Historiku i Mjekesise

Mjekësia në Shekuj Historia e Artit të Kurimit

© Korrik 2015 Dr. Besi

Lajmerim per e-liber sipas te Drejtes te Autorit. Ne Shqiperi, e Drejta e Autorit mbrohet sipas ligjit nr.7564, datë 19.5.1992 "Për të drejtën e autorit" me shtesa e ndryshime, dhe Ligji Nr. 9380, datë 28.4.2005 për të drejtën e autorit dhe të drejtat e tjera të lidhura me të Shqiperia ka miratuar deklaraten e konferences diplomatike qe adoptoi traktatin dhe dispozitat e Konventes se Bernes (1971) te cilave u referohet traktati. © Maj 2015 Dr. Besi Te gjitha te drejtat e rezervuara. per: “Mjekesia ne Shekuj” Ndalohet marrja e materialeve te ketij libri, ndryshimi, riprodhimi, kopjimi, shperndarja dhe publikimi i tyre; ne cdo forme, nga kushtdo tjeter, pervec © b.bestar Londer, Britani e Madhe. eBook copyright notice An ebook or electronic book is the digital equivalent of a traditional print book. It can be downloaded via the Internet and read using a computer or an ebook reader. According to Title 17 of the U.S. Code, copyright laws protect the ownership rights of the authors of original works. According to the U.S. Copyright Office, an ebook created on or after January 1, 1978 is automatically copyright protected for 70 years after the author's death.

Anything written ("notated or recorded") in a fixed form, in this case the form of an ebook, is automatically copyrighted. Copyright prevents anyone from: copying author’s work distributing copies of it, whether free of charge or for sale renting or lending copies of intellectual work performing, showing or playing other’s work in public making an adaptation of anyone else’s work putting it on the internet Only the author owns the copyright, unless the author has legally transferred the rights to another party (in writing).

In the UK, copyright protection is enforced by IPO, Intellectual Property Office.

Copyright is an automatic right and protects eBook authors for 70 years following death.

In the USA, copyright protection is enforced by U.S. Copyright Office. Copyright is an automatic right and protects eBook authors for 70 years following death.

Intellectual property is protected by copyright in other countries through international agreements, The Berne Convention. All rights reserved for: Mjekësia në Shekuj - Historia e Artit të Kurimit © 2015 Dr. Besi © Korrik 2015 b. bestar, London, United Kingdom

Permbajtja

Kapitulli 1 …………………………………………….13 1.1 Betimi i Hipokratit 1.2 Deklarata e Gjeneves - 1948 (betimi i mjekut) 1.3 Betimi i Mjekut, i Maimonidit 1.4 Cmimi Nobel ne Mjekesi - per Fiziologjine 1.5 Asklepi – zoti i mjekesise

Kapitulli 2……………………………………………..23 4 Gjigante te Mjekesise Britanike - Snow, Lister, Gray, Fleming 4 Gjigante te Mjekesise Gjermane - Virchow, Koch, Ehrlich, Röntgen 4 Gjigante te Mjeksise Franceze - Pare, Laennec, Charcot, Pasteur Moro 4 Gjigante te Mjeksise Ruse - Pavlov, Metchnikof, Pirogov, Sklifosovski 4 Gjigante te Mjekesise Austriake - J. L. Auenbrugger, Freud, Landsteiner, 4 Gjigante te Mjekesise Hungareze - Semmelweis, Bárány, Szent-Györgyi, Selye.

4 Gjigante te Mjekesise Kandaeze – Osler, Bethyne, Banting, Gingras 4 Mjeke te Djallit | Shipman, Ishii, Clauberg, Mengele Hipokrati, Galeni, Ibn Sina (Avicena) & Paracelcus

Kapitulli 3……………………………………………..53 Doktore dhe Shenjtore te Kishes Katolike

Kapitulli 4……………………………………………..68 4.1 Dominique-Jean Larrey 4.2 Pierre Paul Broca 4.3 Luis PASTER 4.4 Viktor Frankl 4.5 Carl Rogers 4.6 Albert Ellis 4.7 Pauli i Egjines (Paul of Aegina)

Kapitulli 5……………………………………………..88 5.1 Rabini Hillel - Civilizimi Hebraik | "Mos i be tjetrit... " 5.2 Rregulli i Arte ose Etika e Reciprocitetit 5.3 Gjigant i Civilizimit Hebraik – Maimonidi

Kapitulli 6……………………………………………..90 6.1 Periudha e Arte Islamike 6.2 Kontributi i Civilizimit Islamik 6.3 Mauret ne Spanje 6.4 Muhammad ibn Zakariyā Rāzī, dijetari Persian 6.5 Algoritmi & Shtepia e Diturise 6.6 Al Hazen

Kapitulli 7……………………………………………..99 7.1 Paracelciusi, Hieronymus Fracastorius, A. Vesalius, A. Vesalius 7.2 Digitalis purpurea Dr’s Johns Ferriar & William Withering 7.3 Dr Benjamin Rush, Gjakrrjedhja & Lancet 7.4 Fajin e ka Hipokrati 7.5 Mjekesia ne vite 7.6 Mjekesia ne Perceptimin e Publikut.

7.7 Pse Shkruan Doktori?

7.8 Doktore dhe Shkrimtare

Kapitulli 8……………………………………………110 8.1 Origjina e Jetes 8.2 Teoria e Evolucionit 8.3 Charles Darwin (1809 – 1882) 8.4 Procesi i Seleksionimit Natyror 8.5 Niveli i Organizmit 8.6 Mikrobet dhe zbulimi i tyre 8.7 Gregory Mendel 8.8 Gjenomi Njerezor 8.9 ADN, Gjenet, Kromozomet 8.10 Qelizat Staminale

Kapitulli 9……………………………………………117 9.1 Rudolf Wiegl 9.2 Leo Skurnik 9.3 Jenner, Lavoisier, Rontgen & Tim Berners-Lee 9.4 Otto Warburg - Glukoza dhe Kanceri 9.5 Shkaterrimi i nje Shkolle Mendimi 9.6 Shefqet Ndroqi 9.7 Dr. DeBakey & Dr. Cooley

Kapitulli 10………………………………………….135 10.1 Transfuzioni i Gjakut 10.2 Njeriu me Krahun e Arte - James Harrison 10.3 Rezusi 10.4 Epistaksis 10.5 Gjakrrjedhja

Kapitulli 11………………………………………….141 11. 1 Jack Kevorkian 11.2 Eutanazia 11.3 DNR 11.4 Jeta Pas Vdekjes

Kapitulli 12………………………………………….149 12.1 Ilacet Posologjia, shkenca e dozave 12.2 Historiku i Jodit 12.3 Deklarata e Alma Ata 12.4 Lista e barnave sipas modelit te OBSH-se 12.5 Barnat Esenciale 12.6 Evolucioni i Barnave Esenciale 12.7 Ilacet Unike – orphan drugs 12.8 Overdoza dhe ilacet 12.9 Maratona e zbulimit te penicilines 12.10 Rezistenca ndaj antibiotikeve 12.11 Historiku i peditides & domperidonit

12.12 Kur ilacet blihen ne internet ...& DNP 12.13 Ricina dhe atropina 12.14 Pse bien floket ne kimioterapi 12.14 Fakte per kancerin 12.15 Fakte per kancerin te femrat

Kapitulli 13………………………………………….166 Era e antibiotikeve- St Marys Hospital

Kapitulli 14………………………………………….171 14.1 Stereotipet per grupet e margjinalizuara 14.2 Talidomidi 14.3 Fakte te Frikshme Qe Duhet ti Dini Per Mjeksine 14. 4 Sifilisi | Studimi Tuskegee & Paragjykimet 14.5 Nje shembull diskrimini shendetesor

Kapitulli 15………………………………………….180 15.1 Shkaqet kryesore te vdekshmerise ne bote per 2012-en 15. Semundjet me te shtrenjta ne Bote 15. Semudjet e vdekjeprurese 15.4 Infektive apo ngjitese?

15.5 Vrasesit e heshtur

Kapitulli 16……………………………………………………….192 16.1 Revolucioni ne Memorje 16.2 Hasan Tasini 16. 3 Besimet irracionale 16.4 Iluzionet 16.5. Six Degrees of Separation 16.6 Semundja gjate udhetimit

Kapitulli 17………………………………………….198 Fakte per trupin tone

Kapitulli 18………………………………………….215 Fakte te pazakonta

Kapitulli 19………………………………………….230 Fertiliteti dhe kontrolli

Kapitulli 20………………………………………….240 20.1 Humor Mjekesor 20.2 Mjekesia ne 4000 vite 20.3 Higjena 20.4 Pupla kardiake 20.5 Grushta Pacientit (?)

20.6 Shkrimi i Doktorit?

20.7 Ligji i Sutton 20.8 Placebo 20.9 Shija

Kapitulli 21………………………………………….247 21.1 Teknika te reja 21.2 Sherimi i plageve 21.3 Revolucion ne barna 21.4 I paralizuari qe ecen 21.5 Glybera 21.6 Projekti Resilience

Kapitulli 22………………………………………….256 22.1 Mjekesia Holistike 22.2 Klizmat 22.3 Te paverteta

22.4 Terapi Japoneze ne Uje te Ngrohte 22.5 Sistemi Shendetsor Modern i Japonise 22.6 Vit. B17 “Vitamina e Mrekullise” 22.7 Qumeshti i Bletes

Kapitulli 23………………………………………….267 23.1 Harta Gjenetike e Parardhesve tane pergjate Europes 23.2 Kryqi i Kuq dhe Konventat e Gjeneves

Kapitulli 24………………………………………….273 24.1 Ligji, Etika dhe Korrektesa Profesionale 24.2 Doktor Google 24.3 Gjuha dhe Terminologjia Mjeksore

Kapitulli 25………………………………………….280 25.1 Epidemite 25.2 Murtaja 25.3 Gripi Spanjoll 25.4 Smallpox - Variola | Semundja e I-re qe eradikuam 25.5 Murtaja e Gjedhit | Semundja e II-te qe zhdukem

Kapitulli 26………………………………………….292 26.1 Permbledhje Kronologjike e Historikut te Mjekesise 26.2 Referencat

Parathenie Qe ne kohet me te lashta, njerezit perpiqeshin te lehtesonin vuajtjet nga plaget te ndryshme. Por arti i mjekimit lindi vetem atehere kur njerezit filluan te ndihmojne njeri tjetrin. Ky art me zhvillimin e shoqerise u shnderrua ne shkence mjekesore.

Per te shpjeguar misteret e botes se panjohur qe e rrethonte, njeriu i lashte u detyrua t`i drejtohej forcave demoniane, ndersa me vone duke dashur te ndikonte mbi te, ai krijoi magjine. Dhe gjithe kjo bote e panjohur per te hodhi rrenje edhe tek arti i mjekesise. Plagosjet i shihte si humbje e magjise mbrojtese, ndaj edhe mjekimet e para u shoqeruan me rituale magjike.

Arti i mjekimit mendohet se ka lindur 20 mije vjet me pare. Ne shpellat e Pirenejve ne France eshte gjetur nje vizatim i kesaj periudhe, ku tregohet nje njeri qe mjekonte te plagosurit me nje veshje karakteristike. Vite me rradhe rolin e mjekeve e luanin prifterinjte pagane qe gjoja merreshin vesh me forcat e mbinatyrshme.

Njeriu duke mjekuar mesonte nga pervoja dhe gabimet e veta. Ai filloi te perdorte ato metoda mjekimi qe jepnin rezultat dhe te tjerat i braktiste. Por kudo do te ishte e pranishme dhe magjia dhe do te duheshin mijera vjet qe arti i mjekesise te shkeputej prej saj.

Zhvillimi i metejshem i shoqerise njerezore solli me vete edhe zhvillimin e mjekesise. Filluan metoda te reja mjekimi, te pergatiteshin vegla e instrumente mjekesore, te beheshin operacione te ndryshme etj. Hapat e pare ne kete drejtim u bene ne Kine, Indi, Mesopotami, Egjypt etj. Megjithese mjeket qe jetuan e punuan gjate lulezimit te ketyre shoqerive ishin

prifterinj pagane qe u perpoqen qe vezhgimet e tyre t`i fusnin ne kuadrin e ngushte te magjise, njohurite e tyre ishin nje thesar i cmuar qe u transmetuan ne brezat e ardhshem.

Historia e mjekesise eshte historia e zhvillimit te shoqerise njerezore. Metoda dhe teknika te ndryshme u perfeksionuan dhe transmetuan ne shekuj, disa u harruan dhe u zvendesuan, disa u rizbuluan. Ne cdo epoke ngrehina e te ardhmes mbeshtetet mbi themelet e te shkuares.

Historia e Mjekesise eshte edhe historia e mendjeve te ndritura, e sakrificave sublime, e perkushtimit ndaj te ngjashmit. Ne fund te fundit eshte historia e nje lufte mijravjecare per jeten.

Me kete liber, per historine e mjekesise, Doktor Besi i ka hyre nje sfide te veshtire, por te fituar ne nje menyre origjinale, bazuar ne jeteshkrimin e shkurter te mjaft nga korifenjve te mjekesise, por edhe me pershkrimin e fazave historike qe ajo ka kaluar dhe qyteterimeve qe kane kontribuar ne perparimin e saj.

Kam besim se lexuesit do te gjejne ne keto faqe kenaqesine e nje stili me shkrim te kendshem, histori interesante dhe fillin e bardhe qe shoqeron historine e mjekesise, perpjekjet e vazhdueshme per jeten. Deshiroj ta pergezoj autorin per punen qe ka realizuar dhe t'i uroj suksese, sidomos ne projektet e tij te ardhshme!

Tirane, Korrik, 2015 Prof.Dr. Arben Gjata

13

Kapitulli 1 Betimi i Hipokratit "Betohem per Apollonin mjek, dhe per Asclepius dhe per Hygeia edhe per Panacea, dhe per të gjithë perëndite e perëndeshat, duke i thirrur ata dëshmitare se do të përmbush sipas fuqisë sime dhe gjykimin tim kete betim dhe këte besëlidhje te shkruar.

• Në çastin kur po hy në radhët e anëtarëve të profesionit mjekësor premtoj solemnisht se jetën time do ta vë në shërbim të humanitetit.

• Ndaj mësuesve do ta ruaj mirënjohjen dhe respektin e duhur.

• Profesionin tim do ta ushtroj me ndërgjegje e me dinjitet.

• Shëndeti i pacientit tim do të jetë brenga ime më e madhe.

• Do t’i respektoj e ruaj fshehtësitë e atij që do të më rrëfehet.

• Do ta ruaj me të gjitha forcat e mia nderin e traditës fisnike të profesionit të mjekësisë.

• Kolegët e mi do t’i konsideroj si vëllezër të mi.

• Në ushtrimin e profesionit ndaj të sëmurit tek unë nuk do të ndikojë përkatësia e besimit, e nacionalitetit, e racës, e politikës, apo përkatësia klasore.

• Që nga fillimi do ta ruaj Jetën e Njeriut në mënyrë absolute.

• As nën kërcënime nuk do lejoj të keqpërdoren njohuritë e mia mjekësore në kundërshtim me ligjet e humanitetit.

• Këtë premtim po e jap solemrisht e me vullnet e të lirë, duke u mbështetur në nderin tim personal."

14

Ky eshte betimi i bere nga mjeket e sapo kualifikuar qe quhet “Betimi i Hipokratit Megjithese ai ka jetuar 430 vite para lindjes se Krishtit, mbahet si babai-i-mjekesise. Hipokrati, nje nder mjeket me te famshem te Greqise Antike, futi ne mjekesi procesin e vezhgimit dhe te arsyetimit. Mendohet se ka lindur ne ishullin e Kos-it (Cos) 460 vjet p.e.s. Ne dime shume pak rreth Hipokratit por fama e tij arrin deri te Platoni dhe Aristoteli. (Plato e Aristotle)

Nga ajo kohe kemi rekordet e quajtura “Koleksionet e

Hipokratit” ne 60 libra. Nuk dihet kush i ka shkruajtur por meqe shtrihen ne 150 vite, Hipokrati s’mund ti kete bere vete te tera. Ai besonte se puna e mjekut duhet ndare nga ajo e priftit, dhe futi metoden sistematike te vezhgimit ne mjeksi. Sot e quajme: observimi klinik dhe anamneza. Ide te tilla sollen qe Hipokrati te mbahet si themeluesi i profesionit tone. “Father of Medicine” | Babai i Mjeksise.

