PUNT#6 magazine voor leerkrachten kleuteronderwijs by Djapo

Anders doen Anderskijken, kijken, denken denken Anders kijken, denkenenendoen doen voor een duurzame wereld Anders kijken, denken en doen voor een duurzame wereld voor een duurzame wereld

PU PU PU voor een duurzame wereld DJAPO’S DJAPO’S MAGAZINE MAGAZINE VOOR LEERKRACHTEN DJAPO’S DJAPO’S VOOR LEERKRACHTEN KLEUTERONDERWIJS MAGAZINE MAGAZINE KLEUTERONDERWIJS

VOOR LEERKRACHTEN VOOR LEERKRACHTEN KLEUTERONDERWIJS

KLEUTERONDERWIJS

ORGANISEER EEN MODDERDAG • EEN JAAR MET GLOOB EN TEO ORGANISEER EEN MODDERDAG • EEN JAAR METMET GLOOB EN TEO CONSUMINDEREN KLEUTERS ORGANISEER EEN MODDERDAG •VOOR EEN JAAR GLOOB EN TE CONSUMINDEREN VOOR KLEUTERS KNUTSEL EEN FLESSENORKEST •VOOR MAAK JE DENKEN ZICHTBAA CONSUMINDEREN KLEUTERS KNUTSEL EEN FLESSENORKEST • MAAK JE DENKEN ZICHTBAAR

KNUTSEL EEN FLESSENORKEST • MAAK JE DENKEN ZICHTBA

ORGANISEER EEN MODDERDAG • EEN JAAR MET GLOOB E

4 INHOUDSTAFEL

3 Voorwoord 4 Maak kennis met Gloob & Teo 6 Handige pictogrammen 10 Zet een bril op je kont: zingen met De Piepkes 14 Spitter spetter spater: ideeën voor modderdag 16 Interview: Ella en Oscar 18 Interview: Wendy Blanckaert 20 Knutselen: Flessenorkest en Boterhammenwrap 22 Dossier consuminderen: 22 Is nieuw beter dan oud? Denk met je kleuter na over delen en ruilen 24 Interview: Onze kasten zitten vol met spullen die we zelden gebruiken 28 Verzamel ervaringen in plaats van spullen en andere tips 30 De kijk van Gloob & Teo: een schooljaar vol duurzame activiteiten 32 Handpoppen in je klas 34 Verhaal: Een afdak met een raampje 36 Interview: Denkonderwijs en zelf bewuste keuzes maken voor een duurzame samenleving 39 Maak je denken zichtbaar: Wat als je elke dag nieuw speelgoed zou kopen? 40 Tips om te consuminderen in je klas 43 Colofon

VOORWOORD

Vragen stellen, verwonderd zijn en nieuwsgierig onderzoeken. Het zit in mijn genen, denk ik. En dus ook in die van mijn kinderen, zoals je straks zal merken. Ze zeggen weleens dat kinderen je een spiegel voorhouden. Soms is die spiegel gewoon eerlijke feedback. Gelukkig maar. Misschien komt het door mijn job als ontwikkelaar bij Djapo, misschien is het gewoon wie ik ben. In ieder geval houd ik ervan om duurzaamheidsaspecten te onderzoeken en dat te delen met anderen. Zo fietste ik een tijdje geleden met mijn zoon van vijf door het bos. Onderweg zagen we een omgevallen boom. Een mooie aanleiding om het nog maar eens over de pracht van de natuur te hebben en hoe belangrijk het is dat we er zorg voor dragen. Eerst luisterde hij nog met volle aandacht. Maar toen ik over het ecosysteem wilde beginnen, kwam de vraag: “Mag ik straks thuis tv kijken?” Zo zijn kinderen. Prima. Twee weken geleden keken we samen in een werkboekje over voertuigen. Hij omcirkelde de voertuigen die hij soms gebruikte. We hadden

het over fietsen, auto’s, steps, bussen, treinen en vliegtuigen. Ik vertelde ook over de vuile lucht die uit sommige voertuigen komt. Over uitlaatgassen, CO2, over de gassen die als een dekentje rond de planeet hangen en over het gevolg daarvan: de opwarming van de aarde. Dat verhaal dus. Het belletje van de oven maakte een einde aan mijn betoog. Voor mijn zoon was dat ongetwijfeld het verlossende signaal. Met de dampende cake in mijn handen vroeg ik me af waarom ik die jongen niet gewoon in zijn boekje kon laten werken. Hij had er niet naar gevraagd, maar ik had hem toch weer een moeilijk verhaal geserveerd. Zou hij in plaats daarvan niet liever een stukje cake gehad hebben? Maar op dat moment kwam hij de keuken binnengewandeld. “Mmm, dat ruikt lekker, mama,” zei hij. En toen: “Zullen we nog wat verder over de aarde babbelen?” Vragen stellen, verwonderd zijn en nieuwsgierig onderzoeken. En eerlijke feedback. Gelukkig maar. Sien Trekker

Maak kennis met Gloob en Teo

Gloob & Teo nemen je kleuters op pad naar een duurzame wereld waarin iedereen een fijn leven heeft op een gezonde planeet. De twee vrienden stimuleren kleuters om voelsprieten te ontwikkelen voor alle dingen die een invloed hebben op de mens en de natuur. Ontdek in dit magazine liedjes, verhalen, handpoppen, pictogrammen en vele leuke klasactiviteiten die kleuters prikkelen de wereld te ontdekken, te onderzoeken en in vraag te stellen.

knutselaar

geen mens of dier uitvinder

doener

Dit is

Gloob

spring in 't veld

onderzoeker

Gloob en Teo zijn • verschillend, en da’s oké! • beste vrienden • opmerkzaam en durvendingen in vraag te stellen • wereldreizigers • lief voor onze planeet • twee kameraden die de kleuters willen helpen om voelsprieten te ontwikkelen voor een duurzame wereld

Dit is

Teo

pietje precies

spin

uitvinder slimmerik

denker

onderzoeker Ontdek alles van Gloob & Teo op www.djapo.be/gloob-en-teo

Handige pictogrammen Kleuters aanzetten tot duurzame handelingen? Niet eenvoudig, tenzij je het op hun maat brengt. De losse pictogrammen van Gloob en Teo bieden daar veel mogelijkheden voor. Enkele tips!

ogrammen kan je Dankzij losse pict s op een gepast duurzaamheidstip , en bij de kleuters tempo aanbreng t. gisch momen telkens op een lo id’ dat ‘duurzaamhe Zo zorg je ervoor t h wordt, maar he geen thema op zic nwezig blijft. hele jaar door aa

Met pictogramm en die mooi in de klasinrichting passen , worden de kleute rs er telkens op het ju iste moment aan herinnerd. Door ze visu eel te brengen, w orden ze concreet geno eg voor de kleute rs.

En je kan d e pictogra mmen en andere du urzame ge dachten n tuurlijk oo ak vrijblijve n d gebruike in andere n activiteite n!

gevoelig Elk kind is ning. voor erken extra Je kan hen n door stimulere en paar af en toe e men in pictogram zetten, de kijker te belonen en hen te symbooltje door hun togram bij het pic als ze die te hangen doen. actie goed

De pictogrammen sluiten aan bij klasthema’s als voedsel, dieren, zorgen, spelen, knutselen, natuur … Je kan ze bestellen of downloaden op www.djapo.be

The purpose of a good education is to show you that there are three sides to a two-sided story. Stanley Fish

Ga samen met Djapo voor Target 4.7: ‘Tegen 2030 verwerven alle leerlingen kennis en vaardigheden die nodig zijn om duurzame ontwikkeling te bevorderen, onder andere via vorming omtrent duurzame ontwikkeling en duurzame levenswijzen, mensenrechten, gendergelijkheid, de bevordering van een cultuur van vrede en geweldloosheid, wereldburgerschap en de waardering van culturele diversiteit en van de bijdrage van de cultuur tot de duurzame ontwikkeling.’

Zet een bril op je konT De Piepkes zingen Gloob & Teo

‘Waf, blaf, grom, piep, tiereliere, brul, kwaak…’, ‘Mijn tante Selle, is uw tante Selle, en ik wou dat ik haar nog een keer kon bellen, maar dat gaat niet… Tante Selle is dood.’ ‘Er is zoveel zand, er zit een stuk van dat strand tussen mijn tanden…’ Ze noemen zichzelf ongeleide projectielen en raar. Ze schrijven eigenzinnige liedjesteksten en combineren die met rockgitaren, instrumenten uit de keuken en heel veel enthousiasme. De Piepkes, dat zijn Frederik Sioen, Roland Van Campenhout en Pieter-Jan De Smet. Sinds kort zit er in hun repertoire ook: ‘Zet een bril op je kont, haal je hoofd eens uit de grond, onderaan wordt bovenaan, Teo wijst de dingen aan, Gloob die kan niet blijven staan, we draaien samen in het rond.’ Liedjes van Gloob & Teo dus.

