Županijska palata gradska kuća Zrenjanin - jubilej dostojan pažnje 2 veka

Kao period izgradnje županijske zgrade prihvata se razdoblje od 1816-1820. godine. Zgrada je podignuta prema nacrtu Jožefa Fišera, poznatog peštanskog arhitekte u stilu klasicizma. Imala je osnovu u obliku ćiriličnog slova P i još jedno krilo na severu.

Centralni deo - rizalit bio je slobodan, oslonjen na 4 mermerna stuba i sa širokim ulazom. Rizalit je imao otvoren balkon, a na krovu je bio i grb Torontalske županije. To je centralni deo koji gleda na trg.

Tokom vremena zgrada je postala pretesna za smeštaj županijske administracije te se ukazala potreba za dogradnjom. Lehner Eden i Đula Partoš sačinili su plan izgradnje i ulepšavanja zgrade. Celokupno zdanje se prepravlja u baroknom stilu i dograđeni su desno i levo bočno krilo, krov županije dobija biber crep, podovi su obloženi parketom od tvrdog drveta, a hodnici pločicama od gline. Županijska zgrada ima svoj vodovod, parno grejanje, električno osvetljenje i uređaj za signalizaciju. Svečano otvaranje tog dograđenog i adaptiranog dela zgrade objavljeno je 16.01.1888. godine. Krov tada dobija crep emajlirani od žolnaj keramike iz Pečuja prošaran oker žutim crepom uzetim sa motiva banatskih ćilima. Zgrada dobija tri kubeta. Na vrhu najvišeg postavljena je lanterna sa gvozdenom ogradom. Na fasadi dobija barokne ukrase i na oba kraja nalazila se kapija od kovanog gvoždja. U zgradu se ulazilo kroz glavnu kapiju s vratima od masivne hrastovine. U predvorju zgrade kroz koje je mogao proći fijaker s visokim gostima pod je popločan pločicama. Oprema koja je ugrađena u zgradu i infrastruktura pevazilazila je sopstveno vreme. U dvorištu županije izgrađena je centrala za napajanje elekričnom energijom (tada 1886. godine grad još nije bio elekrificiran), a zgrada je imala i sopstveni vodovod kao i parno grejanje koje je do danas u funkciji. Uvedeni su i uređaji za signalizaciju radi bolje komunikacije činovnika sa poslugom, tako da je to bilo najmodernije zdanje u ovom delu monarhije uključujući i Temišvar. Barokna ili svečana sala namenjena održavanju sednica dobila je u vreme rekonstrukcije novo ruho od štukatura po nacrtu Jožefa Gojgnera Bečkerečkog slikara, inače Tirolca. Svodovi su ukrašeni sa gipsanim radovima. U podnožju stoje četiri figura anđela, a pod tavanicom nalazi se mala galerija sa balustradom.

Sadašnji izgled datira iz 1902. godine. Ovde se pored skupova političkog karaktera održavaju kulturne priredbe, književne večeri, promocije, naučna predavanja... Vitraži ispred svečane sale predstavljaju: Mudrost, Moć i Pravdu i osim dekorativne imaju i umetničku vrednost, a poklon su grofova županijskoj palati. Urađeni su zahvaljujući prilozima plemstva datim za popravku zgrade 1902. godine, posle požara koji je zahvatio samu zgradu.

U holu se nalaze i dva sata. Prvi sa leve strane od ulaza u svečanu salu je Pantelićev sat iz 1902. godine, čiji mehanizam pokreće četiri međusobno udaljena brojčanika. Drugi sat je od kovanog gvožđa i predstavlja izraz zahvalnosti zanatlija - županijskoj vlasti koji su nakon rekonstrukcije zgrade dobili priliku da izgrade dve gvozdene kapije. Izgrađen je oko 1890. godine.

Gradska bašta ili županijski park je prostor unutar krila Gradske kuće površine 5,810 m2. Nastao je zaslugom budimpeštanskih baštovana koji su ga oformili sledeći savete graditelja Partoša i Lehnera. Posle izgradnje levog krila nastao je fizički izolovan i zaštićen prostor. To je svojevrsna botanička bašta, jer starost nekih vrsta prelazi i stotinu godina. Skulpture dečak i lane Jovana Soldatovića, Mala skica za konja Tome Rosandića i Kompozicija Jovana Kratohvila, krase sam park i čine ga neodoljivim za sve stanovnike Zrenjanina i njihove goste.