Betimi nuk u ka rezituar ndryshimeve historike, jane bere disa pershtatje nga teologet Hebraike (periudha e Maimonides) ne mesjete dhe ne Angline e Shek 19-te. Si dhe ne ate periudhe ne Amerike, me shume per te rritur besimin tek pacientet dhe dalluar ndryshimin mes mjekeve e sharlataneve (quakers) Betimi i Hipokratit ka vene standartin baze ne Mjeksi, i mbijetoi antikitetit, mesjetes, rilindjes dhe iluminizmit, dy lufterave boterore, dhe ekziston tashme ne epoken me te madhe te zhvillimit. Ky betim eshte deklarate e bazuar ne besimin dhe virtutin njerezor nga epoka e civilizimit antik ne ditet tona. Mesazhi i tij themelor ngelet: respekti per jeten dhe pacientin. Ketu gjejme metodat me rigoroze te bera ndonjehere per cdo fushe profesionale. Shume profesione te tjera mundohen te adoptojne nje betim te tyrin; si inxhinieret, arkitektet, shkenctaret, manxheret etj.

Perjashto ndryshime te vogla, Betimi i Hipokratit eshte nje mrekulli.

Pranuar si asnje dokument a nisme tjeter ne historine e njerezimit nga komunitete aq te ndryshme ne kulture, besim fetar, perkatesi dhe rrace.

Rendesia nuk qendron tek B.i.H por pranimi universal i tij; ne kaq shume vende dhe pergjate cdo periudhe kohore; si nje shoqerues dhe garantor

solemn i profesionit te mjeksise. "Idealin e Hipokratit" prej 2000 vitesh me pare, cdo levizje sociale, politike apo religjioze ne histori, e ka ruajtur si etalon dhe marken me te larte te besimit.

Ne vitin 1943, teksti perkthimi dhe interpretimi nga Ludwid Edelstein, behet standarti ne gjuhen Angleze. Jo vetem Hebrenjte dhe te Krishteret por Arabet e doktoret e mesjetes deri te shkollaret e shek 19-te; shtetet sekulare e ato nen diktatura te ndryshme, i jane nenshtruat ketij betimi te paprekur duke pranuar ate cka eshte e pa-evitueshme - Hierarkia e Jetes. *** Betimi i Mjekut, i Maimonidit (sjelle per here te I-e, ne Gjuhen Shqipe)

16

Lusitanus / Lusitano

Deklarata e Gjeneves - 1948 (betimi i mjekut)

18

Gjate Luftes se II-te Boterore, disa nga mjeket Gjermane perkrahen autoritetet ne menyre aktive; me eksperimente qe rezultuan torturuese dhe me perfundime katastrofike te paciente e semure mendore apo ato ne kampe te perqendrimit. Nisur pa asnje baze shkencore apo ligjore, disa mjeke kryen akte te dhunshme duke qene te vetedijshem per pasojat.

Veprimet e tyre ngelet si shembulli me i keq, pernicioz dhe i erret; ne analet e mjeksise noterore.

Nga kjo lindi domosdoshmeria e Deklarates se

Gjeneves. "Qofte dhe nen kercenim nuk do i perdor njohurite e mia ne kundershtim me Ligjet e Njerezimit" Si interpretohet? Te refuzosh kategorisht, dhe nese te kercenojne ti do vete-sakrifikohesh pa perdorur aftesite e tua si mjek per te demtur te tjeret. “Pata urdher, me detyruan, isha "under duress" nuk eshte justifikim perfshihesh ne "mjekime a eksperimente qe bien ndesh me ligjet e njerezimit dhe Betimet e Mjekut" * Qarkullojne ide konspirative dhe zera, se me eksperimentet e bera ne ate kohe, Nazismi i ka dhene mjeksise shume perfitime shkencore. Ata duke qene “pak te pashpirt� arriten te zbulonin gjera qe ndryshe nuk do mundeshim. Kjo eshte e gabuar! Nuk ka asnje studim te ketyre krimineleve, qe u qendron rigorozitit shkencore, aq me pak te jene te dobishme. ***

Cmimi Nobel ne Mjekesi - per Fiziologjine Nga njera ane medalja ka Alfred Nobel, themeluesin e cmimit ne 1895-en, nee anen tjeter, eshte Genius-i i Mjeksise me liber te hapur ne preher dhe duke mbledhur ujin qe del nga guret per te shuar etjen e nje vajze te semure. Shenimi eshte marre nga Eneida e Virgjilit (Virgil - Aeneid) "Inventas vitam juvat excoluisse per artes" Zbulimet zgjasin (permiresojne) jeten e cila zbukurohet nepermjet artit.

Inventas vitam juvat excoluisse per artes Cmimi nuk eshte dhene per 9 vite, ne 1915-1918, 1921, 1925 e 1940-1922, kjo mungese erdhi si pasojee Luftes 1 & 2 Boterore. Deri me 2011 cmimin e kane marre 199 burra e 10 gra. Cmimi i I-re ne 1901 e mori fiziologu Gjerman Emil Adolf von Behring per punen ne terapine e serumit dhe vaksinen kunder difterise. Femra e I-re qe ka marre cmimin eshte Gerty Cori ne 1947-en per hedhjen drite ne metabolizmin e glukozes. Ka pasur vendime te debatuara, ne 1962 Watson & Wilkins moren cmim per

20

stukturen e ADN-se, por Oswald Avery e Rosalind Franklin nuk u perfshine.

Per cmimin Nobel eshte mire te jetosh gjate, dikush e mori 50 vite pas studimit orgjinal, sepse rregulli e perjashton nominim pas vdekjes. Nuk lejohen me shume se 3 persona per nje cmim. Kjo sjell probleme, ne ndryshim me gjysmen e I-re te shek XX, sot shkencetaret punojne ne grupe e laboratore me shume anetare te stafit. Cmimi Nobel jepet per “zbulime� nga te cilat perfiton shume njerezimi. Sic eshte lene ne testament nga Alfred Nobel. Vetem persona te zgjedhur kane te drejten e nominimit. Perfshihen anetare nga akademite boterore, profesore te mjekesise nga Danimarka, Suedia, Norvegjia, Finlanda e Islanda; dhe profesore nga institute te vendeve te tjera. Nominim gjithashtu mund te bejne te laureuarit me cmim Nobel. Deri ne 1977 te gjithe profesoret e institutit Karolinska vendosnin se bashku per cmimim Nobel, derisa ligji Suedez ne ate vit i detyroi te krijojne nje trupe te pavarur.

Ka nje Komitet te Cmimit Nobel prej 5 anetaresh, nje sekretar dhe 10 anetare shtese te cilet perzgjedhin kandidaturat. Ne 1968 behet nje rregull shtese: jo me teper se tre persona mund te ndajne cmimin. Sipas mandatit origjinal, Komiteti ka vazhduar te zgjedhe shkencetaret qe punojne ne shkencat bazike sesa ato me kontribute te aplikuara.

Neurokirurgu

Amerikan Harvery Cushing, pioner i fushes se tij qe identifikoi sindromin Cushing nuk e mori cmimin. S. Freud (Frojdi) po ashtu nuk mori Nobel-in, se psikoanaliza nuk ka hipoteza qe mund testohen nga ana eksperimentale.

Publiku priste per Salk & Sabin te merrnin Nobel per vaksinen e polios por zbulimi bazik ja dha Enders, Weller & Robbins. Cdo fitues merr nje diplome direkt nga Mbreti i Suedise. Diploma eshte individuale dhe me citim perkates per cdo kandidat, behet nga artistet dhe kaligrafet me te mire.

Cmimi ne para varion sipas kushteve qe Fondacioni Nobel ka ate vit, dhe jepet ne Korona Suedeze (Swedish Kronor – SEK) Ne 1901 cmimi ishte 150.782 (~ 8.000.000 me vleren e 2010-es) kurse ne vitin 2009 arriti 10.000.000 SEK. Ne rastet kur ka me teper se nje fitues, cmimi ndahet mes tyre. Ceremonia behet ne nje banket, ku fituesi mund te sjelle deri ne 16 te ftuar dhe ne perfaqesi gjindet Kryeministri dhe Mbreti i Suedise.

Asklepi – zoti i mjekesise

22

Akili duke mjekuar Patroklin / Galeni ne Romen e Lashte

Kapitulli 2 4 Gjigante te Mjekesise Britanike - Snow, Lister, Gray, Fleming

John Snow (1813 - 1858) eshte mjeku Britanik qe sot konsiderohet si nje nga themeluesit e epidemiologjise. Ne 1838 behet anetar i Kolegjit Mbreteror te Kirurgeve dhe i kolegjit te mjekeve ne 1850. Ne kohen e tij mendohej se kolera vinte nga ajri por Snow nuk e pranoi teorine e “miazmes” (miasma- teoria e ajrit te keq /te prishur) duke argumentuar se futej ne trupin tone nga goja. Me esene “Menyra e Komunikimit te Koleres” jep idete e tij ne 1849-en. Disa vite me pas ishte ne gjendje ta provonte kete hipoteze ne rrethana dramatike. Ne Gusht te 1854-es, pati nje shperthim te koleres ne Soho, ku eshte qendra e Londres. Pasi hetoi me shume kujdes dhe beri piketimin e viktimave ne harte, Snow arriti te zbulonte se nje pompe uji ne Broad Street (sot Broadwick St.) ishte burimi i semundjes.

Sapo hoqen dorezen e pompes, rastet me kolere u reduktuan ne menyre drastike. Megjithate, “teoria mikrobike” e Snow, nuk u pranua deri ne vitet 1860-te. Duhej te vinte L. Pasteur e shkencetare te tjere, qe te ndryshohej mendimi i establishmentin mjekesor boteror. Snow ka qene pioner ne fushen e anestezise, ai testoi doza te kontrolluara te eterit dhe kloroformit ne kafshe e njerez, duke i bere keto barna me te sigurta e efektive.

Joseph Lister (1827 - 1912) nje mjek i famshem Anglez, kirurg e babai i antisepsist, d.m.th, kirurgjise sterile. Ai futi acidin karbolik ne sterilizimin e

24

instrumentave mjeksore per te pastruar plaget e pacientit e duart e kirurgut. Puna e tij uli numri e infeksioneve, gangrenes dhe beri kirurgjine me te sigurte per pacientin. Kur ishte profesor i kirurgjise ne Universitetin e Glasgow ne Skoci, Dr Lister provoi se gangrena apo “kalbezimi i mishit te njeriut” parandalohej nese plaget pastroheshin me acid karbolik. Njesoj si Dr. Ignaz Semmelweis, Dr Lister vuri re se femijet qe lindeshin ne prani te mamive, kishin me shume shance per mbijetese se femijet e asistuar nga kirurget. (sepse mamite i lanin duart me shpesh.) Dr Lister beri qe kirurget te lanin duart para / dhe / pas kirurgjise me acidin karbolik si dhe te vishin doreza. Kete e perdori per te sterilizuar instrumentet mjeksore dhe operacionin. Lister e beri kirurgjine me te sigurte, teknikat e tij sollen ulje te medha ne vdekshmerine ne lindje. Me rezultatet e arritura, perfundimisht jua mbushi mendjen komunitetit boteror mjeksor ne lidhje me “teorine e infeksionit nga mikrobet” qe ishte zbuluar ne menyre empirike nga Dr. Semmelweis. Doktor Lister provoi se kirurgjia aseptike sillte rezultate te larta. Operoi nje tumor te trurit, riparonte gjurin me tela metalike dhe permiresoi operacionet e gjirit. Ka qene lektor popullor dhe president i Shoqerise Mbreterore. Pas vdekjes, nje ilac per disinfektimin e gojes u quajt Listerine, ne nder te tij eshte emertuar genus-i bakterial Listeria. Vdiq ne moshen 84 vjecare.

Henry Gray (1827 - 1861) kirurg e autor i librit: Anatomia, njohur si “ Anatomia e Gray-t” Nje liber autoritativ per studentet e mjeksise qe akoma publikohet dhe sot. Ne 1858, Doktor Gray publikoi edicionin e pare te Anatomise, me 750 faqe e 363 ilustrime. Suksesi i librit i dedikohet dhe mikut te tij Henry Vandyke Carter qe pikturoi figurat.Gray mesoi anatomine nga kadavrat dhe

qe ne kohen kur ishte student paraqiti ca pune te

jashtezakonshme. Zgjidhet Anetar i Shoqates Mbreterore ne moshen 25 vjecare. Behet lektor i anatomise ne Spitalin e Shen Xhorxhit (St. George’s Hospital) Ne moshen 31 vjecare, publikoi librin per te te cilin e njohim sot. Karriera e tij shume premtuese keputet shume shpejt. Nipi i Dr Gray, te cilin e donte shume, kontaktoi smallpox-in. (line) Doktori duke u kujdesur per te, mori semundjen dhe vdiq. [nipi mbijetoi] Nuk dime shume per jeten

e tij private. Gray jetoi vetem 34 vite.

Alexander Fleming (1881 – 1955) Ka qene biolog dhe farmakolog Skocez.

Njihet per zbulimin e penicilines. Penicilina ngelet antibiotiku qe ndryshoi drejtimin e mjeksise dhe ilaci jete-shpetues qe fitoi ndaj sifilisit, gangrenes e tuberkulozit. Ne fakt ka pasur aq sukses ne fillimet e saj, sa kur filluan ta perdornin “harruan” te benin testet e zakonshme ne njerez; pasi perdorimi e perfitimi ishte kaq i dukshem dhe i shpejte. (kjo s’ka ndodhur me asnje ilac tjeter) Fati e deshi qe Flemingu te zbuloje lysozomen anti-bakteriale (lysozyme) nje substance natyrale qe gjindet te lotet / loti dhe e hunda; dhe ndihmon trupin te luftoje mikrobet. Ai vuri re se mukoza e tij ra ne nje pjate petri dhe vrau bakteriet. Penicilinasi ilaci me efektiv ne shpetim jetesh ne te gjithe boten, po ashtu zbulohet nga rastesia. Kur Flemingu pati shkuar me pushime, myku (Penicillium notatum) ishte rritur ne nje epruvete laboratorike duke shkaterruar te gjitha bakteriet ne te. Pati shume veshtiresi per izolimin e prodhimin ne mase te penicilines, Flemingu per ca kohe e braktisi kete studim. Derisa Florey dhe Chain, nga Oksfordi arriten te vertetojne plotesisht efektet e penicilines. Ne 1945 te tre ndane cmimin Nobel ne Fiziologji. Zbulimi i Flemingut ngelet nje nder guret themeltare te Mjeksise Moderne, e pamundur te llogaritet sa vital eshte per humanizmin e jetet qe ka shpetuar. Era e anti-biotikeve jo vetem hapi nje fushe te re, por ndryshoi ne menyre radikale shume trajtime, duke u dhene mjekeve nje grup te fuqishem barnash. Antibiotiket perdoren para/pas nderhyrjeve kirurgjikale deri te infeksionet rutine ne pediatrike. Mjekesia e sotmes’mund te mendohet me pa to. *** 4 Gjigante te Mjekesise Gjermane - Virchow, Koch, Ehrlich, Röntgen Rudolph Virchow (1821 - 1902) ka qene nje nga figurat gjigante te mjeksise se Shek 19-te. Ka studiuar e dhene mesim ne Berlin. Fusha primare e tij ishte patologjia. Ne 1847 themelon “Archiv für pathologische

26

Anatomie und Physiologie" qe sot eshte nga periodiket me serioze. Kur heton tifon, shkruan raport kritik per kushtet sociale qe ndihmonin semundjen. Reputacioni i tij u perhap si luftetar per reformat sociale.

Virchovi ka bere mjaft zbulime, me i njohuri: “teoria qelizore” bazuar te Theodor Schwan. Eshte i pari qe njohu qelizat e leucemise. Hyn ne politike te ndikoje ne reformat ekonomiko-sociale te Gjermanise te Bismarkut. Ka lene ese ne mjeksine publike e shendetin social, te cilat kane rendesi 110/+ vite pas vdekjes. Ka kontribut ne antropologji, paleontologji e arkeologji, ne mjekesi numerojme disa koncepte: 1. Kendi i Virchovit, kendi mes linjes nazolabiale e naso-subnasale.

2. Qeliza Virchovit, makrofag ne semundjen Hansen.

3. Teoria Qelizore e Virchovi-t, omnis cellula e cellula cdo qelize e gjalle vjen nga nje tjeter qelize e gjalle. Dhe...

Koncepti i Patologjise te Virchovit, krahasim semundjesh mes njerezve e kafsheve.

Semundja e Virchovit, ossea leontiasis, sot quhet simptome.

Gjendra e Virchovit Ligji i Virchovit Linja e Virchovit nga rrenja hundes tek lambda Metoda e Virchovit, metode ne autopsi ku organet hiqen nje nga nje.

Noduli i Virchovit, prezence e kancerit metastatik ne limfo-nodulin e fosa supraklavikulare - Shenja Troisier-it.

Metamorfoza e Virchovit, lipomatoza ne zemer dhe gjendrat e peshtymes.

Psammoma e Virchovit, trupat psammomik ne meningjiomat.

Hapesirat Virchov-Robin, Sindromi Virchov- Seckel, i rralle.

Triada e Virchovit.

Robert Koch (1843 - 1910) konsiderohet si themeluesi i bakteriologjise.

Zbulimet e tij sollen shume “kimikate” per te luftuar bakterie specifike.