Een gesprek met Sioen, het Kleinste Piepke. “De visie van Djapo sluit aan bij de dingen waar we met de Piepkes voor staan. We beschouwen de kinderen als gelijkwaardig, we hoeven ze niet te bemoederen en af te schermen van de maatschappij. Bij ons mogen de grote onderwerpen des levens aan bod komen. Daarom gaan onze liedjes niet over vliegende paarden of andere fantasiebeesten, maar over oorlog, over de vluchtelingenproblematiek, gescheiden ouders, de dood… zonder dat we betuttelend zijn. Ik denk dat kinderen vaak veel meer weten over de wereld dan wij denken. Kinderen hebben een overvloed aan fantasie, maar staan met hun beide voeten in de realiteit. Door op een volwassen manier, maar ook

heel onnozel, naar die thema’s te kijken, komt het ook echt binnen.” Muziek met een boodschap, dus? “Wij hopen de kinderen de boodschap mee te geven dat ze vooral zichzelf moeten zijn. Laat andere mensen niet beslissen wat voor jou waar is, of niet waar. Of wat voor jou leuk is en wat niet. Probeer je eigen gevoel te volgen. Als wij nu allemaal zeggen dat iets wat niet waar is toch waar is, is het dan waar of niet? Als wij iets heel mooi vinden, maar anderen vinden dat niet, wie heeft dan gelijk? Het is wijs om daar een keer over na te denken! Als we zelf iets leuk vinden, dan is het ook gewoon leuk, voilà. Wees vooral trots op je raar zijn!” Een lied voor en met Gloob& Teo. Hoe begin je daar aan? “Samen met Gloob en Teo liedjes maken ging heel organisch. Onze leefwerelden passen goed bij elkaar. We zijn echt samen op ontdekkingstocht gegaan en we vinden het leuk om met de liedjes kinderen op te roepen om samen de wereld te ontdekken. Met z’n allen op je kop gaan staan en de wereld op een andere manier bekijken dus. Kinderen zijn van nature ook geïnteresseerd in dat wat anders is. Ze kijken er op

een heel onschuldige manier naar en nemen het volledig in zich op. En dat is heel schoon. Raar zijn staat bij ons heel centraal. Raar zijn betekent ook anders zijn, dat is helemaal oké. Iedereen is uniek. Ik heb de indruk dat kinderen het ook heel tof vinden om raar te zijn. We kunnen nog veel leren van kinderen.”

Zit er een Gloob of Teo in jou? “Ik lijk het meest op Gloob. Roland, het grootste Piepke, ook. Wij zijn de ongeleide projectielen die met onze speelsheid iedereen proberen te besmetten. Pieter-Jan is onze aarding, de zwaartekracht die ervoor zorgt dat Roland en ik niet te ver in de ruimte wegschieten. Hij is de Teo

van de groep, diegene die eerst een plan uitdenkt en ervoor zorgt dat we vooruit geraken. Het is goed dat er in het leven veel Gloobjes en veel Teo’s zijn die goed kunnen samenwerken!”

GLOOB & TEO : Snuffellied 4/4 3 maten stappen en klappen +

GLOOB & TEO : Op z’n kop lied G

| G

C | C C Dm F

Gloob en Teo, Je neus op de grond Ruik nieuwe dingen, Snuffel als een hond

Zet een bril op je kont

Gloob en Teo,

Armen open,

Haal je hoofd eens uit de grond

Hou de lucht maar vast

Samen zoeken,

Onderaan wordt bovenaan

Hangen in de mast

Gloob en Teo

We zijn een goed idee

Vinden met ons mee

Teo wijst de dingen aan

Gloob die kan niet blijven staan

Gloob en Teo

We draaien samen in het rond

Gloob en Teo C

goed idee F Gloob en Teo

Kom naar buiten, spring omhoog (Gloob en Teo)

Wie niet nat is die is droog (Gloob en Teo)

Wie niet kijkt wordt niet verrast (Gloob en Teo)

Voel aan alles, pak het vast

Haal maar alles uit de kast

En wie geen pijl heeft is een boog

G Lalalala lalala A

(Gloob en Teo)

Lalalala lalala (Gloob en Teo)

Teo vindt er wel wat op

Gloob draait alles op zijn kop

G D

Gloob en Teo, Jij en Ik

Gloob en Teo

Een superteam Klik Klik

Samen zoeken

Vinden met ons mee

We zijn een

De kleuters tonen een explorerende en experimenterende aanpak om meer te weten te komen over de natuur. O.D. 1.2 • Natuur • Algemene vaardigheden

De kleuters kunnen in een concrete situatie het onderscheid maken tussen geven, krijgen, ruilen, lenen, kopen en verkopen. OD MM 2.2 • Maatschappij • Sociaal-economische verschijnselen

Met kleuters denken over en werken rond thema’s zoals natuur, delen, afval en water betekent dat je ook werkt aan verschillende eindtermen en ontwikkelingsdoelen. Die houden we bij de aanmaak van ons materiaal steeds in het achterhoofd, net als de leerplandoelen van jouw onderwijsnet. Zo helpen we je om de vernieuwingen in het onderwijs in de praktijk te brengen en zetten we samen de wereld op punt.

MODDERDAG

SPITTER SPETTER SPATER, LEKKER IN … DE MODDER? ‘Vies’ staat er in het woordenboek bij het woord modder. Of bagger, blubber, drek, slib en goor. Toch is dit mengsel van aarde en water een bron van inspiratie en fascinatie. Herinner je je nog hoe bijzonder het was om na een fikse regenbui in de plassen te springen of om zandtaarten te bakken op het strand? Een pleidooi om wat meer met modder te spelen.

Modder is ontzettend fijn om mee te spelen. Het heeft een boeiende structuur, is leuk om in te knijpen en het maakt toffe geluidjes. En het blijft iets stouts hebben. Dat alleen al maakt modder zo boeiend.

Waarom spelen met modder goed is

Kinderen spelen steeds minder buiten, terwijl er net daar heel veel te leren en te ontdekken valt. Hoe kan je trouwens goed zorg dragen voor de natuur als je er geen band mee hebt? Modder brengt kinderen heel direct in contact met de natuur. Als leerkracht neem je je kleuters mee naar stukjes groen in de buurt van de school. Samen bestuderen jullie bomen, struiken en bloemen

en onderzoeken jullie al wat leeft en kriebelt boven de grond. Maar staan jullie ook stil bij wat er onder onze voeten gebeurt? Onder de grond bevindt zich een wereld die levensnoodzakelijk is voor het leven erboven. Stengels, bladeren en wortels komen op en onder de grond terecht en worden daar verteerd, versnipperd en opgegeten door een heleboel organismen die vaak onzichtbaar zijn voor het blote oog. Als we spelen met modder, maken we ook kennis met die geheime wereld. De kleuters leggen zo contact met dit stukje natuur onder de grond. Bovendien is vuil worden goed voor je gezondheid! Dat heeft ondermeer

te maken met de bacteriën waarmee je dan in contact komt en die je afweersysteem versterken.

Modderactiviteiten in je klas Gloob & Teo zijn de ideale partners voor een dag vol modderpret. Zij maakten heel wat activiteiten die je in de kleuterklas kan doen. Zo gaan zij samen met je kleuters schilderen met modderverf en moddertaarten bakken. Of wat dacht je van een kuuroord met een voedende modderscrub? Wist je dat je ook kan toveren met modder?

Wil jij ook zo’n spetterende Modderdag organiseren met je kinderen? Neem een kijkje op www.djapo.be/modderdag

Moddertoverkracht Spettermeter

Materiaal • • • • • •

vette krijtjes in felle kleuren (bijv. pandakrijtjes) dikker papier (bijv. behangpapier) of karton modder kleinere potjes emmer met water om handjes in te wassen (oude) handdoeken

Activiteit

• De kinderen kleuren een blad papier of karton met wasco. Het hele oppervlak moet ingekleurd zijn. Ze gebruiken daarbij verschillende kleuren. • Elk kind schept een beetje modder op het blad en spreidt met zijn handen de modder gelijkmatig uit zodat de kleuren niet meer te zien zijn. • Ze maken met hun vingers, handen … tekeningen in de modder zodat de kleur onder de modder terug tevoorschijn komt.

Voor je begint

• Zet al het materiaal klaar. • Stroop mouwen op, zorg dat lange haren niet in de weg hangen.

Tip:

Download alle andere modderactiviteiten op de website!

3) ( a l l e (5) R A C OS

“Ik leen soms de grote en de kleine raket van oma en opa”

Ze houden van klimbomen, kampen bouwen en marshmallows roosteren, maar ook van boeken lezen en dingen zoeken in de natuur. Een gesprek met Ella en Oscar over de natuur, cadeautjes en dingen die je kan ruilen, delen en lenen.

Wat doen wij als wij een auto nodig hebben? Welke auto gebruiken wij dan? Ella: Een andere kleur auto. Wit, of groen, of geel.

Wat kan je nog lenen? Oscar: Speelgoed. Ik leen soms de grote en de kleine raket van oma en opa. Maar wat je leent, moet je ook weer teruggeven.

Hoe komt het dat wij een witte of een groene of een gele auto gebruiken? Ella: Omdat wij geen auto hebben.

Als we een auto in de stad halen, is dat ook lenen? Oscar: Ja, die lenen wij dan ook.

Een cadeautje voor papa! Kunnen cadeautjes uit de natuur ook leuk zijn? Ella: Ja. (fluistert) Ik ga het verstoppen. Ze legt het steentje bij een plant op de kast en loopt naar papa.

En waar nemen wij die auto’s? Ella: In de stad! Dan moeten wij daar naartoe rijden.

Wat doe jij graag in de natuur? Oscar: Klimmen op de klimrots. En in bomen.

Ella: Maar papa moet eerst zoeken! Omdat het jouw verjaardag gaat worden, moet je iets zoeken!

Wat nemen wij dan allemaal mee? Ella: Mijn autostoel!

En wat nog? Oscar: Een kamp bouwen. Ella: Een vuur maken. Oscar: Marshmallows roosteren. En broodjes roosteren!

Was papa blij met het cadeautje? Ella: Ja.

