingen de klassieke oudheid vooraf, maar ze legden wel de fundamenten van een nieuwe historische tijd vanaf 800 v.Chr.
Het paleis van Knossos ligt in de vallei van de rivier Kairatos die door Knossos loopt en uitmondt in de haven aan de zee. In de Minoïsche tijd waren de omliggende heuvels bedekt met eiken en cipressen. De voortdurende bewoning van dit gebied vanaf zowat 7000 v.Chr. heeft voor grote veranderingen gezorgd in het natuurlijke milieu waardoor het moeilijk is ons nu een voorstelling te maken van het landschap in die tijd. Dit majestueuze paleis wordt toegeschreven aan de legendarische koning Minos. Ook Phaistos in het zuiden van het eiland had een paleis en een haven, maar op een tiental andere plaatsen zijn er nog paleizen te vinden die wachten op opgraving. In de samenleving op Kreta speelden de paleizen een grote rol zodat we kunnen zeggen dat de Minoïsche beschaving een paleizencultuur was.
De eerste culturen van Europa waren Egeïsche beschavingen. Wat we erover weten, komt voort uit twee soorten bronnen: de mythen van de Grieken en de archeologie. Geschiedenis en het mythologisch verleden lopen voor de oudste Grieken door elkaar heen.
VRAAG 3: Wat zijn mythen?
1 Maak kennis met mythen
Lees de informatieve tekst over mythen. Zoek de kernbegrippen (schuine tekst).
mythe oorspronkelijke betekenis: gesproken woord of vertelling. In de Griekse prehistorie werden mythen mondeling overgeleverd. Ook zangers trokken rond om de verhalen over goden, halfgoden en helden te verspreiden.
Mythen zijn vertellingen die verklaren hoe de kosmos, de wereld, de natuurverschijnselen zijn ontstaan in de loop van een onbepaald verleden tijd. Die verhalen zeggen ook veel over de vertellers: wie ze zijn, wat ze denken en doen en wat hun plaats is tussen de andere volkeren. In de mythologische verhalen komen almachtige en onsterfelijke goden, halfgoden, helden, dieren en denkbeeldige vreemde wezens voor op wie de tijd geen vat heeft. Mensen zijn afhankelijk van hen, want al die personages beschikken vaak over bovenmenselijke eigenschappen. Wat in de godenwereld gebeurt, verklaart ook wat in de mensenwereld anders onverklaarbaar is. Goden komen ook tussen in oude, bijna vergeten historische gebeurtenissen. Zo worden gebeurtenissen tot mythe verheven. Aan mythen wordt geloof gehecht: binnen de gemeenschap waarin de mythen worden overgeleverd, zijn ze geloof en geschiedenis tegelijk, een denkbeeldige realiteit.
2 Kenmerken van een mythe ( groen = juist) (rood = fout )
tovenaars, feeën
goden, helden
vreemde wezens
onbepaald verleden
Besluit
historische tijd
bekende tijd
vertelling
geloof
werkelijkheid
verklaren, uitleggen
andere volkeren
bovenmenselijk
Een mythe is een verhaal (over goden en helden) dat een verklaring geeft voor gebeurtenissen in de mensenwereld en waarin de vertellers zichzelf herkennen.
VRAAG 4: Wat zeggen de mythen over Kreta?
Wat Griekse mythen vertellen over Kreta
Athene was schatplichtig aan Kreta. Ooit werd in een twist de zoon van de koning van Kreta gedood. Nu moesten de Atheners om de drie jaar koningskinderen als voedsel voor een monster naar Kreta brengen. Lees hier hoe ze verlost raakten van die zware last.
Fig. 1.11 Theseus doodt de Minotaurus
Theseus, zoon van de koning van Athene, liet zich vrijwillig naar Kreta brengen, met als doel de Minotaurus te doden. Hij sprak met zijn vader af de zwarte zeilen op zijn schip te vervangen door witte bij zijn terugkeer. Dan zou hij vanop grote afstand kunnen zien dat zijn zoon het overleefd had en dat hij de Minotaurus had verslagen. Theseus kreeg bij zijn avontuur in het labyrint hulp van Ariadne, de dochter van koning Minos, die verliefd op hem was geworden. Ze gaf Theseus een klos garen, zodat hij later de weg terug zou kunnen vinden. Theseus ging het labyrint binnen, rolde de draad van Ariadne af en doodde de Minotaurus met het zwaard dat hij van zijn vader Aegeus had gekregen. Op de terugweg vergat Theseus de zeilen te verwisselen. Toen zijn vader het schip met zwarte zeilen zag aankomen, dacht hij dat zijn enige en zeer geliefde zoon dood was. Overmand door verdriet en wanhoop sprong de koning in zee en verdronk. Theseus werd koning van Athene en besloot de zee, waarin koning Aegeus verdronken was, de Egeïsche Zee te noemen.
