2005 | Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları II

TÜRK‹YE ULUSAL ÇALIfiMA GRUBU POSTER SUNUfiLARI

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II

11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

Düzenleme Kurulu Elvan ALTAN ERGUT Nilüfer BATURAYO⁄LU YÖNEY Nilüfer ÇINARLI Özlem ERKARSLAN Deniz GÜNER Mina HAMAMCIO⁄LU TURAN Ebru OMAY POLAT Y›ld›z SALMAN Belgin TURAN ÖZKAYA

Docomomo Türkiye Ebru OMAY POLAT, Y›ld›z SALMAN, Nilüfer BATURAYO⁄LU YÖNEY, Elvan Altan ERGUT,

‹letiflim Adresleri DOCOMOMO-TÜRK‹YE Ulusal Çal›flma Grubu Istanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi Taflk›flla, Taksim 34437, ‹stanbul Tel: +90 212 293 13 00/22 87 - 293 13 00/23 83 Faks: +90 212 251 48 95 http://www.docomomo.org.tr DOCOMOMO-TÜRK‹YE Ulusal Çal›flma Grubu Poster Sunufllar› Düzenleme Kurulu Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi 1456 Sokak No:8/10 Alsancak 35220, ‹zmir Tel:+90 232.463 6625 Faks: +90 232.463 52 12 e-posta: info@izmimod.org.tr http://www.izmimod.org.tr

Efl Baflkan Efl Baflkan Sekreter Ankara Koordinatörü

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II TEMA Kamunun dikkatini 20. yüzy›lda öne ç›kan Modernizm’e çekmek ve “modern mimarl›k, tasar›m ve flehir planc›l›¤› ürünlerini belgelemek ve korumak” amac›yla 1990 y›l›nda oluflturulan uluslararas› bir kurulufl olan DOCOMOMO (DOcumentation and COnservation of Buildings, Sites and Neighborhoods of the MOdern MOvement)’nun Türkiye Çal›flma Grubu 2002 y›l›nda kurulmufl ve böylece Türkiye’deki modern mimarl›k örneklerinin belgelenmesi ve korunmas› ad›na bir giriflim bafllat›lm›flt›r. Üniversitelerin, Mimarlar Odas›’n›n ve çeflitli mimarl›k yay›n organlar›n›n da benzer giriflimlerinin son y›llarda h›z kazand›¤› gözlenmektedir. Yine de, Türkiye’de üretilmifl olan modern mimarl›¤› temsili örnekler yoluyla tan›tan k›s›tl› say›daki çal›flman›n gelifltirilmesi ve güncellefltirilmesi gere¤i hissedilmektedir. Varolan literatürün s›n›rlar›n› aflmay› hedefleyen genifl kapsaml› bir belgeleme çal›flmas›, dönem mimarl›¤›n›n daha iyi anlafl›lmas› ve korunmas› yönünde etkin rol oynayacakt›r.

DOCOMOMO_Türkiye Ulusal Çal›flma Grubu, ilk kez 10-12 Kas›m 2004 tarihlerinde ODTÜ Mimarl›k Fakültesi’nde gerçeklefltirilen ve her sene tekrarlanmas› hedeflenen “Türkiye Mimarl›¤›nda Modernizmin Yerel Aç›l›mlar›” bafll›kl› Poster Sunufllar› ile bu tür genifl kat›l›ml› bir çal›flmay› bafllatmay› hedeflemifltir. Bu etkinli¤in ikincisi, 11-12 Kas›m 2005 tarihlerinde ‹zmir Mimarlar Odas› taraf›ndan gerçeklefltirilecektir. Bu toplant›ya, erken 20. yüzy›ldan yaklafl›k 1970’lerin bafl›na kadar devam eden süreçte üretilmifl olan modern mimarl›k örneklerini görsel ve yaz›l› belgelerle tan›tan veya yorumlayan poster sunufllar›n›n kat›l›m› beklenmektedir. Davetli konuflmac›lar›n sunufllar›n›n da yer alaca¤› bu toplant›n›n, 20. yüzy›l Türkiye mimarl›¤›n›n bugüne kadar belgelenememifl olan örneklerine, özellikle de Ankara, ‹stanbul ve ‹zmir gibi büyük kentler d›fl›ndaki üretime dikkat çekmesi ve oluflacak yeni bak›fl aç›lar›yla dönem mimarl›¤›n›n yeniden yorumlanaca¤› bir tart›flma ortam› yaratmas› amaçlanmaktad›r.

Bu ikinci toplant›yla sürekli hale gelece¤i ümit edilen bu etkinlikle, DOCOMOMO girifliminin hedefledi¤i belgeleme ve tescil çal›flmas›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›n›n yan› s›ra, giriflimin ülkemizdeki modern mimarl›k miras›na dikkat çekmek amac›n›n duyurulmas› ve genifl çevrelerce paylafl›lmas› yönünde de önemli geliflme sa¤lanaca¤› umulmaktad›r. Konferans›n ard›ndan, sunulan ürünlerin bir katalog ve CD haz›rlanarak derlenmesi; seçilen bir grup ürünle daha sonra bir gezici sergi düzenlenerek, mimarl›k okullar› ve Mimarlar Odas› flubeleri baflta olmak üzere, çeflitli kurumlarda sergilenmesi planlanmaktad›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

YEfi‹LTEPE KONUT YAPI KOOPERAT‹F‹ (1955-1966) Ahmet Erdem TOZO⁄LU O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Tarihi Yüksek Lisans Program› aerdemt@yahoo.com

Y. Mimar Demirtafl Kamç›l ve Y. Mimar Rahmi Bediz taraf›ndan projelendirilen Yefliltepe Konut yap› Kooperatifi, 1957 Ubayd›n – Yücel Ankara Plan›’n›n flehrin gelecekteki büyümesi için öngördü¤ü Eskiflehir yolu üzerinde bulunmas› ve tasar›m›ndaki yal›nl›k ve modernist kayg›lar nedeniyle dönemin konut mimarisinin önemli ö¤elerindendir. Site sekiz blok olarak tasarlanm›fl olup, her blok, simetrik iki dairenin birlikte oluflturdu¤u üç kollu y›ld›zlar fleklinde planlanm›flt›r. Plan flemas›, yaflam alanlar›nda aç›k plan sistemini sunarak, geleneksel kal›plar›n d›fl›na ç›km›flt›r. Siteyi daha ilginç k›lan ise, projelendirme aflamas›ndan günümüze dek geçen k›rk y›ll›k siyasi ve sosyal süreçlerin mimari ba¤lamda yans›malar›n› içermesidir. Bafllang›c› Türkiye’nin ça¤dafl yaflam normlar›n›n de¤iflmeye bafllad›¤› dönemdir. Özellikle 70 ve 80’li y›llarda yayg›nlaflacak olan “modern” yaflam›n apartman hayat›na indirgenmesi sürecinin belki de ilk halkalar›ndan biridir. Ek olarak yüzme havuzu, gazino, tenis kortu, bol yeflil alan gibi modern ça¤r›fl›ml› sosyal donat›lar›n, zaman içinde nas›l spekülatif beklentilerle esnetilip, de¤iflen idari erklerin izniyle ortadan kald›r›labildi¤ini de belgelemektedir. Zaman›nda, bahçe flehir olarak tasarlanan Ankara’n›n ilk kooperatif alan› olan Bahçelievler’in dibinde, Türkiye’nin yo¤un kentleflmesinin ve kentleflme öyküsünün bir ifadesi olarak yükselen bloklar, bugün çevresindeki çok daha yükseklerinin yan›nda siluetinden çok fleyler kaybetmifl gibidir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ULUS ‹fiHANI VE OF‹S KOMPLEKS‹, ANKARA Alper Semih ALKAN O.D.T.Ü., Mimarl›k Bölümü, Bina Anabilim Dal› alkan@arch.metu.edu.tr

Mekansal üretim ve dönüflüm, Türkiye Cumhuriyeti’nin modernleflme sürecindeki en belirgin araçlardan birisi olman›n ötesinde bizatihi modernleflmenin ara yüzü olmufltur.

Bu ba¤lamda, baflkent Ankara’n›n imar›, Cumhuriyet’in ve modernleflme projesinin en önemli ad›mlar›ndan birisi olarak alg›lanmal›d›r. Kentin daha planlama aflamas›nda “Eski fiehir” ve “Yeni Kent” olarak ikiye ayr›larak farkl› de¤erlerin mekansal sistemleri olarak görülmesi de bunun kan›t› say›labilir. Bugünkü ad›yla Ulus Meydan›, tam da bu iki sistemin kesiflti¤i noktada yer almas› nedeniyle eski-yeni gerilimini günümüze dek tafl›yan önemli bir kentsel odak noktas› olagelmifltir.

19. yüzy›l sonunda da kentin önemli merkezlerinden birisi olan meydan, ilk ad›n› 1888 y›l›nda inflaat›na bafllanan ve daha sonralar› kurucu meclis üyeleri taraf›ndan da otel olarak kullan›lan ve bölgedeki ticari etkinli¤in nirengi noktas› olan Tafl Han’dan alm›flt›r.

1923 y›l›nda tafl kaplanan ve ad› Hakimiyet-i Milliye olarak de¤ifltirilen meydan›n dönüflümü, Heinrich Krippel taraf›ndan yap›lan Zafer An›t›’n›n 1927 y›l›nda tam Anafartalar Caddesi üzerinde cephesi Bat›’ya bakacak flekilde yerlefltirilmesiyle de son bulmam›flt›r.

Tafl Han, 1935 y›l›nda Sümerbank’›n Genel Müdürlük Binas›’na yer açmak için y›k›lm›flt›r.

Meydan’›n güneyinde yer alan Milli E¤irim Vekaleti’ne ait binan›n 1947 y›l›nda yanmas›yla birlikte Vekalet’in arazisi ‹l Özel ‹dare’sine devredilerek Emekli Sand›¤›’yla ortak giriflim sonucu Ulus ‹flhan›’n›n inflaat›na karar verilmifltir.

10 A¤ustos 1952 tarihinde duyurulan ve 9 fiubat 1953’de sonuçlanan “‹flhan› ve Ulus Meydan›’n›n tanzimi” için aç›lan mimari proje yar›flmas›n› Orhan Bolak, Orhan Bozkurt ve Gazanfer Beken’in önerisi kazanm›flt›r. Meydan›n yeniden düzenlenmesini de kapsayan ve bir dönem meydana ad›n› veren Zafer An›t›’n›n bugünkü yerine tafl›nmas›n› da öngören “Emekli Sand›¤› Ulus ‹flhan› ve Ofis Kompleksi” projesi, 1960 y›l›nda tamamlanarak hizmete aç›lm›fl, Meydan’›n 19. yüzy›l sonunda bafllayan ve günümüze dek süren dönüflümündeki en belirleyici aflama olmufltur.

Farkl› seviyelerde kamusal kullan›ma olanak tan›yan iç avlular› ve yap›y› çevreleyen üç önemli cadde üzerindeki yaya ak›fl›n› kontrol eden bir planlama anlay›fl›yla gerçeklefltirilen binalar, Zafer An›t›’n›n varl›¤› üzerinden okuyabildi¤imiz sembolik anlam ya da tafl›d›klar› tarihi de¤er nedeniyle de¤il, günümüzdeki “ticari etkinli¤in” kentsel mekan›n kamusall›¤› üzerindeki tahrip edici etkisine verilebilecek en iyi mekansal yan›tlardan olmas› nedeniyle de korunmas› gerekmektedir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ANKARA ET‹MESGUT UÇAK FABR‹KASI VE UÇAK MOTOR FABR‹KASI Bilge ‹MAMO⁄LU O.D.TÜ., Mimarl›k Tarihi Anabilim Dal› bilge@arch.metu.edu.tr

Türkiye’de havac›l›k sanayi, cumhuriyetin ilk y›llar›yla birlikte endüstrileflme program›n›n önemli bileflenlerinden olmufltur. Bu do¤rultuda ilk ad›mlar daha 1925 y›l›nda Türk Tayyare Cemiyeti’nin (1935’den itibaren Türk Hava Kurumu) kurulmas› ve ayn› y›llardaki Kayseri ve Eskiflehir uçak fabrikalar› giriflimleri ile at›l›r. Bu çal›flmada konu edilecek olan Ankara Etimesgut Uçak Fabrikas› ve Uçak Motor Fabrikas› ise bu ilk deneyimlerden sonra daha genifl ölçekli ve öz kaynaklara dayal› bir uçak sanayinin kurumsallaflt›r›lmas› ihtiyac› üzerine gerçeklefltirilmifl giriflimlerdir. 1941 y›l›nda bu ihtiyaç do¤rultusunda birbiriyle iliflkili üç önemli karar al›n›r. Buna göre Ankara’da bir uçak ve motor fabrikas› kurulmas›, uçak mühendisli¤i e¤itimi veren bir teknik üniversite kurulmas›, ve bu iki kurulufla hizmet verecek bir araflt›rma-gelifltirme enstitüsünün temelini oluflturacak bir aerodinamik araflt›rmalar merkezi kurulmas› kararlaflt›r›l›r. Bu karar do¤rultusunda takip eden birkaç y›l içinde Etimesgut’ta söz konusu fabrikalar, ‹TÜ’nde Makina Fakültesi’ne ba¤l› olarak Uçak Mühendisli¤i bölümü ve aerodinamik araflt›rmalar merkezi hedefine yönelik olarak da Ankara Rüzgar Tüneli kurulur Ankara Rüzgar Tüneli DOCOMOMO_TR’nin Kas›m 2004’de Ankara’da gerçeklefltirdi¤i ilk Türkiye Mimarl›¤›nda Modernizmin Yerel Aç›l›mlar›, Poster Sunufllar› etkinli¤inde Bilge ‹mamo¤lu, Umut Durak ve Emrah Tufan taraf›ndan sunulmufltur.

THK, Etimesgut’ta daha önce kurulmufl olan atölyelerin geniflletilmesiyle Uçak Fabrikas› projesini 1942 y›l›nda gerçeklefltirir. Bu y›l 5.840 m2’lik bir alanda kurulan fabrika artan faaliyetle birlikte genifller ve 1945 y›l›nda 13.790 m2’lik bir tesis haline gelir. Sekiz milyon liral›k bir yat›r›m olan Etimesgut Uçak Fabrikas›’nda 1200 iflçi ve Türklerin yan›nda 35 kadar Polonyal› mühendis ve teknisyen görev al›r. Fabrika yurtd›fl›ndan patentli uçaklar›n üretim ve revizyonunun yan›nda 1952 y›l›na kadar 16 tip uçak tasar›m› gerçeklefltirmifl, bunlardan 12’si sonuçland›r›lm›fl ve bu süreçte 126 adet Türk tasar›m› uçak üretilmifltir.

Uçak Motor Fabrikas› ise 1945 y›l›nda projelendirilir ve 1948 y›l›nda Atatürk Orman Çiftli¤i arazisinde kurulur. Lisansör firma ‹ngiliz De Havilland’d›r, makineler ‹ngiltere, Amerika ve ‹sviçre’den temin edilir. Bir süre yabanc› lisansl› uçak motoru imalat› ve onar›m› yapan fabrika kapasitesinin çok alt›nda çal›flt›r›lm›fl, pek çok yan üretimde (musluk, piston, kuyu tulumbas› vb.) bulunmufltur. Üretken fakat oldukça k›sa bir dönemin ard›ndan 1950’li y›llarla birlikte havac›l›k sanayi kurulufllar› tek tek kapat›l›r. Bu on y›l içinde çeflitli etkilerle Türkiye Cumhuriyeti uçak üretmekten vazgeçmifl ve ihtiyac›n› ekonomik yard›m çerçevesinde A.B.D.’den al›nan uçak ve motorlarla sa¤lama yoluna gitmifltir. 1952 y›l›nda uçak fabrikas›, 1954 y›l›nda da uçak motoru fabrikas› Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumuna (MKEK) devredilir. MKEK bir süre eski tasar›mlar› gelifltirerek uçak üretimine devam eder. Motor fabrikas› 1955’te traktör imalat›na geçerek bugünkü Türk Traktör Fabrikas› haline getirilir. Uçak fabrikas›nda ise 1959’da üretim durdurulur, 1963’den sonra traktör üretimine bafllan›r. 1968 y›l›nda fabrika MKEK Tekstil Makineleri Fabrikas›’na dönüfltürülür, daha sonra ise kapat›l›r. Günümüzde Türkkuflu Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan Etimesgut E¤itim Merkezi olarak kullan›lmaktad›r.

