Circulaire economie: van visie naar realisatie De tijd lijkt voorbij dat ingrijpende veranderingen in ons productie- en consumptiesysteem onbespreekbaar waren. Neem de overgang naar een circulaire economie: iedereen wil daar wel aan. Toch lijkt dit streven in de praktijk weerbarstig te zijn. Wat is nodig om daadwerkelijk het roer om te gooien naar volledig hergebruik van in producten verwerkte materialen?
Tijdschrift Milieu, september 2013
8509_V01_fc.indd 31
31
05-09-13 08:41
Grondstoffen vormen de motor van onze economie. In de 20e eeuw leken we ons nauwelijks zorgen te maken over de mogelijke schaarste hieraan. Maar die houding verandert snel. Door de toene-
Prof.dr. Jacqueline Cramer (j.m.cramer@uu.nl) is directeur Utrecht Sustainability Institute en lid van de redactieraad van Tijdschrift Milieu.
mende mondiale welvaart en stijgende wereldbevolking dringt het besef door dat die schaarste op termijn realiteit kan worden. Dit is niet alleen een ecologisch,
grondstoffenefficiency in 2030 mondiaal
maar ook een sociaal economisch probleem.
kan leiden tot een waardevermeerdering
De vraag rijst hoe lang we nog op een
van 2.9 – 3.7 triljoen dollar. Naast positieve
economisch rendabele manier grond-
baten levert de verschuiving naar een circu-
stoffen uit de bodem kunnen halen en hoe
laire economie ook andere indirecte baten
we geopolitieke conflicten over toegang,
op, zoals toename in voorzieningszekerheid
beheer en import van grondstoffen kunnen
van grondstoffen, de ontwikkeling van
vermijden. Anders gaan voorraadvorming,
nieuwe kennis en impulsen voor innovatie
mogelijke combinaties van generieke maat-
landgrabbing en exportrestricties het poli-
en bedrijvigheid3.
regelen die de circulaire economie dichterbij
1
tieke speelveld domineren .
brengen. We weten dus in algemene zin wel
Remmende factoren
wat we zouden moeten doen. Het gaat er
De aangewezen manier om deze impasse
Ondanks deze positieve perspectieven
nu om deze ideeën in de praktijk te brengen
te doorbreken is de overgang te maken van
laat een breed gedragen economische
per productketen. Want dan wordt tast-
een lineaire naar een circulaire economie.
omwenteling vooralsnog op zich wachten.
baar welke specifieke knelpunten moeten
Dit is een economisch systeem dat de
Barrières hiervoor zijn zowel institutioneel,
worden weggenomen en wie daarbij een rol
herbruikbaarheid van producten en grond-
organisatorisch, juridisch, economisch als
spelen.
stoffen en het behoud van natuurlijke hulp-
technisch van aard. Zo kunnen de manieren
bronnen als uitgangspunt neemt en waar-
waarop economische sectoren historisch
Gezamenlijke aanpak
decreatie in iedere schakel van het systeem
georganiseerd zijn een institutioneel
Om de circulaire economie in de praktijk
nastreeft . In plaats van grondstoffen te
struikelblok vormen. Gebruik van afval als
te brengen zullen belanghebbenden per
winnen, te verbruiken en uiteindelijk af
grondstof kan bijvoorbeeld indruisen tegen
productketen gezamenlijk tot een aanpak
te danken als afval, worden grondstoffen
de belangen van bedrijven die juist gericht
moeten komen. Dat kan alleen als zij
steeds opnieuw gebruikt. Om deze overgang
zijn op primaire productie en winning
hun eigen deelbelang overstijgen en een
naar een circulaire economie te realiseren,
van grondstoffen. Op organisatorisch vlak
gezamenlijk belang voor ogen hebben.
zullen enerzijds bestaande producten beter
kan de vraag rijzen wie bij afdanking van
Deze verruiming van het blikveld maakt
in de kringloop teruggebracht moeten
ingewikkelde producten als gebouwen de
het mogelijk om breed te kijken naar de
worden en anderzijds producten her-
regie neemt over het hergebruik van zoveel
mogelijkheden om de kringloop te sluiten.
ontworpen moeten worden vanuit het
mogelijk materialen en onderdelen. Ook
Waar zitten de belangrijkste knelpunten?
perspectief van een kringloopeconomie.
komt het voor dat wetgeving remmend
Wie zouden betrokken moeten worden om
2
werkt, bijvoorbeeld doordat bestaande rege-
Succesverhalen
lingen onbedoeld juist afvalverbranding
Er zijn steeds meer succesverhalen in
stimuleren in plaats van hergebruik.
omloop, die de kansen van een circulaire economie onderstrepen. De Ellen
In het rapport ‘Kansen voor de circulaire
MacArthur Foundation (2012) berekende
economie in Nederland’ somt TNO een scala
voor de EU een jaarlijkse materiaal-kosten-
aan stimulerende beleidsmaatregelen op.
besparing van 380 – 630 miljard euro.
Ditzelfde doen The Circle Economy en IMSA
McKinsey schat in dat verhoging van de
in een recente studie4, maar dan vanuit het perspectief van het bedrijfsleven. Deze
1 The Hague Centre for Strategic Studies, Op Weg naar
rapporten geven een goed beeld van de
een Grondstoffenstrategie, Quick Scan ten Behoeve van de Grondstoffennotitie, No 08/06, Den Haag, 2011.