Koch ka marre cmimin Nobel ne 1905-en. Metodat e tij eksperimentale kane qene shume rigoroze per te testuar nese nje mikro-organizem specifik eshte shkaku i semundjes. Bazuar ne punen e Pasterit (Luis Pasteur) Koch provoi se Bacilus anthracis ishte shkaktari i antraksit. Testoi 20 gjenerata minjsh ne laborator perpara se te deklaronte ne 1876-en se kishte prova se

ky bakter e sillte antraksin. Koch ngurtesoi lengjet ku rriteshin bakteret ne laborator, teknike me e lehte se ajo e Pasterit. Asistenti i tij Julius Richard Petris (1852 - 1921) krijoi petri-dish [pjatat laboratorike Petri] te cilat e benin vezhgimin e bakterieve akoma me te lehte. Ata gjeten teknika per te “ngjyrosur bakteriet” dhe te rrisnin vizibilitetin e tyre nen mikroskop. Ne kete forme gjeten bakterin e tuberkulozit (1882) dhe te koleres (1883) Duke punuar me metodat e tij, shkencetare te tjere identifikuan bakteriet pergjegjese per Tifon (1880) tetanozin (1884) e murtajen (1894)

Paul Ehrlich (1854 - 1915) “Teoria Mikrobiale” e Pasterit dhe Kokut, solli zhvillimin e “plumbave magjike” substanca kimike qe sulmonin nje bakterie specifike. Disa ngjyrosje bejne per disa tipe bakteriesh por jo qelizat njerezore. Keshtu filluan te kerkojne per ngjyrosje specifike qe vepronin si helme te bateriet. Keto do vrisnin mikro-organizmat, jo pacientin. Salvarsan (1905) zbukohet i pari si trajtim efektiv per sifilisin. Qellimi i jetes se Ehrilich ishte te vinte kimine ne sherbim te mjeksise, ai krijoi termin kimioterapi. Ne 1908-en mori cmimim Nobel per kerkimet e tij ne Sistemin Imun, se bashku me Élie Metchnikoff. Paul Ehrlich njihet si pioner ne histologji, hematologji, imunologji e kimioterapise. Ai ka qene anetar nderi, i zakonshem, me korrespondence; i jo me pak se 81 akademive dhe trupave te tjere mesimore, ne Austri, Brazil, Egjipt, Finlande, France, Britani, Hungari, Norvegji, Serbi, Rusi, Turqi, SHBA, Venezuela etj. Titujt, medaljet dhe doktoratat e tij jane nga institucionet me prestigjioze te botes. Vdiq nga hemorgjia cerebrale ne 1915-en.

28

Wilhelm Roentgen (1845 – 1923) beri histori me rrezet-X. Kjo i solli fame nderkombetare e cmimim Nobel ne Fizike ne 1901 (i pari qe e mori) Si adoleshent perjashtohen nga shkolla e per pasoje nuk ilejohet te shkoje ne asnje shkolle te ngjashme ne Hollande. Aplikon ne nje kolegj ne Zyrih ku studion per ing. mekanik. Kalon ne Universitetin e Strasburgut si lektor e me pas profesor i fizikes. Statusi i tij kishte arritur ne permasat, qe me 1899 qeveria Bavareze kerkoi te behet Shefi i Dept. Fizikes ne Universitetin e Mynihut. Zbulimi i madh u be me 1895-en, rrezet - x., termi vjen nga simbolin matematik per te panjohuren. Shume njerez i quajten rrezet Rontgen, ai preferoi rrezet-x. Imazhi i dores se gruas se tij Anna, me unazen e marteses, u be i famshem ne boten e shkences. Per ironi te fatit Rontgen e vonoi publikimin duke kujtuar se koleget do talleshin. Ndodhi e kunderta.

Ne librin “Historia e Mjeksise” Robert Margotta thekson: “Per pak jave nga ky zbulim, e gjithe bota e pranoi si nje nga me te rendesishmit ne historine e mjeksise." Rontgen refuzoi te bente patente, duke e lene falas per te gjithe, dhe parate e cimmit Nobel ja dha Universitetit. Vdiq me Shkurt te 1923-it, pasi la amanet qe cdo leter dhe korrespondence nga ai te digjej. Kjo deshire ju plotesua. Ne 2004 nje element kimik mori emrin e tij. Rontgen. *** 4 Gjigante te Mjeksise Franceze - Pare, Laennec, Charcot, Pasteur Ambrose Paré (1510 - 1590) Djali i nje artizani qe ne1536 behet kirug regjimenti. Franca u perfshi ne disa luftra ku ai mori shume eksperience. Ne 1537-en

arrin zbulimin e I-re, plaget konsideroheshin helmuese dhe

mbylleshin me kauterizim (djegje) e vaj te nxehte. Paré provoi nje pomade me rreshire, te verdhen e vezes dhe leng trandafili; duke pare se plaget keshtu sheroheshin me shpejt dhe ishin me pak te dhimbshme. Nje zbulim jete-shpetues nga Paré u publikua ne “Taktatin e Kirurgjise” veper klasike e mjeksise, ku shpjegohet si ligaturat (lidhja e gjymtyres) parandalojne hemorragjine masive gjate amputimeve. Solli avancime ne obstetrike duke

induktuar lindje te parakohshme ne rastet me hemorragji uterine dhe ri-futi versionin podalik, kthimin e fetusit ne miter, ne pozicion qe mundeson lindjen, duke perhapur keto njohuri tek koleget e tij.

Paré ne 1552 arrin pozicionin e kirurgut mbreteror dhe u ka sherbyer 4 mbreterve te Frances; Henry II, Francis II, Charles IX dhe Henry III.

René-Théophile-Hyacinthe Laënnec (1781 - 1826) Mjeku qe zbuloi stetoskopin, perfeksionoi artin auditiv te ekzaminimit te kavitetit te gjoksit.

Eksperienca e tij fillon ne Nante duke lidhur plaget e pacienteve. Ne Paris studion anatomi ne École Pratique nen drejtimin e patologut te famshem Guillaume Dupytren (kontraktura Dupuytren) Laënnec studioi peritonitin, amenorean, gjendren e prostates dhe lezionet tuberkulare. Gjate luftrave Napolonike te viteve 1812-1813 emerohet mjek ne Spitalin Salpêtrière ne Paris, ku kuroheshin ushtaret e plagosur. Pas rikthimit te monarkise ne 1816, Laënnec fillon pune ne spitalin Necker te Parisit, ku zbuloi stetoskopin. Stetoskopi i tij origjinal ishte nje tub druri, 3.5 cm ne diameter dhe 20 cm i gjate, qe transmetonte tingullin ne veshin e mjekut. Deri ne ate kohe metoda auskultive konsistonte ne mjekun qe vinte veshin tek gjoksi i pacientit, problemi qe kjo krijonte tek femrat e shtyu Laënnec-un te gjente nje menyre me te mire.

Me pas stetoskopi mono-aural (nje vesh)

zevendesohet me modelin qe ka dy tuba - biaural, ne gjendje te tranmetoje tinguj ne te dy veshet e mjekut. Ne 1891en Laënnec publikon "De l’auscultation médiate” te paren reference per tingujt qe degjoheshin ne zemer e mushkeri nga stetoskopi. Ne Londer ky liber botohet ne 1821.

Mjeket nga te gjitha vendet Europiane u interesuan ne kete teknike

30

diagnostike dhe shkuan ne Paris te mesonin prej tij. Ne 1822 behet Profesor i Mjeksise ne Kolegjin Francez, e ne 1924 chevalier i Legjionit te Nderit. Sot kemi Cirrozen Laënnec me rritje mikro-nodulare dhe Melanose (greq - e zeze) qe ai e futi si term duke pershkruar Melanoma-n. Laënnec dha pershkrimet e para te pneumonise, bronkiostazes, pleuritit, emfizemes dhe pneumotoraksit. Klasifikimi Laënnec i gjendjeve pumonare eshte ne perdorim dhe sot.

Luis Pasteur (1822 - 1895) Rendesia e Paster-it per njerezimin eshte e pallogaritshme. Kemi bio te plote per L. Paster ne kapitujt e meposhtem Jean-Martin Charcot (1825 - 1893) mjek qe zbuloi shume semundje te neurologjise. Njihet si babai-i-neurologjise-Franceze, qe futi nje ere te re ne shkencen boterore moderne. Sot konsiderohet si “Napoloni i NeuroShkences” jane gati 15 eponime mjeksore qe mbajne emrin Charcot.

Interesat e tij perfshinin gjendje si histeria deri tek skleroza multiple, dhe influenca e metodave te tij u perhap ne te gjithe boten. Si studente ka pasur Sigmund Freud dhe Alfred Binet. Charcot hapi te paren klinike neurologjike ne bote, duke vene nje linje demarkacioni qe influencoi mjeke per gjenerata.

Charcot zbuloi se ne sklerozen multiple ka demtime te mbeshtjelljeve nervore,

ulje te levizjes dhe nje fare shkalle te uljes se aftesise se

pergjithshme te individit. Ka bere kerkime ne semundjen Parkinson dhe semundjen Charcot-Marie-Tooth (me mjekun Pierre Marie) Po ashtu ka studiuar tifon dhe small poksin. Mbahet si themeluesi i psiko-patologjise me shume artikuj klinik qe u ndoqen ne te gjithe boten. Kendi i tij i studimit e lekturave bazohej tek klinika-anatomike, qe jepte simptomat e pacientit dhe me pas laceracionet e zbuluara gjate autopsise. Duke arritur ne zbulime te jashtezakonshme per kohen ne palcen e kurrizit, Charcot ngeli nje autoritet boteror ne neurologji gjate gjithe jetes se tij. Sot kemi triaden Charcot, zonat Charcot etj. ***

4 Gjigante te Mjeksise Ruse - Pavlov, Metchnikof, Pirogov, Sklifosovski Pavlov (1849 - 1936) Inspiruar nga idete e Pisarevit (kritik letrar) e Sechenov-it (babai i fiziologjise Ruse) Pavlovi, braktis seminarin fetar dhe i dedikohet shkences. Studion matematike e fizike, vazhdon me fiziologjine e nervave te pankreasit. Pastaj kalon ne kursin per Mjeksi Kirurgjikale.

Diplomohet me medalje te arte ne tre fushat. Ne 1890 fillon te studioje ne Institutin e Mjeksise Eksperimentale funksionet e organeve te ndryshme, duke hapur nje epoke te re ne fiziologji dhe ne mjeksi.

Ne leksionin e famshem te 1897-tes “Funksioni i gjendrave kryesore te aparatit tretes” tregoi se sistemi nervor luan rol madhor ne procesin e tretjes. Llogjikisht arriti tek reflekset regullatore te gjendrave digjestive dhe fokusohet ne fenomenin e “sekrecionit psikik” qe stimulon ushqimi ne distance te kafsha. Duke hapur fistula ne gjendrat e peshtymes, Pavlovi eksperimentoi per natyren e tyre, ketu hedh poshte teorine psikike dhe fut ate te reflekseve te kushtezuara.

Me 1903 ne Kongresin e 14-te

Nderkombetar te Mjeksise Pavlovi lexon “Fiziologjia dhe Psikopatologjia Eksperimentale te Kafshet" ku shpjegon se reflekset e kushtezuara e te tjerat, duhet te shihen si fenomene psikologjike, qe ne te njejten kohe jane dhe fiziologjike. Eksperimentet e tij ndihmuan mjeksine ne zbulimin e ligjeve qe qeverisin organizmin si te tere. Ne 1904 merr cmimin Nobel. Ne 1905 vazhdon pune me reflekset e kushtezuara artificiale. Ne 1907 zgjidhet anetar i Akademise se Shkencave Ruse, anetar honorifik i Kembrixhit, merr

32

Legjionin e Nderit nga Franca. Ne 1921, Lenini firmos dekret special qeveritar per rendesine e punes se Pavlovit “ne sherbim te punetoreve te botes” Vdes ne Leningrad ne 1936.

Pirogov (1810 - 1881) Moskovit, lindur ne nje familje me 14 femije. Fillon Mjeksine ne moshen 14 vjecare. 17 vjec behet mjek ne Universitetin Shteteror te Moskes. 26 vjec Profesor i Mjeksise dhe Dekan. I pari qe tregoi si manaxhohen problemet me aorten abdominale (prove e tille ne pacientin e meparshem kish rezultuar ne vdekje) Pirogov sugjeron dy rruge per te hyre tek aorta abdominale; trasperitoneale e extraperitoneale. Punon ne Berlin e me pas kthehet ne Moske ku hedh bazat e nje shkence te re “anatomise kirurgjikale” me piktura shume te detajuara. Shkon ne France e kthehet serish ne Moske, ku fama e tij mblidhte ne leksione jo vetem studentet e mjeksise por njerez qe donin ta shihnin ne pune e siper. Gazetat dedikuan artikuj duke krahasuar leksionet e tij me koncertet e operave.

Krijon instrumenta te rinj kirurgjikale per operacione te sakta e te shpejta, dhe hap te parin Institut te Anatomise nen patronazhin e Carit. Me 1846 ben operacionin e pare me anestezi ne Rusi, nje vit me vone nga 670 operacione me anestezi ne gjithe vendin 300 prej tyre jane nga Pirogov. Ne fushaten e Kaukazit, operon gati 10.000 ushtarake. Ne tregun e kasapeve i terheq vemendjen mishi i ngrire, impresionohet sa paster duken organet e brendshme, provon kete teknike ne eksperimente duke prere me sharre trupa te ngrire. Keshtu lindi disiplina, Anatomia Topografike. Ne 1953 ne Luften e Krimese behet i pari qe aplikon allcine per frakturat duke shpetuar shume gjymtyre.

Ne Rusi konsiderohet babai i mjekesise ushtarake, mobilizoi infermiere e mjeke te ndihmonin te plagosurit prane fushebetejes, duke ulur ndjeshem numrin e te vdekurve. Pas intrigave dhe problemeve me bureokracine e kohes, le punen dhe terhiqet ne shtepine e tij. Aty hap spital falas, shkeputej nga puna vetem kur dilte jashte shtetit per te mbajtur leksione per kirurgjine. Para se te vdiste, gjeti nje teknike per konservimin e trupit pas vdekjes, trupi i tij me pas u vendos ne kishen e zones ku ka banuar. Pirogov - sipas Pavlovit - e ktheu kirurgjine ne shkence.

Metchnikoff (1845 - 1916) Lindi ne Karkov te Rusise ne 1845, babai ishte oficer i Gardes perandorake. Kryen Universitetin e shkon per studime ne Gjermani. Puna e veshtire ne kthim, ne universitetet e Odeses dhe Shen Petersburgut dhe vdekja e gruas se I-re, been qe te tentoje suicid. Martohet me nje grua te pasur dhe shkon ne Messina te Italise per ti dedikuar jeten shkences. Duke studiuar krimbat e tokes dhe larvat transparente te yllit te detit, vezhgoi nje proces te ngjashem. Qeliza te levizshme qe rrethonin dhe gelltitnin agresoret e huaj. Keto qeliza “baktere-ngrenes” i quajti Fagocite dhe procesin – Fagocitoze. (Greq. vjeter fagein-me gelltite) Me pas arriti te provoje se qelizat e bardha te gjakut, ne kafshet me te larta dhe tek njeriu, jane fagocite. Keto i publikoi qe ne 1883 e ne 1901 beri nje liber komprehensiv per imunitetin. Teori e cila hasi mjaft kundershti nga establishmenti shkencor. Deri atehere mendohej qe qelizat e bardha ndihmonin e nuk sulmonin bakteriet, dhe e dyta se ishte ne konflikt me zbulimet e kohes qe substancat antitrupa ne gjak ishin pergjegjes per sistemin imun. Metchnikoff shkruajti dhe publikoi idete e tij, derisa u bene pjese e konceptit te sistemit imun, ne fillimet e 1900. Ne 1908 ndan cmimin Nobel per Fiziologji me Paul Ehrlich, per punen me qelizat e bardha te gjakut. Kthehet ne Odesa ne per nje periudhe por puna e tij i kishte rene ne sy Luis Paster-it dhe e marrin si anetar e me pas Drejtor te Institutit Paster.

Vdes ne Paris ne 1916.

Sklifosovski (1836 - 1904) Kur Kirurget e tjere ne mesin e shek 19-te s’merziteshin per sterilitetin dhe disa e quanin te demshem, Nikolai Sklifosovski ishte fiksuar me idete e profesor Lester-it, per instrumentat sterile dhe krejt sallen operatore. Ai krijoi metoden e vete per antisepsis, e me pas sepsis, qe revolucionarizoi kirurgjine e kohes. Studion ne Rusi e me pas punon ne Gjermani. France, Skoci, Angli, shkon pjese ne luften AustroPrusiane si kirurg ushtarak, per te mare me teper eksperience. Punon ne Shen Petersburg si shef i kirurgjise patologjike, e me pas drejtor i klinikes kirurgjikale. Ne ate kohe behet nje nga kirurget me te famshem te vendit, dhe i njohur ne Europe. Ne 1877 punon si kirurg ne luften Ruso-Turke, duke ndenjur nga 70 ore pa pushim ne tavolinen e operacionit, perkrah tij

34

nuk i ndahej e shoqja Sofia, qe ishte infermiere.