Fig. 1.12 Troonzaal van koning Minos. De vele kamers van het paleis (ongeveer 1300) waren smaakvol versierd met afbeeldingen van mensen in processies en met dansers, stieren, dolfijnen, griffioenen, natuurmotieven, lelies en vogels.
Arthur Evans (1851-1941)
Britse archeoloog die in 1878 voor het eerst Knossos bezocht, het terrein aankocht en er opgravingen verrichtte vanaf 1900. Hij herbouwde grote delen zoals hij dacht dat ze waren geweest.
De Britse archeoloog Arthur Evans deed in de periode 1900-1931 grootscheepse opgravingen op Kreta en legde het 'paleis' van Knossos bloot. Hij noemde deze cultuur de Minoïsche beschaving naar Minos, de koning uit de mythen. Deze beschaving was waarschijnlijk vredelievend, want de bouwwerken werden niet beschermd met verdedigingsmuren.
Opkomst
De eerste bewoners van Kreta kwamen waarschijnlijk uit Anatolië (Klein-Azië) toen de boeren er vertrokken richting Europa na 7000 v.Chr. en zich vestigden op de kusten van het eiland. De kleine nederzettingen groeiden op heel wat plaatsen geleidelijk uit tot grote wooncentra en kleine steden. De vruchtbare grond van Kreta leverde graan, wijn en olie.
Echte welvaart kwam er mettertijd door handel te drijven met andere steden uit het Middellandse Zeegebied, o.a. met Griekenland, Egypte en Fenicië.
Deze activiteit was geconcentreerd rond bouwwerken die door hun omvang en rijkdom 'paleizen' werden genoemd door de latere ontdekkers. Uit de aanwezigheid van grote voorraadmagazijnen en een vroeg beeldschrift op kleitabletten - dat slechts gedeeltelijk is ontcijferd - met voorraadlijsten, blijkt dat de paleizen economische centra waren. Het schrift versterkt ook het vermoeden dat de Kretenzers een geordende maatschappij hadden met koningen aan de top en dat de paleizen de bestuurscentra waren.
Ondergang
Een natuurramp, de uitbarsting van de vulkaan op het eiland Thera (nu Santorini) ca. 1450 v.Chr. met aardbevingen, vloedgolven en brand, verwoestten het paleis van Knossos. Ook economisch ging het door de toenemende handelsconcurrentie van buiten Kreta, o.a. door de Myceners van het vasteland, steeds minder goed. De orde en de hiërarchische structuur van de samenleving verdwenen. Het paleis van Knossos werd wel herbouwd, maar een zware aardbeving maakte in 1380 v.Chr. een definitief einde aan de Minoïsche beschaving. Deze beschaving was nu zo verzwakt dat de krijgszuchtige Myceners uit de Peloponnesus (zuiden van Griekenland) de macht konden grijpen. Tal van dorpen liepen leeg. Veel bewoners verhuisden naar hoger gelegen gebieden of verlieten zelfs het eiland. Tegen het einde van de Myceense periode (omstreeks 1200-1100 v.Chr.) heeft Kreta nog een periode van welvarendheid gekend en was het een dichtbevolkt eiland met een sterke zeemacht. Maar dan drongen de Doriërs, een groep van Griekssprekende stammen van over het vasteland, het eiland binnen en Kreta raakte geïsoleerd van de rest van Griekenland.
1 De mythe van Theseus en de Minotaurus
Namen van enkele mythologische figuren:
• Kreta: koning Minos van Kreta en zijn dochter Ariadne, de Minotaurus - een wezen, half mens half stie r- huist in een labyrint (paleis van de koning)
• Grieken: koning Aegeus van Athene en zijn zoon Theseus
Mythologische helden brengen geluk voor de gemeenschap, niet voor zichzelf:
Theseus verlost de Grieken van het monster, maar moet Ariadne achterlaten. Zijn beloning is eer en roem.
