8509 v01 fc lr 31 32 33

Circulaire economie: van visie naar realisatie De tijd lijkt voorbij dat ingrijpende veranderingen in ons productie- en consumptiesysteem onbespreekbaar waren.

Neem de overgang naar een circulaire economie: iedereen wil daar wel aan. Toch lijkt dit streven in de praktijk weerbarstig te zijn. Wat is nodig om daadwerkelijk het roer om te gooien naar volledig hergebruik van in producten verwerkte materialen?

Tijdschrift Milieu, september 2013

8509_V01_fc.indd 31

31

05-09-13 08:41

Grondstoffen vormen de motor van onze economie. In de 20e eeuw leken we ons nauwelijks zorgen te maken over de mogelijke schaarste hieraan. Maar die houding verandert snel. Door de toene-

Prof.dr. Jacqueline Cramer (j.m.cramer@uu.nl) is directeur Utrecht Sustainability Institute en lid van de redactieraad van Tijdschrift Milieu.

mende mondiale welvaart en stijgende wereldbevolking dringt het besef door dat die schaarste op termijn realiteit kan worden. Dit is niet alleen een ecologisch,

grondstoffenefficiency in 2030 mondiaal

maar ook een sociaal economisch probleem.

kan leiden tot een waardevermeerdering

De vraag rijst hoe lang we nog op een

van 2.9 – 3.7 triljoen dollar. Naast positieve

economisch rendabele manier grond-

baten levert de verschuiving naar een circu-

stoffen uit de bodem kunnen halen en hoe

laire economie ook andere indirecte baten

we geopolitieke conflicten over toegang,

op, zoals toename in voorzieningszekerheid

beheer en import van grondstoffen kunnen

van grondstoffen, de ontwikkeling van

vermijden. Anders gaan voorraadvorming,

nieuwe kennis en impulsen voor innovatie

mogelijke combinaties van generieke maat-

landgrabbing en exportrestricties het poli-

en bedrijvigheid3.

regelen die de circulaire economie dichterbij

1

tieke speelveld domineren .

brengen. We weten dus in algemene zin wel

Remmende factoren

wat we zouden moeten doen. Het gaat er

De aangewezen manier om deze impasse

Ondanks deze positieve perspectieven

nu om deze ideeën in de praktijk te brengen

te doorbreken is de overgang te maken van

laat een breed gedragen economische

per productketen. Want dan wordt tast-

een lineaire naar een circulaire economie.

omwenteling vooralsnog op zich wachten.

baar welke specifieke knelpunten moeten

Dit is een economisch systeem dat de

Barrières hiervoor zijn zowel institutioneel,

worden weggenomen en wie daarbij een rol

herbruikbaarheid van producten en grond-

organisatorisch, juridisch, economisch als

spelen.

stoffen en het behoud van natuurlijke hulp-

technisch van aard. Zo kunnen de manieren

bronnen als uitgangspunt neemt en waar-

waarop economische sectoren historisch

Gezamenlijke aanpak

decreatie in iedere schakel van het systeem

georganiseerd zijn een institutioneel

Om de circulaire economie in de praktijk

nastreeft . In plaats van grondstoffen te

struikelblok vormen. Gebruik van afval als

te brengen zullen belanghebbenden per

winnen, te verbruiken en uiteindelijk af

grondstof kan bijvoorbeeld indruisen tegen

productketen gezamenlijk tot een aanpak

te danken als afval, worden grondstoffen

de belangen van bedrijven die juist gericht

moeten komen. Dat kan alleen als zij

steeds opnieuw gebruikt. Om deze overgang

zijn op primaire productie en winning

hun eigen deelbelang overstijgen en een

naar een circulaire economie te realiseren,

van grondstoffen. Op organisatorisch vlak

gezamenlijk belang voor ogen hebben.

zullen enerzijds bestaande producten beter

kan de vraag rijzen wie bij afdanking van

Deze verruiming van het blikveld maakt

in de kringloop teruggebracht moeten

ingewikkelde producten als gebouwen de

het mogelijk om breed te kijken naar de

worden en anderzijds producten her-

regie neemt over het hergebruik van zoveel

mogelijkheden om de kringloop te sluiten.

ontworpen moeten worden vanuit het

mogelijk materialen en onderdelen. Ook

Waar zitten de belangrijkste knelpunten?

perspectief van een kringloopeconomie.

komt het voor dat wetgeving remmend

Wie zouden betrokken moeten worden om

2

werkt, bijvoorbeeld doordat bestaande rege-

Succesverhalen

lingen onbedoeld juist afvalverbranding

Er zijn steeds meer succesverhalen in

stimuleren in plaats van hergebruik.

omloop, die de kansen van een circulaire economie onderstrepen. De Ellen

In het rapport ‘Kansen voor de circulaire

MacArthur Foundation (2012) berekende

economie in Nederland’ somt TNO een scala

voor de EU een jaarlijkse materiaal-kosten-

aan stimulerende beleidsmaatregelen op.

besparing van 380 – 630 miljard euro.

Ditzelfde doen The Circle Economy en IMSA

McKinsey schat in dat verhoging van de

in een recente studie4, maar dan vanuit het perspectief van het bedrijfsleven. Deze

1 The Hague Centre for Strategic Studies, Op Weg naar

rapporten geven een goed beeld van de

een Grondstoffenstrategie, Quick Scan ten Behoeve van de Grondstoffennotitie, No 08/06, Den Haag, 2011.