Gjate kesaj kohe ka bere 10.000 operacione. Ne 1880-en kalon i shefi i kirurgjise ne Moske, duke kthyer spitalin e tij ne me te mirin ne vend e leader ne Europe. Sklifosovsky ngelet nder te paret qe trajtoi instrumentet kirurgjikale e carcafet ne temperatura te larta, e ulur ndjeshem rrezikun e komplikacioneve post - operatore. Kthehet ne Shen Petersburg, ku jep mesime kirurgjie per 10 vite. Autditoret kishin qindra studente e mjeke me eksperience, nga e gjithe Rusia. Ka qene figure publike, me intersa aktive ne jete. Redaktor i revistes mjeksore “Kronika Kirurgjikale” (e para ne Moske) e themeluesi i “Arkives Kirurgjikale Ruse” Ka shkruajtur mbi 70 artikuj ne kirurgji, qe u bene baza e kirurgjise moderne. Ne studentet, koleget e ndjekesit e tij futen: Trauber, Kuzmin, Sarychev, Yakovlev, Yanovsky, Chuprov. Ka pasur miqesi me Cajkovskin, adhuronte pikturen e muziken, gruaja e tij ka kenduar ne koncertet e Vjenes, ndersa vazja Olga ka qene muzikante e talentuar. E quanin“Doktori Xhentelmen” Megjithese shume person emocional (ne operacionin e 1-re qe mori pjese, pa kloroform, i ra te fiket) asnje nuk e mban mend te humbte arsyen apo te zihej me te tjeret.

Sklifosovsky ka qene shume i turpshem, urrente levdatat dhe u largohej cmimeve e ceremonive ne cdo lloj forme. Kujtimi i tij jeton ne shume spitale Ruse, dhe ne Qendren e famshme Sklifosovky te Institutit te Mjekesise se Urgjences (SRIEM) *** 4 Gjigante te Mjekesise Austriake - J. L. Auenbrugger, Freud, Landsteiner, Moro Josef Leopold Auenbrugger (1722 – 1809) Mjeku qe zbuloi tekniken e perkusionit. “Arti i te goditurit me gisht te nje siperfaqjete trupit, ne menyre te shkurter per te diagnostikuar gjendjen e pjeseve poshte tingullit.” Pas 7 vite pune, observime dhe rekorde; publikoi nje pershkrim te metodes se re ne librin e tij "Inventum Novum" Pak mjeke e perkrahen metoden e tij por pas perkthimit ne Frengjisht ne 1808-en nga Jean Nicolas Corvisart, mjeku

personal i Bonapartit, kjo u perhap ne te gjithe boten. Corvisart ishte personi qe influencoi René-Théophile-Hyacinthe Laennec, zbuluesin e stetoskopit, dhe udhehiqte shkollen mjeksore qe mundohej te lidhte ekzaminimin klinik me gjetjet patologjike. Per ironi te fatit Auenbrugger qe vdiq nje vit me vone ndoshta se ka ditur se teknika e tij – e cila eshte ne perdorim dhe 200 vite me pas – u perhap me shpejtesi ne komunitetin mjeksor te botes. Libri i tij klasik me pas u perkthye ne Anglisht si “Nje zbulim i ti qe i jep mundesi mjekut nga perkusioni te zbuloje semundjet e fshehura te toraksit” (A New Discovery that Enables the Physician from the Percussion of the Human Thorax to Detect the Diseases Hidden Within the Chest) Bazuar ne kete zbulim, Auenbrugger konsiderohet si nje nga themeluesit e Mjeksise Moderne.

Frojdi (1856 - 1939) Sigmund Freud ka qene neurolog Austriak e themeluesi i psiko-analizes, qe krijoi nje metode te re ne kuptimin e personalitetit njerezor. Mbahet si nje nga mendjet me influenciale -dhe me kontraversiale - te shekullit 20-te. Pas mesimeve ne Viene e ne Paris, Frojdi hapi kliniken e tij ne Viene, i specializuar ne problemet nervore dhe te trurit. Ketu zhvilloi teorine e tij: “njerezit kane nje konflikt qe eshte lufta mes nen-vetedijes seksuale e agresive me mbrotjen e vetedijeshme ndaj saj” Ne 1900 librin i tij “Interpretimi i Endrrave” analizon duke u bazuar tek deshirat e eksperiencat. Nga 1902-38 ishte Profesor i Neuropatologjise ne Universitetin e Vienes, megjithese establishmenti mjeksor s'pranonte

36

teorite e tij, krijoi nje grup ndjekesish. Nje nga perkrahesit e afert Carl Jung, krijoi Shoqaten e Psikoanalisteve e me pas u prish me Frojdin, duke zhvilluar teorite e veta. Pas L1B, Frojdi ju largua punes klinike dhe me teper u mor me aplikimin e teorive te tij ne histori, art, letersi dhe antropologji.

Ne 1923 publikoi “Ego dhe Id” qe sugjeron nje model te ri strukturor te mendjes, i ndare ne “Ego, Superego dhe Id.” Ne 1933 Nazistet djegin ne menyre publike veprat e Frojdit, ne 1938 pasi aneksuan Austrine, Frojdi arrin ne Londer se bashku me te shoqen dhe vajzen Ana. Ai qe diagnostikuar me kancer te nofulles qe ne 1923 dhe pati kalur nen 30 operacione. Vdiq ne 23 Shtator 1939. Duhet thene se ne bote teorite e tij shpejt u zevendesuan nga vitet 50-60-te nga Albert Ellis dhe te tjeret por akoma ka qe besojne e praktikojne keto metoda tashme te hedhura poshte nga shume praktikante te fushes.

Karl Landsteiner (1868 - 1943) Studion mjeksi e diplomohet ne vitin 1891, me pas vazhdon eksperiencen ne Wurzburg e Munih. Kthehet ne Viene si asistent i Anatomise Patologjike dhe punon me Profesorin A. Weichselbaum, qe kishte zbuluar shkaktarin e mengjitit bakterial e bashke me Fraenckel pati zbuluar pneumokokun. Megjithe kritikat, profesori e inkurajon te punoje me fiziologjine patologjike sesa anatomine patologjike.

Ne 1919 publikon fakte te reja ne imunologine e sifilisit, qe i quajti haptens.

La kontribute thelbesore ne kuptimin tone per hemoglobinurine parokzismale. Ne Institutin Pasteur me Flexner e Lewis, vune bazat ne gjetjen e shkaktarit dhe imunologjine e poliomielitit. Por puna e tij, pa dyshim, do mbahet mend per zbulimin e 1901-it, ne grupet e gjakut per te cilen mori cmimin Nobel ne Mjeksi ne 1930-en. Ne 1875-en Landois pati raportuar se kur njeriut i jepen transfuzione gjaku nga kafshet, trupat e huaja te gjakut jane “thyer e perplasur” ne enet e gjakut te njeriut kemi leshim te hemoglobines.

Ne 1901-03 Landsteiner tha nje reaksion i

ngjashem ndodh dhe kur gjaku i njeriut futet te nje njeri tjeter, shkakton shok, jaundice e hemoglobinuri, njesoj si heret e tjera.

Sugjerimet e tij u lane ne harrese, deri kur me 1909 klasifikoi grupet e gjakut ne A, B, AB, dhe O, dhe provoi se transfuzioni ne mes grupeve A e B

nuk ka shkaterrim te qelizave te gjakut, katastrofa ndodh vetem ne rastet kur jepet gjak nga nje grup tjeter. Duke mos pare te ardhme ne Austri niset ne Hage e me pas ne Institutin Rockefeller ne New York. Bashke me Wiener e Levine arriten te zbulojne faktorin Rezus (Rh) ne gjak, qe lidh gjakun e njeriut me gjakun e majmunit rezus. Merita e tij qendron ne futjen e kimise te serologjia, studimet per antigjenet, antitrupat dhe faktoret imunologjike ne gjak. Ne 24 Qershor 1943, i ra infarkt me pipete ne dore ne laborator, vdes dy dite me pas.

Ernst Moro (1874 - 1951) diplomohet ne Graz te Austrise me 1899 dhe punon si asistant i Theodor Escherich (bakteria Escherichia coli eshte zbuluar nga ai) ne kliniken pediatrike te Vienes deri ne 1902. Ne 1911 emerohet profesor i jashtezakonshem dhe i zakonshem ne 1919, ne Heiderberg. Moro provoi se gjaku i femijeve te ushqyer me qumesht gjiri kishte efekt me te forte baktericid sesa i femijeve te ushqyer “me qumesht nga shishja” Ai futi termat “tri-simestri i I-re” dhe “pranvera biologjike” ishte i pari qe izoloi laktobacilin acidofil (Lactobacillus acidophilus) qe eshte i rendesishem ne zorret e femijes dhe produktet e qumeshtit. Po ashtu futi dieten e molleve te pagatuara e supen e karrotes ne trajtimin e diarrese te femijet. Provoi sterilitetin e zorres se holle ne organizmin e shendetshem.

Ne vitin 1936 pasi erdhen ne fuqi Nazistet jep doreheqjen nga Universiteti i Heidelberg-ut per “arsye shendetesore” Motivi i vertete ishte gruaja e tij me origjine hebre. Sot kemi testin Moro, reaksionin subkutan te tuberkulines.

Qumeshtin Moro, formula " qumesht me yndyren e plote, 3% miell, 5% gjalpe dhe 5-7% sheqerna." Supa a Karrotave Moro, u pa se ulte diarrene ne 1908-en me 50% Nje studim te 2002 ne Gjermani zbuloi qe kjo mund te ule aderencen e agjenteve bakteriale ne muret mukozale te zorreve, ndersa ne 2009-en doli se kjo kuron diarrene dhe nga bakteriet antibiotiko-rezistente. ***

38

4 Gjigante te Mjekesise Hungareze - Semmelweis, Bárány, SzentGyörgyi, Selye.

Ignaz Semmelweis (1818 - 1865) mjek i famshem Hungarez me orgjine Gjermane. Ne kohen e tij “teoria mikrobiale” ish e panjohur per mjeksine.

Shume gra vdisnin gjate lindjes nga ethet puerperale. Doktor Semmelweis punonte ne nje, nga dy klinikat Vjeneze. Keto ishin maternitete falas ku lindnin femijet. Njera kishte mjeke, tjetra vetem mami (infermiere) Vdekshmeria tek spitali i mjekeve ishte 3-4x me e larte. Semmelweis studoi me kujdese pa se e vetmja diference ishte se mamite lanin duart rregullisht.

Mjeket shpesh duke pritur oret e lindjes, shpenzonin kohen ne morg duke bere autopsi e vinin pa lare duart. Ai kerkoi qe mjeket ti lanin duart me solucion te klorinuar gelqereje, keshtu u ul vdekshmeria foshnjore.

Publikimi i ketyre fakteve u prit me tallje nga bota mjeksore e Kontinentit Europian. Shpesh nuk i jepnin postin akademik e detyrohet te lere Vjene pa u pershendetur me njeri. Problemi i tij qendronte se konkluzionet ishin te sakta por s'mund ta vertetonte shkakun. Kalon ne depresion te rende nervor, dhe e mbyllin azil. Mund te kete pasur Alzheimer ose sifiliz kete se dime. Rrihet rende nga rojet dhe vdes dy jave me pas nga plaget.

Puna e tij u pranua vetem pas vdekjes. Shkenca sot ka nje koncept te quajtur "Refleksi Semmelweis" si metafore per tendencen qe mundohet te hedh poshte zbulime te reja qe kundershtojne normat, besimet e rregullat e kohes.

Robert Bárány (1876 - 1936) Cmim Nobel per “punen ne fiziologjine dhe patologjine e aparatit vestibular” Qe femije vuan nga tuberkulozi e kjo e la me demtime permanente te kockave ne zonen e gjurit; mendohet kjo e shtyu ne mjeksi. Pasi mbaron studimet ne Vjene, fillon te studionte problemet neurologjike. Me pas vazhdon teorite e Flourens, Purkinje, Mach, Breuer e te tjereve duke qartesuar fiz-patologjine e aparatit vestibular tek njerezit. Lajmi e zuri Barany-n kur ishte rob lufte ne kampet Ruse.

Si kirurg civil ai u atashua me ushtrine Austro-Hungareze, duke kuruar ushtaret e plagosur dhe vazhduar studimet ne korrelacionin e aparatit vestibular, cerebellumit dhe aparatit muskular. Princi Karl i Suedise personalisht nderhyn nepermjet Kryqit te Kuq, ta lironin nga burgu ne 1916-ten. Mori cmimin Nobel nga Mbreti i Suedise. Barany ka studiuar reumatizmen muskulare. Vazhdoi pune dhe kur i ra hemoragjise cerebrale, duke punuar me paralize. Djali, Ernst Barany u be profesor i mjeksise ne Universitetin e Upsala. Djali i tij {nipi} eshte profesor i fizikes ne Uni. e Stokholmit, president i Shoqates te Fizikanteve Suedeze e sherben ne Komitetin Nobel per Cmimin e Fizikes.

Albert Szent-Györgyi von Nagyrápolt (1893 - 1986) Cmim Nobel per “zbulimet ne lidhje me procesin biologjik ne reference te Vit. C e katalizes se acidit fumarik." Alberti sherbeu ne L1B duke luftuar ne frontin Italian e ate Rus, merr dekorate per trimeri te larte dhe lirohet nga ushtria pas nje plage me 1917-en. Mbaron studimet ne Budapest dhe vazhdon me pas ne Prage, Berlin e Hamburg, ne Institutin per Semundjet Tropikale. Ne fillim u mor me studimin e kimise se respiracionit qelizor, dhe vazhdoi pune ne Cambridge e ne SHBA, ku izoloi acidin askorbik nga gjendrat suprarenale.

Kur kthehet ne Hungari regjistron vetite anti-skorbutike te acidit askorbik e zbuloi se “speci i kuq” (paprika e famshme Hungareze) ishte e pasur ne Vit C. Studimet e tij ne oksidimin biologjik cuan te njohja e funksionit katalitik te C4-acidi dikarboksilik, zbulimin e flavines, e flavone (vit P) Eshte marre me kerkime ne muskulature, e shume shpejt zbuloi proteinat: aktine e myozine. Ketu u hodh baza ne zbulimet e mevonshme te mjeksise. Po ashtu ka studiuar energjine, rritjen e potencialin e mebranes qelizore dhe

40

funksionin hormonal te gjendres timus (thymus) János (Hans) Selye (1907 - 1982) Mjek, endokrinolog, pioner i studimeve ne stres. Nena e tij ishte Austriake ndersa babai mjek ushtarak Hungarez.

Familja u zhvendos ne Komaron (quhet Komarno, ne aneksimin Cek e Sllovak pas L1B) dhe shkollohet aty. Student ne vitin e II-te mjeksi fillon teorine e tij te famshme te stresit dhe aftesine e njerezve per ta perballuar ate. Zbuloi se shume paciente me semundje te ndryshme, manifestonin simptoma te ngjashme, per te cilat quan shkaktar mundesine e trupit te tyre per t’ju pergjigjur stresit qe sjell semundja. Kete koleksion simptomash e quajti GAS (general adaptations syndrome) sindromi i adaptimit te pergjithshem. Ka shkruar 30 libra gjate jetes e mbi 1500 artikuj per stresin dhe problemet qe lidhen me te. “Stresi i jetes” ne 1956. Aq impresive ishin zbulimet e tij, sa i jane referuar si “Anjshtanji i Mjekise” Ka qene drejtues i Institutit te Mjeksise Eksperimentale e Kirurgjise ne Universitetin e Montreal-it nga 1946-1976. Themeloi Insitutin Nderkombetar te Stresit ne 1977. Me shume se kushtdo tjeter, Seyle demonstroi rolin e pergjigjes emocionale te njeriut gjate jetes se tij: “Njeriu nuk duhet ta evitoje stresin me shume se ai duhet ti largohet dashurise, ushqimit dhe ushtrimeve fizike” *** 4 Gjigante te Mjekesise Kandaeze – Osler, Bethyne, Banting, Gingras

Sir William Osler (1849 - 1919) shkrimtar, historian, bibliofil, mesues, shakazhi, filozof e sigurisht mjek; konsiderohet nga figurat me influenciale ne historine e mjeksise. Mjeku me i famshem i botes Anglisht-folese ne kohen e tij, ne bazat qe hodhi per gjenerata mjekesh. Pervecse nje nga profesoret e pare ne spitale, inovator ne trajtimin e smundjeve dhe manazhimit te kurimeve te pacienteve, kontributi me i madh i Dr. Osler ngelet kembengulja e tij qe studentet e mjeksise te mesojne duke folur me pacientet dhe themelimi i “medical residency” Kjo ide u perhap ne te gjithe vendet Anglisht-folese, e akoma ka ngelur ne spitalet universitare. Keshtu mjeket ne tranjim, specializohen dhe kane eksperienca direkte me semundjet dhe spitalin. Ka thene: “Ai qe studion mjeksi pa libra po del ne det pa vela por ai qe studion mjeksi pa paciente nuk po shkon fare ne det” Per mjeket kuota e tij me e njohur ngelet: “Degjoni pacientin ai po ju tregon ju diagnozen” duke theksuar rendesine e metodes se anamnezes, per ta marre ate me kujdes. Puna e tij me e famshme “Praktika dhe Parimet e Mjeksise” ka qene ne print deri ne vitin 2001. Per “Kanunin Mjeksor te Avicenes” ka thene se “eshte Bibla e botes mjeksore per nje kohe me te gjate se cdo punim tjeter” Mjeksia moderne e ka ne shume terma: Shenja Oslerit – nga arterioskleroza kemi tension te larte sistolik te gjakut Nyjet e Oslerit - nodula te ngritura ne maje te gishtave te duarve dhe kembeve, nje vaskulit autoimun qe sugjeron endokarditin bakterial subakut. Jane te dhimbshme.