Tekst: Jaroslav Stevanov, organizator za razvoj i promociju turističkih proizvoda turističke organizacije grada Zrenjanina, licencirani turistički vodič i član U.O. UTZ Zrenjanin. Korišćeni podaci iz interne brošure „Udruženja turizmologa i sekcije turistčkih vodiča grada Zrenjanina“ Foto: Aleksandar Blanuša

Bezvremena epska lepota Smederevske tvrđave

Na ušću Jezave u Dunav, tridesetih godina XV veka uzdiglo se moćno kameno utvrđenje, reprezent srednjovekovnog srpskog graditeljstva - Smederevska tvrđava. Sa odbrambenim zidovima debljine 4, visine 10 metara i 25 četvorougaonih kula visine do 20 metara, najveće je ravničarsko utvrđenje u Evropi i poslednja prestonica srednjovekovne srpske države kojom su vladali despot Đurađ Branković i despotica Irina, rođena Kantakuzin, u narodu prozvana „prokleta“ Jerina.

Izgradnja Smederevske tvrđave

Sudbina je Đurđa Brankovića (1377 - 1456), drugog sina Vuka i Mare Branković, odredila za naslednika despota Stefana Lazarevića (1389 - 1427), sa zadatkom da podigne novi prestoni grad, pošto je prema ranije sklopljenim ugovorima Srbija morala da vrati Beograd Ugarskoj, a Golubac i Kruševac su zauzele Osmanlije.

Izbor je pao na mesto najpovoljnije za odbranu, okruženo vodom, blizu Beogradu i Carskom drumu.

Osnovu grada čine dva nepravilna trougla, opkoljena vodom dve reke i dva kanala. Za samo dve godine (1428 - 1430) podignut je Mali grad sa šest kula, u kojem je bio smešten dvor, biblioteka, kuhinja, prostorije za stražu, Magna audientija, odnosno velika sala za prijem ukrašena sa tri gotičke i jednom romaničkom biforom - prozorima isklesanim u kamenu, jedinstvenim primerom u izgradnji srednjovekovnih gradova u Srbiji. - Ta četiri prozora od murano stakla, daju odgovor na pitanje kako bi Srbija izgledala da nije pala pod Turke - kaže Goran Jovšić iz JP „Smederevska tvrđava“ koji nas vodi kroz istoriju ovoga zdanja, i dodaje da je tu primljen i biskup Enea Silvio Bartolomeo Piccolomini, koji će 1458. postati papa Pio II. On će u svojim spisima napisati: „Divno sam se proveo na dvoru prijatelja svoga Đorđa Smederevca, u avgustu, pijući vino s ledom - ushićen ledom u sred leta, koji se čuvao u zemunici obmotan slamom.

Do 1439., na prostoru od 10,5 ha podignut je i Veliki grad sa 19 kula, crkvom, vojnim logorom, kućama za stanovanje, zanatskim radnjama... Unutar zidova ovog grada, živelo je 4.5 hiljade ljudi, a po zapisu Evlije Čelebije, osmanskog putopisca iz XVII veka, kaže se da je unutar zidina moglo da stane i 10.000 askera. Iako se radilo o čvrstoj građevini od kamena, za čiju izgradnju su bili angažovani vrhunski neimari iz Dubrovnika i Carigrada, imala je jednu manu - bila je građena za napad i odbranu od hladnog oružja, a zna se da je XV vek uveliko bio vek vatrenog oružja.

Centar političkog i društvenog života toga vremena

Iste godine kada je Tvrđava završena,

Bezvremena epska lepota Smederevske tvrđave

Murat II sa 130.000 vojnika i tromesečne opsade osvaja grad. Tek pet godina kasnije, posle tursko-ugarskog rata 1444., Tvrđava je vraćena despotu Đurđu. Narednih 12 godina, do njegove smrti, ona postaje centar političkog i društvenog života...

Na dvoru despota Đurđa organizuju se zabave kakve dolikuju evropskim dvorovima. Išlo se u lov sa sokolovima, prepisuju povelje na srpskom, grčkom i latinskom jeziku. Kir Stefan Srbin komponovao je muziku za potrebe crkve, ali i ugledne goste dvora, u svojim spisima sačuvanim u Muzeju u Smederevu kaže: „Rado sam se na poziv gospodara svojega, Đurđa Brankovića, odazivao i komponovao muziku za goste njegovog dvora.“ Mnogo se pažnje posvećivalo kulturi i umetnosti, a sjaj i raskoš despotovog dvora privlačio je posetioce - Dubrovčane, Grke, Ugare, Turke...