Bu yap›lar bugün farkl› amaçlarla kullan›l›yor olsalar da, hammadde, insan kaynaklar› ve bilgi ve teknoloji anlam›nda öz kaynaklara dayal› endüstriyel üretime dair giriflimin kal›tlar› olarak bu co¤rafya için oldukça s›ra d›fl› bir dönemin tan›klar›d›rlar. Gelecekte de bu kimlikleriyle toplumsal bellekte hak ettikleri yerin sa¤lanmas› ve bu amaçla fiziksel olarak korunarak gelecek kuflaklara aktar›lmalar› önemlidir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

Z‹RAAT BANKASI ÇEfiME fiUBE VE LOJMAN B‹NASI, ÇEfiME-‹ZM‹R Deniz GÜNER Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi denizguner@izmimod.org.tr H. Gökhan KUTLU ‹.Y.T.E., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü gokhankutlu@iyte.edu.tr

‹zmir’in Çeflme ilçesinde tarihi merkezde yer alan Ziraat Bankas› Çeflme fiubesi ve Lojman yap›s› 1956-1958 y›llar› aras›nda infla edilmesine karfl›n, döneminde ‹zmirde infla edilen yap› sto¤u ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda modernist ve öncü bir niteli¤e sahiptir.Üç adet parsel üzerinde konumlanan iki katl› yap›, e¤risel forma sahip ön cephesi ile Çeflme’nin tarihi merkezinde yer alan meydana aç›lmaktad›r. Yap›, ön cephesinden çal›flan banka flubesi ifllevi d›fl›nda, arka cepheden ulafl›lan ve üst katta yer alan 3 birimlik lojmanlara da sahiptir. Yap›n›n mimar› bilinmemesine karfl›n, nitelikli ve rafine mimari dili nedeni ile döneminin di¤er yap›lar›ndan farkl›lafl›r. Yap›, sahip oldu¤u kesme tafl su basman›, alaturka kiremitlerden oluflan ve kuflluk oldu¤u düflünülen yan cephesindeki yap› ö¤esi d›fl›nda tümüyle rafine modernist bir mimari dile ve malzeme kültürüne sahiptir.

Meydana aç›lan e¤risel girifl cephesinden farkl› bir e¤ime sahip betonarme çat› saça¤›n›n sa¤lad›¤› iki kat yüksekli¤indeki girifl nifli, yap›n›n en karakteristik ö¤residir. Yap›n›n zemin kat pencerelerinde yer alan demir koruyucu elemanlar, Ziraat Bankas›’n›n amblemi olan baflak formunun Wrightgil yorumlar›d›r. Yap›, pencere dolgular› gibi ufak de¤iflikler geçirmesine ra¤men günümüzde özgün yap›s›n› kaybetmeden banka flubesi olarak hizmet vermeye devam etmektedir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ÖDEM‹fi OTOGAR KOMPLEKS‹, ÖDEM‹fi-‹ZM‹R Deniz GÜNER Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi denizguner@izmimod.org.tr H. Gökhan KUTLU ‹.Y.T.E., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü gokhankutlu@iyte.edu.tr

Ödemifl Belediyesi taraf›ndan, Ödemifl’in ‹zmir, Bay›nd›r, Tire ve di¤er kazalarla olan ba¤lant›s›n› sa¤lamak amac› ile yap›lan otogar kompleksi 1960 y›l›nda infla edilmifltir.

Kompleks, 5750 m2 lik bir parsel üzerinde konumlanan 3250 m2 lik bir inflaat alan›na sahiptir. Ödemifl Belediyesi Fen ve ‹mar ‹flleri Müdürlü¤ü’nde görev yapan Y. Müh.Mimar Sadettin Tu¤rul Cemaligil taraf›ndan haz›rlanan otogar projesi, lokanta, büfe, gazino, pastahane, 700 kiflilik yazl›k sinema, 500 kiflilik çok amaçl› salon ve servis mekanlar›n› içermektedir. Bunlar›n d›fl›nda, kompleksin güney k›sm›nda yap›lmas› düflünülen 30 kiflilik bir otel, konut, büro blo¤u ise infla edilmemifltir. Ulus Meydan›’n›n kenar›nda, Atatürk Caddesi ile fiehit Özpulat Caddesi’nin köflesinde konumlanan otogar kompleksi, girifl ve ç›k›fl kap›s› olmak üzere iki aç›kl›¤a sahip olup, dikdörtgen parseli çevreleyen yap›lardan oluflmufl bir kurguya sahiptir. 48 otobüslük kapasiteye sahip kompleksin en karakteristik ö¤elerinden biri araç ç›k›fl kap›s› olup, tak fleklinde düzenlenmifl ve kompleksin modern dili ile benzer flekilde ele al›nm›flt›r. Betonarme strüktür ile infla edilmifl olan kompleks içinde yer alan teras çat›l› kapal› gazino yap›s›, sahip oldu¤u genifl betonarme saçaklar› ile Sedad Hakk› Eldem’in mimari repertuvar›n›n etkisi alt›ndad›r. Kompleks, günümüzde de otogar olarak hizmet vermekte olup, gördü¤ü ufak müdahalelere ra¤men özgün niteli¤ini korumaktad›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

GÜNEfi VE YÜKSEL KESK‹N EV‹, AKH‹SAR-MAN‹SA Deniz GÜNER Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi denizguner@izmimod.org.tr H. Gökhan KUTLU ‹.Y.T.E., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü gokhankutlu@iyte.edu.tr

Tarih boyunca her zaman bir geçifl kenti konumunda olan Akhisar, merkezdeki geliflmeleri daima çevre iller üzerinden gecikmeli olarak deneyimlemifltir. Mimari etkinlik aç›s›ndan, genellikle ‹stanbul ve Ankara gibi merkezlerin dinamikleri d›fl›nda kalan ‹zmir ile dolayl› ba¤lant›s›, Akhisar’› periferinin taflras› olma durumuna getirmifltir. Bu dolayl› bilgi aktar›m› nedeniyle, modern mimarl›k ürünleri de ancak uyarlanarak ve gecikmeli olarak Akhisar’da ortaya ç›km›flt›r. Taflran›n homojenlefltirici ve farkl›l›¤a yaln›zca minimum nüanslar ile tahammül eden böylesi bir zihniyet dünyas› içinde, farkl›l›k talep eden, s›rad›fl› ve öncü yap›lara ender olarak rastlan›r.

1966 y›l›nda Akhisar’da infla edilen Günefl ve Yüksel Keskin Evi, günümüze ulaflabilmifl, döneminde ‹zmir’de dahi denenmeye cesaret edilememifl Corbusiergil tavra sahip oluflu ile, Akhisar’daki s›rad›fl› konut örneklerinden biridir. ‹zmir-‹stanbul karayolu üzerinde yer alan yap›, döneminde kentin bahçeli konutlardan oluflan zengin kesiminde yer almaktayd›. Bahçe içerisinde iki katl› olarak tasarlanan yap›, pilotiler üzerinde yükseltilmifl oluflu, beyaz renk tarakl› s›vas›, düz teras çat›s›, giriflte yer alan süs havuzu ile döneminde Akhisar’daki en modern konut örneklerinden biridir.

Yap›n›n mimar› olan Faruk San, 1950’li y›llardan itibaren ‹zmir’de modernist ürünler veren önemli ve tan›nm›fl mimarlardan biridir. Ancak flafl›rt›c› olan, Faruk San’›n bu tarz bahçeli konut modelini ‹zmir’de dahi denemeye giriflmemifl olmas›d›r. Bu durum, ‹zmir’de tekil bahçeli konutlar›n daha çok ‹kinci Ulusalc› Mimarl›k dili içinde 1940’l› y›llarda denenmifl olmas› ve 1950’li y›llardan itibaren bu yap›lar›n y›k›larak, modernist dile sahip çok katl› apartmanlara dönüflmesi ile ba¤lant›l› olmal›d›r. Di¤er taraftan, Le Corbusier tarz›nda bir villan›n Akhisar gibi muhafazakar bir yerde yap›labilmifl olmas›, ancak mal sahibinin farkl›laflma ve “gösterifl” talebi ile aç›klanabilir.

Yap›n›n üzerinde yükseldi¤i parselin afl›r› de¤erli olmas›na karfl›n, boyutlar›n›n çok küçük oluflu ve rantabl olmamas› nedeniyle, çevresindeki yap›lar›n u¤rad›¤› apartmana dönüflüm sürecini yaflamam›flt›r. Bu sayede, iki oda ve bir salondan oluflan mütevaz› bir plan kurgusuna sahip yap›, günümüze özgün yap›s›n› kaybetmeden ulaflabilmifltir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

EFEND‹LER KIRAATHANES‹, MAN‹SA Deniz GÜNER Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi denizguner@izmimod.org.tr H. Gökhan KUTLU ‹.Y.T.E., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü gokhankutlu@iyte.edu.tr

Yap›, Manisa Eski Garaj kompleksinin bir parças› olarak Murat Caddesi ile 9. Sokak’›n kesiflti¤i alanda, k›raathane ifllevi ile 1951 y›l›nda infla edilmifltir. Garaj alan›n›n 1976 y›l›nda farkl› bir alana tafl›nmas› nedeniyle kompleks günümüzde ilçe terminali olarak kullan›lmakta ve yap› ifllevini günümüzde de devam ettirmektedir. Yap›n›n künye bilgilerine ulafl›lamamakla birlikte, dönemin belediyesi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› düflünülmektedir.

Betonarme tafl›y›c› sisteme sahip yap›, d›flavurumcu bir mimari ifadeye sahiptir. K›r›larak yükselen çat› pla¤› ve bunun alt›nda oluflan fleffaf yüzeyler, ters üçgen formundaki düfley günefl kontrol elemanlar›, dairesel sa¤›r köfle vurgusu bu d›flavurumcu dili oluflturan elemanlard›r. ‹ki sokak ve bir meydan ile s›n›rlanan üçgen bir parsel üzerinde yer alan yap›n›n ana girifli, garaj alan›ndan beslenecek flekilde konumland›r›lm›flt›r. Otogar alan›na aç›lan hat boyunca yükselen çat› pla¤›, aç›l› konsol kirifller sayesinde tümüyle fleffaf bir yüzeye sahiptir. Yap›n›n, iki soka¤›n kesiflim noktas›nda bulunan ve servis mekan›n› bar›nd›ran dairesel yüzeyi sa¤›r b›rak›lm›flt›r. Yan cephelerdeki yatay genifl pencere aç›kl›klar› ise, kullan›lan dikey günefl kontrol elemanlar› taraf›ndan bölünmüfl olmalar›na ra¤men bant etkilerini sürdürmektedirler.

K›raathane ve içinde yer ald›¤› eski garaj kompleksinin yak›n zamanda y›k›lmas› ve bu alana belediye taraf›ndan projesi haz›rlanan Çarfl›-Sosyal ve Kültürel Tesis’in yap›lmas› düflünülmektedir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ERKEN CUMHUR‹YET DÖNEM‹ VE KARABÜK ÖZEL‹NDE MODERN M‹MARLIK Derya EK‹M ‹.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi deryaekim@hotmail.com

Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarl›¤› “Ulus Devlet” olma yolunda kendi s›n›rlar› içinde tutarl› ayn› zamanda ça¤dafl bir hareketin güçlü bir temsilcisidir. Karabük özelinde Cumhuriyet Türkiye’si mimarl›¤›n› iki farkl› bak›fl üzerinden okuyabiliriz.

Birinci okuma, “Merkez” denetiminde gerçeklefltirilen bir Modernite Projesinin ana konusu olan sanayileflmenin kuruldu¤u Karabük Demir Çelik Fabrikalar› ve bu kuruma ait Sosyal Konut’lard›r. ‹kinci okuma ise, Karabük’ün bir ilçesi olan Safranbolu’da iki önemli örne¤ini gördü¤ümüz Modern Yazl›k Konut’lard›r. Safranbolu’daki konut örnekleri “Merkez”den ba¤›ms›z olarak gerçekleflir. Ça¤dafl toplumsal dönüflümlerin yafland›¤› Erken Cumhuriyet Dönemi’nde kendi ekseninde geliflen bir Modern Mimarl›k’a örnek gösterilebilirler. Karabük Özelinde Gerçekleflen Modernleflme Projesi’nde bir sanayi tesisi, kentin ça¤dafllaflma hareketinin bafl rolündedir. Modern mimari ve flehircilik ise, yeni ve bütünüyle modern bir millet yaratmaya yönelik bu projede en güçlü görsel simgeleri oluflturmaktad›r.

Modernizm, Cumhuriyet’in ideolojik gündemine uyan , tarihsel ça¤r›fl›mlardan yoksun türden bir soyutlama ve biçimsel yenilik öneriyordu. Ba¤lamdan yoksun bir yer olan KARABÜK ise modernite projesi için uygun bir zemine sahipti. Fabrika, konut alanlar›yla, ulus-devlet oluflumu ve modernleflme hedefini gerçeklefltirmek için merkez yönetimin denetiminde flekillendirilir. Modern mimari ve flehircilik ise, yeni ve bütünüyle modern bir millet yaratmaya yönelik bu projede en güçlü görsel simgeleri oluflturur. Karabük Demir Çelik Sosyal Konutlar› tasar›m›nda amaç; modern bireyin ve modern yaflam›n yarat›lmas›d›r. Mimar›n sosyal bilincini yeniden kazanmas› ve toplumu dönüfltürücü etkilerini yo¤un biçimde hissettirmesidir.

Mimarinin yönlendirici etkileri; bireyin e¤itilmesi ve sosyalli¤in tam anlam›yla yafland›¤› mekanlar›n yarat›lmas›nda öncülük eder.

Karabük Demir Çelik Yerleflimleri’nde yer alan Kübana Konutlar›; modern mimarl›¤a ait bir dilin uzant›s›nda geliflir. S›f›rdan yarat›lan bir yerleflime aç›lan cam yüzeyler, yeflili de tamamen konutun içine al›r. Konutun cephe düzeni yatay çizgilerin hakimiyetinde yerleflim içinde süreklilik yarat›r. Konut planlar›na bakt›¤›m›zda kendi içinde oluflturulan bir iç-d›fl bütünlü¤ü ve mekanlararas› ak›flkanl›k yeni bir anlay›fl›n izlerini tafl›r. Misafirhane olarak düflünülen Konut ise, Walter Gropius tasar›m› olan Bauhaus’un, Dessau’da “Master’s House” tasar›m›na olan yak›nl›¤› ile dikkatleri üzerine çeker. Kübist mimari biçimi ve beyaz dokusuyla yeflilin içindeki duruflu, do¤ayla kurdu¤u iletiflim modern yaklafl›m›n etkili bir yans›mas›d›r. Konutun iç mekan›na ait merdiven tasar›m› ise modern mimarl›¤›n yatay ve dikey çizgilerin yaratt›¤› ilginç bir kurgudur.

Merkezin denetiminde yürütülen ulus inflas›, modern düflünce üzerine oturtulmak isteniyordu ve bu yönde yabanc› mimarlar ülkeye davet edilyor ve büyük çapl› mimari ifller yabanc›lara veriliyordu. 1930’larda bu durumdan rahats›zl›k duyan Türk Mimarlar kendi müflterisini kendi yarat›p modern evler yapacaklard›. Modern milleti modern ev tasar›m› yoluyla tahayyül etme fikri, bu fikri mesleki söylemlerinin merkezi haline getiren Türk Mimarlar›na çok cazip geliyordu. Seyfettin Arkan, Zeki Sayar, Abidin Mortafl, Aptullah Ziya ve Bekir ‹hsan’›n da aralar›nda bulundu¤u modernist mimarlar kariyerlerini büyük ölçüde 1930’larda yapt›klar› mesken çal›flmalar›yla oluflturmufllard›r. Yüksek bürokratlar, CHP ilerigelenleri, mesleklerinde zirveye ç›km›fl insanlar ve ‹stanbul ve Ankara’n›n zengin ailelerinden oluflan cumhuriyet seçkinleri, onlar›n bafll›ca müflterileriydi.

Safranbolu’da Modern Yazl›k Konut örnekleri ‹stanbul uzant›l›, toplumun elit ve zengin kesiminin benimsedi¤i ve dönüfltürdü¤ü bir modernleflme biçimidir. Modern mimarinin biçim dilini yaratan dairesel köfle dönüflleri, yatay bant ve köfle pencereleri Safranbolu özelinde gerçeklefltirilen konut örneklerinde gözlemleyebiliriz. Konutlar›n “k›rma çat›” biçimi ise yerellik olgusunun tasar›ma kat›lmas› ve modernizmin evrensel dilinin dönüfltürülmesidir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

KILIÇO⁄LU TU⁄LA VE K‹REM‹T FABR‹KALARI, ESK‹fiEH‹R Emre MADRAN O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi madran@arch.metu.edu.tr Kemal NALBANT M‹YAR Ltd.fiti.