2 Mythologie en archeologie
elementen uit de mythe archeologie
geschiedenis koning Minos paleis met veel kamers ja Minotaurus stieren op fresco's ja labyrint grondplan als een doolhof ja
De dubbele openbare rol van het paleis van Minos kan aangetoond worden met voorbeelden. Het paleis is:
• een bestuurlijk centrum: koning(en) met een heel groot paleis
• een economisch centrum: grote voorraadmagazijnen
3 Archeologische vondsten en cultuur
a De cultuur van Kreta is de Minoïsche beschaving (naar koning Minos)
b Vier archeologische overblijfselen die de Minoïsche cultuur typeren: 1 bouwelementen 2 vazen met natuurmotieven 3 sieraden 4 fresco's
1. bouwkunst: (omgekeerde) zuilen
2. aardewerk met natuurmotief (golven of bloemen)
3. gouden sieraad
4. fresco, La Parisienne (met Egyptische invloed: oog frontaal)
eerste nederzettingen
4 Het einde van de Minoïsche beschaving
Het einde van deze schitterende cultuur kwam niet plots: natuurrampen troffen het eiland (vulkaanuitbarsting, aardbeving), toenemende handelsconcurrentie en verovering van het eiland door de Myceners, invallen van de Doriërs isoleerden het eiland van de rest van de Griekse wereld.
• paleiscultuur ontstaat: geordende samenleving rond centra als Knossos en Phaistos
begin van de beschaving
• welvaart door landbouw en handel met andere steden en landen
• einde van de Minoïsche cultuur door natuurrampen
• toenemende handelsconcurrentie
Minoïsche beschaving 3300 2200 1450 1200-1100
Doriërs vallen binnen: donkere tijd breekt aan met oorlogen en verval van de cultuur 7000 v.Chr.
• verovering van Kreta door de Grieken van Mycene
Mycene
Indo-Europese stammen kwamen vanaf 2000 v.Chr. het Griekse vasteland binnen als herders en boeren. Ze worden later Grieken of Hellenen genoemd. In de loop van een lange tijd organiseerden ze zich in een groot aantal onafhankelijke rijkjes. Daar had een koning alle macht in handen en hij voerde de edelen aan die hem militair steunden tegen andere nederzettingen. Ze woonden in ommuurde burchten of paleizen op een heuveltop of akropolis. Alles draaide rond de versterking: hier zijn de opslagplaatsen met (voedsel)voorraden en importproducten te vinden, de ateliers van de ambachtslui en de verblijven van de helpers in het bestuur van de omliggende dorpen. Er ontstonden mettertijd centra die uitgroeiden tot de steden Mycene, Argos, Tiryns en Korinthe in de landstreek Argolis. Vanaf 1600 v.Chr. spreken we van de Myceense beschaving omdat Mycene de andere vorstendommen, zelden groter dan 50 huizen, begon te domineren. De Myceners met hun paleiseconomie leefden van de landbouw en de zeehandel. Daarbij werden roofzucht en piraterij niet geschuwd.
Omstreeks 1200 v.Chr. zouden handelsbelangen de Grieken in conflict brengen met Troje dat de toegang tot een belangrijk gebied rond de Zwarte Zee controleerde. Talrijke koningsgraven werden in Mycene teruggevonden, in grafcirkels met schachtgraven en in koepelgraven. De graven bevatten skeletten en rijke grafgiften zoals dodenmaskers, sieraden, bronzen wapens en aardewerk.
Na 1200 v.Chr. werden de meeste Myceense centra verwoest door invallen van migrerende Dorische stammen die net als zijzelf uit het noorden kwamen. De Grieken gingen op de vlucht en zwermden uit over de hele Griekse wereld.
VRAAG 6: Wat zegt de archeologie over Mycene?
1 De beschaving van de eerste Grieken
De beschaving van de eerste Grieken wordt de Myceense beschaving genoemd, naar de belangrijkste nederzetting van deze Griekse groep Achaeërs, de Myceners. De nederzettingen van de Grieken waren eerder klein, maar sommige centra groeiden uit tot een rijkje rond een burcht met een koninklijk paleis
Op de tekening (Fig. 1.14) komen de nummers die overeen met onderstaande beschrijving.
Nederzettingen op een heuveltop (1), zoals die van Mycene en andere plaatsen, worden burchten genoemd. Het zijn versterkte vestingen met muren die zijn opgetrokken uit grote onregelmatige blokken van lokale steensoorten. Men spreekt ook wel van cyclopische muren (2), alsof ze door reuzen waren opgetrokken. Die muur is in Mycene 900 meter lang en de oppervlakte binnen de muren bedraagt 30 000 m². De muur was zes tot acht meter dik en de hoogte bedroeg meer dan 9 meter. Dergelijke steden waren toegankelijk via zwaar beveiligde poorten, vaak dubbel met een sluis ertussen. De Leeuwenpoort (3) was de hoofdpoort, een doorgang met vier rechthoekige blokken voor de drempel, twee stijlen en een bovendorpel. Op de bovendorpel zijn twee blokken schuin omhoog geplaatst om het gewicht af te leiden. Twee leeuwinnen staan afgebeeld aan weerszijden van een zuil. De zware houten deuren die de opening aan beide zijden afsloten, zijn vergaan. Deze hele constructie is het eerste monumentale bouwwerk in Europa. Overal zijn resten van gebouwen aangetroffen. Van de Leeuwenpoort loopt een weg naar het koninklijk paleis (4) op de akropolis. De kern van het paleis is het megaron: een grote zaal waar een ronde platte haard brandde tussen vier zuilen onder een opening in het dak (met een overkapping). Die ruimte fungeerde als haardstede en vergaderplaats voor mannen. De beschilderde pleistervloeren en de fraaie muurfresco's lijken op die in de paleizen van Kreta. Rond het centrale paleis lagen woningen (5) van leden van de aristocratie en van minder belangrijke burgers. Nog binnen de ringmuur zijn zes schachtgraven (6) in een grafcirkel (7)ontdekt met 19 skeletten van drie koninklijke generaties.