3 Bastein et al., Kansen voor de Circulaire Economie in
2 Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Van Afval naar Grondstof, Brief aan de Tweede Kamer, Den Haag, 2013.
32
Nederland, TNO, Delft, 2013 4 The Circle Economy en IMSA, Unleashing the Power of the Circular Economy, Amsterdam, 2013.
Tijdschrift Milieu, september 2013
8509_V01_fc.indd 32
05-09-13 08:41
Tijdens de debatavonden staat elke keer een productketen centraal. Op basis van een
Het Utrecht Sustainability Institute orga-
grondige voorbereiding worden tijdens deze
niseert komend jaar een serie Circular
avonden oplossingen gezocht voor concrete
Economy Labs (zie www.usi-urban.nl).
knelpunten die een circulaire aanpak in de
Het eerste Lab over elektronische en
weg staan. Ook het publiek wordt hierbij op
elektrische apparatuur vindt plaats op 17
interactieve wijze betrokken. Voorbeelden
oktober in het Academiegebouw van de
van productketens die aan de orde komen
Universiteit Utrecht, Domplein, Utrecht.
zijn: elektronische en elektrische apparatuur, bouw- en sloopafval en papier- en karton. Elk van deze productketens kent zijn specifieke knelpunten.
Knelpunten per productketen deze op te lossen? Levert dat dan uiteindelijk gezamenlijk een positieve businesscase op? En hoe kunnen de kosten en
‘Nodig is een gezamenlijke aanpak van belanghebbenden per productieketen’
baten in de keten eerlijk verdeeld worden?
De sector Papier- en Karton heeft flinke stappen gezet op weg naar een circu-
De sector ‘Elektronische
kartonproductie in Nederland is gebaseerd
tuur’ kampt met een
op oud papier. Om maximaal hergebruik
complexe organisatie
mogelijk te maken is een optimale afstem-
van de inzameling en
ming noodzakelijk met alle stakeholders in
verwerking van zijn afvalstromen. Bovendien wordt slechts ongeveer een derde van
De overgang naar een circulaire
laire economie. Al 85% van de papier- en
en Elektrische appara-
de ingezamelde apparatuur geregistreerd
de keten. Binnen een individuele schakel kan hergebruik zorgen voor een grote duurzaamheidswinst. Voorbeelden hiervan zijn de verhuisdoos en bibliotheekboeken.
economie vergt dus een groep initiatief-
en via de geëigende kanalen ingezameld.
Ook over de hele keten is een grote winst
nemers in de keten die een gezamenlijke
De centrale vraag hier is hoe dit inzamel-
te behalen door in iedere schakel de juiste
aanpak ontwikkelen en in de praktijk
percentage verhoogd kan worden
willen brengen. Plus daarbij nieuwe vormen
via nieuwe creatieve inzamel-
van samenwerking en kostenverevening
methoden op wijkniveau.
willen toepassen. Om zulke processen
Denk bijvoorbeeld aan
te versnellen, organiseert het Utrecht
social media, een app of
Sustainability Instituut het komend jaar
een game die motiveert
een serie zogenaamde ‘Circular Economy
om E-waste in te leveren.
Labs’ (zie kader). Deze ‘labs’ volgen een beproefd format dat het Sustainable
De sector Bouw- en
Finance Lab van USI ook hanteert (http://
Sloopafval loopt op tegen het
sustainablefinancelab.nl/).
probleem dat het hergebruik van
bewerking c.q. toepassing van het papier en karton te realiseren. Verder kan via een
‘Succesverhalen onderstrepen de kansen van een circulaire economie’
afvalstromen suboptimaal is. Er kan
goede bronscheiding een maximale afstemming plaats vinden tussen de kwaliteit van oud papier en recycling. De vraag hier is hoe de kringloop verdergaand gesloten kan
worden binnen afzonderlijke schakels
meer en kwalitatief hoogwaardiger worden
in de keten en door onderlinge afstem-
gerecycled. Duurzaam slopen en renoveren
ming tussen deze schakels. De verwachting
is nog geen gemeengoed. Voorbeelden zoals
is dat via een gezamenlijke aanpak per
Cirkelstad (Rotterdam) laten echter zien
productketen daadwerkelijk een circulaire
dat duurzaam slopen economisch rendabel
economie dichterbij kan komen. Het vergt
is. Door ketensamenwerking tussen de
wel nieuwe vormen van samenwerking en
woningcorporatie Woonbron, het duurzaam
andere financiële arrangementen. En het
sloopbedrijf Oranje, materiaalrecycler
zal leiden tot de toepassing van nieuwe
Holcim en de Stadsreinigingsdienst Roteb
business modellen die meer het gebruik dan
werd een sluitende businesscase gereali-
het bezit van producten stimuleren. Deze
seerd. De centrale vraag hier is: hoe kunnen
inzichten willen we concreet maken in de
goede praktijkvoorbeelden van duurzaam
Circular Economy Labs.
slopen en renoveren opgeschaald worden naar landelijk niveau.
Jacqueline Cramer
Tijdschrift Milieu, september 2013
8509_V01_fc.indd 33
33
05-09-13 08:41