Nimet ÖZGÖNÜL O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi nimet@arch.metu.edu.tr

Cumhuriyet döneminde piflmifl toprak sanayinin ilk kuruldu¤u kent olan Eskiflehir’de , “Fabrikalar Bölgesi” olarak bilinen yörede yer alan K›l›ço¤lu Kiremit ve Tu¤la Fabrikalar› bu sanayi türünün Ülkemizdeki en eski ve en korunmufl yap›lar› aras›ndad›r. Bu fabrikalar ve alandaki di¤er endüstriyel miras örnekleri 1990’l› y›llar›n sonunda Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurullar› taraf›ndan korunmas› gerekli kültür varl›¤› olarak tescil edilmifl, böylece Türk Sanayisinin geliflme ça¤›n›n bu çok önemli belgeleri koruma alt›na al›nm›fl olmaktad›r.

K›l›ço¤lu fabrikalar› de¤iflik tarihlerde yap›lm›fl üç fabrika yap›s› (Fabrika 1, Fabrika 2 ve Fabrika 3 =Yalç›n) ve bunlara servis veren idare binas›, atölyeler, depo ve iki baca kal›nt›s› ile eski atefl tu¤la f›r›n›ndan oluflmaktad›r.1940’l› y›llar›n bafl›nda ‹sviçre’ de haz›rlanan projelerle ve dönemin en geliflmifl teknikleri ve donat›lar› ile infla edilen Fabrika 1 ve Fabrika 2 yap› gruplar› o tarihte kendi içinde yetebilen tüm mekansal/teknik donat›s› ve ö¤eleriyle bütünleflen yap›s›yla toprak sanayinin Eskiflehir’deki en önemli yap› grubunu oluflturmaktad›r. Fabrika yap›lar› de¤iflik tarihlerde infla edilmifltir. Bugünkü binalar›n inflaat›na 1943 y›l›nda bafllanm›fl ve ilk üretimin yer ald›¤› “Fabrika 1” 1949 y›l›nda, 2 no’lu fabrika 1957 y›l›nda hizmete girmifl, ça¤dafl bir yap› olan Fabrika 3 ise 1974 y›l›nda aç›lm›flt›r. Alanda yer alan di¤er servis birimleri ise 1970’li y›llardan itibaren de¤iflik tarihlerde infla edilmifltir.

K›l›ço¤lu Fabrikalar› Eskiflehir’de döneminin fabrika yap›s› anlay›fl›n› ve teknolojisini günümüze kadar tafl›yan yegane yap› grubudur.Tasar›m›ndan üretime ilk ve öncü olma özelli¤i de¤erlerini art›rmaktad›r.

Bugün Fabrika 1 ve Fabrika 2 art›k kullan›lmamaktad›r. Tüm fabrikalar bölgesinde kiremit ve tu¤la üretiminin kalmamas›, yerel yönetimin de haz›rlad›¤› imar plan›nda bu hususu benimseyerek alana yeni ifllevler getirmesi, f›r›nlar›n kaderlerine terk edilmemesi ve kullan›larak korunmas› sonucunu getirmifltir. Bu nedenle K›l›ço¤lu Kiremit ve Tu¤la Fabrikalar› olarak an›lan yap›lar grubu da yeni kullan›mlara dönüfltürülecektir. Bu amaçla haz›rlanan projeler yap›lar›n korunmas›n›, bir bölümünde imalata yönelik özgün elemanlar›n tutulmas› ve sergilenmesini, di¤er bölümlerinde ise yap›lar›n de¤er ve nitelikleriyle uyumlu ça¤dafl kullan›mlar getirilmesini öngörmektedir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

1960-1980 YILLARI ARASINDA SAMSUN’DA GERÇEKLEfiT‹R‹LEN M‹MARLIK ÖRNEKLER‹ Feyyaz YAMANTÜRK Mesture AYSAN ‹.T. Ü. Mimarl›k Fakültesi fiehir ve Bölge Planlama Bölümü aysan@itu.edu.tr

Diyanet Sitesi Cami Kompleksi Samsun fiehir merkezinde, park karfl›s›nda, ‹stiklal Caddesi üzerinde yer almaktad›r. Projesini yar›flma sonucu kazanan Y. Mimar Vedat ‹flbilir ve Sevinç fiahin’in haz›rlad›¤›, 1976 y›l›nda yap›m›na bafllanan kompleksin yap›m› 6 y›l sürdü. ‹nflas› Y. Müh. Mimar Feyyaz Yamantürk taraf›ndan gerçeklefltirilen diyanet sitesinin Zemin kat›nda kuyumcular çarfl›s›n›n bulundu¤u 80 adet dükkan ve iç avlular yer almaktad›r. Çarfl›n›n bulundu¤u kat›n üzerindeki platformda, Türkiye’nin kabuk sistem olarak yap›lan en büyük ilk ve tek camii yer almaktad›r. Kompleksin içinde vergi daireleri ve maliye binas› ve al›flverifl merkezi bulunmaktad›r.

Büyük Samsun Oteli, Samsun’un sahil kesiminde fiehirleraras› yol olan, Atatürk Bulvar› üzerinde yer almaktad›r.1966 y›l›nda bir yar›flma sonucunda Y. Müh. Mimar Feyyaz Yamantürk taraf›ndan haz›rlanan Proje, birincili¤i kazanm›flt›r.

200 yatak kapasiteli otelin aç›k yüzme havuzu, konferans ve balo salonlar›, lokanta ve ruf-gazinosu bulunmaktad›r.

2001 y›l›nda tadilat geçiren otelin orijinal halinde girifl kat›nda hediyelik eflya sat›lan dükkanlar ve arka bahçede süs havuzu ve gül a¤açlar› bulunmakta idi.

Samsun 19 May›s Fuar› girifl kap›s› karfl›s›nda yer alan Samsun Atatürk Müzesi, Girifl, Atatürk büstünün de bulundu¤u Büyük Salon ve Ç›k›fl bölümünün Simetrik olarak planland›¤› üç esas bölümden oluflmaktad›r.

Müzede Atatürk’le birlikte ‹stanbul’dan Band›rma vapuru ile yola ç›kan dava arkadafllar›n›n heykel ve foto¤raflar› yer almaktad›r. Ön cephede girifl ve ç›k›fllarda Akademi ö¤rencileri taraf›ndan yap›lan ikifler adet Hitit aslan› ve kaskatl› bir havuz bulunmaktad›r. Cephenin al›n k›sm›nda boydan boya resim ö¤retmeni Rahmi Türker taraf›ndan çizilen, milli mücadele ve zafer flenliklerini anlatan rölyef bulunmaktad›r. ‹ç mekan›n zemin ve duvarlar› tamamen Türkiye’nin her taraf›ndan getirilen mermerlerle kaplanm›flt›r. ‹nflaat Y. Müh. Mimar Feyyaz Yamantürk taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir.

Samsun Bafra yolunun 10 kilometresinde yer alan Türk-‹fl Bloklar› 260 Konuttan oluflmaktad›r. Sosyal Sigortalar kurumunun yapt›¤› ihale sonucunda yap›m›n› Feyyaz Yamantürk’ün gerçeklefltirdi¤i toplu konutlar 1972 y›l›nda tamamlanm›flt›r.

19 May›s ‹flhan› ve DDY Bloklar›, Samsun Sahilinde Atatürk Bulvar› üzerinde 3500 metrekarelik alanda kurulmufltur.

Zemin kat tamamen iflyeri ve birinci kat 19 May›s Üniversitesi tam teflekküllü poliklini¤i olarak hizmet vermektedir.

Yap›n›n üst katlar›nda üç ayr› blokta 36 daire yer almaktad›r. Proje ve yap›m›n› Y. Müh. Mimar Feyyaz Yamantürk gerçeklefltirdi¤i DDY Bloklar›n›n inflaat› 1973 y›l›nda tamamlanm›flt›r.

Samsun Bafra yolunun 10 kilometresinde yer alan Türk-‹fl Bloklar› 260 Konuttan oluflmaktad›r. Sosyal Sigortalar kurumunun yapt›¤› ihale sonucunda yap›m›n› Feyyaz Yamantürk’ün gerçeklefltirdi¤i toplu konutlar 1972 y›l›nda tamamlanm›flt›r.

Samsun Büyükflehir Belediyesi, Saathane meydan› ile ba¤lant›l› olan Belediye meydan›na aç›lmaktad›r. Yeni Belediye Binas›, d›fl cephesi aynen korunan, iç mekanlar› Belediye Baflkanl›¤› ve müze kullan›m›na uygun olarak yeniden düzenlenen Tarihi belediye binas› ile uyumlu biçimde ve bütünleflik yap› kompleksi olarak tasarlanm›flt›r.

Mimari projesi yar›flma sonucu seçilmifltir. Yap›m›n› Y. Müh. Mimar Feyyaz Yamantürk gerçeklefltirdi¤i Samsun Büyükflehir Belediyesi inflaat› 1970 y›l›nda bafllam›fl ve1974 y›l›nda tamamlanm›flt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

MODERN‹ZM‹N KAYSER‹ APARTMAN KÜLTÜRÜNDEK‹ ‹ZLER‹: S‹C‹MO⁄LU EV‹ Filiz SÖNMEZ Erciyes Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü fsonmez@erciyes.edu.tr Semra ARSLAN SELÇUK O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü semra@arch.metu.edu.tr

Mimarl›k dünyas›nda s›n›r tan›mayarak evrensel anlamda genifl alanlarda etkili olan ve köklü de¤iflimlere sebep veren “Modern Hareket”, Türk Konut Mimarl›¤›nda etkisini 20. yüzy›l ortalar›nda yo¤un olarak hissettirmifl ve as›rlard›r süre gelen mimari anlay›fla yeni aç›l›mlar getirerek bir soluk kazand›rm›flt›r.

Bu çal›flmada böylesi bir de¤iflimin yerel anlamdaki karfl›l›klar›na tan›k oldu¤umuz Kayseri’deki Sicimo¤lu Evi, söz konusu çerçevede gündeme getirilmifl, tart›flmaya sunulmufltur.

Yap› üzerinde yap›lan inceleme, modern mimarl›¤›n Anadolu kentlerindeki etkilerini ve günümüze kadar süren de¤iflim süreçlerini irdelerken hem yerel modernlik tart›flmalar›na katk›da bulunmak hem de modern mimarl›k uygulamalar›nda koruma sorununu bu yap›lar ba¤lam›nda tart›flmay› amaçlamaktad›r.

Modernizmin küçük Anadolu kentlerine gelifli ve etkisi 1960-70 y›llar›na denk düflmektedir. Genel olarak bu döneme ait yap›larda modern mimarinin karakteristik özelliklerinden olan dikdörtgen form, yal›n, ifllevsel plan ve cepheler, dönemin teknolojik geliflimlerine uygun olarak da betonarme, cam, demir gibi malzemelerin kullan›mlar›yla uyguland›¤› görülmektedir. Kayseri kenti özelinde modernizm anlay›fl›n›n mimarl›¤a etkisinin alg›lanabildi¤i konut yap›lar›ndan biri, aras›nda 1968 y›l›nda dönemin belediye baflkan› olan fiahap Sicimo¤lu taraf›ndan ailesi için yapt›r›lan ve kendi ismiyle an›lan Sicimo¤lu evi’dir.

Kalenderhane Mahallesi, Bay Fuat Caddesinde yer alan Sicimo¤lu Apartman›, Kayseri ili imar plan›na göre 302 pafta, 3028 ada, 4 parselde gösterilen alana infla ettirilmifltir. Sicimo¤lu ailesi bu apartmanda 7 y›l yaflad›ktan sonra, ‹stanbul’a tafl›nm›fl ve apartman Berbero¤lu ailesi taraf›ndan 1975’te sat›n al›nm›fl ve 15 y›l bu aile taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Günümüzde konut ifllevini gören binan›n mülkiyeti halen bu ailededir, ancak “aile apartman›” olmaktan ç›km›flt›r ve ayr› kirac›lar taraf›ndan kullan›lmaktad›r.

Bu çal›flmada belgeleme yöntemi olarak binan›n mevcut durumunun foto¤raflar› çekilmifl ve X ile röportaj yap›lm›fl ve bir aile apartman› olarak binan›n kullan›m›na dair aile foto¤raf arflivinden resimlere ulafl›lm›flt›r.

Zemin ve 2 normal kat ile bir çat› kat›ndan oluflan yap›da normal katlar net 145 m2 tüm yap› alan› 323m2 dir. Döneminin lüks konutlar›ndan olan yap›da malzemeler ‹stanbul’dan getirilmifltir ve Kayseri’deki ilk kaloriferli yap›lardan biri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Cephelerdeki yal›nl›k aray›fllar› cephelerde ve merdiven kovalar›ndaki korkuluklarda kullan›lan demir iflçilikleri ilk bak›flta modern mimarinin tasar›m nesnelerinden biri olarak projede yerine alm›flt›r.

Yap› belirgin biçimde modernist bir esteti¤i olan standart tasar›mlar› yans›t›r. Sade dikey ve yatay hacimlerle yap›lan simetrik, süssüz düzenlemeler, düz çat›lar ve dik aç›l› geometrik cephe kompozisyonlar› ile strüktürün gizlenmemifl olmas› gibi özellikleri ile bu yap› moderndir.

Yine cephede etkisi, direk yaflama mekanlar›nda görülen vitrayl› cam yüzey ve girifl cephesinde kullan›lan yuvarlak tu¤lalar yap›daki estetik kayg›y› da dile getirmektedir. Yaflam kültürümüze yeni bir söz olarak mobilyan›n mekanlar aras›nda bölücü duvarlar yerine kullan›lmas›, mekandaki süreklili¤i sa¤lamaktad›r.

Y›k›m› konusunda mahkeme karar› beklenen binan›n belgelenmesi yaln›zca modern mimarl›k tarihi literatürümüz ad›na de¤il, cumhuriyet tarihi ve kültürümüz aç›s›ndan da önemlidir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

EGL‹ PLANI Gaye B‹ROL Bal›kesir Üniversitesi Mühendislik Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü birol@balikesir.edu.tr

Bal›kesir’in ilk imar plan›, Cumhuriyetin ilan›ndan sonra tüm Türkiye kentlerinde görülen planl› imar hareketlerine giriflilmesi kapsam›nda Prof. Egli taraf›ndan 1938 y›l›nda plan›n yap›lmas› için haz›rlanan rapor esas al›narak ve 1/2000, 1/1000 ve 1/500 detay paftalar›n› içerecek flekilde 1941 y›l›nda haz›rlanm›flt›r. Plan 1944 y›l›nda onaylanarak yürürlü¤e girmifltir.

Plan aç›klama raporunda, kentte demiryolunun bulunmas› nedeniyle kentin geliflime uygun bir bölgede bulundu¤u belirtilmifl ve kentsel geliflimin kuzey ve do¤u yönlerinde olmas› gerekti¤i vurgulanm›flt›r. Kentin bat›s›nda yer alan da¤l›k ve kayal›k bölge ile güneydo¤usunda bulunan demiryolunun kentin bu yönlerde geliflmesini engelledi¤i belirtilmifltir.

Planda hiyerarflik bir dolafl›m sisteminin ve yeni yerleflim alanlar›nda modernist anlay›fl çerçevesinde düzenli yap› adalar›n›n oluflturulmas›na dikkat edilmifl oldu¤u gözlenmektedir. Kentin geleneksel yerlefliminin bulundu¤u kent çekirde¤inde mevcut dolafl›m sisteminin tarifledi¤i dokuya çok s›n›rl› düzeyde müdahale önerilmesi ve yaya kullan›m›n›n yo¤un oldu¤u dar sokaklarda bitiflik yap›laflma düzeninin korunmas› gerekti¤inin belirtilmesi dikkati çeker. Plan, mevcut durumu koruyarak yeni yerleflim alanlar› için gelece¤e dönük öneriler gelifltiren yerel bir modernist anlay›fl içermesi bak›m›ndan önem tafl›r.

Egli’nin haz›rlam›fl oldu¤u plan aç›klama raporunun geleneksel kent çekirde¤inin incelenmesi ile ilgili k›sm›, bu bölgedeki yeni yap›laflma koflullar›n›, meydanlar ve yollar›n biçimlenifliyle iliflkili s›n›fland›rmay› ve bu do¤rultudaki saptama ve önerileri içerir. Egli, plan aç›klama raporunda kentte Gar (‹stasyon) Meydan›, Hükümet Meydan›, Yeni Belediye Meydan›, Ticaret Meydan› ve Müze Meydan› olmak üzere befl ana meydan ve bu meydanlar aras›nda sekiz temel dolafl›m eleman›n›n bulundu¤unu belirtmifl ve bu meydanlar ile dolafl›m alanlar›n›n iyilefltirilmesi için gerekli gördü¤ü yap›laflma koflullar›n› aç›klam›flt›r. Raporda, ayr›ca, konut alanlar›n›n kent d›fl›ndaki geliflme yönlerini belirlemifl ve bu alanlardaki yap›laflma koflullar› da ayr›nt›l› olarak anlat›lm›flt›r.