De rijke grafinhoud van een aantal graven bestond uit gouden en zilveren maskers, vaatwerk, juwelen en wapens. Mogelijk was het oorlogsbuit, of voorwerpen door Kretenzische kooplui verkocht, of ze zijn het product van op het eiland geronselde artiesten. Naast de grafcirkel bevond zich de ambachtswijk (8) met opslagruimten voor landbouwproducten uit het ommeland en kostbare importproducten.
2 De mijlpalen van de Myceense geschiedenis
a De Achaeërs (Myceners) waren krijgers wat blijkt uit hun burchten met zware verdedigingsmuren (Fig. 1.16), afbeelding soldaten met bronzen wapens. (Fig. 1.18)
b De bloei en de macht van de Myceense beschaving steunde op landbouw, zeehandel, piraterij en roofzucht
c De archeologen vonden twee soorten koningsgraven in Mycene:
• schachtgraven in grafcirkels en • koepelgraven (Fig. 1.18)
Hieruit blijkt dat Mycene goudrijk was (gouden drinkbekers, dodenmaskers, bronzen dolken met inlegwerk). Andere archeologische overblijfselen die deze cultuur typeren zijn: aardewerk met natuurmotieven, vazen, fresco's.
Kreta en Mycene Minoïsche beschaving Myceense beschaving herkomst volk Klein-Azië vanaf ca. 7000 v.Chr. Centraal-Europa ca. 2000 v.Chr. organisatie koningen in grote paleizen koningen in burchten op heuvels economie paleiseconomie en handel (Knossos) landbouw, zeehandel, roofzucht samenleving vreedzaam (geen muren) krijgers (helden en wapenfeiten) einde natuurrampen en Mycene invallende Doriërs (ijzen wapens)
gevolgen
• Mycene neemt macht over
• Kreta geïsoleerd/invallen Doriërs
• einde mediterrane culturen
• drie donkere eeuwen
Heinrich Schliemann (1822-1890)
Duitse archeoloog die Mycene ontdekte en de bekende burcht blootlegde nadat hij eerder de stad Troje aan de Hellespont had opgegraven.
Myceense beschaving
Indo-Europese stammen komen het Griekse vasteland binnen
Mycene wordt het belangrijkste centrum van de Griekse beschaving
1200
oorlog tegen Troje invallende stammen van Doriërs veroveren de staatjes van de Peloponnesus en verdrijven de bevolking
1100
• einde van de Myceense beschaving
• drie 'Donkere eeuwen' breken aan
800
• stadstaten ontstaan
• begin van de klassieke oudheid 2000 v.Chr. 1600
Deze dolk is ingelegd met goud, zilver en noëllo (een mengsel van zilver, koper en zwavel en soms lood met een diepzwarte kleur). De dolk toont een tafereel met een leeuwenjacht. De mannen gebruiken lansen en speren en beschermen zichzelf met schilden. Deze dolk laat zien dat in de Myceense maatschappij dapperheid belangrijk is.
Fig. 1.22 Versierd aardewerk uit een ongeschonden graf in Nemea
Feiten ...
De Myceners hadden het handelsnetwerk van Kreta overgenomen na de vulkaanuitbarsting die het eiland had verwoest. Ze kwamen daarbij in botsing met Troje, een strategisch gelegen handelsstad aan de Hellespont. De Trojanen belemmerden de toegang tot de landbouwnederzettingen rond de Zwarte Zee met zware tolheffingen en de Grieken wilden vrije doorgang. Het kwam tot een oorlog die tien jaar aansleepte en de geschiedenis is ingegaan als de beroemdste van alle oorlogen: de Trojaanse Oorlog Troje valt en wordt verwoest.