Welke auto gebruiken wij nog soms? Ella: Een zwarte! De auto van oma en opa. Waar wil je dan graag naartoe? Oscar: Naar Ender. Naar de bib. Om boeken te gaan lenen. Wat is dat eigenlijk, lenen? Oscar: Dat je iets mag meenemen naar huis.

Waarom heb je die verzameld? Ella: Voor papa zijn verjaardag.

Waarom was papa daar zo blij mee? Ella: Omdat ík een steentje gaf!

Wat vind je nog leuk in de natuur? Ella: Steentjes. Ella toont haar jas. In de zakken zitten steentjes. Voor wie heb je die opgeraapt? Ella: Voor … papa!

Met dank aan Ella, Oscar, Elke en Wouter van www.simpelweg.blog

INTERVIEW

Het voorbereiden van goede vragen vind ik nog steeds een van mijn belangrijkste taken

Wendy Blan

ckaert

• Leerkrach t vijfde lee rjaar – Vrije Basi sschool Be lzele • Educatie f medewerk er Djapo

Als het over EDO gaat, Educatie Duurzame Ontwikkeling, hoor je vaak dat leerkrachten denken dat het veel extra werk is, iets dat erbovenop komt. Hoe zie jij dat?

Bezig zijn met EDO heeft voor mij te maken met aanpak, verbreding en begeleidingsstijl. Het gaat helemaal niet om extra onderwerpen die je ook nog moet behandelen, maar wel over het klimaat dat je creëert. Je kan in je aanpak inzetten op denkvaardigheden en zo je leerlingen eigenaarschap geven over hun leren. Geef hen de kans om een onderwerp zelf te onderzoeken, in overleg met anderen en onder begeleiding van jou als leerkracht. Als kinderen hun leren mee in handen hebben, voel je dat ze meer betrokken zijn en dat ze vanuit die betrokkenheid ook echt iets willen doen. Als het over verbreding gaat, zie ik veel kansen in werken rond de actuali-

teit. Bijna elk thema kan je verbreden met een EDO-inhoud of een onderwerp rond wereldburgerschap. Wat actueel is, leeft ook bij de kinderen en kan je vaak heel gemakkelijk koppelen aan de SDG’s of duurzame ontwikkelingsdoelstellingen. Actua nodigt ook uit om over de grenzen te gaan kijken. Als het leren van losstaande feiten plaatsmaakt voor een zoektocht naar verbanden, wordt leren veel boeiender. Ik ben ervan overtuigd dat leerlingen zich zo ook meer een deel voelen van de wereld, in plaats van enkel van hun eigen dorp of land. Ik gebruik systeemdenken om de leerstof in een breder perspectief te zetten. Leerlingen kunnen vanuit verschillende perspectieven naar een gebeurtenis uit de actualiteit kijken of onderzoeken welke schakeltjes allemaal verband houden met het thema. Heel vaak geeft dat dan weer aanleiding om te filosoferen. En tenslotte speelt ook je begeleidingsstijl een belangrijke rol. Ik stop nog steeds veel tijd in de voorbereiding van goede vragen, voor mij een van de belangrijkste taken van een leerkracht. Goede vragen zetten zoveel in gang en laten kinderen kritisch denken, probleemoplossend denken, reflecteren en nadenken over hun denken, hun waarden en concepten. Dit kan je toepassen in al je lessen, maar laat dat nu net ook interessant

zijn om na te denken over duurzaamheidsuitdagingen. ‘Geldt wat ik leer of denk overal en altijd?’ is bijvoorbeeld een zeer interessante vraag.

Werk je zelf vaak rond duurzaamheidsuitdagingen en hoe doe je dat dan?

In een les rond de Week van de Bij combineerde ik een les onderzoekend en ontwerpend leren (STEM) met duurzame ontwikkeling. Geïnspireerd door een uitgewerkte activiteit van hogeschool VIVES(*) deden we aan onderzoek en ontwerp rond de vorm van honingraten. Zo werkten we aan wiskundige inzichten en vaardigheden. Daarna deed ik de les ‘Bijodiversiteit’ van Djapo. Die begint met een foto van een lege fruit- en groenteafdeling, een beeld van hoe winkels er zouden uitzien als er geen bijen meer zouden zijn. De leerlingen bedachten hypothesen wat er was gebeurd. Ze dachten in de eerste plaats aan hamstergedrag door corona. We onderzochten tijdens deze les oorzaken en gevolgen van bijensterfte. Maar we hadden het ook over bijensteken, ik las een gedicht voor over bijen, we leerden het leven in de bijenkorf beter kennen, we onderzochten de voordelen van de vorm van de honingraten en we filosofeerden of de bij een vriend of een vijand is.

Je ziet in je aanpak ook veel linken met STEM? Bij STEM onderwijs is de didactiek

rond onderzoekend en ontwerpend leren essentieel. Een betekenisvolle context, doe- en denkvragen, systematisch onderzoeken, interactie en reflectie zijn de pijlers van onderzoekend leren die ik bij het werken rond duurzaamheidsthema’s ook heel krachtig vind, bijvoorbeeld om met de leerlingen een duurzaamheidsvraagstuk te onderzoeken zodat we het beter begrijpen en verbanden leren zien. Deze didactiek gaat ervan uit dat leerlingen eigenaar worden van hun leren, wat hen goesting geeft om meer te weten te komen en met het geleerde ook iets aan te vangen. Bij onderzoekend leren binnen STEM wordt dit vaak gekoppeld aan wetenschap. Bij duurzaamheidsvraagstukken is het interessant om meer inzicht te krijgen in een systeem. Een tool die ik in het vijfde leerjaar graag gebruik is de relatiecirkel, om rechtstreekse verbanden te onderzoeken. Bij biodiversiteit is dat bijvoorbeeld: hoe meer wormen, hoe meer voedsel in de bodem, hoe meer planten er groeien, hoe meer voedsel planteneters vinden … Ze krijgen zo inzicht in de schakels die belangrijk zijn binnen dat systeem. Deze manier van werken nodigt ook uit om wat leeftijdsgenootjes vertellen in vraag te stellen, om te onderzoeken hoe het nu echt in elkaar zit. Door als leerkracht de passende doe- en denkvragen te stellen, vergroot je niet alleen hun kennis over een systeem, maar ook hun inzicht. Ontwerpend leren gaat ervan uit dat leerlingen vanuit een behoefte of een probleemstelling iets creëren. Ze doorlopen daarbij het technisch proces. Hoewel je duurzaamheidsuitdagingen niet op die manier zal oplossen, zie je toch dat leerlingen

bij het bedenken van acties rond een duurzaamheidsuitdaging hetzelfde soort proces doorlopen. Van zodra ze een systeem beter begrijpen en merken dat ook zij daarin een schakeltje zijn, zullen ze al snel zelf voorstellen doen om kleine acties te ondernemen die iets in beweging zetten. Creatief denken en van daaruit ideeën bedenken en verzamelen is iets wat zowel aan STEM als EDO te koppelen is.

‘Human-centered design’ komt uit de ingenieurswereld, het is een ontwerpprincipe met een sterke focus op het ontwerpen van innovatieve producten, diensten of systemen, maar dan wel vertrekkend vanuit de wensen en noden van de gebruiker. Binnen EDO ontwerp je vanuit de nood aan een fijn leven op een gezonde planeet voor iedereen.

Wat ik daarbij vaak gebruik is Design thinking. Zowel bij het verkennen van het thema als bij het bedenken van mogelijke oplossingen wisselen een convergente en divergente fase elkaar af. We verbreden en denken ruim om een context te verkennen. Dat kan via systeemdenken en filosoferen. Van daaruit kunnen we het probleem of de uitdaging identificeren. En dan gaan we weer ruim denken voor het bedenken van mogelijke oplossingen. Hier ga ik met werkvormen creatief denken aan de slag. Vanuit de ideeënpoel wordt dan het beste idee gekozen. Ook bij het uitwerken van het idee of de oplossing wisselen verbreden en versmallen elkaar af.

Ik droom van een schoolloopbaan waarin filosoferen een belangrijke plaats heeft, van kleuter tot volwassene, en van onderwijs dat vertrekt vanuit de onderzoeksvragen die leerlingen zich stellen. Ik droom ook van meer outdoor education binnen het onderwijs. Een ideale leeromgeving heeft een link met het echte leven, prikkelt de nieuwsgierigheid en geeft zin in leren. Voor mezelf hoop ik dat ik in de toekomst nog meer zal inzetten op participatie van mijn leerlingen.

Waar droom je nog van als leerkracht?

(*) Meer over het onderzoek van VIVES: Van De Keere, K., Neyrynck, G. (2020). Sterk in STEM. Acco Uitgeverij. De les Bij-o-diversiteit vind je op www.djapo.be

Tips van Wendy

rruimen t werkboek staat ve he in t wa rf Du . en • Durf loslat angen heid en durf het verv am za ur du ar na n ke met lin bij de leerlingen. door wat echt leeft nen l binnen het verken we zo , ng di re rb ve • Maak tijd voor ideeën. j het bedenken van van een thema als bi in je klas. n belangrijke plaats • Geef actualiteit ee aan filosoferen, minder n aa d tij r ee m d ee • Best gesprekken. moraliserende klas en goed voor. en en bereid je vrag • Zet in op denkvrag ren. arschap over hun le na ge ei n ge lin er le • Geef de leiding zelf graven. Laat hen onder bege kracht. r een sturende leer de in m en h ac co n • Wees meer ee

DIY

Daar klinken we op!