1941 y›l›nda haz›rlanan ve 1944 y›l›nda yürürlü¤e giren Egli Plan› üzerinde belediyenin yeni kararlar› ile zaman zaman baz› de¤ifliklikler yap›lm›fl, 1955 y›l›nda ise bu plan tamamen yürürlükten kald›r›lm›flt›r. 1963 y›l›nda al›nan bir kararla da Egli Plan› tekrar temel olarak kabul edilmifl fakat genel bir revizyona u¤ram›flt›r. 1965’lerde bu plan›n yetersiz kald›¤› belirtilerek yeni bir plan yapt›r›lmas›na karar verilmifltir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

MUHARREM HASB‹ UN FABR‹KASI Yasemin ‹NCE GÜNEY Bal›kesir Üniversitesi Mühendislik Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü yasemin@balikesir.edu.tr Gaye B‹ROL Bal›kesir Üniversitesi Mühendislik Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü birol@balikesir.edu.tr

Bal›kesir Muharrem Hasbi Un Fabrikas›, Fabrikatör Muharrem Hasbi Bey (Koray) taraf›ndan 1923 y›l›nda Bal›kesir, Bursa-Kemalpafla ve Tekirda¤’da kurulmufl olan un, buz ve ç›rç›r fabrikalar zincirinden biridir. Bal›kesir’deki fabrika 1925 y›l›nda faaliyete geçmifltir.

Fabrikada kullan›lacak olan makineler ‹sviçre’den getirilen Buhler-Uzwil Swisse markas›d›r ve bu makineler Türkiye’de ilk kez Bal›kesir Un Fabrikas›nda kullan›lm›flt›r. O y›llarda fabrikada üretilen unun kalitesini anlatmak için yerel bas›nda “Muharrem Hasbi’nin unundan, Bal›kesir’in suyundan” tabiri yer alm›flt›r. Muharrem Hasbi Bey 1957 y›l›nda vefat edince, damad› S›rr› Y›rcal› fabrikan›n bafl›na geçer. Fabrika 1990’l› y›llar›n sonuna kadar aktif olarak çal›fl›r. Daha sonra, fabrikan›n bulundu¤u bölgenin kentin yo¤un ve ifllek merkezi alan›nda kalm›fl olmas› nedeniyle üretim durur.

Fabrika yap›s›, iki katl› ve üç katl› iki dikdörtgen kütleden ibarettir. Kütleler L biçiminde bir araya gelerek L’nin köflesinden girilen bir avlu oluflturur. Biçimsel aç›dan, yap›, NeoKlasik Dönem özellikleri gösterir. Neo-Klasik kompozisyon elemanlar›ndan üçgen al›nl›k ve ortada üç tane iki kat boyunca devam eden sütunlar cepheye birer süsleme unsuru olarak ifllenmifltir. ‹ki katl› kütledeki al›nl›¤›n ortas›ndaki daire pencere, üç katl› kütlede sadece süsleme ö¤esi olarak vurgulanm›flt›r. ‹çinde Buhler makinelerinin bulundu¤u üç katl› kütlede un üretimi yap›lmaktad›r. Di¤er kütlede ise unlar›n depoland›¤› ve sevk›yata haz›rland›¤› mekânlar bulunmaktad›r. Bu iki kütle ikinci katta birbirine bir köprü ile ba¤lan›r. Bu köprü ayn› zamanda yukar›da an›lan L biçimli avluya girifl k›sm›n›n üzerinde yer al›r ve girifli vurgular. ‹ki kütle aras›ndaki ifllevsel farkl›laflma cephe düzenine de yans›r: Üç katl› kütledeki pencere düzeni sövelerle çerçevelenmifl yal›n dikdörtgenlerden oluflurken di¤er kütle pencereleri bas›k kemer ve kilit tafl› kullan›larak farkl›laflt›r›lm›flt›r. Ayr›ca, iki katl› kütle pencerelerinde özellikle cami mimarisinde rastlanan demir parmakl›klar›n kullan›ld›¤› dikkati çekmektedir. Yap›n›n di¤er dikkate de¤er yönü, yap›ld›¤› dönemde pek rastlanmayan ahflap ve çelik malzemenin iç mekanda birlikte kullan›lm›fl olmas›d›r. fiu anda yap› içindeki makinelerle birlikte at›l durumdad›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

BALIKES‹R DEVLET HASTANES‹ Gaye B‹ROL Bal›kesir Üniversitesi Mühendislik Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü birol@balikesir.edu.tr Yasemin ‹NCE GÜNEY Bal›kesir Üniversitesi Mühendislik Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü yasemin@balikesir.edu.tr

1940’larda, Bal›kesir’deki mevcut “memleket” hastanesinin yetersiz kalmas› nedeniyle, yeni bir Devlet Hastanesinin yap›lmas›na gerek duyulmufltur. Bu konu ile ilgili yerel bas›nda ç›kan ilk haber 1942 tarihli hastane yerinin Band›rma-Bal›kesir yolu üzerindeki trenlik ba¤lar› alan›nda olmas› karar›d›r. Yine 1942 y›l›nda, Bal›kesir Devlet Hastanesinin projeleri Sa¤l›k ve Bay›nd›rl›k Bakanl›klar›na (S›hhat ve Nafia Vekaletleri) gönderilmifltir.

1944 y›l›nda, Yüksek Mimar Niyazi Bey, Bay›nd›rl›k Bakanl›¤› taraf›ndan Devlet Hastanesi arsas›n› incelemek üzere Bal›kesir’e gönderilmifltir. Devlet Hastanesi inflaat›n›n ihalesi 19.3.1945 tarihinde müteahhit fierif Çapan’a verilmifltir ve yap›n›n temeli 6.7.1945 günü at›lm›flt›r. O günkü Türkdili gazetesinde, hastane ile ilgili flu bilgi verilmifltir: “Eni 45 metre, boyu 108 metre olan yeni hastane 175 odal› ve bodrum üzerine 4 kat olacakt›r.

Kat toplam sahas› 6700 metrekaredir.”

2. Dünya Savafl› nedeniyle, yap›n›n temeli at›ld›ktan sonra yaklafl›k üç y›l inflaat›nda bir geliflme olamam›flt›r. 1948 y›l›nda, hastane inflaat›na yeniden bafllanmas› konusunda Vali Ziya Tekeli ile Ankara’dan gelen Yüksek Mimar Haydar Bey inflaat alan›na giderek incelemeler yapm›fllard›r. 1949 y›l›nda, hastane inflaat›na yeniden bafllanm›fl ve projeye üç blok daha ilave edilmesine karar verilmifltir. Devlet Hastanesi 150 yatak kapasite ile 25.2.1952 tarihinde kullan›ma aç›lm›flt›r.

Genel biçimsel karakteristikleri incelendi¤inde, yap›n›n, 1. Ulusal Mimarl›k DönemiErken Modernizm aras› dönem özellikleri gösterdi¤i gözlenir. Yap› genel olarak yal›n bir dikdörtgen kütleden oluflur. Bu kütle, simetrik olarak biçimlenir. Dikdörtgenin her iki yan›nda içinde merdiven kovalar›n›n yer ald›¤› düfleyde geliflmifl kütle bulunur ve bu düzen simetriyi güçlendirir. Yap›da tafl kapl› yükseltilmifl bir bodrum kat bulunur.

Tafl kaplama, yap›n›n her iki yan›ndaki kütle olarak vurgulanm›fl bölümde devam eder.

Bu iki kütle aras›ndaki dikdörtgen bölüm, yatayda üç bölüme ayr›l›r. Her bölümde farkl› bir pencere düzeni yer al›r. Yap›ya girifl ortadand›r. Girifl kat› üzerindeki saça¤›n kemer biçimi dikkat çeker; ve yap›y› ait oldu¤u dönem karakteristiklerinden uzaklaflt›r›r.

Bal›kesir’de yap›lan araflt›rmalarda, yap›n›n mimar›n›n kim oldu¤una ve mimari projesine iliflkin herhangi bir bilgiye ulafl›lamam›flt›r. Ancak yerel bas›ndaki haberlerden anlafl›ld›¤› üzere, Bay›nd›rl›k Bakanl›¤›nda bir araflt›rma yap›lmas›n›n faydal› olabilece¤i düflünülmektedir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

1930 SONRASI DE⁄‹fiEN MEKANSAL YAPISIYLA KIRSAL N‹TEL‹KL‹ B‹R YERLEfiME: KALKANCIK Seda ÇALIfiIR HOVARDAO⁄LU Erciyes Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, fiehir ve Bölge Planlama Bölümü sedac@erciyes.edu.tr Ozan HOVARDAO⁄LU Erciyes Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, fiehir ve Bölge Planlama Bölümü ozanh@erciyes.edu.tr Erman AKSOY Erciyes Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, fiehir ve Bölge Planlama Bölümü eaksoy@erciyes.edu.tr

Kalkanc›k, Kayseri – Ankara karayolunun yaklafl›k 35. kilometresinde, yolun 1 kilometre do¤usunda kalan k›rsal nitelikli bir yerleflmedir. Yerleflme ayn› zamanda Türkiye’nin do¤usunu bat›s›n› ba¤layan ve Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda yap›lm›fl olan demiryolunun da yak›n›nda yeralmaktad›r. Karayolundan bak›ld›¤›nda bir tepeye yaslanm›fl, a¤açl›k bir alan›n arkas›nda yeralan özgün bir yerleflme olarak dikkat çeker. De¤iflmiflli¤in mekansal izleri hissedilmeye bafllanm›fl olsa da, konum itibariyle rahat ulafl›labilir bir noktada yeralmamas›ndan dolay› özgünlü¤ünü flimdilik büyük ölçüde korumufl görünmektedir.

Yerleflme, iki okul, bir cami ve bahçeli 1-2 katl› tafl konutlar› ve çeperlerinde yeralan mezarl›k ve tar›m alanlar›yla tan›mlanm›flt›r. Yerleflme hakk›nda çok fazla bilgi bulunmamaktad›r. Bununla birlikte 19. yüzy›la ait mezarl›k ve baz› sözlü bilgilere göre yerleflmenin 19.yüzy›l sonlar›nda da bir yerleflim alan› oldu¤u belirlenmektedir. ‹lk bar›nma alanlar›, bugün yerleflmenin yaslanm›fl oldu¤u tepedeki kaya oyma inlerdir ve mevcut izlerden anlafl›ld›¤› kadar›yla konut ve ah›r ifllevini birlikte üstlenmektedir. Farkl› bir anlat›mla bu kaya oyma inlerde hayvanlar›n ve insanlar›n birarada yaflam›fl oldu¤u gözlenmektedir. Ancak Cumhuriyet’in getirdi¤i yeni yaflam tarz›yla birlikte insanlar bar›nma gereksinimlerini karfl›lamak için bir-iki katl›, yine bu kaya oyma inleri temel alan tafl konutlara geçmifllerdir. Yerleflmenin hemen yan›nda yeralan tafl oca¤›ndan ç›kar›lan tafllarla, yörede yaflayan tafl ustalar› taraf›ndan kemerli tafl evler biçiminde kurulan bu yap›lar, 1930’lu y›llara tarihlenmektedir. Yerleflme dokusu organik doku biçiminde oluflan bu alanda sokak döflemesi de yer yer kaya oymalar› olarak devam etmektedir. Yerleflmede sadece yap› ve yerleflme dokusu de¤il; ayn› zamanda Cumhuriyet Dönemi’yle birlikte dönüflen geleneksel yaflam tarz› da özgünlü¤ünü büyük ölçüde devam ettirmektedir.

Bunun en özgün örneklerini kendi gereksinimlerini gidermek için gerçeklefltirdikleri g›da üretim biçiminde gözlemlemek mümkündür. De¤iflen istek ve gereksinimlere ba¤l› olarak yap›larda k›smen veya tamamen de¤iflimler; terkedilmiflli¤e ba¤l› olarak çöküntü ve y›k›nt›lar gözlenmektedir.

Geleneksel yaflam tarz›n›n günümüz gereksinimlerini karfl›layamamas› sonucunda, yerel nüfusun büyük bir k›sm› gerek yurt içine gerekse yurt d›fl›na göçmektedir. Ancak göç eden insanlar, yerleflmeyle organik ba¤lar›n› koparmam›fllard›r. Bunun en önemli göstergesi de yaz ve k›fl nüfuslar› aras›ndaki farkt›r. Farkl› bir anlat›mla yerleflme d›fl›na göç eden insanlar, yaz aylar›nda, d›flar›da edindikleri yaflam tarz›n›n dönüfltürücü etkileriyle birlikte, yerleflmeye k›sa süreli geri dönüfller gerçeklefltirmektedirler. Bu durumsa, kaç›n›lmaz bir biçimde yerleflmenin özgün mekansal yap›s› üzerinde önemli dönüfltürücü etkiler yaratmaktad›r. Bilinçli ve bilimsel çal›flmalarla yerleflmenin özgünlü¤ünü kaybetmesine karfl› koyabilecek önlemler al›nmazsa, yerleflme yokolma ve özgünlü¤ünü kaybetme tehlikesiyle karfl› karfl›ya kalacakt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

BÜNYAN H‹DROELEKTR‹K SANTRAL‹ Seda ÇALIfiIR HOVARDAO⁄LU Erciyes Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, fiehir ve Bölge Planlama Bölümü sedac@erciyes.edu.tr Ozan HOVARDAO⁄LU Erciyes Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, fiehir ve Bölge Planlama Bölümü ozanh@erciyes.edu.tr Erman AKSOY Erciyes Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi, fiehir ve Bölge Planlama Bölümü eaksoy@erciyes.edu.tr

Kayseri Bünyan Hidroelektrik Santrali, 1928 y›l›nda Bünyan ve yöresine elektrik sa¤lamak amac›yla kurulmufltur. Cumhuriyetin ilk y›llar›ndaki kendine yeterli kalk›nma hedefinin önemli mekansal göstergelerinden biri olan Bünyan Hidroelektrik Santrali, ilk kuruldu¤u dönemin teknolojik olanaklar›yla – makine ve yap›lar›yla – hala ayakta durmaktad›r.

Artan ihtiyaçlar nedeniyle ifllevi bugün için sembolik bir hale gelmiflse de, Cumhuriyetin ilk y›llar›ndan günümüze ifller biçimde kalan nadir örneklerden biridir. Bünyan ilçesinin 3km. do¤usundaki Göztepe Da¤›’ndan kayna¤›n› alan Sar›msakl› Suyu’nun (P›narbafl›) üzerinde kurulu Hidroelektrik Santrali, günlük 100 kw kapasitesiyle çal›flmas›na devam etmektedir.

Kayseri Koruma Kurulu’ndan al›nan bilgilere göre, 1999 y›l›nda Kayseri ve çevre yerleflmelerindeki kültürel miras›n tespit ve tescili konusundaki çal›flmalara konu olarak tespit edilse de tescil aflamas› gerçeklefltirilememifltir.

2 katl› lojmanla ayn› bahçe içinde yeralan tek katl› santral binas›, kendi içinde üç bölümden oluflmaktad›r; idare bölümü, makinelerin yerald›¤› ifllik bölümüyle, tamir ve bak›m atölyesi. Yap›da basit onar›mlar yap›lm›fl, bunun yan› s›ra özellikle idari bölümde yenileme çal›flmalar› gerçekleflmifltir.

Bünyan Belediyesi’nden elde edilen bilgilere göre, Hidroelektrik Santrali’nin bahçesinde yeralan “K›z Kulesi” maketinin, 1940’l› y›llarda santralde çal›flan “‹stanbullu Cemil An” ad›nda bir usta taraf›ndan “‹stanbul hasretini dindirmek için yap›ld›¤›” belirtilmifltir.