en mythe
De schaking van Helena, gehuwd met koning Menelaus van Sparta, door Paris, zoon van koning Priamus van Troje, is de aanleiding tot de oorlog. Daarop volgt de veldtocht om Helena te bevrijden onder leiding van koning Agamemnon, de broer van Menelaus en koning van Mycene. Het eigenlijke thema van de Ilias van Homerus is de wrok van Achilles tegen Agamemnon: ruzie om een buitgemaakte slavin. Achilles onttrekt zich hierom aan de strijd. Militaire rampspoed voor de Grieken is daarvan het gevolg. De dood van Achilles' wapenmakker Patroclus doet Achilles weer aan de strijd deelnemen om zich te wreken op Hector, de grootste Trojaanse held die Patroclus uitschakelde. De dood van Hector is de laatste episode van de Ilias. Achilles sneuvelt ook, getroffen door een pijl in zijn spreekwoordelijk geworden achillespees. De inname van Troje met de krijgslist van het Houten Paard is het begin van de Odyssee.
VRAAG 7: Wat zeggen de mythen over de Trojaanse Oorlog?
1 De mythologische verklaring voor de Oorlog om Troje
Lees in de tekst hoe het oordeel van Paris de aanleiding is tot het conflict met Troje.
Op een dag, toen Paris weer zat te dromen, kreeg hij een visioen. Er stonden drie vrouwen plotseling op vanuit de grond. Deze vrouwen waren zo mooi dat hij meteen met zijn handen voor zijn ogen op zijn knieën ging. De eerste vrouw sprak hem aan: 'Sta op, Paris, zoon van Priamus, en wees niet bang voor ons. Ik ben Hera, de gemalin van Zeus, die heerst over mensen en goden en ik kom met mijn gezellinnen bij je met een opdracht. Sta op, kijk ons aan en geef de gouden appel die ik in je hand zal leggen, aan de mooiste van ons drieën. Maar bedenk daarbij wel wat je loon zal zijn als de appel terugkeert naar de hand die ze je geeft: in dat geval maak ik je tot de machtigste man die op aarde leeft, zoals mijn gemaal de machtigste is van alle goden.'
Paris was totaal verbaasd en nam de appel aan. Onmiddellijk stapte de tweede vrouw op hem af en zei: 'Wat is voor jou, telg uit het roemrijke geslacht van Troje, het hoogste dat een man ten deel kan vallen: de roem van de dapperheid die de held onsterfelijk en aan de goden gelijk maakt? Wil je dat eenmaal de zangers in verre landen zullen zingen van Paris, de grootste held die ooit op aarde leefde? Geef dan de appel aan mij … ik ben Pallas Athena!' Meteen nadat zij dit had gezegd stond de derde voor hem. Dit was duidelijk de mooiste van allemaal. Paris keek naar haar en er stroomde een golf van geluk door hem. Met een lieve glimlach zei ze: 'Schoner dan je mooiste dromen is de vrouw die voortaan je leven zal delen, als je haar kiest die nu voor je staat en die naar waarheid mag zeggen dat ze de mooiste is.' Dit vond Paris ook, de derde vrouw was toch echt de mooiste, en gaf de appel meteen aan Afrodite, de godin van liefde en schoonheid. (grieksemythologie.wordpress.com)
2 Het verloop van de Trojaanse Oorlog volgens de mythe en de feiten
Ilias (Homerus)
Oorlog om Troje mythe wordt geschiedenis
oorzaak schaking van Helena door Paris, zoon van Priamus belemmering toegang tot de Zwarte Zee
verloop gevechten tussen helden belegering van Troje
einde dood van Hector vernietiging van Troje
De toegang tot de Zwarte Zee was voor de Grieken van levensbelang omdat gebieden rond deze zee landbouwkolonies waren. Ze riskeerden er de oorlog tegen Troje voor dat zijn ligging uitbuitte. De werkelijke feiten werden daarom voorgesteld als mythologische waarheden
3 Twee wapenfeiten uit de Myceense geschiedenis
• de verovering van Kreta
• de vernietiging van Troje in de Trojaanse Oorlog
4 Besluiten bij de Egeïsche beschavingen
Als besluit van wat je leerde over de eerste Griekse culturen moet je de juiste bewering telkens herkennen. Onderstreep met potlood wat juist is.
De Ilias is een secundaire bron / primaire bron / ooggetuigenverslag Homerus schreef de Ilias voor zijn tijdgenoten / voor de Griekse soldaten. Een verhaal dat dikwijls wordt doorverteld verandert met de tijd / blijft altijd gelijk.
Door mensen of feiten te verheerlijken worden ze legendarisch / geschiedenis
Mythen zijn geloof en geschiedenis tegelijk / alleen geloof / alleen geschiedenis. Mythen verklaren gebeurtenissen in de mensenwereld / in de godenwereld. Mythen komen alleen bij de Grieken / bij alle culturen voor.