FLESSENORKEST odig? n Wat heb je nijf flessen of bokale papier of

e v • vier of nde kleuren crêp bijvoorbeeld le il a k n • versch urstof. Je blaadjes, le k e jk li r m natuu met bloe kleuren r e t a w iet … rode b aar h • een sc water n a pel … • een k otlood, le p , je k o t • een s

1 3

neem 4 of 5 bokalen of flessen die allemaal even groot zijn

vul de kan met water

knip reepjes crêpepapier van een kleur die je zelf erg mooi vindt 4

Luister aandachtig naar de verschillende tonen: hoe komt het dat elke bokaal die je gevuld hebt, een andere klank heeft? Welk materiaal geeft de mooiste klank als je tegen de bokaal tikt?

stop een reepje in elke bokaal

giet water in de bokalen: in de eerste een klein beetje, in de volgende een beetje meer...

tik of strijk over de bokalen tot je vindt dat het een mooie klank geeft

Kijk hoe het water van kleur verandert! Experimenteer welke voorwerpen de mooiste klank geven als je tegen de fles tikt. Luister naar de verschillende tonen. Verandert het geluid als je water toevoegt? Kan je een liedje spelen?

DIY

Boterhammenwrap Wees hip en trendy en ga voor zero-waste in je boekentas! Maak stap-voor-stap deze boterhammenwrap. Ecologisch, leuk om te zien, eenvoudig om te maken en erg handig om mee te nemen. Zijn je boterhammen op, dan blijft er enkel een lapje stof over. Gedaan dus met brooddozen die veel plaats innemen!

odig? Wat heb je nf, wit katoen van de: o rootte • lapje st orm en g v e t s n e gew voor op 32cm 53.5cm ammen boterh ier • bakpap was en • gele bij enhanddoek uk e k e d • ou ier • bakpap er • strijkijz nseel pe • keuken • verf • verfrol tape n • papiere

Rol met de verf over het lapje stof. Op de plaats van de papieren tape blijft het doek wit en verschijnt jouw naam of symbool. Laat drogen en haal de papieren tape weg.

Neem het lapje stof. Maak met de papieren tape je naam of een symbool.

Ga er met het strijkijzer over, op stand ‘wol’. Zorg ervoor dat alle bijenwas smelt en in de stof dringt. Als dat nodig is, leg je nog wat extra bijenwas op de Leg hierop je stuk stof en besprenkel met bijenwas. Zorg ervoor dat het gelijk droge plekken. Ga er nog eens met het strijkijzer over. Wrijf de was eventueel verdeeld is. Bedek met nog een laag wat open met een keukenpenseel. bakpapier.

Haal de wrap van het papier en laat drogen. Knip de rafeltjes van de randen. Je kan hem ook versieren met een knoopje en elastiekje en eventueel besprenkelen met wat jojobaolie.

Deze wrap is een goed alternatief voor plastic- of aluminiumfolie of voor een brooddoos. Je kan hem gebruiken voor brood, koek, kaas, groenten maar niet voor vlees. Wikkel er je lunch in, dek er een potje mee af in de ijskast, bewaar iets in de diepvries.

Je kan de wrap makkelijk schoonmaken onder de kraan met koud water en eventueel een beetje marseillezeep. Geen warm water, want dan smelt de was. Laat drogen aan de lucht. Op die manier kan je het doek minstens een half jaar regelmatig gebruiken.

Leg de keukenhanddoek op tafel. Neem een vel vetvrij bakpapier dat iets groter is dan het stukje stof. Leg dat op de handdoek.

Wikkel je boterhammen, koekjes of fruit in de wrap. Hop! In de boekentas en … go!

Daarna moet je de bijenwasbehandeling herhalen.

Tip: bekijk deze en andere DIY op ons kanaal op YouTube. Je vindt ook nog andere knutseltips op Wereldlesidee.

LESTIPS

Is nieuw beter dan oud? Wat kan je doen als je iets niet meer gebruikt of als je van iets te veel hebt? Denk met je kleuters na over delen en ruilen en ga op zoek naar manieren om zo weinig mogelijk spullen weg te gooien.

Doelgroep:

verander dan de naam in het verhaal. oudste kleuters • Een aantal kapotte of oude voorwerpen, zoals een oude MATERIAAL • Verhaal Pippa de pop en Tim tandenborstel, een botte schaar, een pakje vervallen de tol, macaroni … Stop ze samen te downloaden op: in een zak. www.djapo.be/afval-delen• Filmpje ‘Ernie verdeelt zijn en-ruilen. • Een pop en een oude tol. Een speelgoed in groepen’, te vinden op YouTube. ander stuk oud speelgoed kan ook,

1 Vertel het verhaal van Pippa de pop en Tim de tol. Bespreek het verhaal.

• Waar werd Pippa gemaakt? • Waarom werd Pippa in de vuilbak gegooid? • Waarom werd Tim niet in de vuilbak gegooid? • Wie zou je het liefst willen zijn: Pippa of Tim? Waarom? • Wat doe jij met kapot of oud speelgoed waar je niet meer mee speelt?

2 De kinderen gaan in een kring zitten en geven de zak met voorwerpen door. Ze mogen zelf nadenken hoe ze de voorwerpen een langere levensduur kunnen geven. Het kind dat aan de beurt is, mag eerst nadenken. De andere kinderen vullen aan. Een langere levensduur kan betekenen dat je het voorwerp langer laat meegaan, maar kan bijvoorbeeld ook betekenen dat het een nieuwe eigenaar of een nieuwe functie krijgt.

kinderen het filmpje ‘Ernie verdeelt zijn speelgoed in groepen’. Bespreek wat Bert vraagt en wat Ernie doet. Wat zouden zij in zijn plaats doen? Vraag de kinderen of zij dingen te veel hebben. Wat gooien ze soms weg, dat ze niet meer kunnen gebruiken? Wat doen ze er dan mee? Verwijs ook naar het verhaal van Pippa de pop. Vraag aan de kinderen welke dingen zij soms opnieuw gebruiken. Verwijs naar het verhaal van Tim de tol.

4 Vertel aan de kleuters dat je je iets afvraagt: ‘Is nieuw beter dan oud?’ De kleuters mogen rondlopen in de klas en met een stickertje of met hun vinger aanduiden welk voorwerp volgens hen beter nieuw is dan oud. Benoem het voorwerp van alle kleuters om te tonen dat je hun bijdrage waardeert. Vraag dan aan een paar kleuters waarom ze dat voorwerp beter nieuw vinden dan oud. Herhaal de redenen luidop en kies er dan één reden uit om op door te vragen. Bijvoorbeeld: Zoek een voorbeeld dat beter nieuw is dan oud omdat het snel stukgaat. Doe dezelfde oefening, maar laat de kleuters nu voorwerpen

3 Bekijk samen met de

nieuw. Vraag ook hier andere voorbeelden door op één reden te focussen. Doe de volledige oefening tenslotte nog een laatste keer met voorwerpen waarvan de kleuters vinden dat het niet veel uitmaakt of het nieuw of oud is.

Uitbreiding: Je kan met de kleuters kort filosoferen over de volgende hulpvragen. • Waarom kopen we nieuwe dingen als we die ook kunnen krijgen? • Is het leuker om iets nieuws te krijgen dan iets wat al wat ouder is? • Waarom gooien we soms dingen weg die stuk zijn? • Waarom kopen we soms nieuwe dingen in plaats van oude dingen te repareren?

Reflectie

Bespreek de activiteit met de kinderen. • Wat hebben we gedaan? • Vond je het een interessant verhaal? Waarom (niet)? • Wat vond je ervan om voorwerpen te zoeken in de klas? • Begrijp je wat een voorbeeld is? • Kan je al goed voorbeelden zoeken?

aanduiden die beter oud zijn dan

Tip: Maak een ruilhoekje in je klas waar kinderen zowel spullen als talenten kunnen ruilen of delen. De volledige uitleg vind je op www.djapo.be/wereldlesidee-kleuters.

INTERVIEW

“ONZE KASTEN ZITTEN VOL MET SPULLEN DIE WE ZELDEN GEBRUIKEN” Een impulsaankoop zal je prof. Dr. Ir. Karine Van Doorsselaer zelden zien doen. Voor ze iets koopt, stelt de docent Materialenleer en Ecodesign aan de opleiding Productontwikkeling (Universiteit Antwerpen) zichzelf altijd eerst een paar vragen. Shoppen is voor haar geen ontspannende vrijetijdsbesteding maar telkens bewust vragen stellen en keuzes maken. Vraag 1: ‘Heb ik het wel nodig?’

consuminde = n

nsumeren = t co

bewus = n re

circulair denke

“Als je daar goed over nadenkt, is het antwoord vaak neen. Ik las eens over een vrouw en zij stelt zichzelf altijd die vraag. En dan wacht ze een maand. Als dan blijkt dat ze het product echt nodig heeft, koopt ze het. Maar meestal is ze het dan al vergeten. Ik zeg niet dat mensen een maand moeten wachten maar door er een nachtje over te slapen, kan je impulsaankopen tegengaan. Een goede stap om te beginnen met consuminderen.”

Welke vragen moet je nog stellen?

“Je moet elke aankoop in een bredere context bekijken. ‘Heb ik het echt nodig?’ ‘Wat zijn de verschillende opties?’ Om je handen te wassen gebruik je bijvoorbeeld veel beter een stuk zeep dan vloeibare zeep getapt uit een wegwerpfles met pompje. ‘Kan ik het product eventueel lenen,

huren of tweedehands vinden?’ ‘Waar komt het vandaan?’ ‘In welke omstandigheden is het gemaakt?’ ‘Is het product te repareren?’ ‘Als ik het niet meer nodig heb: waar gaat het dan naartoe?’ ‘Kan ik het product terug naar de winkel of naar een kringloopcentrum brengen?’ Ja, shoppen vergt op die manier wel wat inspanning.”

mogelijk in de kringloop houden. In de eerste plaats via hergebruik, herstel en onderhoud. Als dat niet kan, gaan we de materialen composteren of recycleren. Op die manier denken betekent ook met respect omgaan met onze producten. Dat is voor mij consuminderen.”