Do koje mere je bio cenjen u Evropi govori njegovo posredovanje između Raguze i Venecije, zaraćenih oko trgovačkih puteva na Jadranskom i Sredozemnom moru (1454). Vladarski autoritet i uvažavanje drugih Đurađ Branković je zadobio svojim obrazovanjem, te znanjem pet stranih jezika (turski, bugarski, grčki, ugarski i veneto). Istovremeno, bio je i jedan od najbogatijih vladara toga doba. S obzirom da je Srbija bila trusno područje, svoje blago je čuvao u venecijanskim, florentinskim, padovanskim trezorima. Toliki bogatstvo imao je zahvaljujući pre svega rudniku u Novom Brdu. U njegovo doba iz srpskih rudnika je vađeno 30 tona zlata i srebra, dok u celoj Evropi 47 tona. Da velike sile ne bi ratovale oko Novog Brda, dogovoreno je da, pošto se rudnik nalazi na srpskoj zemlji, Đurđu ide 20% od eksplatacije, Mlecima, Ragizi, Francima po 15% itd. Đurđeve kovačnice novca osim u Smederevu bile su u Rudniku, Novom Brdu, Srebrnici, a dukat Đurđa Brankovića se menjao za zlatni cekin u Veneciji u odnosu 1:1.

Vladarski autoritet Đurđa Brankovića

Njegove diplomatske sposobnosti mogu se videti i u primeru četvrte kule ka zapadu koja se i danas naziva Dubrovačka kula. Povod je bio događaj kada jedan lopov, secikesa, ubija dubrovačkog trgovca. Dubrovčani prete sankcijama i prekidom trgovačkih odnosa sa Srbijom, a Đurađ Branković, da bi ih umilostivio, proglašava tu kulu za dobrovačku na kojoj važe zakoni Dubrovnika, 250 godina pre zvaničnog nastanka ambasada.

Do današnjih dana vidljiv je natpis na kuli „Krstači“ ispisan crvenom opekom: „Hristu Bogu blagoverni despot Đurađ, gospodin Srbljem i pomorju zetskom. Naredbom njegovom sazida se ovaj grad u godini 6938 (1430)”. Ista 1430. godina nalazi se i u grbu grada Smedereva.

Smrt despota Đurđa, dostojanstvenog ratnika, veštog diplomate, velikog zaštitnika kulture, jednom rečju renesansne ličnosti, i svađe njegovih naslednika, ubrzale su drugi pad Smedereva i 1459. sultan Mehmed II ga osvaja bez borbe.

Njegovim padom gasi se srednjovekovna srpska država. Izdanci porodice, koji su bili vlasnici dobara u Budimu, Kupiniku, Nekudimu..., odlaze u Kupinik, koji ostaje upamćen kao obitavalište poslednjih Brankovića, nazvanim „despotima bezemljašima“, jer nisu imali zemlju i bez vladarskih insignija, nisu imali nad kime da vladaju.

Smederevo je dva puta u svojoj istoriji bilo glavni grad Srbije. Danas je Tvrđava

simbol grada, jednog vremena, i kao takva deo turističkih poseta. Ona je mesto održavanja izložbi, promocija, viteških festivala. Godišnje je poseti oko 100.000 posetilaca i isto toliko tokom tri dana manifestacije „Smederevska jesen“, koja se u kontinuitetu održava od 1888. Tokom letnjih meseci Tvrđava je domaćin međunarodnog pozorišnog festivala pod otvorenim nebom - „Tvrđava teatar ”, prvi u Srbiji na otvorenom prostoru.

Tvrđava je bila oštećivana, obnavljana, da bi najveću „ranu“ zadobila 1941. godine, nastale kao posledica eksplozije 400 vagona municije uskladišteno u njoj.

U planu je kompletno obnavljanje ovog impoznatnog zdanja. Trenutno su radovi na sektoru Varoške kapije, a predviđeno je da radovi traju do 2023.godine, sredstvima koje je obezbedilo Ministarstvo kulture. U toku su snimanja za radove iznad zemlje, koji će biti finansirani od strane stranih fondova.

Obnovljena ili ne, Smederevska tvrđava svedoči o zlatnom dobu srpske despotovine, o vremenu poštovanja, prestiža i viteštva. Nekada strateško mesto političkih, danas je strateško mesto kulturnih dešavanja.

Iza poslednjih kuća sela Kupinova, situiranog u tzv. Donjem Sremu, u najjužnijem naselju u Vojvodini, od Beograda udaljenom 45, a od Novog Sada oko 90 km, između Obedske bare i reke Save, nalaze se ostaci srednjovekovnog grada, koji je od pada Smedereva (1459) do osmanlijskog osvajanja (1521) bio prestonica poslednjih srpskih despota. Kupinik je bio dom Zmaj Ognjenog Vuka, despotice Angeline i sinovima Đorđu i Jovanu, i poslednjem despotu Stefanu Berislaviću.