Döneminin ilk örneklerinden olmas›, yap›m tarihinin eskili¤i, yap›n›n özgün iflleviyle korunmas› ve bu ifllevin yerine getirildi¤i döneminin üretim makineleriyle günümüze ulaflmas› önemlidir. Ancak içinde yerald›¤› yerleflmenin de¤iflen ve dönüflen kentsel çevresi içinde zamana ne kadar karfl› koyarak, gelecek nesillere aktar›laca¤› bilinememektedir. Üretime devam etmesi, di¤er bir deyiflle yap›n›n kullan›labilirli¤i çeflitli bak›m ve onar›mlarla yap›n›n ömrünü uzatmaktad›r. Bununla birlikte söz konusu süreç, bilinçli ve kapsaml› bir restorasyon olarak gerçekleflmemifltir. Yap› yaflam›n›n süreklili¤ini sa¤lamak için, bilinçli ve bilimsel yöntemlere gereksinim oldu¤u aç›kt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

TRABZON’DA B‹R MODERN M‹MAR‹ ÜRÜNÜ: TRABZON L‹SES‹ Gülay K. USTA K.T.Ü. Mimarl›k Bölümü Ayd›n USTA K.T.Ü. Mimarl›k Bölümü Dilara EYÜBO⁄LU K.T.Ü. ‹ç Mimarl›k Bölümü dilaraeyuboglu@hotmail.com Evrim DÜZENL‹ K.T.Ü. Mimarl›k Bölümü evrimg@ktu.edu.tr

1930’lu y›llarda Avrupa’n›n göbe¤inde meydana gelen siyasi çalkant› ve dalgalanmalar, birçok ülkede oldu¤u kadar yeni Türkiye Cumhuriyeti’nde de belli alanlardaki etkileriyle kendini göstermifltir. Bu etki, Türkiye‘de mimarl›¤› derinden etkileyen kuram ve uygulama alan›ndaki bir dizi de¤iflim/dönüflüm hareketinin ortaya ç›kmas›nda da etkili olmufltur. Bu hareketin ortaya ç›k›fl› ise Avrupa’n›n kar›fl›k ortam›ndan s›yr›lmak isteyen ve Türkiye’de çal›flma imkan› bulan yabanc› mimarlar›n varl›¤› ile yak›ndan iliflkilidir. De¤iflim/dönüflüm, yeni Cumhuriyet’in çeflitli yap›lar›ndaki biçimlenifllerde kendini göstermifltir.

O dönem içinde çal›flmalar›na Türkiye’de devam eden Bruno Taut, birçok ülkede geçerlili¤ini koruyan evrensel-modern yaklafl›mlardan öte bölgesel özelliklere duyarl› bir tasar›m anlay›fl›n›n savunuculu¤unu yap›yordu. Bruno Taut, 1936-1938 y›llar› aras›nda Türkiye mimarl›¤›n› derinden etkileyen isimlerden biri olarak de¤erlendirilir. Bu çal›flman›n konusunu, Taut’un tasar›m› olan Trabzon Lisesi oluflturmaktad›r.

1887 y›l›nda Sultan II.Abdülhamid’in emri ile kurulan Trabzon Lisesi, 46 y›l süresince oldukça y›pranm›flt›. Lisenin tadilatlarla yenilenmesinin güç oldu¤una karar verilince okulun yeni plan›n› çizmek için o y›llarda Türkiye’de bulunan Bruno Taut ve asistan› Hillenger 1937’de Trabzon’a davet edilmifl ve Taut’un 1937 y›l›nda tasar›m›n› yapt›¤› Trabzon Lisesi’nin inflaat› 1939 y›l›nda tamamlanm›flt›r.

Trabzon Lisesi, Trabzon’da Kavak Meydan› ile Marafl Caddesi aras›nda boylu boyunca uzanan bir konumdad›r. Lise binas› derslikler, kimya, biyoloji, co¤rafya, resim, müzik laboratuarlar›, spor ve toplant› salonu, kütüphane, yemekhaneler, yatakhaneler, revir ve atölyeleriyle kullan›c›n›n fiziksel ve ifllevsel gereksinimlerini karfl›layan evrensel-modern bir yap›d›r. Bunun yan› s›ra yap›n›n yer yer bölgesel mimari nitelikleri de dikkati çekmektedir.

Lisenin yerleflim plan› oluflturulurken bölgesel özelliklere uyum sa¤lamas›na da önem verilmifltir.

Proje raporunda, çevrede geliflen uygulamalar›n gerek lise binas› gerekse flehrin mevcut yap›s›yla çeliflmemesi için yol üzerinde yap›lacak binalara iki kattan fazla ruhsat verilmemesi gereklili¤i vurgulanm›flt›r. Taut’un lisenin yan› bafl›nda yap›lmakta olan hastane binas›n› da bu sebeplerden ötürü elefltirdi¤i söylenir. Ayr›ca okul önünde bulunan tarihi (bugün yap›lan ölçümlere göre 118 yafl›nda) manolya a¤ac›n› korumak amac›yla binan›n ötelendi¤i bilinmektedir. Üç kat ve bir bodrum kattan oluflan dört katl› binan›n 110 metrelik koridorlar› deniz manzaras›na bakmakta ve koridor boylu boyunca ›fl›k almaktad›r. Binan›n her iki cephesi de manzaraya yönlenmifl durumdad›r ve buna ek olarak bina içerisinde de iç bahçe oluflturulmufltur. Binan›n ›fl›k aç›s›ndan zenginli¤ini iç bahçe daha da desteklemektedir. Lise, Trabzon’da infla edilen kaloriferli ilk binalardan biri olmas› aç›s›ndan da ayr›cal›kl›d›r.

Taut’un di¤er binalar›nda oldu¤u gibi Trabzon Lisesi de ilk yap›ld›¤›nda d›fl cephesiyle oldukça dikkat çekiciydi. Sonraki y›llarda ise eski foto¤raflardan yararlan›larak yap›lan yenileme çal›flmalar›, lise binas›n›n modern kimli¤ini korumas›n› sa¤lam›flt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

S‹LAHTARA⁄A ELEKTR‹K SANTRAL‹, ‹STANBUL T. Gül KÖKSAL tgulkoksal@gmail.com

‹stanbul ‹li, Eyüp ‹lçesi, Alibeyköy Mahallesi, Silahtara¤a Köyü s›n›rlar› içinde 373 no’lu adada 118.000 m2 lik bir alanda konumlanan ve 1914’te üretime geçen Silahtara¤a Elektrik Santrali, ‹stanbul’un ilk termik santrali, Osmanl› Devleti’nin de kurdu¤u ilk ve tek elektrik santrali olma özelli¤ini tafl›maktad›r. 1900’lerde ‹stanbul’a elektrik sa¤lamak üzere aç›lan bir uluslararas› ihaleyi kazanan Ganz Anonim Elektrik fiirketi taraf›ndan kurulan fabrika 1914’te; “3 türbo-alternatörü ve bunlar› idare etmek üzere bir kumanda (tablo) dairesini bar›nd›ran bir makine dairesi, makine dairesiyle T plan oluflturacak flekilde bat› yönünde bitiflik konumlanan ve alt› kazan› bar›nd›ran bir kazan dairesi, kömür tafl›yan araçlar›n yanaflmas› için bir r›ht›m ve iskele, kömür depolama alan›, kömür iletim sistemi, temiz ve at›k su kanallar›, tamir ve bak›m atölyesi, idare binas›, müdür lojman›, kantin ve memur-iflçi konutlar›ndan” oluflmaktayd›. Fabrikan›n kapasitesini artt›rmak niyetiyle, 1921’de ilk makine dairesinin kuzeyine iki türbo-alternatörlü 2. makine dairesi, 1929’da dört buhar kazan› olan 2. kazan dairesi, 1939’da iki buhar kazanl› 3. kazan dairesi, 1943-4’te Seyfi Arkan taraf›ndan tasarlanan ve bir türboalternatörü olan 3. makine dairesi ile 1956’da 4. kazan dairesi eklenerek üretim yap›lar›n geliflimi tamamlanm›flt›r. Fabrika zaman içinde ek kazan ve makine daireleri ile gelifltirilirken, ilk tasar›m aflamas›nda tercih edilen üretim ve konut alanlar›n›n arazide birbirinden kopuk tasar›m›na ve peyzaj dokusuna özen gösterilmifltir. Santral, 1932’de denizalt›na döflenen kablolar ile adalar dahil olmak üzere ‹stanbul’un tamam›na ve kentteki çok say›da fabrikaya elektrik vermeye bafllam›fl, 1952’ye dek kentin elektrik gereksinimini tek bafl›na karfl›lam›flt›r. 1937’de devlet taraf›ndan sat›n al›nan Tesis, 1970’de TEK’e geçmifl, 1983’te de hammadde ve so¤utma suyunun temin edilememesi, teknik donan›m›n eskimesi ve üretimin ekonomikli¤ini yitirmesi vb. nedenlerle kapat›lm›flt›r.

Tafl›n›r-tafl›nmaz donan›m› ve kayar vinç düzeneklerinin tümü ile 3 makine dairesi, kazanlar› ile 2 kazan dairesi, iflçi ve memur konutlar›, sosyal tesisleri, atölye yap›lar› ile çok az müdahale görerek bugüne ulaflan ve ‹stanbul’un en önemli endüstri arkeolojisi siti olan Silahtara¤a Elektrik Fabrikas›, ‹stanbul I Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu taraf›ndan 6 Mart 1991 gün ve 2532 say›l› karar› ile tescil edilmifltir.

Tesisin ayr›nt›l› belgeleme ve kamuya aç›k bir ifllevle yeniden de¤erlendirme süreci bafllam›flt›r.

“Haliç-Karadeniz Sahra Hatt›” isimli dekovil hatt› ile ba¤lant›s›, zemin mekani¤i bilim dal›n›n kurucusu olan Karl Terzaghi’nin, bu alandaki araflt›rmalar›n› ve deneylerini ilk olarak burada gerçeklefltirmifl olmas›, I. Ulusal mimarl›k ak›m›n›n izlerini tafl›yan yap›lar›, modern mimarinin önemli isimlerinden biri olan Seyfi Arkan’a ait makine binas›, mimari planlamas›, farkl› ülkelerden yap›lan teknoloji transferleri ve buraya özgü teknolojik birikimin izleri ve konut yap›lar› ile Santral, modern mimarinin önemli örneklerinden biri say›lmal›d›r. Bu çerçevede, DOCOMOMO Türkiye grubunun “Türkiye Mimarl›¤›nda Modernizmin Yerel Aç›l›mlar›” bafll›kl› poster sunufllar› kapsam›nda Silahtara¤a Elektrik Santrali’nin tan›t›lmas› ve de¤erlendirilmesi amaçlanmaktad›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ARTUR TAT‹L KÖYÜ: 1968-2005 MODERN YAfiAM TARZI VE MODERN M‹MARLI⁄IN DÖNÜfiÜMÜ ‹nci UZUN Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü inci.uzun@deu.edu.tr

Türkiye’de modernleflmenin tarihi, mimari stiller ve yaflam tarzlar› üzerinden okunabilmektedir. Tatil yapma, seyahate ç›kma gibi olgular, modern dönemin bafllang›c›, yani hem kapital birikimi, hem de ulafl›m araçlar›n›n geliflmesi ile seyahat etmenin kolaylaflt›¤› ve süresinin k›sald›¤› modern dönem ile h›z kazanm›fl ve daha genifl kitlelere yay›lm›flt›r. Türkiye’nin geçmifline bakt›¤›m›zda ise bu olgunun göçebe kültür ve sayfiye evi kavramlar› ile olan iliflkisi öne ç›kmaktad›r. Göçebe toplum fiziksel ve ekonomik koflullar›n etkisi ile sürekli olarak yer de¤ifltirmekte ya da mevsimsel olarak iki ayr› ikamet edinebilmektedir.

Sayfiye konutu anlay›fl› ise modernizm öncesi ve modernizmin ilk dönemlerin üst s›n›flara ait bir olgu iken, refah koflullar›n›n art›fl› ve düzenli çal›flma programlar›n›n yaflam üzerindeki etkisi ile birlikte tatil kavram›n›n yerleflmesi ve geliflmesi ile birlikte ikinci konut olarak kitlelere yay›lmaya bafllam›flt›r. Önceleri özellikle deniz kenar›ndaki beldelerde münferit konutlar olarak gözlemlenmeye bafllayan bu ikinci konut olgusu, 1960’l› y›llar›n sonlar›ndan itibaren tüm gerekli sosyal ve fiziksel tesisleri ve altyap›s› ile birlikte kendi kendine yeterli tatil köylerine dönüflmüfltür.

Türkiye’de tatil köyü anlay›fl›n›n ilk örne¤i olarak bilinen 2000 konutluk Artur Tatil Köyü’nün temelleri, Bal›kesir–Burhaniye’de 1968 y›l›nda at›lmaya bafllanm›flt›r. Araflt›rma ve fizibilite çal›flmalar Prof. Dr. Rauf Beyru ve Prof. Dr. Turgut Var taraf›ndan yürütülen, flehircilik ve mimari avan projeleri Altu¤ Çinici, Behruz Çinici ve Servet K›l›ç; kesin projeleri Fahri Niflli, Özdemir Arnas, Erhan Demirok, iç mekan tasar›m› ise Fikret Tan taraf›ndan yap›lan bu tatil Köyü, mimari dil aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda yal›n çizgileri, modülasyonu ve malzemesi, insan ölçe¤indeki yaklafl›m›, yo¤unlu¤u ve farkl› ihtiyaçlar için farkl› tipte çözümler üretmesi, sosyal mekanlar› ile döneminin modernist anlay›fl›n› büyük oranda olumlu yönleri ile yans›tmaktad›r. Ancak, ayn› Türkiye’nin modernleflme sürecindeki kesintiler, kopukluklar ya da anlay›fltaki de¤iflimler gibi, maliyet nedeni ile inflaat sürecinin devam› esnas›nda mimari ve flehircilik projelerinde 1971 y›l›nda baz› de¤iflikliklere gidilmifltir. ‹lk baflta üst ve orta düzeyde memur ve emeklilere ait olan, görece daha homojen bir sosyal yap› içinde henüz birbirinden farkl›laflmam›fl bir mimari çevre oluflturan konutlar, aradan geçen y›llarla birlikte ikinci sahiplerine devredilmeye bafllanm›flt›r. Türkiye’de emlak piyasas›n›n de¤er kazanmas› ile yükselen fiyatlar, dolay›s› ile al›m gücü giderek yükselen ikinci konut sahipleri de bu gelir düzeyi ile orant›l› olarak büyük tadilatlarla birlikte konutlar›n mimari ifadelerini büyük ölçüde de¤ifltirmeye bafllam›fllard›r. Bu de¤iflimlerle birlikte bir örneklik tan›m›ndan da oldukça uzaklafl›lm›flt›r. Bu süreç, Türkiye’de modernleflme sürecinin bir yans›mas› gibidir, modern yaflam olgusunun tasar›mda ve yaflamda birbirlerinden ne derece farkl›laflabilece¤inin bir göstergesidir.

Modernizmin öngördü¤ü yaflam biçimi, seçenekler ve mimari form, yaflam taraf›ndan kullan›c› ihtiyaçlar›na göre, -ki bu ihtiyaçlar sadece fiziksel de¤il, ço¤u zaman sosyal ihtiyaçlara denk düflmektediryeniden ve yeniden flekillendirilmeye devam etmektedir. Bu afifl sunumunda ise Türkiye’de modern yaflam ve modern mimarl›¤›n dönüflümü, tatil anlay›fl› ve tatil konutu çerçevesinde ve 37 y›ll›k bu tatil köyü üzerinden okunmas› amaçlanmaktad›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ANKARA TEN‹S KULÜBÜ B‹NASI, ANKARA Lale ÖZGENEL O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü ozgenel@arch.metu.edu.tr Pelin YONCACI pelinyon@yahoo.com

Beden Terbiyesi Bölge Baflkanl›¤›na ba¤l› olarak geliflmeye bafllayan Ankara Tenis kulübünün ilk çekirde¤ini, 1937 y›l›nda dönemin Spor il müdürü olan Kerim A. Bükey taraf›ndan yapt›r›lan iki adet kort oluflturur. Kompleksin, Ankara Tenis Kulübü olarak resmi kurulufl tarihi 11 Mart 1947 dir. Bu tarihten sonra yo¤un bir turnuva program› içine giren kulübün baraka binas› zaman içinde ihtiyaçlar› karfl›layamad›¤›ndan, yeni bir klüp binas› yap›m›na karar verilir. Reha Ortaçl› taraf›ndan projelendirilmifl ve 1954 y›l›nda yap›m› tamamlanm›fl olan bu yeni klüp binas›, baz› de¤iflikliklerle birlikte halen kullan›lmaktad›r.

Ankara Tenis Kulübü, 19 May›s Spor Kompleksi içinde, 21 dönümlük bir alan üzerinde yer almaktad›r. Orijinal projede, kulüp binas› dikdörtgen formlu tek bir kütle olarak flekillenmifltir. Yap›, genifl ve yüksek bir iç hacim ve bir galeri kat›ndan oluflur. Girifl lobisine, üstü çat› ile örtülmüfl bir d›fl rampadan ulafl›l›r. Lobi, ana mekandan dalga formu verilmifl basamaklarla yükseltilmifltir; Ana mekan, galeri kat›n› da içine alan büyük, yüksek tavanl› ve flömineli bir mekand›r.