Waarom zouden we consuminderen?

“Door onze drang om primaire behoeftes in te vullen. In de oertijd waren wij tevreden als we eten vonden en verzamelden we voedsel voor later. In ons reptielenbrein zit nog steeds de drang om te hamsteren. Spullen geven een gevoel van veiligheid. En als je iets koopt, geeft dat een opstoot van endorfine. Dat is ook zo bij mij: ik kocht gisteren in de kringwinkel een boek voor 1 euro en was super content. Het is een soort verovering. Maar vaak geven die aankopen maar tijdelijk voldoening. Je komt thuis, legt ze in de kast en vergeet vaak dat je ze gekocht hebt. Zo liggen onze kasten vol met spullen die we zelden gebruiken. Of met spullen die we zeer snel weggooien. Een ander fenomeen is de hunker naar status. Dit gaat ook terug tot een dierlijke drang, namelijk zorgen voor nakomelingen. In de natuur zal de mooiste en sterkste partner meer succes hebben om zich voort te plan-

“Bij consuminderen denken veel mensen aan de buikriem aansnoeren, droog brood eten of in het donker douchen. Voor mij betekent het bewust en met veel respect omgaan met de producten zelf, de grondstoffen waaruit ze gemaakt zijn en met de natuur. Het gaat om anders kijken naar en denken over wat en hoe we consumeren, het gaat over circulair in plaats van lineair denken.”

Wat bedoel je daarmee?

“In onze huidige wegwerpmaatschappij denkt men lineair. Producten worden gemaakt, gebruikt en dan afgedankt. En dat betekent vaak gestort of verbrand. Die wegwerpmentaliteit zorgt mee voor milieuproblemen, klimaatverandering en uitputting van grondstoffen. Het moet dus anders. Circulair denken betekent dat je de kringloop gaat sluiten: je gaat producten zo lang

Hoe komt het dat wij (zoveel) spullen willen?

ten. Het pronken met grote auto’s en andere materiële spullen is de dierlijke reflex om zich te onderscheiden van de ander. Kies je dan voor de uiterlijke schijn ophouden door je te omringen met spullen of voor zin geven aan het leven via andere waarden?”

andere kant van de wereld komen. We moeten ook de milieu-impact in rekening brengen bij de kostprijs van producten: hoeveel water, energie en grondstoffen zijn er nodig tijdens de productie, maar ook tijdens het gebruik en het dumpen van het product?

Hoe zijn wij in de wegwerpmaatschappij beland?

“In het begin van vorige eeuw kregen mensen bij hun huwelijk een uitzet en vijftig jaar later hadden ze die producten nog. Na de Tweede Wereldoorlog zag je steeds meer wegwerpproducten. De industrie moest een boost krijgen en met kwalitatieve producten die tientallen jaren meegaan, blijf je niet verkopen. Daarbij kwam de opkomst van plastics. Op zich een goede uitvinding, want plastics zijn gemaakt van een afvalproduct van aardolie. Dat kostte niets en paste perfect in de wegwerpmentaliteit. Tenslotte verhuisde een groot deel van de productie naar lageloonlanden, waardoor het heel goedkoop werd om te produceren. Aan een T-shirt van 5 euro hangt bloed, zweet en tranen van arbeiders uit lageloonlanden, vaak ook kinderen. En wij kopen dat, dragen het amper of sturen het terug omdat de kleur niet bevalt. Wist je dat 60 procent van alle aankopen wordt teruggestuurd? En dat een deel daarvan gewoon wordt vernietigd? Het is goedkoper om de schaar erin te zetten dan te controleren of het kledingstuk niet beschadigd of vuil is.”

Hoe kan het beter?

“Door de levensduur van een product te verlengen. De overheid zou op herstellen een lager btw-tarief kunnen heffen of zou een CO2-taks kunnen invoeren op producten die van de

vrienden of breng je het naar het kringloopcentrum of containerpark? Wil jij producten gebruiken in plaats van ze te bezitten? Heb je bijvoorbeeld een chique auto nodig om er uren mee in de file te gaan staan? Of ga je voor het openbaar vervoer, een deelauto of deelfietsen?”

Consuminderen is een werkwoord!

Bovendien kunnen alle spelers samenwerken om de cirkel te kunnen sluiten: de overheid kan zorgen voor richtlijnen, wetgeving en stimulerende maatregelen. De industrie moet degelijke producten op de markt brengen die lang meegaan, te herstellen zijn en gemaakt uit materialen die te recycleren zijn. Iedereen kan helpen.”

Dus ook wij als consument?

“Zeker! Jouw aankoopgedrag is heel belangrijk. Wil je wegwerproducten blijven kopen? Je kan ook nadenken over hoe je de kringloop mee kan helpen sluiten. Hoe lang gebruik jij een product? Onderhoud je het goed? Laat je het herstellen? Hoe dank je het af? Geef je het door aan

“Door vragen te stellen, kan je de producenten en de overheid sturen. Twee jaar geleden had ik stapschoenen nodig. Ik ga naar de schoenwinkel en zeg dat ik schoenen wil die in Europa geproduceerd zijn. Die verkoper trok grote ogen. Ik heb ze in die winkel niet gevonden. Onlangs wou ik een strijkijzer kopen. Zonder stoom, want water omzetten in damp kost ontzettend veel energie. Ik sproei er wel wat water op om die valse plooi eruit te krijgen. Opnieuw bekeek die verkoper mij alsof ik van een andere planeet kwam. Durf vragen naar producten die herstelbaar zijn. Tegenwoordig zie je toestellen zonder schroeven. Ze zijn dichtgelijmd! Vraag of de onderdelen vervangbaar zijn. Er zijn elektrische fietsen die je na een paar jaar moet weggooien omdat de batterij niet meer geproduceerd wordt. Onvoorstelbaar! Kritisch reflecteren en vragen stellen is dus een goede eerste stap. Je gaat niet altijd antwoorden vinden, maar je bent er wel bewust mee bezig.”

Zie je daar ook een rol voor het onderwijs?

“Zeker, ook als leerkracht kan je die bewustwording en dat kritisch denken bevorderen. Ga op onderzoek, stel vragen. Gebrek aan water wordt een uitdaging voor de toekomst! Onderzoek samen met de leerlingen waarvoor water zoal gebruikt wordt, waar het vandaan komt en waar het naartoe gaat. Stimuleer bewustwor-

ding en met respect leren omgaan met dit kostbare goed. Wees ook creatief. In een klas staan vaak veel spullen. Haal het speelgoed eens uit de klas. Wat gaan kinderen doen? Kunnen ze zelf speelgoed verzinnen? Stimuleer hen om creatief te zijn, onderzoek wat er wel of niet in de circulaire economie past. Ga buiten, bezoek een kringwinkel of composteerbedrijf en laat je leerlingen vragen stellen.”

En wees niet altijd tevreden met het antwoord?

“Dat ook! Let op voor greenwashing en doorprik valse verhalen. Als de uitleg bij een product niet klopt, schrijf ik brieven naar bedrijven: ‘Proficiat met je initiatief, maar het is maar een deel van het verhaal dat je vertelt.’ Al die bamboewegwerpspullen… Je kan denken dat dat goed is, want het is bio. Maar heb je je al eens afgevraagd hoe die vezels aan elkaar hangen? Dat is geen abracadabra, dat is met lijm vol met chemicaliën. Bovendien zijn deze vezels meestal afkomstig van bamboe van de andere kant van de wereld. Duurzaam is anders. De consument denkt dat hij goed bezig is, maar vaak is het nog slechter.”

Circulair denken maakt spullen kwaliteitsvoller, maar ook duurder. Dan bestaat de kans dat het niet voor iedereen is weggelegd.

“Daarom moet het hele systeem anders. We moeten veel meer gaan naar product-dienstcombinaties. Mensen met beperkt budget kunnen vaak niet anders dan goedkope toestellen kopen maar ze betalen zich blauw aan de energierekening. De vzw Papillon plaatst zeer degelijke koelkasten bij mensen in armoede. In dat project betalen ze niet de koelkast, maar de dienst. Dat zijn

interessante businessmodellen met degelijke, repareerbare producten, toepasbaar in heel veel sectoren. Denk maar aan leenfietsen, autodelen of jeansbroeken die je kan huren.”

Consuminderen, ontspullen, swappen, share&repair. Het klinkt hip en trendy. Maar trends zijn tijdelijk. “In 1995 werd het vak ‘milieuvriendelijke productontwikkeling’ opgenomen in het lesrooster. Ik mocht dit vak geven en werd onmiddellijk bestempeld als ‘de groene’. Later werd het ‘duurzame productontwikkeling’. Tja, wat is duurzaam? Je had de uitleg van de 3 P’s (people, planet en profit) maar niemand wist echt wat het was. Sinds mijn vak ‘ecodesign’ heet en de link gelegd wordt met de circulaire economie, lijkt iedereen wakker geschoten. Ik zal het belang van ecodesign en de circulaire economie blijven verspreiden, bij de overheid, de industrie en de consumenten tot de kritische massa groot genoeg is. Ik heb hoop, ik vergelijk het met roken. Dat was vroeger de norm. Maar wie nu rookt, krijgt scheve blikken. Ik zie de laatste jaren

veel bewustwording bij mijn studenten. We zijn op goede weg!”