Semundja Rendu-Osler-Weber (telangjiektasia hereditare hemorragjike) - nje sindrome e keq-formimeve vaskulare ne lekure, ne hunde, mukozen e gojes, ne mushkeri e kudo.

Semundja Osler-Vaquez – e njohur dhe si Policytemia Vera.

Sindromi Osler-Libman-Sacks - nje tip endokarditi atipik, verrukoz, jo-bakterial, valvular dhe mural. Ne stadin final te lupusit eritrematoz.

Filaria Osler – nje parazit nematod.

Manovra Osler - hipertension i rreme. Pacienti ka arterie radiale palpative por jo me puls dhe sfigmomanometri (fasha) fryhet me lart se presioni sistolik, duke thene se ka shenjen Osler.

Ligji Osler - qe thote, nje difekt neurologjik duhet te jete i lidhur me nje lezion specifik.

Sindroma Osler - dhimbje te perseritura kolike, me rrezatim me shpine, me

42 rrenqethje te ftohta dhe temperature nga prezenca e divertikulumit te Vater-it, kur kemi nje gur ne temth me te madh sesa vrima/tubi.

Triada Osler - shoqerimi i pneumonise, endokarditit dhe meningjitit.

Sfrianura Osleri (sphryanura) – krimb nematod qe gjindet tek velezat e ca zvarranikeve.

Henry Norman Bethune (1890 - 1939) kirurg, inovator e aktivist politik.

Merr pjese ne Marinen Mbreterore dhe specializohet ne Britani, me pas hap klinike private ne Detroit, Michigan. Kontakton tuberkulozin ne 1926-en, si rezultat i dedikon veten pacienteve me kete semundje dhe kirurgjise torakale. Nga 1926 - 1936 zbuloi apo permiresi 12 instrumenta kirurgjikale, disa jane dhe sot ne perdorim. Ka bere 14 artikuj per inovacionet ne kirurgjine e toraksit. Propozoi reforma ne shendetin publik dhe sherbimin mjeksor te Kanadase. Pas nje vizite ne Bashkimin Sovjetik ne 1935, hyn ne Partine Komuniste. Keto ide e cojne ne Luften Civile ne Spanje ne 1936. Atje organizon “transfuzionet e gjakut ne frontin e luftes” kjo eshte hera e I-re qe ndodh ne histori! She e perhapi ne nje gjatesi permbi 1000 km. Ne 1937-en kthehet ne Kanada, ku lexon se forcat Kineze po luftojne pushtuesit Japoneze dhe niset per ne Kine ne 1938. Adopton ceshtjen e Kinezeve si te tijen, me nje devocion rralle te pare dhe tek misionaret punonte dite e nate duke operuar ushtaret e plagosur. Ka pasur raste qe nuk ka lene tavolin operatore per 48 ore, me bombat Japoneze duke shperthyer ne oborrin “e spitalit” [themi keshtu se ishin shtepi te thjeshta me balte] I vetmi mjek i huaj qe ndihmoi, shpesh pa ilace e ne kushte te veshtira. Gjate nje operacioni prek gishtin me bisturi, e injoron plagen dhe vazhdon punen. Ne disa dite gishti i injektohet, me pas dora dhe krahu i perfshihet nga gangrena duke i shkaktuar vdekjen nga septicemia ne gjak. Mao Ce Dun shkruan nje ese “Ne kujtim te Betun-it” Ne revolucionit kulturor Kinez ka qene 1 nder 3 materialet e detyrueshem. Emri i Bethune dhe sot ne Kine eshte sinonim i Kanadase. Ne liber qe e kam lexuar ne femijeri (nga Ted Allen e Sidney Gordon) biografi e Dr. Bethune, ne orgjinal ishte

“The

Scalpel, The Sword” ne gjuhen tone ishte perkthyer si: DOKTORI i TRE KONTINENTEVE.

Sir Frederick Banting (1891 - 1941) nje nga heronjte me te famshem te shekullit XX-te. Ne fakultetin e mjeksise ka qene shoke i klases me Norman Bethune. Pasi mbarimit te shkolles ne 1916-en donte te merrte pjese ne L2B, meqe kishte syte e dobet dy here e refuzuan. Provon perseri, dhe pranohet ne Korpusin Mjeksor te Armates Kanadeze. Shtator 1918, plagoset ne kofshe nga nje predhe Gjermane, injoron plagen dhe vazhdon kujdesin per te semuret e tjere. Per kurajo ne lufte merr Kryqin Ushtarak. Ne 1920 fillon te praktikoje mjeksi ne London, Ontario. Me pak paciente, pa para e nje te dashur qe kercenonte se do ikte, filloi pune part-time si lektor ne kirurgji. Ne naten e 31 Tetorit, 1920 lexon dicka ne nje reviste mjeksore e ulet te shkruaje idene per kerkim shkencor. “Si te izolonte sekrecionin e brendshem te pankreasit” Shkon ne Toronto e bisedon me Profesorin e Fiziologjise J.J.R. Macleod. Vitin tjeter Universiteti i jep leje per kete projekt, dhe nje asistent qe sapo kishte mbaruar shkollen, Charles Best. Per muaj me rradhe s’po arrihej gje. Derisa ekstrakti te cilin ai me vone e quan insuline, uli nivelin e sheqerit ne gjak tek qente diabetike. Ne dimrin e 1921 deklaruan rezultatin. Janar 23, 1922, Dr Banting e Dr Best injektojne nje diabetik 14 vjecar qe po vdiste. Pacienti e merr veten dhe kjo ishte prove se grupi i Torontos kishte bere nje zbulim te jashtezakonshem ne fushen e mjeksise. Si rezultat Dr Banting emerohet Profesori i pare i Kanadase ne kerkimet mjeksore. Ne moshen 32 vjecare, behet njeriu me i famshem i Kanadase, marre qindra e mijera letra nga diabetiket e te gjithe botes. Ne L2B Banting afroi kontributin e tij ne kerkimet ushtarake e projektet topsecret ne “luften bakteriale” per forcat Kanadeze. Gjate nje udhetimi sekret ne Britani aeroplani i tij rrezohet ne Newfoundland e vdes ne vend, ne vitin 1941. Cmim Nobel per Fiziologji e mori ne 1923.

4. Dr. Gustave Gingras (1918-1996) Nje nga emrat me te medhenj te mjeksise Kanadeze. Njerezit e kane quajtur “Ambasadori per Handikapatet” Puna e tij me paraplegjiket ne Spitalin e Veteraneve ne Montreal, me Kryqin e Kyq dhe Kombet e Bashkuara; eshte e vecante nga dedikimi dhe rrezatimi ne kete fushe. Jo vetem si mjek por dhe si humanist, ai ka lobuar qeverite per legjislacion dhe te drejtat e njerezve me aftesi se kufizuar, qe nga

44

punesimi deri tek shkollimi i femijeve. Ka kordinuar trajtimin e polios ne Kanada dhe dhene ndihmen e tij te cmuar ne shume vende. Kur filloi bumi i naftes ne Venezuela dhe shtohen aksidentet; kush do thirrej? Dr. Gingras.

Njesoj ne Brazil. Ne Argjentine. Ne Kili. Ne Bolivi. Ne Kolumbi. Doktor Gingras shqyrtonte nevojat e tyre per rehabilimin e te aksidentuarave dhe te semureve, dhe ndihmonte me progamet e duhura. Marok 1959. Nje semundje misterioze paraqitet ne qytetin e Meknes, shpejt zbulohet se paraliza qe kishte perfshire mbi 10.000 persona, kishte ardhur se vaji motorik u shit si vaj gatimi. Shoqata e Kryqit te Kyq Nderkombetar dhe Organizata Boterore e Shendetesise, kontaktojne Dr. Gingras. Nuk kishte kure per kete, vecse te ri-tranjoje muskujt e demtuar. Mjeku i palodhur kordinon nje grup profesionistesh nga 21 shtete. Ne fund u arrit qe 8.000 paciente te sherohen plotesisht.

Jo me kot filluam kete rubrike per

gjigantet e zbulimeve te “mjeket klinike” shkruajme per persona qe kane bere epoke ne mjeksi. Puna dhe sakrificat e tyre, kane ndikuar qytete, shtete e boten mbare. Ne 1962 Dr. Gingras gjindet ne Kamerun, ku hap qendra trajtimi dhe rahabilitimi sipas metodes se tij. Ka marre plot cmime e eshte nderuar e respektuar ne vendin e tij dhe ne bote. Ne fund te jetes e kapi nje semundje neurologjike degjenerative, dhe vete praktikoi ate qe u mesonte te tjereve: “Kurre mos u dorezo, fokusohu ne aftesite qe te kane ngelur se sa ne ato qe ke humbur!” ***

4 Mjeke te Djallit | Shipman, Ishii, Clauberg, Mengele

4. Harold Shipman eshte i vetmi mjek ne historine e Britanise qe eshte shpallur fajtor per vrasjen e pacienteve te tij. Ka pasur mjeke qe kane bere krime personale por jo vrases pacientesh! Disa thone qe eshte vrasesi serial me i njohur ne histori. Denimin e ka marre per vrasjen e 218 personave por numri mendohet te jete dyfish me i larte sepse ca viktima nuk identifikoheshin dot. Ne 1974 behet mjek familje ne West Yorkshire, nje vit me pas kapet duke falsifikuar receta per petidine, per perdorim vetiak. Me kohen, shume nga pacientet e tij po vdisnin. Zakonisht pas nje infeksioni me diamorfine (diamophine) Doktori firmoste shume forma per kremimim e trupave. Po ashtu u denua per falsifikim te testamentit te nje pacienti.

Shipman u cua ne burg per 4 vjet, me 13 Janar te 2004, vari veten ne qeli.

3. Shiro Ishii ka qene nje mikrobiolog dhe mjek Japonez. Kapiteni i pergjithshem i Grupit 731 (Unit 731) grup i “luftes biologjike” ne luften Sino-Japoneze. Ne shkolle pati rezultate ekcelente, pas saj e stacionojne ne spitalin e Armates se I-re ne Tokio. Ne 1942, Ishii filloi te testonte “luften mikrobiale” ne roberit Kineze te luftes e tek popullata civile. Ne disa raste i ka perdorur ne fushe-beteje. Sido te jete, Ishii, keto eksperimente i beri me vetedije, mendohet se 00-000 njerez vdiqen nga ekspozimi ndaj antraksit, koleres, murtajes (plaga bubonike) e semundjeve te tjera. Po ashtu ka bere eksperimente me abortet e forcuara, infarktet e stimuluara, hemorragjite cerebrale, hipotermine e gangrenen; deri viviseksione ne njerez.

46

2. Carl Clauberg eshte njeri nga shume mjeke qe bene eksperimente ne kampet e shfarosjes ne mase, vecanerisht ne Auschwitz. Pasi arriti rankun e shefit te mjekve dhe studioi gjinekologji, u be profesor i gjinekologjise ne Universitetin e Königsberg. Ne 1933 behet anetar i Partise Naziste. Ne 1942 i sugjeron Himmler-it eksperimente per sterilizimin masiv te grave.

Himmler pranoi dhe i jep bllokun ne 10 ne kamp. Clauberg ishte i deshperuar te gjente nje rruge te lehte dhe te lire per ti sterilizuar femrat.

Shume here perdori acid duke e injektur direkt ne mitren e femrave te burgosura, te cilave ju demtuan ovaret dhe u hoqen per tu percjellur per studime ne Berlin. Nganjehere pacientet vriteshin vetem tu behej autopia.

Thuhet se 300 gra jane eksperimentuar ne kete forme. Me ne fund ai arrestohet, lirohet, e arrestohet serish. Vdiq para se te fillonte gjyqi.

1. Josef Mengele si oficier i Gestapos por dhe mjek, ndoshta eshte me i njohuri nga “mjeket-e-djallit” Eshte quajtur “Engjelli i Vdekjes” dhe “Djalli i Bukur” Mengele ka qene mjeku pergjegjes qe vendoste se cilet te burgosur do mbaheshin per pune te detyruar, dhe kush ishte i pazoti te punonte, qe me pas do vritej. Jo vetem Mengele vendosi fatin e milionave por ai njihet dhe per eksperiemente ne njerez. Ne Auschwitz, Mengele ishte shume i interesuar per faktorin hereditare dhe shpesh beri eksperimente tek binjaket uni-ovulare. Eshte marre me eksperimente per te ndryshuar ngjyren e syve, duke ju injektuar direkt ngjyra ne irisin e syrit te burgosurve, duke prere gjymtyre e munduar ti ri-bashkonte ato, dhe pati sterilizuar femrat. Zhduket pas L2B. Megjithese pati shume raportime se "u pa ketu dhe aty" [me shume ne Ameriken Latine] zyrtarisht nuk dihet fati i tij.

***

Hipokrati, Galeni, Ibn Sina (Avicena) & Paracelcus

Hipokrati(460 p.e.s. - 375 p.e.s.) ishte mjek i njohur i historisë së lashtë greke i cili njihet nga të gjithë si ‘’Babai i Mjekësisë’’. Thuhet se ishte pasardhësi i 20-të i gjeneratës së Asklipit (djalit të Apolonit), i cili më vonë u quajt zot dhe mbrojtës i artit të mjekësisë. Mesuesi i pare i Hipokratit ishte i ati (Heraklidi) i cili ishte mjek ne profesion . Sipas biografisë së Hipokratit thuhet se i përkiste asaj kategorie te njerezve të cilët kishin udhëtuar shumë në jetën e tyre. Duke udhetuar ai kishte vene re dallimin e shendetit te banoreve te vendeve te ndryshme dhe shkroi librin e pare mbi ekologjine i cili titullohej "Disa ujra,mjedise dhe vende". Konsiderohet si themelues i mjekesise klinike ne Greqine e Vjeter. Ai largoi predikimet fetare nga mjekesia si dhe permblodhi te gjitha te dhenat mjekesore te asaj kohe .Ishte nder te paret qe u perpoq te bente klasifikimin e formave farmaceutike

duke

hedhur

bazat

teorike

per

pergatitjen

e

medikamenteve.Perdori shume bime te ndryshme ku me kryesoret ishin Shtogu,Tatulla, Ricini, Bajamet etj. Njeriu i parë që klasifikoi me sistem të dhënat e mjekësisë dhe themeloi metodën trajtuese të sëmundjeve të ndryshme. Kategorizoi semundjet ne akute, kronike, endemike,epidemike dhe futi ne perdorim termat mjekesore si ‘’relaps’’, ’’paroksizem’’, ’’konvaleshence’’ etj. Me emrin e tij lidhen edhe disa terma mjekesore sic jane ‘Facies Hipocratica’ (e zbehte, me tipare te mprehta,sy te futur thelle ne orbite,buze te thara,hunde te mprehte,e mbuluar me djerse ne balle).E verejtur me shpesh ne ’abdomen akut’.Permenden gjithashtu ‘gishtat e Hipokratit’ nje shenje diagnostike kryesore ne semundjet kronike pulmonare,

kancerin pulmonar apo semundjet cianotike kardiake.

Progreset e Hipokratit ndihmuan në parandalimin e shumë sëmundjeve duke e rikthyer organizmin në gjendjen e mëparëshme shëndetësore. Ishte nder te paret qe ndimuan qe te fashitej edhe Vdekja e Zeze(murtaja) me keshillat e tij mbi higjenen personale.Qëllimi kryesor i tij ishte përmirësimi i cilësisë së jetës dhe shtimi i jetëgjatësisë. Hipokrati pershkruhej si nje njeri modest dhe fjalëpak. Ishte i talentuar, korrekt, i ndershem dhe i matur. Dy thëniet më të rëndësishme të tij mbeten:

48

‘Nëse shëndeti mungon, çdo send a pasuri s’ka asnje vlerë’ dhe ‘Natyra nuk toleron asgjë të ekzagjeruar’. Vlen per tu permendur mbi te gjitha ‘Betimi i Hipokratit’. Parimet e larta etike që gjenden në këtë betim ende udhëheqin profesionin e mjekut.