Homerus (ca. 800-750 v.Chr.) Grieks schrijver, dichter en zanger. Hij vervaardigde een groot aantal epische (verhalende) gedichten waarin hij overgeleverde heldensagen, godenverhalen en mythische vertellingen uit zijn cultuur verwerkte.
De Ilias beschrijft slechts 51 dagen (de twist tussen Achilles en Agamemnon, de wrok van Achilles en de dood van Hector) aan het eind van tien jaar Oorlog om Troje, het verhaal van de gevechten tussen de helden die het verloop van de oorlog bepaalden. De Odyssee verhaalt de lotgevallen van koning Odysseus die na de oorlog terugkeert naar zijn land, het eiland Ithaka. De Ilias en Odyssee werden 400 jaar na de feiten opgetekend.
3000 v.Chr.
2500 v.Chr.
2000 v.Chr.
1500 v.Chr.
1000 v.Chr.
500 v.Chr.
Cycladische eilandcultuur
Minoïsche paleizen
De beschaving van Kreta wordt de Minoïsche cultuur genoemd naar de legendarische koning Minos. De bloeitijd van deze cultuur ligt tussen 2200 en 1450 v.Chr. en is vooral bekend van paleizen die werden opgegraven zoals dat van Knossos, door Arthur Evans in het begin van de 20ste eeuw. Door het groot aantal kamers en gangen lijken de paleizen op een labyrint en moeten ze wel bestuurlijke centra van de samenleving zijn geweest. Voorraadmagazijnen doen vermoeden dat ze ook het economisch centrum waren.
1
Donkere eeuwen
Minoïsche beschaving
Griekse beschaving
Myceense beschaving
De kamers waren smaakvol versierd met kleurige fresco's die een ontspannen, vrolijke indruk maken met onderwerpen uit de natuur van planten, vogels, springende vissen en dolfijnen. Acrobaten voeren gewaagde stierenspelen uit. Stieren met grote horens kwamen veel voor als symbool voor de macht van de heersende koning. Ook vazen en kruiken waren versierd met natuurmotieven. Kretenzers waren vredelievend en vreesden geen gevaar van buitenaf, want de steden en paleizen hadden geen verdedigingsmuren. Een uitbarsting van de vulkaan op het eiland Thera en de gewelddadige invloed van de naburige Myceners maakten een eind aan de Minoïsche beschaving rond 1200 v.Chr.
Ionische
Zee
Korinthe
Mycene
Argos
Pylos
EGEÏSCHE BESCHAVINGEN
Myceense beschaving
Cycladische beschaving
Sparta
Tiryns
Thebe
Athene
Zee 0 50 100 km N N
Minoïsche beschaving
Egeïsche
Troje
KLEIN-AZIË
Delos
Thera (Santorini)
Knossos
Rhodos
Indo-Europese stammen vestigden zich na 2000 v.Chr. op het Griekse schiereiland. Ze ontwikkelden er de Myceense beschaving, genoemd naar Mycene, hun belangrijkste centrum. Ze vestigden zich op heuveltoppen in versterkte burchten met een paleis voor de koning in het centrum. De Achaeërs waren de eerste Grieken omdat de stammen allemaal varianten van dezelfde taal spraken in hetzelfde gebied. Ze waren vechtlustig van aard en ze bekampten elkaar. Later vochten ze samen tegen de stad Troje dat hun handelsbelangen schaadde door de toegang tot de Zwarte Zee te belemmeren. De 10-jarige oorlog om Troje is meesterlijk door Homerus bezongen in de Ilias. Sieraden, dodenmaskers, juwelen, gouden drinkbekers en kunstig beschilderd aardewerk werden teruggevonden in de schachtgraven van het goudrijke Mycene. Tussen 1200 en 1100 v.Chr. kwam er vrij abrupt een einde aan deze beschaving omdat Dorische stammen met ijzeren wapens de Peloponnesus inpalmden.