Galeri kat›na ise, yine lobiden iki adet rampayla ulafl›l›r. Binan›n kortlara bakan cephesinde, bu galeri kat›ndan ulafl›lan bir balkon vard›r. Balkona d›flardan, genifl sahanl›kl› bir merdivenle de ulaflma imkan› bulunur. Ayr›ca bu cephenin girifl kat›na, maçlar› izlemeye olanak verecek flekilde düzenlenmifl genifl bant pencereler yerlefltirilirken, üst kat› soyunma odalar›n›n oldu¤u k›s›m olmas› nedeniyle sa¤›r b›rak›lm›flt›r.

Bu yap›n›n ilginç özelliklerinden biri k›r›k çat›s›d›r. Karfl›dan bak›ld›¤›nda, yap› iki kenarda yükseltilmifl, ve çat› asimetrik bir görüntü oluflturacak flekilde üst kat tavan seviyesinde bir noktaya do¤ru alçalt›larak birlefltirilmifltir. Çat›n›n bu formu, yap›n›n bir yat kulübünden esinlenerek planland›¤›na iliflkin yayg›n inan›fl›n temelini oluflturur.

Son yirmi y›l içinde yap›n›n orijinal formunda birtak›m de¤ifliklikler yap›lm›flt›r. Girifl kat›nda restoran olarak hizmet verecek iki katl› bir yap› tasarlanm›fl;üst kat›na da ofis odalar› ve d›flardan ulafl›lan bir balkon yerlefltirilmifltir. Ayr›ca kort cephesindeki girifle bir rüzgarl›k eklenmifl ve yine bu cephenin bir k›sm›ndaki pencere sistemi de¤ifltirilerek kayar caml› kap› sistemi getirilmifltir.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ANAFARTALAR ÇARfiISI VE ‹fiHANI Müge ERTEML‹ Yeditepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi ‹ç Mimarl›k Bölümü mertemli@hotmail.com

Ankara Ulus’da, Karao¤lan Caddesi ve Bal›kpazar› Caddesi, Anafartalar Caddesi olarak de¤iflince, geniflleyip büyüyerek modern kentin en önemli caddesi olmufltur. ‹lk modern kentleflme ve betonarme yap›lar Anafartalar Caddesi ile çevresindeki sokaklarda yap›lm›fl ve ilk kez çok katl› apartman örnekleri bu bölgede infla edilmifltir.

Bu cadde üzerinde, Ankara ‹mar ve Emlak ‹flletmesi T.A.fi. taraf›ndan aç›lan yar›flma sonucu Ferzan Baydar, Affan K›r›ml› ve Tayfur fiahbaz’›n projeleriyle elde edilen Anafartalar Çarfl›s› ve ‹flhan›, 1967 y›l›nda hizmete aç›lm›flt›r.

23598 m2 kullan›m alan›na sahip olan yap›, 226 dükkan, 1 büro, 5 WC, 42 depo, 1 Kafeterya, 4 standdan oluflan çarfl› binas›, 1 Bodrum, Asma Kat, Ara Kat, Zemin Kat ve 3 Normal Kattan oluflmufltur. A Blok da bulunan iflhan› binas› ise, 2 Bodrum, 1 Zemin Kat, ve 14 Tip Kattan oluflmaktad›r.

O dönemdeki ilk büyük çarfl› olarak, en önemli çarfl› olan Anafartalar Çarfl›s›, birçok dükkan ve al›flverifl yerini tek çat› alt›nda toplayarak tüketiciye daha fazla yerden, daha rahat bir ortamda al›flverifl yapma imkan› tan›mas› ile, günümüz mega al›flverifl merkezlerinin ilk örneklerinden birisi olmufltur.

Yap›ld›¤› dönem için, çok yeni olan giydirme cephe malzemeleri ve teknolojisinin ilk olarak kullan›ld›¤› binalardan biri olmas› da binan›n dikkat çeken bir di¤er özelli¤idir.

Geliflen teknolojinin modern bir örne¤i olan yürüyen merdivenin, Ankara’da ilk olarak bu çarfl› içinde kullan›lmas› da, halk aras›nda çarfl›n›n “yürüyen merdivenli çarfl›” olarak bilinmesini sa¤lam›flt›r.

Ayr›ca, mekan› popüler hale getirmek ve insanlar› al›flverifl yaparken sanatla buluflturmak üzere, Anafartalar Çarfl›s› içerisinde o günün sanat anlay›fl› do¤rultusunda üretilmifl, Füreya KORAL, Nuri ‹YEM gibi, Ça¤dafl Türk Seramik Sanat›’nda önemli yerleri olan sanatç›lar taraf›ndan yap›lm›fl seramik panolar ve duvar resimleri bulunmaktad›r.

Bu çal›flmalar, yap›n›n modern mimari özellikleri ve de¤erinin yan›nda, ça¤dafl sanat aç›s›ndan da de¤erinin bulundu¤unu belgelemektedir.

Ankara’n›n eski merkezi olan Ulus, zamanla yerleflim birimlerinin ço¤almas›yla beraber, merkezin K›z›lay’a ve oradan da baflka semtlere kaymas› sonucunda, popülerli¤ini yitirmifl ve böylece, Eski Ankara’n›n gözde al›flverifl merkezi olan Anafartalar Çarfl›s›’da kaderine terkedilmifltir. O dönemin modern yap›lar› aras›ndaki bu yap›, günümüzdeki ticaret merkezlerinin yan›nda, nostaljik bir mekan olarak kalm›fl ve de¤iflen dünyaya ayak uyduramam›flt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

DEVLET SU ‹fiLER‹ GENEL MÜDÜRLÜ⁄Ü B‹NASI, ANKARA Özgecan CANARSLAN O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü ocanarslan@arch.metu.edu.tr

20. yüzy›l bafl›ndan itibaren Avrupa’da yayg›n olarak görülmeye bafllanan modernleflme hareketi, Türkiye’de de etkisini göstermeye bafllam›flt›r. Özellikle mimariyi form aç›s›ndan etkilemeye bafllayan bu ak›m sonucunda Türkiye’de o y›llarda pek çok bina yap›lm›flt›r.

1964 y›l›nda yap›m› tamamlanan Ankara DS‹ Genel Müdürlük Binas› da Türkiye’deki modern bina örneklerinden biridir. Behruz Çinici, Teoman Doruk ve Enver Tokay’›n ortak projesi ile yar›flma sonucunda yap›lm›flt›r. Cephesinde gridal sistem uygulanan yüksek dikdörtgen bir blok ve yan›nda az katl› oditoryum blo¤undan oluflan yap› ‹nönü Bulvar›’nda yer almaktad›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

T.C. KARAYOLLARI GENEL MÜDÜRLÜ⁄Ü, ANKARA Özgür ÜREY O.D.T.Ü. Mimarl›k Fakültesi ozgurey@isnet.net.tr

Fikret Cankut taraf›ndan tasarlanan Karayollar› Genel Müdürlü¤ü Binas›, Ankara’da 2 ‹smet ‹nönü Bulvar›’nda (Eskiflehir yolu) 1963 y›l›nda infla edilmifltir. Toplam 35000 m olan bu bina, 12 katl› bir yüksek blok ve az katl› 3 blo¤un, bir iç avlu meydana getirmesiyle oluflmufltur.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

KENTSEL ARKEOLOJ‹ KAPSAMINDA MODERN M‹MARLIK KALINTILARININ YER‹ Senem DOYDUK Y.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü, Restorasyon Anabilim Dal› senemdoyduk@hotmail.com

Kent merkezinin farkl› dönemlerine ait yap› kal›nt›lar›n›n ya da izlerinin üst üste binmesibirikmesi (Palimpsest veya pentimento) ile oluflmufl olan kesitler farkl› ölçeklerde ve platformlarda yer alabilmektedir. Zemin alt›nda yer alan katmanlar; ulafl›lan tüm belgelerin arac›l›¤› ile, içinde bar›nd›rd›¤› kay›p dokular› okuma, çözümleme, parçalama, ayr›flt›rma… denemelerinin yap›labilece¤i potansiyel alanlard›r. Bu katmanlarla, farkl› güncel gereksinimler için (yap› hafriyat kaz›lar›, su-kanalizasyon onar›m çukurlar›, kanal mekan oluflumlar›, ulafl›m sistemi inflaatlar›…vb.) aç›lan kaz›lar sonucunda karfl› karfl›ya kal›nmaktad›r. ‹stanbul Marmaray Projesi kapsam›nda çal›flmalar› sürdürülen Üsküdar ve Ca¤alo¤lu kaz›lar›nda, Geç Roma, Erken Bizans, Osmanl› dönemlerine ait bat›k ve mimari kal›nt›lar›n yan›s›ra; 20. yy. modern mimarl›k örneklerine de ait temel, zemin kaplama ve duvar kal›nt›lar›na rastlanm›flt›r. Üsküdar’daki kaz›lar s›ras›nda, 1930 y›llar› ve sonras›na ait Tekel binalar›n›n kal›nt›lar› bulunmufltur. Duhan Tütün Deposu ve Tekele ait tütün depolar›n›n betonarme temel kal›nt›lar›na rastlanmam›flt›r. 1932-1933 tarihli Pervititch sigorta haritalar›nda yap›n›n yeri ve alan içindeki konumu görülmektedir.

Ca¤alo¤lu’ndaki kaz› s›ras›nda da, 1904 tarihli kadastral paftada depo ve konut olarak belirtilen yap›lar›n kal›nt›lar›na rastlanm›flt›r. ‹stanbul 1 Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu’nun 13.07.2005 tarihli ve 984 say›l› karar› ile “…bu kal›nt›lar›n alt kültüre ulaflmak için kald›r›labilece¤ine…” karar verilmifltir. Kaz›n›n yap›ld›¤› Atatürk Caddesi’nin geniflletilmesi s›ras›nda bu yap›lar y›k›lm›fl olmakla birlikte, kaz›da bulunan yap› s›n›r›, Atatürk Caddesi’nin orijinal s›n›r çizgisine verdi¤i referanslar aç›s›ndan de¤erlidir.

Kent arkeolojisi çal›flmalar› kapsam›nda bulunan kal›nt›lar, modern yaflam›n gereklilikleri do¤rultusunda yap›lmas› gereken kent projelerinin inflas› nedeni ile kald›r›labilirler.

Ancak, kentin katmanlaflmas› sürecinde, zemin alt›nda bulunan kal›nt›lara kronolojik önem atfederek, erken dönemlere ait yap› kal›nt›lar›na ulaflmak için, üst kotlarda yer alan modern mimarl›k örnekleri yok say›lmamal›d›r. Söz konusu kal›nt›lar da, katmanlaflma sürecinin bütünü içinde de¤erlendirilip, gereken belgeleme yöntemlerinin uygulanmas› ve gerçeklefltirilecek olan projelere dahil edilmeleri gerekir. Koruman›n amac›na ulaflabilmesi için, flekil-zemin iliflkisinin zemin boyutunu oluflturan, ve tarihsel birikim boflluklar› olarak da nitelendirilebilecek zemin alt›ndaki farkl› dönemlere ait tüm katmanlar›n günümüz kentsel dokusu ve sosyo-ekonomik yaflant›s›yla uyumlu ve sürdürülebilir bir birliktelik içinde, zemini öne çekecek bir yaflatma ve dönüflüm modeli çerçevesinde de¤erlendirilmelidir. Böylece; varolan kültürel ve mimari birikimi, günümüz yaflant›s›ndan mahrum etmeden, koruman›n amaçlar›ndan biri olan kültürel süreklilik sa¤lanm›fl olacakt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

HAVA KUVVETLER‹ KOMUTANLI⁄I, ERDEK E⁄‹T‹M MERKEZ‹ GAZ‹NO B‹NASI Serhat BAfiDO⁄AN Y.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü, Yap› Üretimi Bilim Dal› serhatbasdogan@yahoo.com

Erdek E¤itim Merkezi, sahilde Erdek-Band›rma karayolu aras›nda, düz bir alanda bulunmaktad›r. Yar›m bir yay konumundaki koyun bitifli¤indeki alanda bulunan bu yap›, kumsal ile do¤rudan iliflki kurmaktad›r. Sahil boyu lokanta ve gazino gibi yap›lar›n bulundu¤u alan›n arka k›sm›nda birbirleri ile mimari karakter aç›s›ndan bütünlük oluflturmayan 2 ve 5 katl› moteller yer almaktad›r.

Karmafl›k bir yap›laflman›n yer ald›¤› bir çevrede, bina etraf›ndaki binalar› referans almayan tavr› ile dikkat çekici bir forma sahip olmas› önemlidir.

Etraf›ndaki yap›lar›n sürekli de¤iflim içinde olmas›na karfl›n, gazino binas›, eklemlenmeye fazla müsait olmayan heykelsi formuyla günümüze kadar (baz› küçük ekler haricinde) karakterini korumufltur. Yatayda birbirine ba¤lanan 6m yar›çapl› 12 alt›genden oluflan form, düfleyde ifllevlere ba¤l› olarak de¤iflmektedir.

Arka bölümde yer alan mutfak ve servisler bir orta servis avlusu ile ana mekanlara ba¤lanmaktad›r. Orta k›s›mda bulunan pist alan› 60 derece e¤imli 12.30 m. yüksekli¤inde mekan› vurgulamaktad›r. Önde bulunan alt›gen formlu yemek mekanlar› deniz yönüne aç›lmaktad›r. Binan›n mimari raporunda da belirtildi¤i üzere yap›n›n formu Hava kuvvetleri’nin dinamik gücünü vurgulama amaçl›d›r.

Yerden bir metre yukar›da bulunan yap› do¤al zemine 30 derece bina zemine ba¤lanmas› ile do¤a ile bütünleflen formu güçlendirmektedir.

Yap›n›n tafl›y›c› sistemi kolon ve her mekan›n formuna göre yatay ve e¤ik kirifllerden oluflturulmufltur. Yap›n›n dinamizmini vurgulayan yatay ve e¤ik kirifller zemine saplanmaktad›r. Çat›y› betonarme kirifllere ba¤lanan demir profiller tafl›maktad›r. Çat›s› 2000 metrekare bak›r kapl› olan yap›n›n tavan›nda aç›lan ›fl›k yerleri, içeride farkl› gölge ve ›fl›k etkisi yaratmaktad›r. Yap›n›n tafl›y›c› sistemi betonarme (ç›plak beton), zemin piflmifl toprak malzeme, tavan ahflap ve çat› bak›rd›r. Tasar›m›na Ocak 1982’de bafllanan yap› 21 Temmuz 1982’de hizmete aç›lm›flt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ULUSLARARASI BRÜKSEL DÜNYA FUARI (1958) TÜRK‹YE PAVYONU Ö. S›la DURHAN Maltepe Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü sdurhan@gmail.com

Uluslararas› Brüksel Dünya Fuar› (1958) için gerçeklefltirilen Türkiye Pavyonu Türkiye’de uygulanm›fl bir modern mimarl›k ürünü de¤ildir. Ancak, o döneme dek gerçekleflmifl mimarl›k ürünleri aras›nda tavizsiz bir tasar›mla infla edilmifl ilk modernist örnek oldu¤unu söylemek mümkündür.

Türkiye’yi Brüksel Dünya Fuar›’nda temsil eden pavyon 1957 y›l›nda D›fliflleri Bakanl›¤›’n›n açm›fl oldu¤u ulusal bir mimari yar›flma ile belirlenmifl ve Utarit ‹zgi, S. Muhlis Türkmen, Hamdi fiensoy ve ‹lhan Türegün’den oluflan ekibin haz›rlad›¤› proje birincilik ve yap› yapma ödülünü alm›flt›r.

Fuar kurallar› gere¤i, fuar bittikten sonra pavyonun sökülmesi istendi¤i için pavyon, Türkiye’de kurulmak üzere tasarlanm›flt›r. Türkiye için ayr›lan arazi üzerinde sergi salonu ve restoran-kafe k›sm›ndan oluflan iki ayr› kütle, bu iki kütleyi birbirine ba¤layan bir pano duvar ve bu yatay etkiyi dengelemek için heykelt›rafl ‹lhan Koman’›n tasar›m›n› yapt›¤› düfley bir pilondan oluflan bir tasar›m gerçeklefltirilmifltir. Mozaiklerle kapl› pano duvar ise Bedri Rahmi Eyübo¤lu’nun eseridir. Pavyon blo¤unun k›smen içinde k›smen d›fl›nda bulunan bu ba¤lay›c› dekoratif duvar, ayn› zamanda ön bahçeyi ve arkada yer alan aç›k sergi k›sm›n› da s›n›rlar. Sergi k›sm› olarak tasarlanan iki kat yüksekli¤indeki kare planl› mekan içinde yer alan sat›fl ve sergileme alanlar›n› da ay›ran pano, sergilenen bir sanat eseri olmas›n›n yan› s›ra mimari bir ifllevi de yüklenmifltir. Pavyonda Sabri Berkel, Nam›k Bay›k, Füreya Koral, Bedri Rahmi Eyübo¤lu, Gevher Bozkurt’un özgün eserlerine de yer verilmifltir.