Kan consuminderen een beter mens van je maken? “Ja. Je gaat bewuster leven. Als ik ga slapen, overschouw ik de dag: ik heb een mooie wandeling gemaakt, ik heb een leuke babbel gehad, ik heb van de natuur genoten. Bewust worden geeft kwaliteit aan het leven. De zin van het leven is niet om de vier jaar een nieuwe auto kopen, maar bewust genieten van wie je bent, de mensen om je heen en van de spullen die je écht nodig hebt.”

Wil je met dit thema aan de slag in je klas of school? Wil je een project starten rond een ander duurzaamheidsthema? Contacteer ons!

Minder kopen geeft je Bezoek , een repaircafe:

meer tijd en ruimte voor belangrijke dingen

misschien vallen die kapotte oorbellen of broodrooster wel te repareren.

Stel jezelf de vraag:

Heb ik het echt nodig? Slaap er eens een nachtje over.

Consumindertips Verzamel ervaringen* i.p.v. spullen.

Een toffe babbel, een stiltewandeling, een concert of voetmassage. Ervaringen hoeven niet in een kast. Dat scheelt ook weer opbergruimte. *Ervaringen zijn ook zeer fijn om aan kinderen cadeau te doen: • een wandeling, een speurtocht, verstoppertje spelen… • samen een bloem planten • ergens gaan logeren • buiten in de tent slapen

• samen in de plassen springen als het nog eens regent • samen koeken bakken • Geef een tijdelijk cadeau, zoals een fiets, een jas of regen laarzen: als het niet meer nodig is of te klein geworden, krijg je het terug.

Doe de Marie Kondo:

bewaar alleen zaken waar je echt van houdt. Van de rest doe je afstand.

Ruil, deel, huur! Ruil eens een huis, deel eens een maaltijd, huur eens een jeansbroek ...

De kijk van Gloob en Teo

Duurzaamheid hoeft geen thema op zich te zijn. Het kan het hele jaar door in je klas aanwezig zijn en Gloob en Teo kunnen je daarbij helpen. Voor elke tip vind je een boek

, een gratis klasactiviteit product

, een DIY-filmpje

of een ander

op onze website.

Voor alles een eerste keer!

Januari

Goede voornemens Maak goede voornemens rond duurzaamheid. Maak een schattendoosje en beloon de kleuters met een wereldbol telkens als ze het goed doen!

Zijn Gloob & Teo nog niet gekend in de klas? Je kan de kleuters laten kennismaken met de twee vrienden via de activiteit ‘Starten met Gloob & Teo’.

Februari

April

Dag van de Aarde Lees ons verhaal ‘Bloem’ om te weten te komen wat een bloem écht nodig heeft.

Dikketruiendag

Mei

We zoeken samen naar de warmste manier om te spelen.

Mei Plasticvrij Wij hebben maar liefst drie activiteiten die je na elkaar met de kleuters kan doen!

Maart

Wereldwaterdag Wij kunnen niet zonder water. En wij zijn niet de enigen! Kom samen met de kleuters op ideeënom voor dieren en planten te zorgen.

Dag van de biodiversiteit Ontdek hoe de bloemen voor de bijen zorgen … en omgekeerd!

Juni

Wereldmilieudag Op vakantie aan zee kan je veel plezier hebben. Maar pas op voor rommel en afval! Benieuwd wat wij daarmee aanvangen?

Juli

Geniet van de zomer!

Oktober Week van het bos/ Werelddierendag Wist je dat je ook een speeltuin voor mieren kan maken? Ontdek het in onze verhalenbundel!

Augustus Begint het al te kriebelen? Een leuke tip: gebruik onze pictogrammen als inspiratie voor je planning en voorbereiding van het schooljaar. Kijk ook eens op p. 6. Op onze website ontdek je een heleboel lesideeën. Helemaal gratis! Wil je met ons aan de slag? Wij brengen graag de wereld naar jouw klas!

November

Kinderrechtendag Ontdek je mee wat het recht op een eigen mening betekent?

December September

Week van de mobiliteit

Ontdek de vuilmakers en de schone vervoermiddelen!

Sinterklaas Kunnen we kapot speelgoed herstellen?

Bomen, vervoer, natuur, afval, water, bijtjes, voeding, kinderrechten, samen spelen … Met Gloob & Teo breng je deze thema’s in de klas en stimuleer je kleuters om voelsprieten te ontwikkelen voor alle dingen die een invloed hebben op de mens en de natuur.

Op www.djapo.be vind je liedjes, verhalen, pictogrammen en vele leuke klasactiviteiten die kleuters prikkelen om de wereld te ontdekken, te onderzoeken en in vraag te stellen.

Wil jij de avonturen van Gloob en Teo echt tot leven brengen in je klas? Dat kan met de handpoppen van dit enthousiaste duo. Een aantal tips:

Gloob en Teo, twee nieuwe vrienden in de klas!

• Neem even tijd om hen te leren kennen. Kijk op p. 4. • Lees enkele verhalen terwijl je je op de karakters concentreert (en niet op de gebeurtenissen). • Doe een paar keer de oefening: Hoe zou Gloob hierop reageren? Hoe zou Teo hierop reageren?

Nieuwe vrienden, nieuwe karakters!

Gloob en Teo denken niet altijd hetzelfde als de juf of de meester. Dat maakt hen net zo interessant. Ga eens een gesprek aan met Gloob of Teo, waarin jij als leerkracht een andere mening hebt. Vindt Gloob dat de kleuters mogen spelen, maar vind jij dat als leerkracht nu te druk? Dat kan perfect. Zo kan het ook een gesprek worden over waarom we bepaalde keuzes maken of waarom we anders denken over dingen.

Gloob en Teo helpen jou!

Wil je veel informatie geven? Dan kunnen Gloob en Teo helpen om de aandacht van de kleuters iets langer vast te houden. Een paar ideeën: • Ze stellen jou een vraag over iets dat je vertelt. • Ze stellen de kleuters een bijkomende vraag. Daarmee kan jij als leerkracht controleren of de kleuters het begrepen hebben. • De ene fluistert iets in het oor van de andere. Jij vraagt waar dat over ging. Ze vertellen een leuke tip bij iets wat jij net verteld hebt. • Ze moeten lachen, omdat ze een grappig rijmwoord gevonden hebben op iets dat jij net gezegd hebt. Daardoor gaan de kleuters de woorden iets gemakkelijker onthouden.

TIPS Spelen met handpoppen • Geef de poppen alle aandacht, vermijd storende factoren als een drukke achtergrond, vervelende geluiden. Kleed jezelf neutraal. • Zorg voor een juiste positie van je armen. • Kijk naar de pop die spreekt, ga in interactie. • Durf overdrijven in lichaamstaal en intonatie. • Oefen, oefen, oefen en durf fouten maken!

Heb je de smaak te pakken? Wil je nog meer tips rond poppenspel in de klas? Bekijk de tips van Joost van Theater Tieret op het YouTubekanaal van Djapo.

GLOOB & TEO

Een afdak met een raampje Wie fietst krijgt natte voeten een natte broek een natte rug Alleen maar als het regent hoor en de zon komt altijd terug We zullen met de wagen gaan zegt paps, de lucht is grauw Wij hebben een ideetje! roepen Gloob en Teo gauw Wij maken wel een afdak verbonden aan de fiets een afdak met een raampje anders zie je bijna niets Dat is me een idee, zegt paps dan kunnen we voortaan bij regenweer de wagen in de garage laten staan

‘Een afdak met een raampje’ is een verhaal uit Gloob & Teo’s verhalenboek, een boek vol met knotsgekke uitvindingen voor een gezonde planeet: van knuffelen tot je het warm krijgt, tot wc-bloempotten voor meer biodiversiteit. De uitvindingen werden bedacht door kleuters.

Denkonderwijs als aanpak voor Educatie Duurzame Ontwikkeling

“Zelf bewuste keuzes maken voor een duurzame samenleving” Themaweken rond het belang van bijen en het teveel aan plastic. Acties tegen voedselverspilling en voor gelijke rechten voor iedereen. Berichten over een dreigend watertekort en het klimaat dat verandert. Duurzaamheidsvraagstukken komen vaak via de actualiteit de klas binnen. Denkonderwijs is voor Djapo dé aanpak om aan Educatie Duurzame Ontwikkeling (EDO) te doen. Een aanpak die al kan starten in de kleuterklas en waar je leerlingen hun verdere leven hun voordeel mee doen. Ellie Lefèvre en Sara De Piere van team Ontwikkeling, Onderzoek en Innovatie, leggen uit waar Djapo, denkonderwijs en Educatie Duurzame Ontwikkeling voor staan. Duurzaamheidsvraagstukken zijn vaak complex. Moeten kleuters en kinderen uit de lagere school daar al mee bezig zijn?

Sara: “Duurzaamheidsvraagstukken zijn inderdaad complex. Eén van de zaken die ze complex maken, is dat er geen eenduidige antwoorden zijn. Daarmee leren omgaan kan al bij jonge kinderen. Zorg bijvoorbeeld voor een klascultuur waarbij je er een gewoonte van maakt om bij een probleem niet tevreden te zijn met één oplossing. Daag kinderen uit om er minstens twee te zoeken. Dat kan gaan van een praktisch probleem zoals papiertjes op de grond op de speelplaats tot een probleem tussen kinderen onderling, of een onderwerp dat thuis leeft.”

