Quickscan zelfbeheer in nederland

Zelfbeheer in Nederland Analyse schriftelijke enquête onder gemeenten Samenvatting Zelfbeheerinitiatieven zijn in opkomst in Nederland. Vrijwel iedere gemeente kent een aantal voorbeelden van bewonersgroepen die het beheer over een buurthuis of andere ontmoetingsplek overnamen of daar mee bezig zijn. Deze initiatieven richten zich op een breed scala aan ontmoetingsplekken, niet alleen het traditionele buurthuis.

Anders dan twee jaar geleden formuleren gemeenten steeds vaker actief beleid ter ondersteuning en facilitering van zelfbeheerinitiatieven. Ze geven actieve ondersteuning op het gebied van informatievoorziening, kennisoverdracht, beleid en spelregels, en financiële ondersteuning.

Vrijwel iedere gemeente heeft bezuinigd op buurthuizen of voorziet bezuinigingen. Als gevolg daarvan zijn buurthuizen gesloten. Er zijn zorgen over de haalbaarheid van een totaal zelfstandige positie in combinatie met marktconforme huren. In de meeste gemeenten is de rol van buurthuizen meegenomen in stads- en wijkgesprekken over voorzieningen en de gemeentebegroting.

Leegstaand vastgoed wordt nauwelijks in verband gebracht met buurthuizen. Er is weinig ervaring hiermee in de gemeenten en vaak ligt de zeggenschap hierover bij een andere afdeling; meestal de afdeling vastgoed.

Inleidend Hoe gaat het met buurthuizen in Nederland? Ontstaan er nu veel zelfbeheerinitiatieven en hoe redden deze initiatieven zich? Wat is de rol van gemeentelijke bezuinigingen hierin? Het zijn vragen die het Landelijke Samenwerkingsverband Actieve bewoners (LSA) regelmatig krijgt. Het slechte klimaat voor de ontmoetingsplekken in de wijk en de enorme zoektocht van dappere bewoners die probeerden hun buurthuis van de ondergang te redden of een nieuwe ontmoetingsplek in de wijken te realiseren waren voor het LSA de aanleiding om in het voorjaar van 2014 te starten met het project Beheer je Buurthuis (www.beheerjebuurthuis.nl).

Ter onderbouwing van dit project hielden we in april 2013 een quickscan onder alle gemeenten met meer dan 70.000 inwoners. Deze quickscan leerde dat in deze gemeenten nog weinig kennis van en ervaring met met zelfbeheer was. Opkomende initiatieven werden vaak niet gesteund met beleid door gemeenten.

Opkomst van zelfbeheerinitiatieven In de meeste gemeenten is een opkomst te zien van initiatieven rondom zelfbeheer van buurthuizen.

Gemeenten zien over het algemeen enkele initiatieven die zijzelf scharen onder de noemer zelfbeheer. De kenmerken hiervan zijn: geïnitieerd door vrijwilligers, verbonden aan de wijk en gericht op programmering en/of exploitatie. In ongeveer de helft van de gemeenten die deelnamen

LSA, Korte Elisabethstraat 15-17, 3511 JG, Utrecht, www.lsabewoners.nl

hebben bewonersgroepen buurthuizen overgenomen van de gemeente of andere instantie of zijn in een vergevorderd stadium.

De overname richt zich lang niet altijd op de traditionele buurthuizen. Veel deelnemers zien kleinere initiatieven waarbij bewonersgroepen ontmoetingsfuncties organiseren in zelfbeheer. Bijvoorbeeld op informatie en advies gerichte initiatieven, en sociaal-culturele activiteiten. Daarnaast fungeren steeds vaker BewonersBedrijven of wijkondernemingen (die bijvoorbeeld een leegstaande basisschool voor de buurt exploiteren) als nieuw buurthuis. Ook ontmoetingsplekken als een kinderboerderij, natuurcentrum of waterboerderij worden genoemd als organisaties in zelfbeheer met belangrijke buurthuisfuncties.