Nakon pada Smedereva, srednjovekovna srpska država je, uz odobrenja ugarskih kraljeva, nastavila da funkcioniše. Pred smrt, despot Stefan za svog naslednika određuje nećaka Đurđa Brankovića, unuka kneza Lazara. Mada blizak rođak Brankovića (despotova ćerka Mara udata je za sultana), Murat II napada Srbiju 1439. i osvaja Smederevo. Đurađ Branković vraća prestonicu 1444. i u njoj stoluje do smrti (24. decembra 1456). Nasleđuje ga najmlađi od tri sina i jedini koji nije bio oslepljen, Lazar Branković (14561458). Situаcijа u Despotovini se dodаtno komplikuje smrću njegove mаjke, Jerine (Irine Branković) kada se protiv mlаdog despotа podiže grupa nezadovoljnika predvođena Tomom Kаntаkuzinom, Jerininim bratom.

Despot Lazar iznenada umire 1458. u Smederevu. Imаo je mаnje od četrdeset godinа i pošto nije ostavio muškog naslednika, zemljom uprаvljаju namesnici, veliki vojvoda Mihаilo Anđelović, udovica despota Lazara - Jelenа Pаleolog i slepi sin Đurđa i Irine, Stefаn Brаnković. Nesloga namesnika u pogledu politike primorava Stefаna Brаnkovića da napusti zemlju 1459.. Prvo odlazi u Budim, zаtim kod sestre, grofice Kаtаrine Celjske, koja je u to vreme živela na svom imanju u Varaždinu, pa u Dubrovnik. Odаtle je otišаo u posetu Skender-begu u Albаniju, gde se 1460. oženio Angelinom, devojkom iz ugledne hrišćanske porodice istaknute u borbi protiv Turaka. Iz tog brаkа rađaju se sinovi Đorđe, Jovаn i ćerka Mаrijа. Sa porodicom Stefan borаvi u Veneciji, a život završava (1476) u oronulom zаmku Beograd krаj Udinа (Furlandija, severna Italija). Sinovi, Đorđe i Jovan su tada imali 15, odnosno 14 godina, pa je Stefana slepog na mestu srpskog despota nasledio Vuk Grgurević, po-

srpskih despota

Piše: Petar Odobašić

tonji Zmaj Ognjeni Vuk, sin slepog Grgura Brankovića, koji (1471) sa titulom dobija na upravljanje gradove, među kojima je i Kupinik. Sumnja se da su Stefan i Angelina sa decom održavali bilo kakve kontakte sa despotom Vukom, uvređeni što je poneo titulu despota i počeo figurirati kao vođa Srba. Smrću despota Vuka (1485) Srbi u Ugarskoj gube vođu oko kojeg su se okupljali. Kako je Vuk Grgurević umro bez naslednika, ugarski kralj Matija Korvin novim srpskim despotom proglašava Đorđa, veoma inteligentnog, obrazovanog i kulturnog čoveka sa izraženom „gospodarstvenom“ crtom svojstvenom Brankovićima, Jovanu dodeljuje titulu barona i predaje im većinu imanja despota Vuka.

U Srem braća Branković dolaze sa majkom Angelinom i donose mošti svoga oca Stefana, koji je godinu ili dve ranije bio proglašen svecem. Sve to je ostavilo veoma snažan utisak na Srbe u Sremu, koji su videli priliku za ponovni početak negovanja kulta vladara i vremena kada su imali svoju državu. Prema ugarskom kralju braća su imala i izvesne obaveze. Despot Đorđe je morao da izdržava vojni odred od 1.000 ratnika i sa njima ratuje tamo gde ga kralj Matija pošalje. Do početka 1496. Đorđe deli despotsku titulu sa bratom Jovanom, posle čega se zakaluđerio. Novi despot Jovan, bio je jedan od glavnih zapovednika na južnoj granici, u ratovima sa Turcima 1501/1502. Iznuren, umire 10. decembra 1502. Sahranjen je u crkvi Svetog Luke u Kupiniku. Posle smrti sina, despotica Angelina se zamonašila u manastiru Blagoveštenja na Obedi gde se podvizivao sin Đorđe, tada jeromonah Maksim. Posle smrti poslednjeg Brankovića, ugarski kralj Vladislav II (1490-1516) titulu srpskog despota i posede dodeljuje Ivanišu Berislaviću, nezakonitom sinu Matije Korvina, i prvi put se titula srpskog despota odvoja od srpske vladarske porodice.

Izgubivši poziciju i posede, jeromonah Maksim i njegova majka Angelina, oboje u monaškim rizama i sa moštima Stefana i Jovana, napuštaju Ugarsku i odlaze u Vlašku. Već u proleće 1509., mati Angelina i mitropolit Maksim vraćaju se u Srem, staraju se o crkvi, a na Fruškoj gori su kod mesta Krušedola, između 1513. i 1516. podigli manastir. Maksim tada prenosi mošti oca i brata u svoju zadužbinu. Vladika Maksim umire u Krušedolu 18. januara 1516. gde ubrzo dobija i svetiteljski kult. Majka Angelina je nadživela oba sina. Umrla je 30. jula 1516.. Kivot svetih despota sremskih Stefana, Đorđa (Maksima) i Jovana, kao i njihove majke Angeline čuvane su u Krušedolu do 1716. kada su ih Turci, bežeći posle bitke kod Petrovaradina, spalili.