Voordat hij zich weer in de strijd begeeft, zoekt Hector zijn vrouw Andromache op. Zij heeft het voorgevoel dat haar man deze strijd niet zal overleven. Toen Hector dit hoorde, verliet hij snel zijn woning en liep door de brede straten van Troje naar de Skaïsche poort. Daar zag hij Andromache, zijn rijk begiftigde echtgenote, die hem reeds tegemoet snelde. Zij was een dochter van de edele Eëtion, koning van Cilicië, die woonde aan de voet van de beboste hellingen van de berg Plocos. Daar kwam zij haar man in zijn bronzen harnas tegemoet; een min volgde haar met haar zoontje op de arm. Dit kind was Hectors lieveling en werd door hem Skamandrios genoemd, maar de Trojanen noemden het kind Astyanax, Schutse van de Stad, omdat zijn vader het levende bolwerk van Troje was. Hector keek naar zijn zoon, glimlachte, maar zweeg. Andromache barstte in tranen uit, liep op hem toe en legde haar hand in de zijne. 'Een bezetene ben jij, mijn Hector,' sprak ze, ' o rampzalige, je moed zal nog eens je dood worden. Je denkt niet aan je kleine jongen, niet aan je ongelukkige vrouw die je weldra tot weduwe zult maken. Op een dag zullen de Grieken je omsingelen en doden en als ik jou verlies, dan kan ik beter zelf ook sterven. Mij blijft geen troost als jij sterft, alleen maar verdriet. Geen vader of moeder heb ik nog. Mijn zeven broers sneuvelden op één dag. De grote en snelle Achilles doodde hen allen terwijl zij hun kudden runderen en wollige schapen bewaakten. Mijn moeder werd door Achilles als slavin weggevoerd en toen zij zich had vrijgekocht, werd zij gedood door een pijl van Artemis. Daarom ben jij, Hector, voor mij een vader, moeder en broer: meer dan een echtgenoot. Heb toch medelijden met mij en blijf hier op de veilige burcht. Maak je vrouw niet tot weduwe, en je zoon niet tot een wees. Roep de Trojanen bijeen bij de vijgenboom, daar waar de stadsmuur het kwetsbaarst is. Al drie keer hebben de Achaeërs onder aanvoering van Ajax, Idomeneus en Atreus hun aanvallen op dat punt gericht. Zij probeerden een bres te slaan en het lijkt wel of zij een wenk van een der goden gekregen hebben, zo zeker richt hun woede zich op de zwakke plaats.'
'Dit alles, mijn liefste vrouw,' sprak Hector met de wuivende helmbos, 'baart ook mij zorg. Maar als ik me zou verschuilen als een lafaard en zou weigeren te strijden, dan zou ik nooit meer de mannen en vrouwen van Troje onder ogen durven komen. Het is mijn trots altijd in de voorste gelederen te vechten, waar roem en eer te behalen is. Diep in mijn hart weet ik dat de dag nadert, waarop het heilige Troje zal worden verwoest en Priamus' volk ten onder zal gaan. En toch drukt de gedachte aan de dood van mijn ouders en strijdmakkers
mij minder dan de gedachte aan jou ... Dat je weggevoerd zult worden als slavin van een der Griekse helden. Ik zie je al zwoegen en werken in Argos, onder de bevelen van een Griekse vrouw. En iedereen die je daar ziet met je betraande ogen, zal zeggen: Kijk, daar gaat de vrouw van Hector, die de leider van de paardenbedwingende Trojanen was in de laatste strijd. En iedere keer als iemand dat zegt, zul je nog meer verdriet voelen in je hart om het verlies van die éne man die je zou kunnen redden. Maar ik hoop dat de aarde mijn lichaam bedekt zal hebben voordat de Grieken jou huilend en wenend zullen wegslepen.' Na die woorden strekte de roemruchte Hector zijn handen uit om zijn zoon op de arm te nemen. Maar het kind drukte zich met een kreet van angst tegen de borst van de min. Het schrok van het geduchte uiterlijk van zijn vader die getooid was met een fonkelende bronzen helm en een wapperende helmbos. Zijn vader en moeder moesten lachen om zijn angst. Maar toen zette de edele Hector zijn helm af en legde die op de grond. Toen kuste hij zijn zoon en liet het kind dansen op zijn arm. En hij bad tot Zeus en de andere goden: 'Geef dat deze zoon van mij, zoals ikzelf, een van de eersten in Troje moge zijn en een machtig leider, zodat het volk tegen hem zal zeggen als hij terugkomt van de strijd: Hier komt er een die nog dapperder is dan zijn vader! Ik hoop dat hij de bebloede wapens van zijn vijanden mee naar huis zal brengen en vreugde zal schenken aan zijn moeder.' Hector gaf het kind nu aan zijn vrouw, die het tegen haar zachte welriekende borsten drukte. Zij glimlachte door haar tranen heen en toen haar man dat zag, werd hij diep geroerd. Hij streelde haar met zijn hand en zei: 'Liefste, wees toch niet zo bedroefd. Niemand zal mij doden voordat mijn tijd gekomen is. Maar geen mens kan het Noodlot van de dood ontlopen, of hij nu een lafaard is of een held! Ga nu naar huis, hou je bezig met spinnen en weven. Oorlog is een zaak van mannen en déze oorlog is een zaak van alle Trojaanse mannen, mijzelf op de allereerste plaats.' Zo sprak hij en hij nam de helm met de wuivende paardenstaart op. En Andromache ging naar huis, terwijl de tranen uit haar ogen stroomden. Nog vaak keek ze achterom naar haar geliefde echtgenoot.