Daha önce Türkiye’de çözümü denenmemifl bir yap›m sistemi ilk olarak pavyonda uygulanm›flt›r.

1953’te ABD’de uygulanan ilk perde duvar örne¤inden k›smen farkl›, özgün bir perde duvar Türk Pavyonu’nda denenmifltir. Ahflap, çelik ve cam ile ça¤dafl bir perde duvar sistemi oluflturularak yeni bir teknik uygulanm›flt›r.

Sergi salonuna asma bir saçak alt›ndan girilip sat›fl k›sm›ndan geçilerek panonun yönlendirdi¤i üç yüzeyi cam olan sergileme mekan›na ulafl›l›r. Sergi salonunun hemen yan›nda ve bu mekandan kopuk olarak idari k›s›m yer al›r. Restoran k›sm›nda çelik sistemin önünde ba¤›ms›z olarak duran bir ahflap kafes çözülmüfltür. Ahflap kafesleri bölen saçaklarla kat yüksekli¤inin etkisini azaltacak yatay denge kurulmufltur.

Demontabl çelik strüktür Türkiye’de yeniden kurulmak üzere fuar sonras›nda sökülüp, numaralan›p, ambalajlanarak Türkiye’ye getirilmifl, ‹stanbul’da 2 no’lu parkta kurulmas› düflünülürken Ankara’n›n ›srar› üzerine yeniden yola ç›km›fl, daha sonra tekrar ‹stanbul’a tafl›nm›flt›r. Karars›zl›k ve ilgisizlik nedeniyle meydana gelen bu gidip gelmeler s›ras›nda tahrip olmufl ve Gülhane Park›’nda yok olmaya terk edilmifltir.

Brüksel Pavyonu, genç tasar›m ekibinin hem ekip olarak hem de bireysel olarak profesyonel kariyerlerinin ilk p›r›lt›l› çal›flmas› olmufltur. Utarit ‹zgi’nin, ça¤›n›n açmazlar›yla mücadele ederek yap› teknolojisi çok da ileri düzeyde olmayan bir ülkede titiz teknik çözümler üretmek çabas›n›, mimari ve plastik sanatlar›n bir arada düflünülmesi ve yorumlanmas›, sanatç›larla iflbirli¤i gibi mimari çizgisinin izlerini pavyonda görmek mümkündür. Pavyon, sadece mimari aç›dan de¤il, o dönemde sanatlar sentezine olanak sa¤lamas› aç›s›ndan da önem tafl›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

1930’LARDA B‹R KENT MEZBAHASI Tuba AKAR O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü, Restorasyon Yüksek Lisans Program› tuba@metu.edu.tr

1930’da inflaat›na bafllan›p 1932 senesinde kullan›ma aç›lan Adana Belediyesi Mezbahas› günümüzde de halen mezbaha ifllevini devam ettirmekte ve kentin tek mezbahas› olma durumunu sürdürmektedir. fiehrin güney do¤u k›sm›nda, flehir merkezine 3km. mesafede bulunan mezbahan›n konumu, yap›n›n mimar› olan Semih Rüstem taraf›ndan özenle seçilmifltir. Yap›, Seyhan nehri kenar›nda, suyun ak›fl yönüne uygun ve kentteki deri sanayii ile irtibat› düflünülerek planlanm›flt›r.

Modern bir anlay›flla tasarlanan mezbaha yap›s› asl›nda mimar›n›n deyimiyle alt› pavyon ve bir su kulesinden oluflmufl bir komplekstir. Bugün ise pavyon say›s› artarak dokuz olmufltur. Parseli içerisinde birbiri ile ifllevsel ba¤lant›lar› planlanarak konumlanan birimler (pavyonlar) bugün de ifllevselli¤ini sürüdürmketedir. Bu kompleksin ana yap›s›n›, konumu ve büyüklü¤ü itibariyle kesimhane ve so¤uk hava depolar›n›n bulundu¤u birim oluflturur. Bu birimin arkas›nda ah›rlar, depo, yemekhane, iflçi dolap ve dufllar› ile su deposu bulunmaktad›r.

Tu¤la kargir olarak inflaa edilen birimler betonarme kolonlarla desteklenmifl ve bunlar›n üzeri ahflap ve metal konstrüksiyonlu çat›larla kaplanarak s›cak havan›n izole edilmesi de amaçlanm›flt›r. Birimlerin cepheleri subasman seviyesine kadar taflla kaplanm›fl, bunun üzerindeki s›va yüzeyinde ise derzleme ile tafl duvar izlenimi verilmifltir.

18 metre yüksekli¤e sahip olan su kulesi de betonarme bir yap›d›r. Ayr›ca yap›n›n su ihtiyac›n› karfl›lamak üzere bahçede su kuyusu da inflaa edilmifltir. Fakat günümüzde kentin altyap› sistemi yeterli geldi¤inden kuyu kapat›lm›fl, su kulesi de kullan›lmamaktad›r.

Modern bir mimari anlay›fl ile tasarlanan kompleks, özellikle an›tsal girifl ve su kulesi yap›s›ndaki mimari dili ile halk aras›nda ermeni yap›s› olarak tan›mlanmaktad›r. Bu poster ile birlikte 1930’larda modern anlay›flla inflaa edilen bu mezbaha yap›s›n›n korunmas› ve Adana kenti belle¤inde ve ülkenin 20.yy mimarisi içerinde gereken yeri almas› amaçlanarak, mezbahan›n tan›t›lmas› amaçlanmaktad›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ERKEN CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE BETONARME TEKNOLOJ‹S‹: ANKARA STADYUM ve H‹PODROM YAPILARI Hilal Tu¤ba ÖRMEC‹O⁄LU O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü hilaltugba@arch.metu.edu.tr Semra ARSLAN SELÇUK O.D.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü semra@arch.metu.edu.tr

Ankara’n›n kuzey bat›s›nda ki alanda istasyon yolu ve Ankara ‹stanbul yolu taraf›ndan çevrelenen alan planlama s›ras›nda sportif aktivitelere ayr›lm›flt›r. 1933 y›l›nda aç›lan yar›flma ile bu alanda “atletik sporlar stad›, askeri törenler, at yar›fllar› için hipodrom, bir bisiklet stad›, ragbi, basketbol gibi ortak sporlar için alanlar, tenis kortlar›, jimnastik salonlar›, biri 60 di¤eri 33 metre uzunlu¤unda iki yüzme havuzu, vestiyerler, sporcular için binalar, s›hhi yard›m k›sm›, spor klüpleri, bir maraton kulesi at›fl poligonu” ile bunlar›n aras›nda kalan alan için çevre düzenlemesi öngörülmüfltür. Yar›flmay› Milano’lu Mimar Paolao Vietti-Violi kazanm›fl ve yap› 1936 y›l›nda projeye uygun olarak bir Türk müteahhit grubunca tamamlanm›flt›r. Proje kapsam›nda öncelikle Balkan olimpiyatlar› için düflünülen 3000’i kapal› 25000 kiflilik stadyum infla edilmeye bafllanm›fl, daha sonra 1938 y›l›na kadar di¤er parçala tamamlanm›flt›r. Orijinal projeye uygun olarak yap›lan maraton kulesi ça¤dafl› bir çok di¤er kule gibi sonraki y›llarda kald›r›lm›flt›r.

1936 y›l› rakamlar› ile 1.377.528 liraya mal olan yap›n›n en önemli kalemlerinden biri içinden geçmekte olan incesu deresi nedeniyle batakl›k bir vadi halinde olan alan›n ›slah› ve bu zemin için uygun olan betonarme temel uygulamas›d›r.

Bu çal›flman›n amac› dönemin ilgi çekici betonarme strüktürlerinden birini bar›nd›ran birinci mevki tribününün tafl›y›c› sistem özelliklerini ve yap›m aflamalar›n› belgelendirerek Türkiye’deki modern hareketin 1930larda ulaflm›fl oldu¤u teknolojik seviyenin tart›fl›lmas›d›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

LEFKE’DE MODERN B‹R KIR EV‹ Türkan URAZ Do¤u Akdeniz Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi turkan.uraz@emu.edu.tr H›fsiye PULHAN Do¤u Akdeniz Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi P›nar ULUÇAY Do¤u Akdeniz Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi pinar.ulucay@emu.edu.tr

Lefke, sadece Trodos da¤lar›n›n kuzey eteklerinde konumlanm›fl küçük bir kent de¤il.

Bir Amerikan flirketi olan K›br›s Maden flirketinin (CMC) 1912 y›l›nda keflfetti¤i bak›r yataklar› yüzünden oldukça geliflmifl bir kent. Dr. Sömek Evi, o canl› dönemin, flehir sinemas›, posta binas›, belediye binas› ve iflçi konutlar› vb. gibi halen aram›zda olan canl› flahitlerinden, ve K›br›s Türk toplumunun ba¤›ms›zl›k mücadelesinde tarihsel bir öneme sahip. Ev sahibinin Milli Mukavemet Teflkilat›’ndaki etkin konumu nedeniyle o y›llar›n ac› tatl› an›lar›n› ev ve yöre halk›yla paylaflm›fl.

Yaln›zca kent tarihi ve toplum tarihi aç›s›ndan de¤il flüphesiz, Sömek Evi, bütün bunlar›n ötesinde özgün mimarisiyle de üzerinde durulmaya de¤er s›ra d›fl› bir yap›t. Öyle ki, zaman›n ça¤dafl bat› mimarl›¤› ilkelerine göre biçimlenmifl yeni bir konut anlay›fl›n›n ve yaflama kültürünün oluflmaya bafllad›¤›n› ve giderek bat› kökenli eklektik kent konutunun yerini almaya bafllad›¤›n› gösteren ilk örneklerden biri. Bir modern konut.

Ne var ki, modern oldu¤u kadar da yerel, belki de modern bir k›r evi.

Konut ve klinik mekânlar›ndan oluflan Sömek Evi, dört dönümlük bir bahçe içinde yer al›r, avlular ve teraslar d›fl›ndaki alan portakal ve çiçek bahçelerini de içeren yo¤un yeflile terkedilmifltir. Klinik cephesi, yöreden toplanm›fl iri çak›l tafl› kaplamal› yüzü ile belirginleflir ve konutla ilgili gündelik her fley hemen yan›ndaki ön avlunun derinli¤inde gizlenir. Avludan, garaj önüne kadar uzayan genifl bir saça¤›n alt›ndan ço¤u kez yar› aç›k b›rak›lan bir kap›yla konuta girilir. Orta hol, giriflin tam karfl›s›nda genifl bir saçakla örtülen terasa boydan boya katlanabilir bir camekanla aç›l›r, ve salon teras ba¤lant›s› da ayn› katlanabilir camekan yoluyla gerçekleflir. Sonuçta orta hol, örtülü teras ve salon gerekti¤inde tek bir mekân olarak alg›lanabilme ve kullan›labilme özelli¤ine sahiptir.

Birbirinin içine akan orta hol-girifl holü-girifl avlusu düzeni hele orta holün katlan›r kap› ile terasa ve arka bahçeye aç›lmas›, yöresel mimarideki ‘sundurma’ n›n mekânsal etkisini ça¤r›flt›r›r. Yerel ad›yla ‘sündürme’ sadece d›fltan içe yani sokaktan iç avluya/bahçeye geçiflin mekân› de¤il ev içi mekân kurgusunun temel tafl›d›r. Sömek Evi’nde de giriflorta hol ekseninin bu görevi sürdürdü¤ü gözlenir. Bu eksen, konutu gündüz ve gece bölümü gibi ifllevsel aç›dan ikiye ay›r›r: aç›k mekân iliflkili gündüz bölümü-ki klinik de buraya dâhildir- ve özelleflmifl birimleriyle daha içe dönük gece bölümü.

Burada, tek tarafl› kullan›lan bir koridor boyunca eflit büyüklükte üç yatak odas› s›ralanmakta, koridorun di¤er taraf›nda girifle yak›n bir konumda yer alan banyoya ve oradan çamafl›rl›¤a geçilmektedir, buradan da, çamafl›r kurutma için kullan›lan bir arka avluya ulaflmak her zaman mümkündür, ve kuflat›larak adeta gizlenmifl bu servis avlusundan, tekrar girifl avlusuna geçebilmek flafl›rt›c›d›r. Ama, yatak odalar› koridoru sonundaki kap›dan ise bir baflka örtülü terasa ulafl›lmas›, buradan tafl kapl› bir duvar› izleyerek tekrar, gizlenmifl servis avlusuna geçilebilmesi inan›lmaz ve bir o kadar da heyecan verici bir mekansal-yaflamsal deneyimdir. Bina, tümüyle tasarlanm›fl bir yaflam senaryosunu sunar.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

BAHÇEL‹ EVDEN KATLI KONUTA GEÇ‹fi Türkan URAZ Do¤u Akdeniz Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi turkan.uraz@emu.edu.tr P›nar ULUÇAY Do¤u Akdeniz Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi pinar.ulucay@emu.edu.tr Bahar ULUÇAY Do¤u Akdeniz Üniversitesi, Mimarl›k Fakültesi bahar.ulucay@emu.edu.tr

Pek çok bat›l› ülke de modernleflmenin do¤al bir ürünü olarak ortaya ç›kan katl› konut K›br›s’ta, ihtiyaçtan öte, önceleri bat›l› ‘öteki’nin adal›lara tan›tt›¤› ve belki de dayatt›¤› modern bir yaflam biçimi göstergesi iken gerçek anlamda benimsenmesi, 1950’lerde her iki toplumdan, K›br›sl› meslek adamlar›n›n mimarl›k mesle¤ine ad›m atmalar› ile bafllar.

Art›k ‹ngiliz koloni tarz› arzu edilen de¤ildir ve birkaç örne¤i devlet taraf›ndan infla edilen çok katl› apartman tipi konut da adan›n, d›fla aç›k tek katl› yaflam gelene¤ine uymaz. 1960 da ba¤›ms›zl›¤›n al›nmas› ile geçmifl tamamen reddedilecektir; ba¤›ms›z K›br›s Cumhuriyeti’ne yarafl›r yeni bir imaj aray›fl› ile ‘konutta modernleflme’ bafllam›flt›r. Bu süreç içinde bahçe içinde tek katl› konuttan iki ba¤›ms›z katl› konuta geçifl, apartmanlaflma öncesi bir ara durum tipolojisini yans›tmas› aç›s›ndan üzerinde durulmaya de¤erdir. Bu amaç do¤rultusunda seçilen örneklere, Cumhuriyet’in ilan›ndan hemen önce 1956 da ‹ngiltere’de e¤itimini tamamlayarak adaya dönen K›br›sl› Türk Mimar Abdullah Mulla Ali’nin (Onar) ilk eseri Hüseyin Sarper Evi (1958), temel oluflturacakt›r. Bu konut, 1970 y›l›na gelinceye kadar üretilen benzerlerinin, iki ba¤›ms›z katl› Modern Konut Prototipin oluflmas›nda öncülük edebilecek örnekler aras›nda yer al›r. ‹ngiliz döneminde yerleflime aç›lan ve Cumhuriyet dönemi öncesinin elit yerleflim merkezlerinden biri olan Ça¤layan bölgesinde bir buçuk dönümlük parseller içinde yer alan iki katl› konutlar modern aileyi ve yaflam› temsil eden çekirdek aileler için tasarlan›r.

Kullan›c›lar›n ço¤u üniversite e¤itimi alm›fl orta s›n›ftan çocuklu çiftlerdir. Ailenin iste¤i uyar›nca ilerde üçüncü kat› da ç›kmak üzere tasarlanm›flt›r, beklenenin aksine bu haliyle hiç bitmemifllik göstermez çünkü birçok yönüyle bahçeli ev tipinin izlerini tafl›r. Alt kattaki konutun ayr› bir girifl ile üstekinden ba¤›ms›z oldu¤u, üst kata ulafl›m› sa¤layan ikinci bir girifl ve merdiven evinin cephe ve kütle düzeninde belirginleflmedi¤i ve adeta gizlendi¤i, kat planlar›nda belirli bir zoning oluflturma çabas›na ra¤men, mekânsal özelleflmenin henüz çok da güçlü olarak ortaya ç›kmad›¤› gözlenir. Her iki katta da mekânlar› ba¤layan ve ay›ran koridor düzenine ra¤men, merdiven holünden katlara giriflte, ayr› bir girifl mekân› olmadan do¤rudan salona girilmesi ada konutunda bir arac› mekan kullanmadan do¤rudan konuta girme gelene¤inin korundu¤unu gösterir. Buna karfl›n, soka¤a bakan ön cephenin özenle tasarlamas› ve yan cephelere önem verilmemesi durumunu da, asl›nda apartman tipolojisine haz›rl›¤›n ipuçlar› olarak de¤erlendirmek mümkündür.