Zmaj Ognjeni Vuk, mit ili stvarnost

Zmaj Ognjeni Vuk, odnosno Vuk Grgurević, sin slepog Grugura Brankovića, sina despota Đurđa Brankovića, naslednika Stefana Lazarevića na srpskom tronu, rođen je 1440. godine. Od 1471 - 1485. nosio je titulu srpskog despota. Zmaj Ognjeni Vuk je istorijski, književeni i mitski lik čija uloga u srpskoj prošlosti nije dovoljno osvetljena. Nadimak, Zmaj Ognjeni zaslužio je najverovatnije po veštini korišćenja posebnog oružju koje je „bljuvalo vatru“. Sigurno je, da mu je kao i zvaničnim pripadnicima viteškog reda „Zmajeva“ odavana posebna počast zbog poštovanja viteškog kodeksa u vreme borbi i mimo njih, a koje je najpreciznije definisao književnik i vojvoda Marko Miljanov u svom najpoznatijem delu: „Primjeri čojstva i junaštva“, po kojima je junaštvo moralna kategorija samo kada je ono čojsko (čovečno, humano), kad se „ni pri najtežim odlukama ne ogrešuje o čast i o ono što čojstvo nameće i traži od pravog viteštva, a junaštvo samo kad ima neki plemenitiji, viši cilj, kad je atribut ljudskosti i ljudske časti“.

Sudbina Kupinika je neraskidivo vezana za despotsku porodicu Branković, ali i za prestoni Beograd, odnosno njegovu zaštitu od prodora neprijatelja sa savskog pravca i iz Bosne. Rekom Savom, koja kod Kupinika pravi uski, izduženi meandar dužine 25 km, od „Plandišta“, na 80-tom do „Skele“ na 55tom kilometru toka, osmanlijski brodovi su plovili dugo i sporo, a tvrđava između ulaza i izlaza meandra ih je lako kontrolisala.

Zmaj Ognjeni Vuk je bio noćna mora Osmanlijama, a Kupinik je bio mesto odakle je započinjao pohode i često upadao u Srbiju da bi spasavao stanovništvo. Krajem 1465. prelazi u službu ugarskog kralja Matije Korvina kao zapovednik srpskih četa u Sremu i okolini. Veoma hrabar i požrtvovan, Vuk

je stekao veliki ugled. Ratovao je na strani Ugara protiv Čeha, Poljaka i Austrijanaca, naročito protiv Osmanlija.

Prema legendi, osnovao je fruškogorski manastir Grgeteg i crkvu Sv. Nikole u Slankamenu. Bio je oženjen Barbarom Frankopan. Kao despot, proslavio se 1476., provalivši u Srebrenicu i borbama ispod Šapca i Smedereva. Godine 1479. zapovedao je srpskom konjicom u bici kod Kenjermeza, gde je razbijena osmanlijska vojska naterana na povlačenje, a njeni dalji napadi osujećeni narednih nekoliko godina. Godinu dana kasnije proslavio se pohodom na Sarajevo. Prema ugarskim svedočanstvima omogućio je da se oko 200.000 Srba prebaci preko Save, a njih oko 50.000, iz okoline Kruševca, 1841. naselio je u Temišvaru.

Kraljevski grad Kupinik

Poslednje „sedište“ srednjovekovne srpke države bio je sremski grad Kupinik, iako je padom Smedereva 1459. godine, ona faktički prestala da postoji. Naslednici despota Đurđa Brankovića na jednom od svojih dobara, na prostoru dva obedska ostrvceta današnjeg sela Kupinova, upravljaju poslednjim srpskim prestonim gradom, koji punih sedam decenija posle pada despotovine nastavlja da biva centrom oko kojeg se okuplja plemstvo, sveštenstvo i srpski narod. Prvi spomen Kupinika je iz 1388., što ukazuje na njegov raniji nastanak. Razlog za izgradnju utvrđenja, najverovatnije je bila potreba kontrolisanja i vojna zaštita prelaza i puta, te carina robe, posebno intenzivna s kraja XIII i početka XIV veka i može se pretpostaviti da je u vezi sa pomeranjem ugarsko-srpske granice na sever, na obalu Save.