Ellie: “Duurzaamheidsvraagstukken zoals zwerfvuil, plots geen water uit de kraan, uitsluiting omwille van bepaalde fysieke kenmerken, een bos dat gekapt wordt … maken deel uit van het leven van kinderen. Alleen al vanuit het idee om te vertrekken van de leefwereld van kinderen, is het interessant om in de klas met duurzaamheidsvraagstukken aan de slag te gaan. Het is belangrijk om onderwerpen die leven en keuzes die gemaakt worden in hun directe omgeving, samen met de kinderen te bespreken en te evalueren. Waarom wordt het bos achter de school gekapt? Wat gaat er met het stuk grond gebeuren? Wie speelde, wie wandelde … er? Wie gaat er na de kap kunnen genieten van het stuk grond?”

“Denken zichtbaar maken, stimuleert het denken” De werkvormen die Djapo aanreikt zijn vaak erg visueel. Welke functie heeft dat?

Ellie: “Wat je benoemt, wordt zichtbaar. Wat zichtbaar is, wordt bespreekbaar. Het hart van denkonderwijs is het expliciet maken van denkprocessen: je maakt met taal, woorden, beelden ... je denken zichtbaar. Op die manier stimuleer je het denken en maak je het anderen mogelijk om met je mee te denken. In het voorbeeld van het stukje bos dat gekapt wordt, zien kinderen in een oogopslag dat er verschillende belangen spelen, welke gevolgen de boskap

heeft, maar ook dat er verschillende keuzes mogelijk zijn. Op die manier bieden duurzaamheidsvraagstukken enorme leerkansen en zullen kinderen hun eigen keuzes bewuster en doordachter kunnen maken.” Sara: “Bovendien kunnen leerlingen én leerkrachten het leerproces beter in kaart brengen en monitoren. ‘Eerst dacht ik dit, vervolgens dat. Hier heb ik doorstreept, dus ben ik van gedacht veranderd’, enzovoort. Een visuele structuur biedt bovendien vaak meer mogelijkheden om complexe ideeën en verbanden vast te leggen dan woorden of zinnen.”

“Van korstjes in de brooddoos tot pannenkoeken” “Stel dat er in de kleuterklas ‘s middags veel korstjes in de brooddoos blijven zitten, dan kan je met de kleuters nadenken over wat je daarmee kan doen. Evident lijkt het dan om ze naar de groencontainer te brengen. Maar als je verder gaat nadenken, kan je samen met de kinderen tot andere ideeën komen. Als je dat visueel voorstelt, zien ze bijvoorbeeld een link tussen hun eigen korstjes die ze niet opeten en eten geven aan de kippen --> eitjes van de kippen --> pannenkoeken bakken in de klas. Op die manier zien ze het systeem gevisualiseerd. Kinderen kunnen zo met hun eigen ogen en telkens opnieuw ontdekken dat dingen die gebeuren altijd beïnvloed zijn door verschillende factoren en dat ze verweven zijn met elkaar. Het visueel maken, betekent ook dat je je denkprocessen kan bijsturen én kan toepassen op nieuwe situaties of in andere contexten. Denkonderwijs stelt zo kinderen

SARA DE PIERE

in staat om zelfstandig, succesvol en efficiënt hun eigen denkprocessen vorm te geven als er zich een vraag of probleem stelt.” Meer over denken zichtbaar maken? Lees verder op p.39

Wat maakt van onderwijs dan denkonderwijs?

Ellie: “Wie aan denkonderwijs doet in de klas, wil de leerlingen ondersteunen om zich te ontpoppen tot personen die willen en kunnen nadenken over vragen of problemen die zich stellen. Dat doe je enerzijds door motiverende denkopdrachten aan te bieden, en anderzijds door expliciet aandacht te besteden aan de denkprocessen van de leerlingen. Je verwacht dan niet enkel het antwoord op de vraag, maar je toont ook interesse en waardering voor de weg die leerlingen hebben afgelegd om tot dat antwoord te komen. Als je de denkprocessen van de leerlingen zelf laat komen en op de denkprocessen gaat reflecteren, doe je aan denkonderwijs.”

ELLIE LEFèVRE

“Het is niet omdat je kán denken, dat je het doet” Sara: “Maar werken aan denkvaardigheid alleen is niet voldoende. Het is niet omdat je kán denken over duurzaamheidsvraagstukken, dat je het doet. Ook de attitude, de denkhouding, is essentieel. Vind ik het belangrijk om naar een antwoord te zoeken en erover na te denken? Wil ik dat? Hoe pak ik dit instinctief aan? Die denkhouding kan eigenlijk een deel van je persoonlijkheid worden. Een denkende mens is niet alleen iemand die kán denken, het is ook iemand die het wil én die het effectief doet.”

“De school als veilige experimenteeromgeving” Sara: “De school kan daarin een soort van veilige experimenteeromgeving zijn. Het is niet ons doel om kinderen oplossingen te laten bedenken voor de

complexe duurzaamheidsvraagstukken die vandaag spelen. Dat is niet de taak van het onderwijs. Het is wel de bedoeling om hen de gang van zaken en hoe wij de dingen als mens aanpakken, kritisch te laten bekijken en hen met de vraagstukken aan de slag te laten gaan. Stel dat je het over waterverspilling hebt in de klas. Het is niet de bedoeling dat kinderen dit probleem gaan aanpakken, maar wel dat ze erover nadenken, vanuit hun eigen leefwereld en ervaringen. Dan komen ze misschien tot een idee om een gemeentelijke zwemvijver aan te leggen in plaats van dat iedereen zijn eigen zwembad vult. Ze denken erover na, maar ervaren bijvoorbeeld ook hoe anderen ernaar kijken, welke dingen ze stap voor stap kunnen doen en welke gevolgen die stappen kunnen hebben.”

“Bij elke vraag start een denkproces” Is denkonderwijs ook nuttig wanneer het niet over duurzame ontwikkeling gaat?

Sara: “Zeker! Bij élke vraag start je een denkproces, zowel op school als in het dagelijkse leven. Of het nu een knutselopdracht, rekentaak, een ethisch probleem of een praktische moeilijkheid is. Het is altijd interessant om te weten welke stappen of denkprocessen je nodig hebt om tot een antwoord te komen. Reflecteren op je eigen denkproces is daarbij zeer interessant. Hoe ben ik tot deze oplossing gekomen? Is er nog een andere manier om deze vraag of dit probleem aan te pakken? Wat zou dan de beste manier zijn? Enzovoort. Op basis daarvan kan je je denkproces bijsturen

en nog effectiever maken. Door zo expliciet en doelbewust over denkprocessen na te denken en te praten, is het bovendien gemakkelijker om nadien ook de transfer te maken naar andere situaties of omstandigheden.” Ellie: “Anderzijds kan je van elke abstracte denkopdracht, bijvoorbeeld een rekenoefening, een levensecht vraagstuk maken door het te koppelen aan duurzame ontwikkeling. Duurzaamheidsvraagstukken bevatten enorm veel kansen om het over rekenen, taal, wereldoriëntatie of wat dan ook te hebben. Een EDO-gerichte leerkracht is iemand die gericht zoekt naar aangrijpingspunten in dagelijkse onderwerpen die aan bod komen, om kleuters en kinderen in de lagere school te laten denken in systemen, op zoek te laten gaan naar meerdere opties of om een link te leggen naar duurzaamheid.”

Kan elke leerkracht dan met zijn of haar leerlingen aan denkonderwijs doen?

Sara: “Werken aan de denkhouding van leerlingen kan enkel als je het als leerkracht zelf toepast. De denkhouding weerspiegelt zich in alles wat je in de klas doet. De onderwerpen die je aanbrengt, de vragen die je stelt, de waardering en feedback die je geeft, enzovoort. Jouw eigen denkhouding als leerkracht leert je leerlingen dat bewust denken resultaat oplevert. Jouw denkhouding stimuleert hen om ook een denkhouding aan te nemen en motiveert hen om zelf ook actief en bewust om te springen met vraagstukken. Daardoor ontwikkelen ze een gevoeligheid, een opmerkzaamheid voor vraagstukken of problemen waar het zinvol is om over na te denken: Hier kan ik iets mee doen. Dat kan ik en dat wil ik.” Ellie: “Dat gaat natuurlijk vlotter als de

omgeving het denken duidelijk waardeert en valoriseert. Een schoolomgeving die ruimte en kansen biedt om in te zetten op denken, draagt sterk bij tot de denkhouding van schoolteam en leerlingen. Denken kan enkel een reflex worden als je mág denken, als je niet wordt afgestraft als het fout loopt. Leerlingen moeten het gevoel hebben dat hun denkproces op zich gewaardeerd wordt.”

Wat is de functie van feitenkennis binnen dit alles?

Sara: “Kennis en vaardigheden gaan hand in hand. David Perkins zegt het zo: ‘Knowledge is nice, but it’s what you do with it, that counts’. Pure informatie of feitenkennis is niet veel waard als er niets mee gebeurt. Anderzijds heeft denken in het luchtledige of tot in de abstractie ook niet veel zin. Je denkwerk moet altijd zinvol en relevant zijn. En duurzaamheidsvraagstukken zijn dat per definitie.” Ellie: “Bovendien is het net aan de hand van zinvolle denkopdrachten dat je inzicht kan verwerven en kennis kan opbouwen.”

Tot slot: als de lezers één ding moeten onthouden over Djapo’s aanpak, wat zou je dan meegeven?

Ellie: “Door een appel te doen op de kracht van het denken van kinderen, krijg je zelfbewustere kinderen met meer vertrouwen in hun eigen denkvermogen. Bovendien gaan ze actiever kunnen meewerken aan een duurzamere samenleving.” Sara: “Djapo’s visie toepassen in de klas vraagt wel een engagement. Als leerkracht zelf een actieve rol opnemen loont! Voor jezelf, voor de leerlingen, en voor onze samenleving.”