Sommige gemeenten kennen van oudsher een structuur waarin buurthuizen zelfstandig zijn. Vaak met een op gemeentelijk niveau georganiseerde koepel of andere vorm van ondersteuning. Hier zijn soms wel zorgen over de levensvatbaarheid en innovatief vermogen van deze vrijwillige besturen. Op sommige plekken wordt ook in nieuw gerealiseerde Multifunctionele Accommodaties (MFC/MFA) bewonerszelfbeheer toegepast.

In een aantal gemeenten is het beheer van buurthuizen nog stadsbreed uitbesteed aan een institutionele partij, vaak de welzijnsorganisatie. Hierbij wordt ingezet op vrijwilligerswerk en betrokkenheid van de buurt als ondersteuning aan deze welzijnsorganisatie.

In een enkel geval zijn er buurthuizen die geen financiële relatie met een gemeente hebben en geheel zelfstandig kunnen draaien. Vaak is dan het pand in eigendom van de beheersstichting.

De faciliterende gemeente Vrijwel iedere gemeente benoemt een actieve houding bij het ondersteunen van deze zelfbeheerinitiatieven. Deze ondersteuning varieert en valt onder te brengen in informatievoorziening, beleid en spelregels, kennisoverdracht en financiële ondersteuning.

Informatievoorziening gaat over het versterken van de informatiepositie van initiatief nemende bewoners. Over de kosten van het gebouw en exploitatie, staat van onderhoud en meest efficiënte inzet van middelen. Met name op het gebied van beleid en spelregels voor overname en zelfbeheer wordt op dit moment veel gedaan door gemeenten. Vastgestelde overnameprocedures, accommodatiebeleid dat ook voorziet in zelfbeheer en stapsgewijze ondersteuning naar zelfbeheer komen vaak voor. Hiervoor wordt actief kennis overgedragen door betrokken beleidsafdelingen (die variëren nogal per gemeente), voormalige gebouwbeheerders en ondersteunende welzijnsorganisaties die hiervoor specifiek een opdracht krijgen. Een klein aantal gemeentes faciliteert door bijvoorbeeld te experimenteren met regels rondom paracommercie en bestemmingsplannen.

Ook beperkte financiële ondersteuning wordt door de meeste gemeenten geboden. Vaak in de vorm van incidentele subsidies, de mogelijkheid wijkbudgetten in te zetten of het voor haar rekening nemen van kosten voor groot onderhoud en installaties. Vaak ook door het rekenen van een beperkte of geen huur..

LSA, Korte Elisabethstraat 15-17, 3511 JG, Utrecht, www.lsabewoners.nl

De meeste ondersteuning wordt ingezet om stapsgewijs toe te werken naar een meer zelfstandige rol van deze zelfbeheerinitiatieven. Meestal wordt hierbij een termijn van drie jaar benoemd. De intensiteit van ondersteuning varieert.

In de meeste gemeenten is zelfbeheer geen doel op zich, maar een van de mogelijke beheersvormen voor buurthuizen.

Rol van bezuinigingen In veel gemeenten hebben bezuinigingen op buurthuizen al plaatsgevonden. In een klein aantal gemeenten zijn bezuinigingen aanstaande of is de toekomstige financiering nog onbekend. Enkele gemeenten kiezen ervoor niet of nauwelijks te bezuinigen (met als argument dat buurthuizen binnen wijkgericht werken en/of decentralisaties essentieel zijn). In andere gemeenten zijn forse bezuinigingen doorgevoerd oplopend tot 75%. In meerdere gemeenten heeft dit geleid tot sluiting van buurthuizen. Ook is er het vermoeden dat buurthuizen die toegroeien naar gehele financiële zelfstandigheid (marktconforme huur en wegvallen subsidies) het in de toekomst niet gaan redden.