Tvrđava Kupinik je sagrađena u jugoistočnom delu Obedske bare, na ostrvcetu udaljenom oko kilometar od Save koje je imalo izvanredan strateško-odbrambeni položaj. Grad okružen močvarom mogao se bolje braniti nego da je podignut na samoj rečnoj obali. Utvrđenje je prvobitno činila kula ojačana odbrambenim rovom i drvenim palisadom, predviđenim za ratovanje hladnim oružjem. Ubrzo je dograđen bedem sa više manjih kula. Pošto je prešao u ruke despota Srefana Lazarevića urbanistički je preoblikovan u savremeniji fortifikacioni objekat sa uvećanim unutrašnjim prostorom za stanovanje. Razlozi za to su sve veća opasnost koja se nadvila nad Ugarskom pred dolazećim Osmanlijama, i pojava artiljerije i novog načina ratovanja.

Tvrđava se uzdizala na četvorougaonoj osnovi 60 x 60 metara, opasana vodenim šancem širine oko 15 i dubine oko 3 metra. Rekonstrukcijom izgleda Tvrđave utvrđeno je da je imala četiri isturene ugaone kule i petu, na severističnom zidu sa funkcijom ulazne kapije. Iako su istovremeno podignute, svaka kula je bila drugačijeg oblika: južna je bila kružnog, severna šestougaonog, a istočna osmougaonog. Od zapadne kule, verovatno kvadratne osnove, nema nadzemnih ostataka. Jedno od objašnjenja je da je svaka od njih bila kopija neke kule iz srpskih prestonica Beograda i Smedereva, i da su despoti želeli da i kroz njih sačuvaju baštinu Srbije.

Danas su vidljivi ostaci poslednje i najveće fortifikacije. Sačuvan je ostatatak spoljne odbrane grada, zemljani bedem sa palisadom. Odbrambeni vodeni rov obrastao je travom i zaklanja pogled na ostatke nekada moćnih zidina. Najistaknutiji dokaz njene moći je osam metara visoka šestougaona kula, trećine njene prvobitne visine, debljine zida od 3.5 m.

Kupinik se pokazao najtvrđom tačkom odbrane Južne Ugarske. Sulejman Veličanstveni ga je zauzeo i srušio nakon osvajanja Beograda u pohodu na hrišćanska uporišta 1521., prelazeći sa svojim trupama Savu kod Šapca.

Padom Kupinika prestala je da postoji srpska srednjevekovna država pa Sremci vole da kažu kako je Kupinik poslednja srpska prestonica. Do danas nije obnavljan, niti su rađena arheološka istraživanja. Osim ljudskog faktora, koji su opeku iz tvrđave koristili pri obnovi Beogradske tvrđave, klimatski uslovi i vlažan teren dodatno su potpomogli urušavanje Kupinika.

Nemi čuvar srpskog identiteta

Kada je u XV veku srpska država prestala da postoji nije prestao da postoji duh naroda i sećanje da smo imali sopstvenu državu visokog renomea. Kao najvažniji čuvar baštine i ideje o vaskrsu Srbije ostala je Srpska pravoslavna crkva, a ona je tu ulogu dobila upravo u Kupiniku.

Obedska bara dobila je ime po manastiru Obed. U crkvi Svetog Luke, dvorskoj crkvi Kupinika i zadužbini Đurđa Brankovića, čuvane su mošti svetog apostola i jevanđeliste Luke. Njih je od turskog vladara Epira za 30.000 dukata otkupio despot 1453. i preneo u Smederevo, a dve godine kasnije u novi hram u Kupiniku. Uz njih je Aneglina Branković položila mošti despota Stefana Slepog pre nego što je sagradila drveni manastir. Crkva Blagovesti manastira Obed je najstarija poznata crkva - brvnara u krajevima severno od Save i Dunava. Predanje kaže da je napravljena od građe broda kojim je Angelina sa sinovima 1486. doplovila iz Budima, vraćajući se iz izgnanstva u Italiji. To je bila skromna građevina čije dimenzije pokazuju teške prilike u kojma je nastala. Drvena crkvica je srušena 1926. i zamenjena zidanom građevinom, teško oštećenom 1943. Nakon rata, pojedini nesavesni meštani odnosili su crep sa krova kojim su pokrivali svoje kuće. Hram u Obedu je stajao zarušen do 2007. kada je obnovljen i osveštan, a zbog jakog kulta ktitorke, preimenovan u Crkvu Svete Majke Angeline. Jedinstveni nadgrobni spomenici, nedavno slučajno pronađeni kraj crkve, nagoveštavaju da je tu počivao i neki od srpskih monaha. Sve što se zna o Obedu nije odmaklo daleko od legendi, jer do danas nije istraženo.

Crkva Blagovesti, odnosno Svete majke Angeline na Obedu, nemi je svedok jednog vremena. Kada su na poziv ugarskog kralja Marije Korvina poslednji srpski despoti krenuli u Srem, ova teritorija im je bila nepoznata, kao i Srbija, zemlja njihovih predaka. Đorđe Branković, proglašen za novog despota u Budimu, s majkom i bratom Jovanom stigao je 1486. u svoju prestonicu Kupinik, noseći kao najveću svetinju kivot s očevim moštima, koji je položio u crkvu Svetog apostla Luke.

