Monumentalna srednjovekovna crkva na lokalitetu Dvorine kod Aranđelovca

Više od 170 godina na lokalitetu „Dvorine - Madžarsko groblje“ se ništa ne događa. Zemlja, potom i zaborav, prekrili su crkvu pod Venčacom iz polovine XIV veka, u selu Banja kod Aranđelovca. Njeno otikiće baca novo svetlo na srednjovekovnu srpsku istoriju i poseban je izazov za istraživački tim arheologa iz Narodnog muzeja Aranđelovac i Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Fokus istraživanja lokaliteta „Dvorine“ je srpsko groblje formirano na ostacima crkve. Na osnovu do sada istraženog, sahranjivanja su vršena od XIV veka, kada je ova crkva i podignuta, da bi sredinom XIX veka nekropola bila napuštena.

Prva istraživanja na „Dvorinama“ započeta su 2004. na objektu, iznad tzv. Kaluđerskog potoka, na osnovu narodnog predanja, potvrđenog istorijskim izvorima, u kome se pominju dvori (kuće) Pavla Bakića, u kojima je živeo na Venčacu do 1529. Iz ugarskih izvora se saznaje da je ovaj moćni feudalac držao 50 sela. Posle bega u Ugarsku, 1537., od austrijskog cara dobija despotsku titiulu, a nedugo zatim i gine. Istorija ga pamti kao branioca Beča i u ratovima protiv Osmanlija, na strani austrijske i ugarske vojske, kao poslednjeg srpskog despota.

Istraživanja na lokalitetu manjeg obima nastavljena su 2007. i 2011., kada dolazi do preokreta izazvanim pronalskom tesanika sige sa ostacima živopisa, naknadno ugrađenim u „Bakićeve dvore“, što je nedvosmisleno ukazalo da se u blizini objekta nalazi crkva. - Usmerili smo pažnju na groblje, pozicionirano jugoistočno od objekta, prateći konfiguraciju terena, ali i na zapis iz druge polovine XIX veka, Jovana Miškovića (1844 - 1908), generala srpske vojske i predsednika Srpske kraljevske akademije, o ostacima dvora Pavla Bakića, i tzv. Madžarskom groblju, kao i srušenoj crkvi koja je slavila Svetog Iliju. To sećanje se u narodu potpuno izgubilo - objašnjava Vladan Milivojević, kustost - arheolog iz Narodnog muzeja Aranđelovac, i nastavlja:

- Reč je o crkvi osnove 27 x 14 metara, s jednovremeno građenom ogromnom pripratom u razvijenom tipu srpsko-vizantijskog stila, sa upisanim krstom i stupcima koji nose veliku kupolu sa izuzetnim živopisom. Fragmenti živopisa pronađeni u šutu govore o velikom majstorstvu freskopisca. Kada imamo ovakvu crkvu, na ovakvom mestu, pitamo se: „Ko je mogao da napravi ovu građevinu s obzriom na njene gabarite, kvalitet gradnje, izuzetno oslikanu?“ Preliminarno, živopis je datovan u treću četvrtinu XIV veka, a sama arhitektura u period kada je građen manastir Svetih Arhangela, i neke građevine iz vremena kralja Milutina, kralja Stefana Dečanskog, najviše iz vremena cara Dušana, pa se logični nameće zaključak da je ovo Dušanova zadužbina. Velika enigma je i pitanje: „Čemu je služila?“ Monumentalne crkve srpskih srednjovekovnih vladara su bile ili grobne crkve ili episkopski centri. Pošto na ovom mestu nije sahranjen nijedan Nemanjić, okolnosti navode na zaključak da je ovo bio centar episkopije ili mitropolije. Postoji mogućnost da je reč o jednoj novoj eparhiji na severu srpske države kada, nakon Dušanovog krunisanja za cara 1346. dolazi do teritorijalne reorganizacije srpske crkve, pretvaranja episkopija u mitropolije, i nastanak novih. Nažalost, nemamo spisak srpskih episkopija, odnosno mitropolija za drugu polovinu XIX veka, i ne možemo ništa pouzdano da kažemo. Jasno nam je da je u toku gradnje došlo do nekakvog problema, jer dok su naos i oltar oslikana, priprata nije ni omalterisana. Fragment mermernog spomenika sa natpisom imena Gois (Goislav - Goislava) pronađeni u selu Banja, ide u prilog tezi da se radi o vlasteli i da se u crkvi, bar neko vreme održavala služba. Za arheologe veliku nepoznanicu predstavlja prisustvo velikog broja grobova u priprati. Izgleda da je crkva u jednom trenutku napuštena i da se u njoj sahranjivalo okolno stanovništvo. Dosadašnja istraživanja navode na zaključak da crkva nije dočekala XVI vek, do kada je sistemarski razgrađena, a materijal odnet neznano gde. Sahranjivanja su nastavljena od XVI do sredine XIX veka, posle čega sve na ovom lokalitetu zamire.

Po završetku istraživanja crkve, planirano je detaljnije istraživanje dvorca, kako bi se našao odgovor kada je napravljen i da li je bio vezan za crkvu. Prema dosadašnjim otkrićima podrumskog dela i sprata, radi se ili o episkopskom dvoru, kasnije Bakićevoj kući, ili manastirskoj trpezariji. Pored ovih postoji još jedno pitanje: „Da li je crkva zaživela, a namera kritora ostvarena do kraja? Ili je ktitor umro, a crkva ostala nedovršena?“