3 Bastein et al., Kansen voor de Circulaire Economie in

2 Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Van Afval naar Grondstof, Brief aan de Tweede Kamer, Den Haag, 2013.

32

Nederland, TNO, Delft, 2013 4 The Circle Economy en IMSA, Unleashing the Power of the Circular Economy, Amsterdam, 2013.

Tijdschrift Milieu, september 2013

8509_V01_fc.indd 32

05-09-13 08:41

Tijdens de debatavonden staat elke keer een productketen centraal. Op basis van een

Het Utrecht Sustainability Institute orga-

grondige voorbereiding worden tijdens deze

niseert komend jaar een serie Circular

avonden oplossingen gezocht voor concrete

Economy Labs (zie www.usi-urban.nl).

knelpunten die een circulaire aanpak in de

Het eerste Lab over elektronische en

weg staan. Ook het publiek wordt hierbij op

elektrische apparatuur vindt plaats op 17

interactieve wijze betrokken. Voorbeelden

oktober in het Academiegebouw van de

van productketens die aan de orde komen

Universiteit Utrecht, Domplein, Utrecht.

zijn: elektronische en elektrische apparatuur, bouw- en sloopafval en papier- en karton. Elk van deze productketens kent zijn specifieke knelpunten.

Knelpunten per productketen deze op te lossen? Levert dat dan uiteindelijk gezamenlijk een positieve businesscase op? En hoe kunnen de kosten en

‘Nodig is een gezamenlijke aanpak van belanghebbenden per productieketen’

baten in de keten eerlijk verdeeld worden?

De sector Papier- en Karton heeft flinke stappen gezet op weg naar een circu-

De sector ‘Elektronische

kartonproductie in Nederland is gebaseerd

tuur’ kampt met een

op oud papier. Om maximaal hergebruik

complexe organisatie

mogelijk te maken is een optimale afstem-

van de inzameling en

ming noodzakelijk met alle stakeholders in

verwerking van zijn afvalstromen. Bovendien wordt slechts ongeveer een derde van

De overgang naar een circulaire

laire economie. Al 85% van de papier- en

en Elektrische appara-

de ingezamelde apparatuur geregistreerd

de keten. Binnen een individuele schakel kan hergebruik zorgen voor een grote duurzaamheidswinst. Voorbeelden hiervan zijn de verhuisdoos en bibliotheekboeken.

economie vergt dus een groep initiatief-

en via de geëigende kanalen ingezameld.

Ook over de hele keten is een grote winst

nemers in de keten die een gezamenlijke

De centrale vraag hier is hoe dit inzamel-

te behalen door in iedere schakel de juiste

aanpak ontwikkelen en in de praktijk

percentage verhoogd kan worden

willen brengen. Plus daarbij nieuwe vormen

via nieuwe creatieve inzamel-

van samenwerking en kostenverevening

methoden op wijkniveau.

willen toepassen. Om zulke processen

Denk bijvoorbeeld aan

te versnellen, organiseert het Utrecht

social media, een app of

Sustainability Instituut het komend jaar

een game die motiveert

een serie zogenaamde ‘Circular Economy

om E-waste in te leveren.

Labs’ (zie kader). Deze ‘labs’ volgen een beproefd format dat het Sustainable

De sector Bouw- en

Finance Lab van USI ook hanteert (http://

Sloopafval loopt op tegen het

sustainablefinancelab.nl/).

probleem dat het hergebruik van

bewerking c.q. toepassing van het papier en karton te realiseren. Verder kan via een

‘Succesverhalen onderstrepen de kansen van een circulaire economie’

afvalstromen suboptimaal is. Er kan

goede bronscheiding een maximale afstemming plaats vinden tussen de kwaliteit van oud papier en recycling.

De vraag hier is hoe de kringloop verdergaand gesloten kan

worden binnen afzonderlijke schakels

meer en kwalitatief hoogwaardiger worden

in de keten en door onderlinge afstem-

gerecycled. Duurzaam slopen en renoveren

ming tussen deze schakels. De verwachting

is nog geen gemeengoed. Voorbeelden zoals

is dat via een gezamenlijke aanpak per

Cirkelstad (Rotterdam) laten echter zien

productketen daadwerkelijk een circulaire

dat duurzaam slopen economisch rendabel

economie dichterbij kan komen. Het vergt

is. Door ketensamenwerking tussen de

wel nieuwe vormen van samenwerking en

woningcorporatie Woonbron, het duurzaam

andere financiële arrangementen. En het

sloopbedrijf Oranje, materiaalrecycler

zal leiden tot de toepassing van nieuwe

Holcim en de Stadsreinigingsdienst Roteb

business modellen die meer het gebruik dan

werd een sluitende businesscase gereali-

het bezit van producten stimuleren. Deze

seerd. De centrale vraag hier is: hoe kunnen

inzichten willen we concreet maken in de

goede praktijkvoorbeelden van duurzaam

Circular Economy Labs.

slopen en renoveren opgeschaald worden naar landelijk niveau.

Jacqueline Cramer

Tijdschrift Milieu, september 2013

8509_V01_fc.indd 33

33

05-09-13 08:41