Financiering gaat op veel plekken naar een activiteiten- of projectfinanciering, die niet de zekerheid kent van een exploitatiesubsidie. Toch kiest een klein aantal gemeente bewust voor een vooraf gemaximaliseerde exploitatiesubsidie, soms voor enkele jaren. Dit om continuïteit te kunnen geven aan de bedrijfsvoering van deze zelfstandige buurthuizen.

Waar niet wordt bezuinigd op buurthuizen wordt wel steeds vaker een landelijke richtlijn gevolgd waarin maatschappelijk vastgoed van lokale overheden tegen marktconforme voorwaarden en huur moet worden verhuurd (Besluit Begroting en Verantwoording ; BBV). Deze richtlijn is dat inzet van en omgang met vastgoed financieel inzichtelijk en transparant moet zijn, maar leidt soms wel tot een gevoel van ‘met de rug tegen de muur’ of 'lege handengesprekken'.

In de meeste gemeenten is de rol van buurthuizen meegenomen in stads- en wijkgesprekken over voorzieningen en de gemeentebegroting. Gemeenten organiseren regelmatig inspraak over bezuinigingen en welke voorzieningen voor bewoners belangrijk zijn.

Gebruik van leegstaand vastgoed Gebruik van leegstaand vastgoed wordt vrijwel niet in verband gebracht met zelfbeheerinitiatieven.

Soms worden tijdelijk verhuurcontracten geboden, meestal niet specifiek gericht op bewonersgroepen. Enkele keren wordt de boekwaarde en bijbehorende huur als belemmering genoemd. Verhuur van leegstaand vastgoed is bijna altijd ondergebracht bij de afdeling vastgoed van een gemeente. Deze is minder gericht op maatschappelijke baten van gebruik leegstaand vastgoed door zelfbeheerinitiatieven en meer gericht op afstoten of marktconforme verhuur. Andere gemeenten kiezen voor het inschakelen van een anti-kraakorganisatie, lokale stichting in de kunst- en cultuursector of een maatschappelijke oppasdienst. Overigens gaven veel gemeentes aan dat deze vraag niet van toepassing was op hun situatie. Omdat leegstand van buurthuizen niet aan de orde is, er geen behoefte is vanwege voldoende aantal buurthuizen of omdat tijdelijk gebruik andere leegstand (van buurthuizen) veroorzaakt.

LSA, Korte Elisabethstraat 15-17, 3511 JG, Utrecht, www.lsabewoners.nl

Verantwoording Tussen 29 juni en 8 juli 2015 hebben we bij LSA bekende contactpersonen binnen gemeentelijke organisaties gevraagd die betrokken zijn bij of verantwoordelijk voor het wijkaccommodatiebeleid en het thema zelfbeheer. Deze personen hebben we gevraagd op persoonlijke titel en vanuit eigen waarneming vijf vragen te beantwoorden. Een groot deel van de respondenten komt voort uit de contacten van onze quickscan onder gemeenten met 70.000+ inwoners, aangevuld met enkele andere contacten in middelgrote en grote gemeenten. Zij hebben hun antwoorden per e-mail aangeleverd. In de analyse hebben we hun antwoorden geanonimiseerd. De respondenten (contactpersoon, functie en gemeente) zijn bekend bij het LSA. In totaal hebben 20 gemeenten alle vragen beantwoord. Een respons van bijna de helft.

De gestelde vragen zijn: 

Zie je buurthuizen zelf het heft in handen nemen in jouw gemeente?



Hoeveel buurthuizen in zelfbeheer zijn er in jouw gemeente?



Wat doet de gemeente om zelfbeheer te faciliteren?



Hebben bewoners de mogelijkheid om via tijdelijk gebruik leegstand tegen te gaan?



Bezuinigingen hebben gevolgen voor buurthuizen. Hoe bereid je deze voor op harde klappen? Laat je bewoners bijvoorbeeld meebeslissen over invulling van bezuinigingen?

©LSAbewoners – juli 2015

LSA, Korte Elisabethstraat 15-17, 3511 JG, Utrecht, www.lsabewoners.nl