Alegorično predanje da su svoj brod rastavili i podigli od njega crkvu pojačalo je uverenje među sremskim Srbima da ih neće napustiti. Iako rođeni i odrasli u izgnanastvu Đorđe i Jovan su vaspitavani u tradiciji predaka i nastojali su da se ugledaju na uzore iz srpske istorije. Poslednji Brankovići su se osetili pozvani da vode brigu o svetogorskim manastirima koji su uživali izdašnu pomoć njihovih predaka. Iako su im mogućnosti bile ograničene, udovica i sinovi Stefana Brankovića prihvatili su se da budu drugi ktitori i da daju redovnu godišnju pomoć Hilandaru, manastiru Svetog Pavla i Esfigmenu.

Vladavina narodom bez države, u procepu između Osmanlija i Ugara, nije bila laka. Posle političkog braka koji je propao zbog verskih nesuglasica, despot Đorđe se početkom 1496. zamonašio u kupiničkoj crkvi Svetog Luke pod imenom Maksim. Time je započeo njegov rad na održanju srpskog identiteta kroz prosvetu i stvaranje nove elite. Ostatak života proveo je kao duhovnik, ali je povremeno učestvovao i u političkim poslovima.

Srpski despot Jovan je verovao da će osloboditi Srbiju, ali je 1502. umro i sahranjen je u crkvi Svetog Luke. Po imenovanju Ivaniša Berislavića za novog despota, Brankovići, sa moštima Stefana i Jovana, odlaze kod vlaškoga gospodara vojvode Jovana Radula. Posle smrti vojvode, Maksim i Angelina se vraćaju u Srem, a Angelina u proleće 1509. piše iz manastira Obed ruskom velikom knezu Vasiliju o zadužbinama koje namerava da podigne. Mati Angelina i Maksim koji se posle jedne diplomatske misije takođe nastanio uz majku u manastiru na Obedu, u međuvremenu je postao mitropolit beogradsko-sremski. Oni, na Fruškoj gori kod Krušedola podižu između 1513. i 1516. dva manastira. Mošti svetih despota sremskih čuvani su u Krušedolu do 1716. kada su ih Turci bežeći posle bitke kod Petrovaradina, razorili i spalili. Od moštiju svetih Brankovića su ostali samo delovi.

Taj divni svet - Kada dame biraju

Vizitorski centar u Jarošu

Mada su potencijali ogromni i na svetskom turističkom tržištu predstavljaju pravi hit, eko-turističke priče u Srbiji su tek u početnom stadijumu otvaranja prema ovoj ponudi. Jedan od najatraktivnijih je Specijalni rezervat prirode „Pašnjaci velike droplje“, područje od 6.800 hektara o kojim se, pod nadzorom Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode, zajednički staraju Lovačko udruženje „Perjanica“ iz Mokrina i Udruženje za zaštitu velike droplje.

Jedini u izvornom obliku

„Pašnjaci velike droplje“ najlepši su i najveći deo Panonske nizije, jedini preostao u svom izvornom obliku, bez tvrdog puta, dalekovoda ili građevine. Podeljeni u tri celine i tri zone zaštite obuhvataju područja opštine Kikinde, Čoke i Novog Kneževca. Prva celina -„Jaroš“ (Mokrin, Jazovo, Sajan), površine 4.256 ha, u okviru kojeg je izgrađen Vizitorski centar, jedino je preostalo stanište velike droplje u Srbiji, sa osam istopolnih jedinki (ženki), pošto se pre tri godine, jedini mužjak starosti 12-13 godina, nije pojavio na šepurenju. Uz granicu sa Rumunijom „Kočovat“, kod sela Vrbice, obuhvata površinu od 500 ha, a treća celina je „Siget“ pored Banatskog Aranđelova, od 2.117 ha.