Maak je denken zichtbaar

Wat als je elke dag nieuw speelgoed zou kopen? 39

Wat zou er gebeuren als je elke dag nieuw speelgoed zou kopen? Phil (5) dacht samen met Sien na over die vraag en ze tekenden de antwoorden op papier. Wat betekent een huis vol speelgoed? Wat zijn de gevolgen van veel opruimwerk? Wat betekent het voor de winkeliers? De gevolgen die Phil goed vindt, kregen een groen bolletje. De gevolgen die hij minder goed vindt, een rood. Veel speelgoed kan leuk zijn, maar je wordt er ook moe van. Hierboven zie je het resultaat van een denkproces, zichtbaar gemaakt met ‘de Routekaart’. Dat is een visueel denkinstrument dat je kan gebruiken om de gevolgen van een situatie, handeling, gebeurtenis of idee te onderzoeken en in te kaart brengen. Als je het hele denkproces, alle ideeën en inzichten verzamelt op een blad of op een bord, stimuleert dat je denken en maak je het anderen mogelijk om met je mee te denken. Djapo wil kinderen en jongeren stimuleren om zelf na te denken en bewuste keuzes te maken, om op een diepgaande manier kennis te verwerven en antwoorden te zoeken. Visuele denkinstrumenten zijn interessante tools om te leren wat je precies kan doen bij een vraag of situatie waarop je het antwoord niet weet.

Wil je dit zelf proberen? Wil je meer weten over denkonderwijs en over je denken zichtbaar maken? Kijk op: www.djapo.be/denkonderwijs

Consuminderen in je klas 8 tips om afval te verminderen en zuinig om te gaan met grondstoffen

TIP 2:

Heb je het echt nodig?

40 TIP 1:

Ontspul

ruimd maar Je klaslokaal is opge ruimd gevoel. toch heb je geen opge kalen, leraarsHerken je dat? Klaslo gen hebben kamers en schoolgan aantrekkingssoms een bijzondere Doe weg wat je kracht voor rommel. . Laat je alvast niet echt nodig hebt imgoeroe inspireren door opru voor om elk Marie Kondo. Zij stelt en. Heb je voorwerp vast te nem , mag je het er een goed gevoel bij t geval, doe houden. Is dat niet he ht te ontspulhet dan weg. Om ec or de zure len, moet je even do geruimd staat appel bijten. Maar op en maakt het netjes, het geeft rust omst een stuk opruimen in de toek makkelijker.

Ook in je klas geldt de vraag: “Heb ik dit écht nodig?” St el de vraag elke keer als je iets wil ko pen. Stel ze ook als iemand je bijvoor beeld knutselgerief aanbiedt. Voor je het weet is je klas een verzamelp laats van wcrolletjes en kartonnen doosjes en dat wil je niet. Ga je knutselen en zoek je materiaal? Vr aag ouders en collega’s om mee te helpen zoeken en wees duidelijk. Ze g niet: ‘We zoeken stof.’ Zeg wel: ‘W e zoeken witte katoenen stof van 1 x 1 m.’

TIP 3:

Geef alles een plaats

Geef alle spullen in je klas een plaats en leg ze na gebruik terug. Een tip: beeld je in dat er een elastiek aan de spullen en dat ze meteen na gebruik weer netjes op hun plaats terechtkomen. Probeer voorraden papier, verf en knutsel spullen in een bergruimte te zetten. Dat kan ook voor speelgoed. Vier garages, drie boerderijen en nog een poppenhuis is wat veel voor een speelhoek waar maar drie kleuters in kunnen spelen.

VOOR

TIP 7:

Vraag het aan de kinderen

tip 6:

Hergebruik

TIP 4:

l Pimp je klas in stijjl? Past

een sti Heeft jouw klaslokaal of is het een deze stijl echt bij jou wil je precies? pot nat? Welke sfeer en kies een Denk er goed over na lijkheid past. stijl die bij je persoon inder ook Ga voor 1 stijl, consum tuurmens? daarin! Ben je een na gen veel sfeer! Boomstammen bren inimalistisch Houd je eerder van m n in een klas. en strak? Ook dat ka een beetje Een klasinrichting die waar jij je echt over jezelf vertelt en is dat! thuis voelt. Hoe cool

TIP 5:

Pimp je klas met weinig geld

Een typemachine in de leeshoek, een retrozetel als verjaardagstroon, een groot prikbord met tekeningen, echte kookspullen in de kookhoek ... In de Kringwinkel en tweedehandszaken kan je interessante spullen op de kop tikken. Ze zijn vaak origineel, geven sfeer aan je klas en kunnen zowel budgetvriendelijk als duurzaam zijn. Vraag ook aan ouders en collega’s of ze dingen willen ruilen, delen of lenen.

- Maak kladboekjes of dicteeschriftjes van kladpapier. - Maak een herstelhoek en zet daarin een doos met herstel materiaal zoals papieren tape, lijm, nietjes … - Geef elk kind in het eerste leerjaar een badge of naambordje dat zo duurzaam is dat het een hele schoolcarrière bruikbaar is. Zet op de achterkant zes lijntjes. Elk schooljaar schrijft de leerkracht iets op als afscheidswens. - Bewaar koffierestjes uit de leraarskamer en maak schilderijen met koffiegruis. - Smelt wascorestjes tot nieuwe regenboogkrijtjes. ebruik lege rolletjes van -G plakband om cirkels te tekenen. - Maak nieuwe zeep met rest-

Laat ook de leerlingen mee nadenken en helpen. St imuleer hen bijvoorbeeld om de bla dspiegel zo goed mogelijk te benu tten en om kleurpotloden en wa sco’s tot het einde te gebruiken. Be denk samen een pictogram of affi che ‘Draag zorg voor je spullen’.

TIP 8:

Maak er een klasthema van

Consuminderen kan je toepassen op thema’s als kledij, zwerfvuil, knutselen, verpakking, cadeautjes, schoolgerief, klasmateriaal, speelgoed, feesten en feestversiering ... Je vindt heel wat inspiratie op www.wereldlesidee.be .

jes zeep. - Maak met carnaval confetti van bladeren. - I nstalleer een ruilkast op school.

Met dank aan Carole Daems van ‘t Labo

“We moeten beter nadenken over het soort kennis, vaardigheden, gedrag en waarden die we moeten ontwikkelen om kinderen en volwassenen voor te bereiden op de wereld van morgen. Wereldwijde uitdagingen als klimaatverandering en duurzame groei, maar ook digitalisering, migratie, innovatie en vrede vereisen global competence.“ Dirk Van Damme onderwijsexpert OESO

COLOFON Redactie: Annik Verheyen, Elke Broothaerts, Irina De Groof, Lore Van Brabandt, Sien Trekker, Wendy Blanckaert Verhaal Gloob & Teo: Sandrine Lambert Vormgeving en illustraties: Gunter Segers /guntersegers.be Model cover: Warre Willekens Fotografen: Birgit Krols (Ellie Lefèvre), Carole Daems, David Speltdoorn (de Piepkes), Ian Segal (Wendy Blanckaert en Sara De Piere), Irina De Groof (Modderdag en boterhammenwrap), Stijn Willekens (cover en pictogrammen), Beeld achterkant: Shutterstock Met dank aan: alle kinderen, leerkrachten, scholen en Djapo medewerkers in Vlaanderen en wereldwijd voor hun medewerking, inspiratie en enthousiasme. Redactie Punt Een uitgave van Djapo vzw Ortolanenstraat 6 3010 Kessel-Lo 016 29 21 27 info@djapo.be www.djapo.be Volg ons op: www.djapo.be www.facebook.com/djapovzw/ www.pinterest.com/djapovzw/ Verantwoordelijke uitgever: Belinda Wijckmans ©2020/DJAPO Voor alle informatie over artikels, privacy en auteursrecht kan je terecht bij Djapo. We hebben ons uiterste best gedaan om copyright van gebruikte foto’s na te gaan. Mocht er toch nog informatie ontbreken, contacteer dan info@djapo.be. Djapo wil kinderen en jongeren keuzes leren maken voor een duurzamere wereld en stimuleert hen om complexe vraagstukken te ontrafelen en te onderzoeken, met de SDG’s of duurzame ontwikkelingsdoelstellingen als kader. Djapo combineert denkvaardigheden als systeemdenken, creatief denken en actiegericht werken met thema’s als water, klimaat, handel en kinderrechten. Kinderen en jongeren werken zo mee aan hun recht op een fijn leven op een gezonde planeet. Djapo ondersteunt leerkrachten kleuter-, lager- en secundair onderwijs, scholen en steden en gemeenten en is ook actief in de lerarenopleiding. In het aanbod vind je educatief materiaal, prentenboeken, workshops in de klas, nascholing, coaching en advies. Met www.wereldlesidee.be is er ook een ruim digitaal aanbod met lessen, werkvormen, DIY en achtergrondinformatie.

met de steun van

De meningen die door Djapo worden uiteengezet, weerspiegelen niet noodzakelijk die van de Belgische Staat en verbinden deze laatste in geen geval.

Denkonderwijs: systeemdenken, creatief denken en filosoferen rond duurzaamheidsthema’s Handige pictogrammen van Gloob & Teo Duurzame klasactiviteiten Maak de denken zichtbaar met de Routekaart Ideeën voor Modderdag Consumindertips voor je klas Maak je eigen boterhammenwrap En verder: werkvormen, knutseltips, werkbladen, interviews … en vooral heel veel inspiratie om in je klas te werken aan een fijn leven op een gezonde planeet.