1963 -1967 aras› yaflanan gergin dönemden sonra, 1968 y›l›na gelindi¤inde politik durum k›smen iyileflmifl; inflaat sektörü tekrar canlanm›flt›r. Konut talebinin artmas› ile tarihi baflkentin surlar› d›fl›nda yo¤unlaflan nüfus, Köflkliçiftlik ve Kumsal gibi semtlerin geliflmesine neden olur. Abdullah Mulla Alli’nin ilk konutunu takip eden di¤er iki ba¤›ms›z katl› konut örnekleri dönemde de varl›¤›n› sürdürür.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

MODERN‹TE, K‹ML‹K VE M‹MAR‹ TEMS‹L‹YET; DÜNYA FUARLARINDA TÜRK PAVYONLARI T. Didem AKYOL ALTUN Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü didem.akyol@deu.edu.tr

18.yüzy›lda Bat› Avrupa’da Ayd›nlanma düflüncesinin “dünyan›n tüm boyutlar› ve bileflenleriyle ak›l taraf›ndan kavranabilir, yorumlanabilir ve yönetilebilir” oldu¤u iddias›n› tafl›yan pozitivist inançta temellenen “modernlik” kavram› ortaya ç›km›flt›r. Modernite, sanatsal, kültürel, siyasal, ahlaki bilgi sistemlerinin geleneksel normatif yap›s›n›n y›k›lmas›na neden olmufl, Bat›’da modern toplumu oluflturan ve yaklafl›k olarak üç yüzy›ll›k bir dönemi kapsayan bir süreci bafllatm›flt›r. Geleneksel toplum yap›s›n›n y›k›ld›¤›, yeni ve modern bir topluma do¤ru dönüflüm sürecinin bafllad›¤› 18.yüzy›l Avrupa’s›nda modernleflme hareketinin dünya toplumlar›nda “kültürel kimlik” problemlerinin ortaya ç›k›fl› ile yak›ndan iliflkili oldu¤u bilinir.

Modernite modeli, merkezden Çevre ülkelerine yay›lmaya bafllad›¤›nda Bat›l› olmayan toplumlarda bir modernleflme/bat›l›laflma süreci bafllatm›fl, bu süreç içinde Bat›-d›fl› toplumlar kendi durumlar›n› ve ulusal kimliklerini yeniden de¤erlendirmifller, kendi modernleflme politikalar› do¤rultusunda, ulusunun bütünlü¤ünü simgeleyip pekifltirecek bir “kimlik” aramaya yönelmifllerdir. Bu ba¤lamda bafllayan “kültürel kimlik” aray›fllar› kültürel üretim ve kimli¤in en kal›c› tafl›y›c›lar›ndan biri olan mimarl›k alan›nda da gündeme gelmifltir. Çevre ülkelerden biri olan Türkiye’de de “ulusal kimlik” aray›fllar› mimarl›k tarihinin gündeminde tarihsel süreç boyunca çeflitli dönemlerde Do¤u/Bat›, geleneksel/modern, ulusal/uluslararas›, yerel/küresel gibi kavram kutuplaflmalar› ekseninde de¤iflik biçimler alarak yer alm›flt›r.

Bu noktada uluslararas› s›n›rlar›n kayboldu¤u küresel pazarlar olan Expo’lar/Dünya Fuarlar› çeliflkili olarak merkezperiferi karfl›tl›¤›n›n en net gözlemlendi¤i mimari platformlard›r. Expo’lar›n ortaya ç›kt›¤› dönemde kültürler aras› iletiflimin k›s›tl› oluflu, farkl› toplumlar›n ve farkl› kültürlerin bir araya geldi¤i evrensel bir ortam olan bu organizasyonlar› önemli k›lm›fl, zamanla tüm dünya ülkeleri kimliklerini ve kültürlerini sergilemek, kendilerini dünyaya kan›tlamak için Dünya Fuarlar›n› bir f›rsat olarak görmüfllerdir. Kültürler aras› karfl›laflmada, çeliflkili ve eflitsiz bir karfl› karfl›ya geliflin varoluflu, özellikle bir kültürün daha geliflmifl ekonomik ve politik temellere sahip olarak kendi kimli¤ini bask›n olarak tan›mlay›fl›, Bat›-d›fl› ülkelerde “ulusal kimlik” konusunun alt›n›n çizilmesine neden olmufl, ve mimarl›¤›n ulusal kimli¤i yans›tmak üzere araçsallaflt›r›lmas›yla “mimari temsiliyet” önem kazanm›flt›r. Bunun sonucunda modernleflmenin bir alt ürünü olarak ortaya ç›kan, benzerliklerle farkl›l›klar› bir araya getiren, kültürler aras› diyaloglarla dikte edici monologlar› birlikte üreten bir platform olan Expo’larda, ürünler kadar sergi binalar›n›n tasar›m› da ayr› bir önem kazanm›fl, ülke pavyonlar›n›n kendileri birer sergileme nesnesi haline dönüflmüfltür.

Bu anlat›lanlar›n ›fl›¤›nda, bir Çevre ülkesi olarak Türkiye’nin de modernleflme süreci ve Türk mimarl›¤›n›n geçirdi¤i evreler, Expo’lardaki Türk Pavyonlar›’ndan net olarak gözlemlenebilir. Türk Pavyonlar›, Türk modernleflmesinin 1851-2000 aral›¤›ndaki sürecini, “ulusal kimlik” sorununu ve çeflitli dönemlerde de¤iflen kavram kutuplaflmalar›n› net olarak yans›tan bir yap› toplulu¤udur. Osmanl› dönemi pavyonlar› Oryantalist söylemin mimarl›k alan›ndaki kendini kabul ettiriflini kuvvetli bir biçimde yans›t›rken, Cumhuriyet’e geçifl döneminde yeni bir ulusal tarih oluflturma ve yeni bir devlet kurma çabas›n›n radikal ve yenilikçi izleri pavyonlar›n mimarisinden okunabilmektedir. Sonraki dönemlerde ise periferik modernizm tan›m›n›n getirdi¤i yeni aç›l›mlar, Osmanl› kimli¤i ile bar›flma ve geleneksel yap›n›n yeniden ele al›nmas› pavyon mimarilerinde gelenekselci yaklafl›mlarla kendini göstermifltir. Bu dönüflümler hem toplumun sosyo-politik ve kültürel yap›s›ndaki dönüflümlere hem de mimarl›k tarihi yaz›n›ndaki de¤iflimlere paralel olarak somut mimari ürün üzerinden okunabilmektedir.

Bu ba¤lamda çal›flman›n amac›; Türk modernleflmesinin izlerini genifl bir aral›kta gözlemlemeye f›rsat tan›d›¤›ndan Expo’lardaki Türk Pavyonlar›n›, Türk mimarl›¤›nda farkl› dönemlerde “evrensel” ile “yerel”in etkileflimine göre de¤iflen anlay›fllar çerçevesinde, “kimlik” ve “mimari temsiliyet” kavramlar› ba¤lam›nda sunmakt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

ERKEN CUMHUR‹YET DÖNEM‹NDE TRAKYA’DA GERÇEKLEfiT‹R‹LEN PLANLI KIRSAL YERLEfiME ÖRNEKLER‹: MURATLI VE AR‹ZBABA KÖYLER‹ Zeynep ERES ‹.T.Ü., Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü, Restorasyon Ana Bilimdal› zeyneperes@yahoo.com

Cumhuriyet’in en temel amac› olan, ülkenin her aç›dan gelifltirilerek, ça¤dafl yaflam düzeyine ç›kart›lmas› hedefi, k›rsal alan›n modernlefltirilmesini de içermektedir. Henüz kurulmakta olan devletin k›rsal alana yönelik özel ve yo¤un ilgisi, 1923 ‹zmir ‹ktisat Kogresi kararlar› incelendi¤inde anlafl›lmaktad›r. Bu kongrede, çiftçili¤in gelifltirilerek, modern yöntemlerle “fenni” bir biçimde yap›lmas›na yönelik kararlar›n ve köyün yönetsel biçimlenmesine iliflkin hukuksal düzenlemelerin oluflturulmas›n›n yan› s›ra, köyün fiziksel çevresinin nas›l olmas› gerekti¤ine iliflkin betimlemeler de yap›lm›fl ve bu konuyla ilgili 1924 Köy Kanununa temel olacak olan kararlar üretilmifltir.

1924 Köy Kanunu’nda köyün fiziksel çevresine iliflkin maddeler incelendi¤inde, köyün bir yerleflme bütünlü¤ü içinde ele al›n›p, genel yol düzenleme ilkeleri, kamusal yap›lar›n türleri ve yerleri ile ilgili tariflerin yan› s›ra, s›hhi ve ça¤dafl bir köy evinin ve onu çevreleyen avlu ile ek yap› düzenlemesinin nas›l olmas› gerekti¤ine iliflkin fikirler de üretilmifl oldu¤u görülür.

1923 y›l› itibariyle yurtd›fl›ndan gelen muhacirler için, bu ilkeler göz önüne al›narak, yerleflme ölçe¤inde planl› ve evlerin tip projeler çerçevesinde üretildi¤i köyler ülke genelinde çeflitli bölgelerde kurulmufltur. Ancak bu köylerin ço¤u, dönemin flartlar›na ba¤l› olarak çok h›zl› bir biçimde üretilmeleri gerekti¤inden, arzu edilen düzeyde geliflkin ve ça¤dafl olanaklar sunamam›flt›r.

1935 y›l› itibariyle Bugaristan ve Romanya’dan gelecek olan çok say›da göçmenin a¤›rl›kl› olarak Trakya’da iskan edilmesine karar verilmifl ve iskan›n bilinçli bir biçimde gerçeklefltirilmesi ve modern k›rsal yerleflmelerin bölge ölçe¤inde düzenli bir biçimde infla edilebilmesi için, Trakya bölgesinin tümünden sorumlu bir Umumi Müfettifllik kurulmufltur. Trakya Umumi Müfettiflli¤i’nin görevlerini, iskan›n yan› s›ra, bölgenin zirai kalk›nmas›, sanayileflmesi, yol flebekesinin kurulmas›, e¤itimin yayg›nlaflt›r›lmas›, arkeolojik alanlar›n araflt›r›lmas›, tarihi yap›lar›n restorasyonu gibi Trakya’n›n her yönden ça¤dafllaflt›r›lmas›na yönelik faaliyetler oluflturur.

Bu poster çal›flmas› çerçevesinde, Türkiye’nin “Avrupa’ya aç›lan modern yüzü” olarak da alg›lanan Trakya’da gerçeklefltirilen çok say›da yerleflmeden günümüze k›smen korunarak ulaflm›fl olan Muratl› ile Arizbaba köyleri yerleflme biçimlenifli ve yap› tipleri aç›s›ndan de¤erlendirilecektir.

Muratl› yerleflmesi Sirkeci’den Edirne üzerinden Avrupa’ya aç›lan demiryolu üzerinde yer alan yaklafl›k 700 haneli bölgenin büyük ölçekli bir örnek köyünü oluflturmaktad›r. Arizbaba köyü ise, K›rklareli’nin bat›s›nda ana yol flebekesi üzerinde bulunmayan 100 hanelik küçük ölçekli bir yerleflmedir.

Bu araflt›rma çerçevesinde söz konusu iki yerleflme, Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nin “modernleflme”ye yönelik fikirsel bak›fl aç›s›n›n somut fiziksel uygulamalar› olarak ayr›nt›l› bir biçimde incelenmifl ve farkl› ölçekteki boyutlar›ndan yola ç›karak da, bölgedeki iskan politikas› ve bunun mimariye yans›mas› ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r.

docomomo-tr Ulusal Çal›flma Grubu / Mimarlar Odas› ‹zmir fiubesi

T ü r k i y e

M i m a r l › ¤ › n d a

MODERN‹ZM‹N YEREL AÇILIMLARI II 11-12 Kas›m 2005, ‹ZM‹R - AP‹KAM - Ahmet Pirifltina Kent Arflivi ve Müzesi

TÜRK‹YE LOKOMOT‹F VE MOTOR SANAY‹ TES‹SLER‹ Nuray ÖZASLAN Anadolu Üniversitesi, Mühendislik-Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü Deniz ÖZKUT Anadolu Üniversitesi, Mühendislik-Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü denizozkut@yahoo.com Serdar AfiUT Anadolu Üniversitesi, Mühendislik-Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü

Osmanl› ‹mparatorlu¤unun bat›l›laflma çabalar›n›n bir göstergesi olarak karfl›m›za ç›kan sanayileflme hareketi ile e¤itim, ekonomi ve askeri alanlar›ndaki yeni yap›laflma, de¤iflimin en önemli dinamikleri olarak göze çarpmaktad›r. Her iki dinami¤in as›l unsuru olarak karfl›m›za ç›kan yabanc› etkisinin belirleyici gücü ortadad›r. Osmanl›n›n ekonomik ve siyasal güçsüzlü¤ünün bir sonucu olan 1838 tarihli Ticaret Antlaflmas› ile yabanc› sermayeye tan›nan kapitülasyonlar›n verdi¤i ayr›cal›klar erken Cumhuriyet y›llar›na kadar sanayinin her alan›nda etkin olmufltur.

Yabanc› sermayenin en önemli projelerinden biri olarak gerçekleflen Ba¤dat Demiryolu Hatt›, modern ulafl›m sistemlerinin ve sanayinin Anadolu’ya yerleflmesinin yolunu açm›flt›r.

8 Ekim 1888 tarihli fermanla ‹stanbul-Ba¤dat hatt›n›n ‹zmit-Ankara k›sm›, Alman sermayesi ile 1889 y›l›nda kurulan Anadolu-Osmanl› fiimendifer Kumpanyas› taraf›ndan gerçeklefltirilmifltir. Kumpanya, demiryolunun yan› s›ra, Eskiflehir’de, buharl› lokomotif ve vagon tamiri gereksinimini karfl›lamak üzere bir cer atölyesi kurmufltur. Böylece, demiryolu, Eskiflehir’i baflkent ‹stanbul’a ba¤lad›¤› gibi kentin sanayi alan›nda da at›l›m yapmas›n› sa¤lam›flt›r.Küçük çapl› lokomotif ve yük vagonu onar›m› burada yap›lm›fl, ancak lokomotif kazanlar› onar›m için Almanya’ya gönderilmifltir. 1894 y›l›nda faaliyete geçen bu atölye, Cumhuriyet öncesi ilk sanayi kuruluflu olarak kay›tlara geçmifl, 1924 y›l›nda TCDD’ye devredilmifltir. 1958 y›l›nda Eskiflehir Demiryolu Fabrikas› ad›n› alm›fl, 1986 y›l›ndan beri de, Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayi (TÜLOMSAfi) olarak an›lmaya bafllanm›flt›r.

Hem ülke hem de Eskiflehir için oldukça önemli bir sanayi tesisi olan Tülomsafl’›n çok say›daki binas›n›n farkl› dönemlerde yap›ld›¤› bilinmektedir. Yerleflkenin giriflinde bulunan yap› mimari üslubuyla dikkat çekmektedir. Yap› morfolojisine bak›ld›¤›nda, kap›n›n tafl›d›¤› dönem izlerinin genel çizgisi alt›nda, erken Cumhuriyet y›llar›nda, XIX.yy.da kurulmufl olan bu yerleflkeye eklemlendi¤i anlafl›lmaktad›r. Kap›, oval biçimde sonlanan bir birim ile girifl saça¤›ndan oluflmaktad›r. Kap›n›n en bask›n eleman›, ayn› oval sonlanmaya sahip biçimde yükselen saat kulesidir.

Saat kulesinin girifl cephesi yüzeyinde saatin yan› s›ra, düfley ›fl›k band› yer almaktad›r.

Oval biçimli cephesinde ise düfley, dikdörtgen pencereler ve tasarlanm›fl biçimde yer alan bayrak dire¤i bulunmaktad›r. Saat kulesinin düfley etkisi girifl saçak pla¤›n›n yatayl›¤› ile daha da vurgulanm›flt›r.

Bu yerleflke, cumhuriyet dönemi Türk mimarl›¤›n›n, modernleflme serüveninin de, hem tipolojik hem de üslup aç›s›ndan önemli bir örne¤idir.

www.docomomo.org.tr