Velika droplja je najteži letač među pticama na svetu. Ženke teže od šest do devet, mužjaci od 12 do 15, a nekada i 21 kilogram. Pticu zovu i potrk, jer da bi poletela, mora da se zatrči. Naseljava veliko mozaično stanište, pašnjake i livade, ali i oranice. Tokom leta i jeseni hrani se lucerkom, bubama i manjim kičmenjacima, a tokom zime listovima ozime uljane repice. Gnezdi se na zemlji, a sredinom marta počinje najatraktivnije ples udvaranja, tzv. šepuranje, kada se mužjak, zavrnutih krila i repa, pretvara u ogromnu belu loptu. Ženka polnu zrelost dostiže već sa dve-tri godine, za razliku od mužjaka koji ne može da izvede puno šepurenje do svoje 4 - 5 godine, koliko mu je potrebno da nauči zavodnički ples, da napumpa vazdušnu kesu na grudima u koju stane do pet litara vazduha. Da nije toga ne bi bio interesantan ženkama, koje i do pola sata posmatraju mužjaka, procenjujući njegovo ceremonijalno udvaranje. Ako se ženka približi i sedne ispred mužjaka, znak je da je udvaranje prihvatila i da je spremna za parenje. Ženke nakon parenja počinju da traže odgovrajuće mesto za gnezdo. Biraju stanište okruženo rastinjem srednje visine, da se kada saviju glavu ne vide, ali kada ispruže vrat, da mogu da izvide okolinu.

Period inkubacije traje od 26 do 28 dana. U tom periodu je veoma važno da se usklade aktivnosti oko košenja i provere livade i tereni predviđeni za kosidbu, da se ne povrede jedinke. Dešava se da mlade ženke ni po koju cenu neće da napuste gnezdo, pa velika kosačica može da ih iznenadi. Kod ove ptičje vrste samo ženka leži

Taj divni svet - Kada dame biraju

na jajima. Velika droplja je haremska vrsta gde na jednog odraslog mužjaka idu 3 - 5 ženki. Ženka polaže 1 - 3 jaja tokom jedne sezone, s tim da ako propadne jedno, ima mogućnost dopunskog gnežđenja, ali pored svega, obično uspešno othrani samo jedno mladunče.

Mladunac ne zna da leti 50 - 55 dana i on je „potrkušac“. Taj period je takođe veoma opasan, pogotovo što se tiče mogućih predatora, lisica, jazavca, šakala ili pastirskih pasa, pa je važno da u ovom periodu ima adekvatnu zaštitu. Uspešnost odgoja mladunca koji će biti reproduktivan i dovesti do promene generacije, po procenama mađarskih kolega je sedam godina.

U divljini droplje žive između 10 do 15 godina.

Jaroš prestonica droplji

Droplja danas boravi samo na „Jarošu“. Zimuje u ataru sela Mokrin i na lokalitetu „Vajlerka“, i u proleće vraća na „Pašnjake“. Velika droplja je samo mali deo prirodnog blaga na „Pašnjacima“. Ovo je takođe stanište plavih vetruški, ćurlikovca, tekunica, belih i sivih čaplji, roda, orla krstaša kojeg je do prošle godine u „Sigetu“ bio jedan par, a danas su tu dva nova gnezda, odnosno tri gnezdeća para i tri nova orlića. Jedino ovde, i ni na jednom drugom mestu u Srbiji, gnezdi se orao krstaš, nacionalni simbol koji se nalazi na grbu naše zemlje. Za razliku od njega, droplji je do pre tri godine bilo jedanaest jedinki, sada ih ima osam. I poredkonstantnog monitoringa svih žitelja SRP, pupilacija ovih ptica nikada nije išla uzlaznom linijom, a zašto je to tako, razlog se ne zna, sanaznajemo od Miodraga Zavišića, čuvara SRP „Pašnjaci velike droplje“.

U cilju njihove reprodukcije unutar zaštićenog područja obezbeđeno je 15 ha najstrože zaštite za razvoj mladih jedinki. Saradnja sa mađarskim stručnjacima, koji uspešno sprovode ovu akciju u svojoj zemlji je odlična, kao i rezultati koje postižu, ali još uvek nema uslova za ustanovljenje reproduktivnog centra kod nas, koji bi obezbedio populaciju ovih vanredno zanimljivih ptica.

Davida Grabovca, iz Udruženja za zaštitu velike droplje, iz Mokrina prvi susret sa impoznantnim ljubavnim plesom velike droplje - šepurenjem, opredelilo je da se 2009., u potpunosti posveti proučavanju njihovom životnog ciklusa. Radeći sa ovom vrstom, najvećim izazovom u njenoj zaštiti smatra usklađivanje interesa stočara, ratara, lovačkih udruženja i zaštitara, sa potrebama velike droplje.

Od 2018. godine Vlada Republike Srbije je zvanično donela odluku prava naplate poseta ovom rezervatu, obilaska i posmatranja ptica. Jedan od ciljeva je da se ovo područje na najbolji način iskoristi kako na polju zaštite, tako i u turističkom smislu. SRP je veliko materijalno i ekološ-

ko-prirodnjačko blago. Ovo bi mogla da postane specifična turistička priča, koja bi obuhvatala ograničeni lov, bird watching, saradnju sa ljubiteljima velike droplje i pojedinačne posete ljubitelja prirode, ali za sada, ovo je još jedno od brojnih potencijala naše zemlje koje, u turističkom smislu, kao da ne postoje.