(Uit: Avontuur van de Mens, dl 2, p. 192-196, Salvat Editores, Barcelona)
De eerste beschavingen in de Griekse wereld zijn prehistorische en voor-Griekse culturen omdat ze de voorlopers zijn van het antieke Griekenland. De Steentijd is voorbij, want mensen gebruiken nu voor het eerst een metaal dat ze zelf vervaardigen met koper en tin: brons. In deze Bronstijd ontstaan twee beschavingen.
In de periode dat de eilandbeschaving op de Cycladen floreerde, ontstond op Kreta de Minoïsche beschaving. Minos is een legendarische koning op Kreta, de zoon van Zeus en Europa. De Minoërs waren boeren, ambachtslui en zeelui die handel dreven met Egypte, Cyprus, Zuid-Italië en Troje, de machtige stad aan de toegang naar de Zwarte Zee. Ze waanden zich door hun centrale ligging en hun economische rol zo machtig dat ze steden en paleizen bouwden zonder muren eromheen, want niemand durfde Kreta aan te vallen. Op het eiland heerste vrede. Op Kreta waren wel honderd rijke steden te vinden zoals Knossos, Phaistos, Malia en Zakros. In opdracht van koning Minos had de al even legendarische architect Daedalus een indrukwekkend paleis gebouwd met op sommige plaatsen vijf verdiepingen en wel 1300 kamers. Behalve de koning en zijn gezin woonden er ongeveer 500 medewerkers en ambtenaren, de helpers in het bestuur van het gebied rond de stad. Niet te verwonderen dat dit complexe bouwwerk op een doolhof leek. Voorraadmagazijnen wijzen er ook op dat het paleis een grote economische rol speelde, wellicht ook met het oog op de handel. Ambachtslui waren ook bedreven in het vervaardigen van aarden vazen,versierd met
prachtige bloem- en diermotieven, edelsmeedwerk en sieraden. De muren van de kamers waren versierd met fresco's in vrolijke kleuren. Levendige taferelen met acrobaten die gewaagde stierenspelen beoefenen, springende vissen, mythische griffioenen, vogels en planten scheppen een natuurlijke en luxueuze omgeving, een paleis waardig.
Een van de vele beeldjes van een godin of priesteres die slangen vasthoudt. (Knossos, ca. 1600 v.Chr.)
Al deze overblijfselen kwamen aan het licht toen de Britse archeoloog Arthur Evans in 1878 het paleis ontdekte en later langdurige opgravingen deed.
Het einde van de Minoïsche beschaving is veroorzaakt door vulkaanuitbarstingen op het eiland Thera (nu Santorini) en vloedgolven die alle kuststeden vernietigden. Het verzwakte rijk verviel helemaal toen nadien veel Myceners uit de Peloponnesus op het eiland kwamen wonen en de macht overnamen.
Ten tijde van de beschavingen op de Cycladen en op Kreta, vestigde zich een nieuw volk op de Peloponnesus, de Achaeërs die uit het noorden van Griekenland en Europa kwamen.
De heuvelversterking Mycene werd hun belangrijkste centrum dat al snel andere vorstendommen domineerde. Andere belangrijke Myceense centra waren Athene, Argos, Tiryns en Thebe.
aan.
Burcht van Mycene, opgegraven door Heinrich Schliemann.
De Myceners waren strijdlustige krijgers die leefden van landbouw, piraterij en handel. Ze namen een voorbeeld aan de levenswijze van de Kretenzers en gingen handel drijven met Cyprus, Palestina en Egypte. De Myceense cultuur was vooral gekenmerkt door paleizen binnen burchten met cyclopische muren en goudrijke, koninklijke graven.
Na de desastreuze vernietiging van de Minoïsche beschaving bezetten ze geleidelijk Kreta. Later hebben de Grieken Troje aangevallen, een handelscentrum op weg naar de Zwarte Zee, dat met tolheffing het achterland beschermde. De oorlog duurde tien jaar en werd gewonnen door de Achaeërs, maar hun macht was na deze uitputtende oorlog verdwenen. De Doriërs, ruwe krijgers uit het noorden die beschikten over ijzeren wapens, drongen Griekenland binnen en veroverden het hele gebied. Zijzelf vestigden zich in Sparta, een landstreek op de Peloponnesus. Daarna braken drie donkere eeuwen aan.