Klaudio Galeni (129-199) ishte nje fizikant,kirurg dhe filozof i lindur ne nje familje greke arkitektesh i cili ka dhene nje kontribut te madh ne disa disiplina shkencore duke perfshire anatomine, fiziologjine, farmakologjine, neurologjine.Pas studimeve te tij ne Alexandri kthehet ne Pergamum tashme si nje fizikant ne nje shkolle gladiatoresh.Me162transferohet perfundimisht ne Rome .Permendet nje kontribut i tij i larte ne fushen e farmacise.Ai arriti te selexiononte te gjithe punen e bere nga paraardhesit e tij dhe shkroi mbi 300 vepra mjekesore ku ne 16 prej te cilave ai pershkroi pergatitjen e medikamenteve.Galeni eshte quajtur ‘’Babai i Farmacise’’ sepse parimet dhe teorite e tij kane gezuar nje popullaritet te madh deri ne shekullin e XVI.Me emrin ‘’Preparatet Galenike’’ kemi te bejme me preparatet qe perfitohen nga lenda e pare bimore,shtazore e minerale, ne shumicen e rasteve me anen e operacioneve mekanike ne forme te percaktuar. Ne vendet e qyteteruara te asaj kohe,shekujt qe pasuan pas vdekjes se Galenit karakterizohen nga nje renie e thexuar ne fushen e farmacise,sepse krishterimi u be feja mbizoteruese dhe u quajt si mjet i sigurte per mjekimin e semundjeve te ndryshme. Veprat e tij bazohen ne teorine e patologjise humoriale te Hipokratit ku barnat ndahen ne kater grupe kryesore, te ngrohta, te ftohta, te thata, te njoma.Midis kater lengjeve themelore te organizmit ekziston nje gjendje harmonie ( gjaku- flegmatemthi- temthi i verdhe).Semundja shfaqet kur prishet baraspesha midis tyre dhe per ta rivendosur nevojitet ndihma e barnave.Ai e zhvilloi me tej kete teori. Galeni ne Alexandri kreu diseksionin e kadavrave per te rritur njohurite e tij mbi anatomine e trupit njerezor. Kurse ne Rome perdori kafshet si majmunet dhe derrat. Gjate eksperimenteve te tij provoi se truri komandonte trupin dhe arteriet permbanin ne brendesi te tyre gjak dhe jo ajer.Ai provoi gjithashtu qe anatomia e kafsheve ishte e ndryshme nga ajo e njerezve.

Përshkroi në mënyrë të detajuar dhe precize eshtrat e kafkës dhe të shtyllës kurrizore, si dhe sistemin muskular. Ka bërë prova shkencore në palcën e shtyllës kurrizore. Është i pari që e quajti Kancer sëmundjen e keqe të kancerit, duke e krahasuar atë me gaforren e detit.Galeni njihet gjithashtu edhe si nje filozof .Ai ishte i idese qe’ ’mjeku me i mire eshte gjithashtu nje filozof’’ te cilen e pasqyroi ne nje prej punimeve te tij.

Avicena (981-1036) Ebu Ali el-Husein ibn Abdullah Ibn Sina lindi në Afshan afër Buharës (Azia Qëndrore). Ai ishtë filozof, mjek, teolog, poet, politikan dhe përkthyes pers .Në moshën 17 vjeçare kuroi me sukses mbretin e Buharës, nga nje sëmundje nga e cila të gjithë fizikantët e tjere kishin hequr dorë. Si rrjedhoje mbreti e shperblen me perdorimin e biblotekës së pasur të tij. ‘’El-Kanun fi el-Tibb’’ (Kanuni i Mjekësisë) mbetet punimi me i mire i tij . Njihej si libri më autentik mjekësor . Për shkak të trajtimit sistematik, vleres thelbesore, Kanuni ua kalon të gjithë librave të kohës dhe qëndron suprem për gjashtë shekuj. Libri "El-Kanun fi el-Tibb" flet për mjekësinë e përgjithshme, drogat e ndryshme (706 lloje), sëmundjet që ndikojnë në të gjitha pjesët e trupit nga koka deri tek këmbët, në veçanti patologjinë.

Kanuni i Ibn Sinas përmban shumë zbulime anatomike të cilat edhe sot e

50

kesaj dite pranohen. Ibn Sina ishte shkenctari i parë qe paraqiti grafikun e syrit me pjesët e tij përbërëse. Gjithashtu ai ishte i pari që sugjeroi mjekimin e fistulës së gjendrave të lotit dhe prezentoi sondën (vegël për mjekim) për kanalin. Ai pohonte se lëvizjet muskulare janë të mundura për shkak të nervave të lidhura me to, si dhe perceptimi i dhimbjeve në muskuj gjithashtu është për shkak të nervave. Ndër kontributet e tij origjinale janë arritjet sikur njohja e natyrës infektuese të tuberkulozit, përhapja e sëmundjeve përmes ujrave të zeza, dhe ndërlidhja në mes psikologjisë dhe shëndetit. Ishte i pari që shpjegoi sëmundjen e meningitit dhe i dha kontribut të veçantë anatomisë, gjineokologjisë dhe shëndetit të fëmijëve.

Përcaktoi shenjat dalluese të gurit per te kuptuar nese gjendet në veshka apo në fshikëzën e urinës. Nga shekulli i dymbëdhjetë deri në atë te shtatëmbëdhjetë libri ka shërbyer si udhërrëfyes kryesor në shkencat mjekësore në perëndim. Dr. William Osler, autori i librit "Evolucioni i Shkencës Moderne" shkruan: " Kanuni ngeli si bibël mjekësie për kohë të gjatë më shumë sesa çdo punim tjetër." Veprat e tjera më të njohura të Avicenës janë : ‘’Libri i shërimit’’, ‘’Shkrime ‘’dhe një vepër e zhdukur e përbërë nga 28 000 pyetje.Nuk ka shume te dhena per vdekjen e tij por mendohet qe vdiq nga nje semundje e zorreve ne moshen 57 vjecare.

Paracelsus (1493-1541) emri i tij i plote eshte Theofrast de Hohenheim .Paracelsusi ishte një kimist ,fizikant,botanist,astrolog europian që jetoi në shekullin e XIV. I ati ishte mjek i njohur dhe me kulturë. Studjoi në universitete të ndryshme, në Gjermani, Francë e Itali. Shërbeu si mjek në ushtritë e shumë vendeve. Paracelsus synonte qe te shmangte sa më shumë operacionet kirurgjikale. Ai përpiqej qe nëpërmjet trajtimeve të ndryshme organizmi i njeriut ta përballonte vete shërimin e nje patologjie. Ai bëri avancime të mëdha në tabelën periodike të elementeve, si dhe avancime të tjera në botani dhe mjekesi. Paracelsusi njihet edhe si ‘’babai i toksiologjisë ‘’falë gjetjeve të tij se helmi në doza të vogla ishte në fakt i pa-dëmshëm dhe se çdo gjë në doza të mëdha ishte e dëmshme.

Ne nje prej veprave te tij shprehej “Vera mund të jetë ushqim, ilaç ose helm- është thjesht çështje dozash”. Ai i vuri emrin ‘zinkut’ pas kristaleve që ky i fundit formonte. Sipas tij detyra e mjekut ishte tu tregonte te sëmurëve se sa i dhimbseshin ata. Nëse dashuria do te ishte e forte, mjekimi do të japë fryte të mira. Ne te kundert , frytet e mjekimit do të jenë të krimbura. Ai i nxiste studentet per tu kthyer nga natyra dhe qe te realizonin njohjen permes vrojtimeve.Organizonte me ta ekskursione për te njohur bimët mjekësore. Paracelsusi thoshte qe te gjitha lëndinat ,fushat, kodrat e malet janë farmaci.Ai nderroi jete ne vitin 1541. Më vonë eshtrat iu vendosën nën monumentin që u ngrit në kujtim të tij në kishën e Shën-Sebastianit ne Salzburg.

MD, Maldina Shkjau Qershor 2015

Shenim: falenderoj Dr. Maldinen per 4 biot e figurave me siper, te cilat pasurojne materialet e ketij libri per historikun e mjekesise. (nga Autori)

52

Galeni, i fundmi i mjekeve madhore Greke |

Dhoma e Madhe per te Varferit, besohet se eshte vendi me i vjeter ne bote, qe sherben ne menyre te vazhdueshme si Spital. The Great Room of the Poor (La Grand' Chambre des Povres)

Kapitulli 3 Doktore – dhe - Shenjtore te Kishes Katolike Meshira

dhe

Dashuria

KristianeKur

i

thone

Krishtit

cilat

nga

komandamentet e zotit jane me te rendesishmet, ai pergjigjet: “duaje Zotit me gjithe zemer, me gjithe mend, e me gjithe shpirt” dhe “duaje komshiun po aq sa do dhe veten” Nje jurist e pyet Jezusin: Kush eshte komshiu im? Ai pergjigjet me Parabolen e Samaritanit te Mire* “… nje Hebre grabitet ne rruge, e rrahin dhe lene per te vdekur. Nje Samaritan po vinte drejt tij.

Megjithese Hebrenjte e Samaritanet ndanin se bashku token e Palestines nuk e shihnin njeri-tjetrin si komshinj, ne fakt urreheshin ne ekstrem. Kjo tradite mes dy rracash te ndryshme, vazhdonte per qindra vite. Samaritani ndaloi per te ndihmuar Hebreun e demtuar. Ja lidhi plaget dhe e ndihmoi te shkonte ne shtepine e tij. Luke 10:25-37 Samaritani i Mire (the Good Samaritan) Ky emertim ka ngelur per njerzit qe bejne akte bamiresie dhe ndihmojne te panjohurit ne nevoje

Mjeke Shenjtore Te Kishes Katolike. Doktoret qe u bene Shenjtore. Ne periudha te ndryshme, kisha katolike ka kanonizuar* mjeke nga shume vende te botes; duke u bazuar ne ndershmerine, kujdesin dhe perkushtimin e tyre ndaj te semureve dhe besimit fetar; si dhe te mrekullive qe u kane ndodhur pacienteve pas lutjeve nen emrin e tyre.

Jeta e ketyre mjekeve ka sherbyer si inspirim per komunitetin dhe Kristianet e tjere. Disa vdiqen si martire nen tortura dhe vuajtje ekstreme por nuk pranuan ta ndryshonin besimin. Keta doktore nuk duhen ngaterruar me Doktoret e kishes, nje titull nderi i dhene per prifterinjte e teologet, librat dhe mesimet e te cileve kane sherbyen per te studiuar doktrinen fetare. Nga shembujt ne vijim, do shohim raste te vecanta perkujdesi per te semuret dhe te varferit qe ne disa vende apo epoka kaluan ne vetemohim nga ana e mjekut. Keta MjekeShenjtore te besimit Katolik dhe kur jane perballur me kercenime ekzistenciale s’hoqen dore nga rruga e tyre dhe mesimet e J. Krishtit.

Ne nje kombim perfekt te dashurise per njeriun dhe pa paragjykime per statusin e tij social, Mjeket-Shenjtore bene gjithshka qe munden per t’jua lehtesuar pacienteve dhimbjet e trupit dhe te shpirtit.

Mundimi dhe dedikimi i tyre, ka hyre ne analet e historise dhe Kisha i ka ngritur ne nivelin me te larte duke i bere … Shenjtore. *Kanonizim, akti nepermjet te cilit nje person deklarohet Shenjtor nga kisha Katolike.

Shen Rafaeli, dita e perkujtimit me 29 Shtator. Ky eshte nje nder 4 arkangjelet qe rrine para fronit te Zotit. Emri Rafael, d.m.th “Zoti na Sheron Ne” Ne Testamentin e Vjeter, jepet Rafaeli duke mesuar Tobiah sesi te kuronte verbimin e te jatit. Pasi shume mjeke e kishin keqdiagnostikuar dhe gjendja e pacientit ishte bere akoma me e rende.

Shen Rafaeli eshte patroni shenjtor i te verberve, festimeve mes miqve, i udhetareve, i infermiereve si dhe i doktoreve.

Historik i Mjekesise Shen Luka - Evangjelisti, dita e perkujtimit me 18 Tetor. Doktor Grek, ka disa referenca fetare per te. Si ne rastin e nje gruaje me hemorragji per te cilen Shen Luka thote: ajo i ka harxhuar parate duke kerkuar keshilla nga shume mjeke por asnje se ka ndihmuar. Po ashtu ai ritregon shembullin e devocionit te Krishtit, ne parabolen e Samaritanit te Mire, njeriu qe ndihmon kedo, qofte dhe dike nga fiset me te cilat fisi i tij ka armiqesi. Shen Luka ka qene pro-jetes, ne shkrimet e tij ai i referohej embrionit si bebe, megjithese i palindur ai quhej i gjalle. Ne gospelen e tij kemi kete reference per mjekesine: “Doktor, shero vetveten!”

Shen Ursicinus, doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me 19 Qershor, vdes ne vitin 67. Mjeku nga Ravenna, denohet gjate persekutimeve nga perandori Neron (Nero) se ka qene Kristian Per pak kohe ishte duke e humbur besimin fetar por nepermjet Shen Vitalit gjen fuqi te reja dhe e pret vdekjen me qetesi.

Shen Aleksandri, doktor dhe martir i Lionit. Dita e perkujtimit me 2 Qershor, vdiq ne vitin 177. Ka lindur ne Phrygia por praktikoi mjekesine ne Gaul (Franca e sotme) aty ku konvertohet ne besimin Kristian. Njihej ne zone per “dashurine e tij ndaj zotit, dhe perhapjen e fese pa asnje frike” Ai arrestohet gjate persekutimeve nga perandori Markus Aurelius. Me pas inkurajon te burgosurit e tjere qe ishin te denuar me vdekje, te mos dorezohen gjate torturave. Shen Aleksandri

55

DBMI torturohet barbarisht dhe vritet se bashku me 47 Kristiane te tjere.

Shen Thalelaeus, doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me 20 Maj, vdes ne vitin 284. Ka qene nje mjek qe u vra se bashku me Shenjtoret Aleksander, Asterius dhe shoket e tyre. Djali i nje gjenerali Roman, ai fillon te quhet me epitetin “i Meshirshmi” sepse bente shume bamiresi tek te semuret e qytetit Anazarbus (ne Azine e Vogel) Vritet ne Aegea.

Pasi tentativat per ta mbytur ne uje deshtuan, e ekzekutojne duke ja prere koken.

Shen Pantaleoni, doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me 27 Korrik, vdes rreth vitit 300. Ai eshte nje nder Katermbedhjete Ndihmesit e Shenjte, qe u pergjigjen lutjeve te te semureve ne Gjermani dhe ne France. Nga Greqishtja, origjina e emrin Pantaleon d.m.th “i dashur dhe i kujdeshem me te gjithe” Ka qene nder mjeket me te mire te kohes, saqe vete perandori Maksimian, i cili i persekutonte Kristianet, e mori Pantaleonin si mjek personal. Ne keto rrethana megjithese i rritur si Kristian ai e humbi besimin fetar dhe u dha pas nje jete lluksi. Me pas nje mik besimtar e ndihmon te ri-kthehet te Kisha dhe qe atehere ai vendosi te ndihmoje te varferit. Te gjithe pasurine e tij e shperndau te njerezit ne nevoje dhe fitoi emer shume te mire. Por mjeket e tjere qe ishin bere xheloz nga suksesi i tij, kur moren vesh se ju ri-kthye besimit Kristian e shfrytezuan kete mundesi per ta persekutuar. Kur filluan arrestimet dhe presionet ne Nikomedia ne vitin 303, kete rradhe Pantaleoni refuzon te ndryshoje besimin dhe zgjedh vdekjen.

56

Historik i Mjekesise Eshte provuar 6 here per te vrare por deshtuan; me mbytje ne uje, zjarr dhe kafshe te egra. Ne fund ja prene koken. Arti e ka paraqitur Shen Pantaleonin duke mbajtur nje flakon me ilac, ose duke sheruar nje femije te semure, ose me duar mbi koke ne nje peme ulliri ku e kane gozhduar persekutuesit e tij. Se bashku me Shenjtet Rafael, Luke, Kozma dhe Damian ai eshte nje nga patronet Shenjt te mjekesise.

Lutjet ndaj tij behen nga te semuren me tuberkuloz dhe ato me semundje te tjera te mushkerive, po ashtu ai eshte patroni i beqareve dhe i viktimave te tortures.

Shen Kozmai dhe Shen Damiani (Cosmas & Damian) doktore dhe martire. Dita e perkujtimit me 27 Shtator, vdesin rreth vitit 300. Keta dy binjake jane mjeket qe kurre nuk pranuan pagese.

Ne Lindje

kujtohen me respekt si “te pa-paguarit� pasi ato refuzonin te merrnin para nga sherbimi qe ju benin pacienteve. Lindur ne Arabi dhe studiuar ne Siri, me nje bujari dhe besim te patundur Kristian, praktikuan mjekesine ne zonen e Cicilia (Tuqia e sotme). Reputacioni i tyre ne fund i demtoi. Arrestohen te paret ne kohen e persekutimeve kunder Kristianeve dhe torturohen barbarisht. Se bashku me tre vellezer te tjere ju priten kokat. Shume mrekulli u atribohen ketyre vellezerve mjeke. Sot konsiderohen si patronet e mjekeve dhe kirurgeve, si dhe te farmacisteve. Shen Kozmai, Shen Damiani dhe Shen Luka jane 3 mjeket shenjtore te cilet citohen ne kanunet e Meshes.

Shen Cirili dhe Shen Gjoni (Cyrus & John) doktore dhe martire nga Arabia dhe Aleksandria. Dita e perkujtimit me 31 Janar, vdesin ne 303.

Shen Cirili ose Sajrus, konveroi shume nga pacientet e tij ne Kristianizem. Ai dhe mjeku Arab - Gjoni, perkrahen Athanasine dhe tre vjazat e saj duke u dhene kurajo per te mos u dorezuar nen tortura dhe ta humbin besimin e tyre fetar. Por kapen qe te dy ne Canopus te Egjiptit dhe torturohen mizorisht. Ne fund i vrasin duke jua prere kokat.

57

DBMI

Shen Zenobi (Zenobius) doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me 30 Tetor. Se bashku me te motren martirizohen ne vitin 305. Shen Zenobi ka qene prift dhe mjek nga qyteti i Aegae, ne Azine e Vogel (Turqia moderne) qe ka praktikuar mjekesine ne Sidon (Palestina e sotme) Kapet te dy ne Antioch nga vala e persekutimeve anti-Kristiane te filluara nga perandori Diocletain. Motra e tij, e quajtur Zenobia, vritet se bashku me te.

Shen Diomedi nga Tarsus, doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me 16 Gusht, vdes ne vitin 350. Ky mjek predikonte shume Kristianizmin dhe martirizohet per besimin e tij.

Shen Cezari (Caesarius) doktor. Dita e perkujtimit me 25 Shkurt, vdes ne vitin 369. Ka vellain Shenjtor, Shen Gregorin e Nazianzus dhe eshte i biri i Shen Gregorit te Vjetrit. Shen Cezari studion filozofi dhe mjekesi ne Aleksandri te Egjiptit dhe me pas ne Konstandinopoje. Fama e tij ishte perhapur ne te gjitha vendet, keshtu behet mjeku personal ne oborrin e perandorit Julian Dezertorit. Quhej i tille, ose apostate, sepse kishte braktisur besimin fetar. Juliani tentoi disa here ta detyronte Cezarin te linte Kristianizmin duke braktisur besimin te Zoti.Nga presioni mjeku detyrohet te jape doreheqjen si zgjidhja e vetme, sesa te largohet nga feja e tij. Me pas ai i ka sherbuar perandorit Valens si mbikqyres i thesarit dhe mjek personal.

58

Historik i Mjekesise

Shen Samsoni (Samson) doktor, prift dhe babai i te varferve. Dita e perkujtimit me 27 Qershor, vdes ne vitin 530. E kane quajtur dhe Samson Ksenodokius “i mirepritshmi” per karakterin e tij te vecante dhe dashurine per te varferit. Filloi si mjek ne Konstandinopoje duke punuar dhe bere bamiresi per te gjithe. Me pas kthehet ne prift per tu marre me anen fizike dhe shpirterore te pacienteve te tij. Ai themeloi nje spital ne Hagia Sofia, te Konstandinopjes. Mbahet si “Babai i te Varferve” Shen Emiliani, doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me 6 Dhjetor, vdes ne vitin 484. Shen Emiliani torturohet dhe me pas vritet i martirizuar ne te njejten kohe me kusheriren e tij. Ky shenjtor ka qene mjek ne Afriken e Veriut, dhe se bashku me Shen Tertius ju eshte hequr lekura per se gjalli sepse ka refuzuar herezine e konvertimit te besimit te tyre. Kusherira i tij, Shen Dionisia me gjithe te birin, Shen Maxhorikus (Majoricus), ishin torturuar perpara dhe u dogjen te gjalle, duke vdekur ne agoni ne turren e druve.

Shen Guntramus, njihet dhe si Shen Contran, doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me 28 Mars, vdiq ne vitin 592. Ne vitin 561 behet mbreti i Orleansit dhe Burgundise. Kur gruaja i semuret rende dhe mjeku nuk po mundte ta sheronte, ajo insiston qe mjeku te vdese me te.

Guntramus urdheron qe ta vrasin. Me vone ai pendohet rende per gabimet e te shkuares dhe filloi te qeverise mbreterine e tij me dashuri dhe drejtesi. Prifterinjte i trajtonte shume mire dhe ndihmonte te varferit me shume bujari. Disa persona qe tentuan ta vrasin, jua fali

59

DBMI jeten. Me pas filloi te ndertoje kisha e manastire. Shen Guntramus eshte patroni i njerezve te divorcuar, vrasesve te penduar dhe gardianeve.

Shen Uilliam Firmatus (William) doktor dhe ambjentalist. Dita e perkujtimit me 24 Prill, vdiq ne vitin 1103. Ka qene hermit e pilgrim, mjek dhe prift ne Saint-Venance te Frances. Pasi i vjen nje vizion, ai dhuron te gjithe pasurine e tij tek te varferit. Shpenzoi pjesen e mbetur te jetes neper udhetime pilgrimazhi dhe duke jetuar si hermit. Shen Uilliami ka pasur marredhenie te ngushta me natyren dhe i donte kafshet e egra.

Shen Filip Benizi (Philp), doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me Gusht, vdiq ne vitin 1285. Ai ka lindur ne Firence dhe filloi te studioje mjekesi ne moshen 13 vjecare. Me pas futet ne Urdherin e Sherbyesve te Maries si nje kopshtar i thjeshte dhe punonjes i zakonshem, per te gjitha nevojat qe kishte ky urdher i sapo formuar. Por elokuenca dhe zgjuarsia e tij, shpejt sollen qe superioret t’ja njihnin vlerat duke e angzhuar me detyra te tjera. Ai luan rol primar ne themelimin e Urdherit te Trete te Sherbyesve te Maries. Ka qene keshilltar te shume Pape dhe respektohej si paqe-mbajtes ne nje kohe te turbullt per Italine.

Shen Antoni Marie Zakaria (Antony Mary Zaccarria) doktor. Dita e perkujtimit me 5 Korrik, vdes ne vitin 1539. Pasi mbaron studimet per

60

Historik i Mjekesise mjekesi ne Padua, ai kthehet te praktikoje ne Cremona. Shume shpejt mesoi se misioni i tij ishte te sheronte jo vetem trupin e njeriut por dhe te kujdesej per shpirtin e tij. Pa u shkeputur nga mjekesia fillon te studioje teologji dhe ofronte ndihme shpirterore te njerezit qe po vdisnin duke u sherbyer te gjitheve pa dallime. Me vone pranohet ne rradhet e prifterinjve dhe themelon nje urdher kishtar ne nder te Shen Paulit. Shen Antoni eshte nje nder personat qe u be shume i dobishem per kohen, duke vene ne dispozicion aftesite e tij mjekesore kur murtaja preku zonen e Milanos.

Shen Francis i Nagasakit, doktor dhe martir. Dita e perkujtimit me 5 Shkurt, vdiq ne 1597. Japonez nga Miyako, ai studion per mjekesi dhe me vone sherben si katekist ne ndihme te misionareve Franceskane.

Ne 5 Shkurt 1597 afer Nagasakit ndodhi nje masaker e pergjakshme kunder Kristianeve. Shen Francis dhe 26 Katolike arrestohen, torturohen dhe me pas kryqezohen per besimin e tyre. Keto shenjtore jane kanonizuar ne 1862 dhe njihen si “Martiret e Japonise�

Shen Martini (Martin De Porres) doktor dhe kirurg. Dita e perkujtimit me 5 Nentor, vdiq ne 1639. Jeta e ketij shenjtori kujtohet nga e gjithe kisha Katolike per modestine e tij ekstreme, dashurine dhe bujarine ndaj te varferve, si dhe besimin e patundur qe ai kishte te Zoti. Ky femije i paligjshem mulat, lindur jashte martese ne Lima te Peruse, ka qene djali i nje kaloresi Spanjoll dhe i nje skllaveje te liruar me vone.

61

DBMI Shen Martini rritet ne varferi te plote dhe ndjen percmimim e shtresave te tjera qe i shikonin me perbuzje njerezit me origjinen e tij.

Ne moshen 12 vjecare fillon te punoje per nje berber, te cilet ne ate kohe pervec qethjes se flokeve benin kirurgji te vogla dhe dentistri.

Aftesite e Shen Martinit ne mjekesi ben qe shume shpejt te marre fame dhe njerezit te kerkojne ndihmen e tij. Ai drejtonte nje infermieri dhe ka qene nder iniciatoret e themelimit te nje spitali. Shume mrekulli i jane atribuar ketij individi me zemer te rralle, qe megjithe veshtiresite e jashtezakonshme ne jeten personale, me pas ja dedikoi veten kurimit fizik dhe sherbimit shpirteror te pacienteve te tij pa asnje lloj dallimi dhe preference.

Shen Rene (Rene Goupil) doktor dhe martir i Amerikes Veriore.

Patroni Shenjt i Anesteziologeve. Dita e perkujtimit me 26 Shtator, vdiq ne 1642. Ne martiret e Amerikes se Veriut njihen prifterinjte Jezuite, Shen Isaku dhe Shen Gjoni (Isaac Jogues & John de Brebeuf) dhe mes miqve te tyre qe vuajten shume per besimin e tyre fetar ka qene dhe Rene Goupil. Ai tentoi me gjithe shpirt te behej Jezuit por shendeti i dobet e beri te terhiqet. Pastaj studion per kirurgji dhe arriti ne Kanada, ku ofron sherbimet e tij te misionaret. Ne 1642 zona e tij po kalonte nje periudhe shume te veshtire; bujqesia nuk prodhoi asgje, te semuret po braktiseshin dhe nuk kishte as rroba per popullaten. Nje ekspedite me ne krye Shen Isakun niset per te marre ndihma ne Kuebec (Quebec) pasi arriten aty, filluan te sistemojne furnizimet dhe te benin pergatitjet per tu kthyer ne shtepi. Gjate rruges se kthimit bien ne priten e nje prej fiseve me agresive Indiane (Iroquois) Keqtrajtimi dhe torturat qe kaluan keta Kristiane jane nder me brutalet ne histori. Dhunohen dhe rrihen, u shkulen floket dhe mjekrrat, ju hiqen thonjte dhe agresoret jua kepusin me dhembe te gjitha majat e gishtave. Shen Rene vdes i pari, gjate goditjes me nje tomahok (tomahawk) pasi beri shenjen e kryqit ne ballin e femijeve.

62

Historik i Mjekesise

Shen Niels Steensen doktor e gjeni. Dita e perkujtimit me 52 Nentor, vdiq ne 1686. Ai njihet dhe me emrin latin Nicolaus Steno. Ne cdo fushe qe ka prekur ngelet absolut, mbahet mend per besimin e tij Kristian dhe aftesite e jashtezakonshme shkencore. Shen Nielsi u lind ne Danimarke ne besimin Luteran dhe studion ne Kopenhage.Gjate trazirave te luftes me Suedine pati disa peripeci dhe me pas mbaron universitetin ne Leyden. Ai fliste Latinisht, Gjermanisht, Frengjisht dhe Italisht, po ashtu lexonte ne gjuhen Hebre dhe Greqishten e vjeter.

Shen Niels pershkruan tetralogjine e Fallotit 200 vite para Fallotit, provon se zemra eshte nje muskul - ne kundershti me idete e Galenit – dhe zbulon duktin salivar (te peshtymes) qe akoma mban emrin e tij.

Me pas studion filozofi dhe debatonte me Spinozen. Ai mendohet se eshte babai i Paleontologjise meqe ka bere diseksione anatomike dhe na ka lene shume rekorde per zbulimet te kafshet. Aftesite e tij te rralla bene qe te njihej si autoritet ne fushen e Gjeometrise dhe Kristalografise. Shen Niels konvertohen ne besimin Kristian dhe shugurohet si prift, me pas ai behet Peshkop i Hanoverit ne Gjermani.

Nga ana mjekesore dhe fetare ai vihet ne sherbim te crregullimive fizike te pacienteve dhe duke u munduar te lehtesoje shpirtrat e tyre.

Shen Antoni Nam Kuin (Anthony Nam-Quynh) mjek dhe katekist.

Dita e perkujtimit me 5 Nentor, vdiq ne vitin 1840. Shen Antoni ka qene nje mjek ne Vietnam dhe katekist per besimin Kristian. Ne vitin 1838 arrestohet dhe mbahen ne burg per 2 vite, me pas e mbysin.

Kanonizohet ne vitin 1988.

63

DBMI Shen Zhozefi (Joseph Canh) Martiri i Indokines. Dita e perkujtimit me 11 Korrik, vdiq ne 1840. Ky mjek dhe besimtar i devotshem, kalon neper tortura cnjerezore pasi burgoset. Vdekja e tij ndodhi ne zonen qe sot eshte pjese e Vietnamit. Gjate kohes qe kaloi ne burg, Shen Zhozefi se bashku me vellezerit Domenikane, konvertuan shume te burgosur ne besimin Kristian. Ne kete kohe shumica e individeve qe mbanin kete besim vuajten pa mase gjate persekutimeve te dhunshme ndaj Kristianeve te Indokines ne vitet 1836 – 1841.

Shen Zhozef Moskati (Joseph Moscati) Profesor i Mjekesise. Dita e perkujtimit me 16 Nentor, vdiq ne vitin 1927. Beqari i perhershem Zhozef Moskati lindi ne Beneveto te Italise ne 1880. Me pas behet mjek, studiues, edukator dhe administrator duke sherbyer si Drejtues i Institutit te Anatomise Patologjike te Napolit. Po ashtu ai ka qene Shefi i Klinikes ne Hospitalin per te Pasherueshmit. Ne kohen e shperthimit ne malin Vezuv (Vesuvius) Dr. Moskati luan rol te rendesishem ne evakuimin e te plagosurve. Ndersa gjate Luftes se Dyte Boterore eshte kujdesur per 3.000 ushtare te plagosur ne nje spital ushtarak. Bujaria e tij ndaj te varferve ka qene legjendare dhe ka sherbyer si shembull per studentet e mjekesise. Me shume se nje here, kur ai mbaronte vizitat ne shtepite e te varferve, ne menyre te fshehte vinte para nen jastekun e te semurit. Per ti ndihmuar ato te blenin ushqime dhe ilace. Se bashku me Shenjtoret Luke dhe Pantaleon, ai eshte shenjti patron i beqareve. Dr Moskati vdiq papritmas ne moshen 46 vjecare ne Napoli.

Shen Ricardi (Richard Pampuri) mjek dhe dentist ushtarak. Dita e

64

Historik i Mjekesise perkujtimit 1 Maj, vdiq ne vitin 1930. Ai ka lindur ne veri te Italise ne 1897 ne nje familje me 11 femije. Pasi i vdesin prinderit rritet nen perkujdesin e xhaxhait, i cili punonte si mjek. Studimet e tij ne mjekesi nderpriten nga L1B, gjate kesaj periudhe Ricardi sherben me personelin mjekesor ushtarak, si leutenant. Aty ai kujdeset per ushtaret e plagosur dhe fatkeqesisht kontakton tuberkulozin. Kthehet dhe mbaron shkelqyeshem shkollen mjekesore ne Universitetin e Pavia duke ju vazhduar praktiken mjekesor ne jeten civile. Filloi te njihej ne te gjithe rajonin e Milanos per bujarine dhe kujdesin ndaj pacienteve. Me pas vihet ne krye te nje klinike dentare per te varferit.

Fama e tij perhapet qe ne te gjalle, aq sa nenat binin femijet per tu bekuar nga Dr Pampuri. Ne me pak se tre vite, semundja e mushkerive solli nje vdekje te dhimbshme ne moshen 32 vjecare. Kanonizohen nga Pape Gjon Pali i II ne vitin 1989. Dr. Pampuri i thonte te motres se tij, nje moter misionare ne Egjip: “Une gjithmone shoh Jezusin te pacientet e mi, eshte ai per te cilin une kujdesem, duke lehtesuar dhimbjet e atij qe vdiq per te lare mekatet tona”

Shen Gjiana (Gianna Beretta Molla) Mjeke, nene dhe shenjtore. Dita e perkujtimit me 28 Prill, vdiq ne 1962 dhe kanonizohet ne 2004. Shen Gjiana ka qene nene e 4 femijeve. Megjithese profesioniste e mjekesise qe i kuptonte mire rreziqet e komplikacioneve, me kembengulje refuzon keshillat mjekesore per “abort terapeutik” gjate shtatzanise me femijen e 4-rt. Kjo solli vdekjen e saj postpartum nga pasojat e sepsis. Shen Gjiana eshte model per mjeket Katolike sepse ajo eshte e

65

DBMI para mjeke qe kanonizohen nga Kisha. Dedikimi i saj pro-jetes, beri te rrezikoje veteveten dhe perfundimisht dha jeten me vetedije, vetem qe te shpetonte femijen e saj.

Kisha katolike ka dhe te tjere individe te bekuar, shenjtore e martire; te cilet megjithese nuk ishin mjeke, kane dedikuar jeten e tyre ne sherbim te te semureve. Psh. Shen Kamili (Camillus de Lellis) vuante vete nga disa semundje, megjitheate u ka sherbyer te varferve. Ka qene i pari qe krijoi “ambulancen ushtarake ne fushe-beteje” dhe konsiderohet si filluesi i Kryqit te Kuq. Shen Tereza, Lulja e Vogel, vdiq nga tuberkulozi ne moshe shume te re, pasi ishte infektuar duke u kujdesur per pacientet. Padre Pio i Pietrelcina dhe Nene Tereza a Kalkutes; gjate gjithe jetes kane kombinuar sherbimin shpirteror per te varferit dhe te semuret, me kujdesin fizik ndaj tyre. Mjeket e besimit Kristian bazohen ne Betimin Hipokrait “Primum Non Nocere” (si Fillim, Mos Demto) dhe ne doktrinen e tyre ne respekt te mesimeve te Jezus Krishtit dhe besimit te Zoti. Gjate jetes se tyre keta shenjtore e martire kane qene inspirim per pacientet, te varferit dhe komunitet; dhe pas vdekjes vazhdojne te na japin shembuj me dedikimin e tyre.

Menyra e tyre per trajtimin e cdo individi ne nevoje, ka qene fare e thjeshte: si fillim vlereson Njeriun, trupin dhe shpirtin e tij.

***

66

Historik i Mjekesise

67

DBMI

Kapitulli 4 Dominique-Jean Larrey Dominique-Jean Larrey (1766 - 1842) fillon studimet per mjeksi ne Toluse, me pas shkon ne Paris. Hyn ne marinen Franceze, ku gjate udhetimit ne Ameriken e Veriut vetem nje person vdes. Ne 1792 ne moshen 26 vjecare kalon mjek ushtarak ne betejen e Rinit (Rhine) Ne 1797-en pasi sheh karrocat qe ecnin me shpejtesi ne beteje, i lind ideja e “ambulancave fluturuese” Ne kete grup paramedikesh (sic) ai perfshin nje mjek, nje oficer, 24 ushtare dhe e nje djale qe mbante garzat dhe pajisjet mjeksore. Metoda kopjohet nga te ushtrite e kohes.

Qofte ne kushtet e shkretetires, abulancat e tij arrinin cdo te plagosur ne me pak se 15 minuta. Jo vetem u rrit morali i trupave por doli nje mundesi reale per te mbi-jetuar. Doktrinat e Larrey-t per trajtim pa dallim te paleve, jane adoptuar nga Kryqi i Kuq. Sipas saj, prioritet te mjeku ka “plaga e kujdesi ndaj te semurit pa dallime ranku a pale luftuese. Dr.Larrey eshte i pari qe trajtoi te semuret ne beteje, pa pritur ti sillnin ne Spitale. Futi konceptin Triage. Sot me modifikime, perdoret nga personeli mjeksor ne mbare boten ne zona lufte, urgjence e fatkeqesi natyrore. Sipas tij te plagosurit duhen ndare ne tre grupe: • Ata te cilet dhe me kujdes mjeksor jane te pa-shpetueshem.

• Ate te cilet me kujdes mjeksor do mbijetojne.

• Demtimet te cilat dhe pa kujdes mjeksor mund te presin.

Ne 1803 ben nje nga amputimet e para afer ijes, dhe ne 1805-en emerohet Shefi-i-Kirurgjise te Armates Franceze. Bonapartin e ka shoqeruar ne Egjipt, Palestine, Siri, Gjermani, Poloni e Moske. Gjate fushates Spanjolle ku pati minime gjate terheqjes, Larrey shpetoi jeten e shume te plagosurve. Ne Betejen e Borodinos 1812, ka bere 200 amputime ne 24 ore! I pari mjek qe publikoi te dhena per “semundjen e kembes ne transhe” (trench foot) Ushtaret Franceze e kishin idhull.

68

Historik i Mjekesise Ne terheqje nga Rusia, tek kalimi ne Bressina mijera ushtare po shtypnin njeri tjetrin per te kaluar, Dr. Larrey-n ushtaret e percolljen mbi kokat e tyre, deri sa e shpetuan.Ne 1815, ne Betejen e Waterloo-se kur Wellington sheh Larrey-n ne aksion urdheron trupat e tij: "Mos qelloni mbi te! Njeriu me guximtar qe kam pare, i nje “periudhe qe nuk eshte me e jona” Ne kuptimin e te qenit kavalier e human. Gjithsesi, e merr nje plumb qorr dhe ngelet ne beteje. Kapet nga aleatet qe duke e pare me uniforme oficeri e denojne me vdekje. Kirurget Gjermane qe e njohin protestojne: “S'mund te vrisni doktorin” Shefi i tyre takon Field Marshallin Prusian Gerhard Blucher, dhe i thote: “Kur Francezet kapen rob djalin tend te plagosur,i ka shpetuar jeten" Blucher e fton si mik ne tavoline, me pas nen eskorten e ushtrise Prusiane e percjellin deri ne France.

Ka shkruajtur 4 vellime per trajtimet kirurgjikale ne lufte, publikur ne shume gjuhe te botes. Kirugjia moderne ne beteje, fillon me Dr. Larrey.

Bonaparti ka thene: “Larrey eshte NJERIU ME ME VLERE QE KAM TAKUAR NE

69

DBMI JETE!

Nese Armata ime do i ngreje monument dikujt, duhet per Dr.

Larrey!”

Pierre Paul Broca | 1824 –1880 Mjek Francez, antropolog, anatomist e kirurg. Fillon shkollen ne moshen 17 vjecare, e mbaron kur beri 20. Kohe ne te cilen te tjeret regjistroheshin per shkollen e mjeksise. Speciliazohet ne kirurgji ndersa me pas provon psikiatrine. Shkon te studioje me Pierre Gerdy (kirurg e anatomist i njohur) e pas dy vitesh behet asistent i tij. Idete Darviniane kishin kaluar kanalin (La Manshin) dhe Broca i mahnitur nga koncepti i evolucionit, themelon shoqerine e Darvinisteve. “Me mire te transformohem ne majmun, sesa nje femije i degjeneruar i Adamit” deklaroi gjate nje debati. Kjo nuk i beri shume miq. Kisha e quajti “korruptues te te rinjve” subversiv, materialist e me ide te rrezikshme, ky anonimozitet i establishmentit eklesiestikal e ndoqi gjate jetes. Ne 1848 behet Prorektor i Anatomise ne Univestitetin e Parisit, e sekretar i “Société Anatomique” Merr doktoraturen ne 1849, ndersa 10 vite me pas me 5-6 kirurge te tjere behen te paret ne Europe qe perdoren hipnozen si metode anestetike ne kirurgji. Ne 1868 behet anetar i Akademise Mjeksore e Shef i Kirurgjise Klinike, detyre qe e mbajti deri ne vdekje. Broca eshte themeluesi i “Shoqerise te Antropologjise te Parisit” dhe i periodikut “Revue d'anthropologie” Kisha u investua fuqishem kunder zhvillimit te antropologjise ne France, dhe ne 1876 organizoi nje fushate per ta ndaluar kete subjekt ne universitetet e kohes.Pak para vdekjes Broca zgjidhet anetar per jete i Senatit Francez, si dhe ka qene anetar i “Académie Française” Ka marre doktoratura nderi nga shume institute te vendit e jashte tij.

Vdiq ne 1880 ne moshen 56 vjecare nga nje hemorragji cerebrale. Te dy djemte e tij u bene profesore me emer ne shkencat mjeksore. Broka ka studiuar kartilagjet (kercet) e kockat, patologjite e kancereve, trajtimin e aneurizmave dhe mortalitetin pediatrik. Nje problem madhor ishte anatomia krahasuese e trurit. Si neuro-anatomist beri

70

Historik i Mjekesise zbulime me vlera ne kuptimin qe mori sistemi limbik dhe rinoencefalik. Ne Francen e kohes, evolucioni njihej si “transformizem” dhe Broka shkruajti per biologjine evolucionare ne menyre te detajuar.

Interesat e tij u zgjeruan tek shendeti i publikut dhe edukimi i tij, bamiresi per te varferit dhe asistencea publike. Broka eshte nder avokatet e pare per te drejten e grave per arsimim sekular. Ka nje episod te famshem ne repliken me Archipeshkvin e Orleans (Antoine Dupanloup) qe donte te mbante nen kontroll arsimimin e femres.Mjeksia i detyrohet Broca-s, per zbulimin e zones ku prodhohet te folurit, qe ndodhet ne regjionin ventro-posterior te lobit frontal. Sot e njohim si zona Broka. Kete e arriti duke studiuar trurin e pacienteve me Afazi (probleme me te folurit e gjuhen, ne personat qe u zhvillohet pas nje demtimi ne tru) Disa besonin tek “lokalizimi qendror” teori qe derivonin nga Frenologjia e Franz Joseph Gall, te tjeret te udhehequr nga Pierre Flourens, e kundershtonin kete. Shoqata e Antropologeve e drejtuar nga Broca mblodhi ekspertet e anatomise dhe te kokes, perfshire Aubertin, qe paraqiti shume paciente per te provuar teorite e tij. Por ishte Broca ai, qe perfundimisht paraqiti vendodhjen. Ne 1861, nje pacient i quajtur Leborge, me 21 vite probleme ne te folur e paralize por pa humbur funksionet mendore e te kuptuarit, vdes ne spital. Broca ben autopsine dhe pa qe Leborge kishte nje lezion ne lobin frontal, te hemisferes se majte.

71

DBMI Nga kjo u pa se zona ku prodhohet te folurit, ndodhet brenda konvolucionit te lobit frontal, ngjitur me sulkusin lateral. Ne dy vitet e tjera Broca gjeti 12 raste te ngjashme ne mbeshtetje te gjuhes se artikuluar. Paciente me demtime ne zonen Broca dhe /ose ne regionet afer tij, ne lobin inferior te majte, klinikisht kategorizohen me Afazi Ekspresive qe zakonisht ka mungesa dhe probleme ne te folur. Ne kontrast me Afazine Receptive (Afazia Wernicke) ku demtimi lokalizohet ne regjionet posteriore te lobit te temporal, te majte, qe si karakteristike ka probleme ne te kuptuarit e gjuhes. Broka ka mjaft arritje ne fushen e antropologjise duke studiuar kockat dhe kafken dhe shkenca e mban si nje nga pioneret e saj. Antropometria kraniale i detyrohet ne zhvillimin e shume instrumenteve (kraniometri) dhe indekseve shkencore. Studimet e tij vazhduan me anatomine krahasuese

tek

primatet,

dhe

tek

marredhenia

ndermjet

karakteristikave te trurit dhe aftesive mendore si inteligjenca. Si shume njerez te kohes, ai besonte se aftesia intelektuale mund te matet nga madhesia e trurit. Ka shkruar mbi 223 studime ne antropologji, revolucionarizoi kuptimin e procesit gjuhesor e prodhimit te tij dhe cfare efektesh mund te sjellin demtimet ne keto zona te trurit. Pas jetes ngelen terma mjeksore si zona Broca ne tru, dhe mbi 20 instrumenta mjeksore te perdorur akoma dhe sot ne anatomi

Luis PASTER | 1822 - 1895 | Jo vetem profesionistet e mjeksise por dhe persona me edukim te mjaftueshem, nese do zgjidhnin ne mes personaliteteve prej te cileve ka perfituar me shume planeti yne, do thonin pa hezitim Luis Paster.

Shikon listen e arritjeve qe i la humanizmit, te duken fusha te ndryshme, ne llogjikim te thelle kupton se evolucioni i karieres se Paster-it, ka rregull e disipline ne cdo “zbulim� te bere. Tek ai shohim qualitetin e nje shkencetari te mjeksise me: “aftesine e vezhgimit, korrelacionit te te dhenave, eksplorimit te te gjitha kendeve e

72

Historik i Mjekesise mundesive, durimin e vullnetin per te perfunduar eksperimente nen kushte strikte, dhe gjenialitetin per te zbuluar zgjidhjen nga rezultatet e arritura. Paster zgjidhi per ne, misterin e terbimit, koleres pulave, antraksit, semundjet nga krimbi i mendafshit dhe kontribuoi ne zhvillimin e vaksines se pare. Me integritetin e saktesine e nje shkencetari rigoroz, shkaterroi mitin e “lindjes spontane te mikrobeve”, vuri bazat moderne te biologjise e biokimise. Paster shpjegoi bazen shkencore per fermentimin, procesin e berjes-se-veres, dhe “tharmit ne birre” (maja/majase)

Puna e tij solli fillesat e shume degeve te shkences. Ai eshte i vetem ne rendesine qe ka per disa nga konceptet teorike e aplikimiet prakike ne shkencen moderne. Postulati i jetes se tij, ne raport me disiplinen shkencore e saktesine ne eksperimente, vjen nepermjet vepres: “Imagjinata duhet ti jape krahe mendimit – thonte Paster - por ne gjithmone duhet te kemi prova finale eksperimentuese, kur te vije momenti te nxjerrim konkluzione e interpretojme vezhgimet tona, imagjinata duhet kontrolluar dhe dokumentuar nga perfundimet e eksperimentit.”

73

DBMI Studentet e historise se mjeksise e dine rendesine e Aleksander Fleming, Eduart Xhener, Robert Kok dhe Jozef Lister (Alexander Fleming, Edward Jenner, Robert Koch, Joseph Lister) nder ta, zbulimi i mikrobeve nga Pasteri transformoi mjeksine. Ka ngelur imortal ne jeten e perditshme, me pasteurizmin e qumeshtit.Rendesia e Pasterit konsiston ne: Mikrobet “airborne” (te mbartura nga ajri) jane shkaku i semundjes Vazhdoi punen e Xhenerit, dhe zhvilloi vaksinat Kariera e tij tregon sesa konservativ ishte establishmenti mjeksor i kohes.

Reputacioni i tij ka qene i tille sa ne moshe te re 32 vjecar, emerohet Dekan i Fakultetit te Shkencave ne Lille, France, ne vitin 1854. Ky qytet ishte qender e prodhimit te alkoholit. Ne 1956 dikush i lutet te ekzaminoje pse birra e fermentuar po thartohej dhe duhej hedhur.

Pasteur gjen me mikroskop mijera mikro-organizma dhe u bind qe keto ishin pergjegjes. Ai besoi se keto e shkaktonin thartimin dhe jo thartimi solli mikrobet. Kete e studjoi ne lengje te tjera, si vera, uthulla e qumeshti. Nga 1857-59, Paster formuloi idene se mikrobet e gjendura vinin nga ajri.

Establishmenti Mjeksor filloi te tallej: La

Presse shkruan ne 1860-en: “Kemi frike se eksperimentet e permendura, z. Paster do kthehen kunder jush. Bota ne te cilen po kerkon te na terheqesh eshte shume fantastike per ne” Shume zhurme dhe kritika u adresuan ndaj tij por Paster kishte vullnet te hekurt, beri teste te cilat provuan se kishte te drejte: “ajri ka organizma, mikrobe, qe mund te vriten nga nxehtesia ne lengjet ku jane. Dhe, keto mikrobe nuk jane shperndare ne menyre uniforme ne ajer” Ne 1864, Paster prezanton rezultatet e tij para shkencetareve te famshem te kohes, ne Universitetin e Parisit. Ceshtjen e provoi “beyong doubt” (saktesisht) megjithese pati qe nuk e besonin. Sic ishte Dr. Charlton Bastian qe besonte se “prishja, thartesimi dhe qelbezim i ushqimeve nuk vjen nga mikro-organzimat invadues por “nga brenda”

74

Historik i Mjekesise

Ne 1965 i kerkojne ndihme per semundjen “pébrine” qe prekte industrine e krimbit te mendafshit. Paster zbuloi se kjo semundje vinte nga nje organizem i gjalle dhe tani ishte i bindur se mikrober prekin dhe njerezit, sic preknin birren e qumeshtin. Semundjet percohen mes nesh besonte ai. Tre vajzat e tij, nje nga tumor ne koke dhe dy nga tifoja, kishin vdekur nga 1859 ne 1865.

Ne 1865, nje epidemi kolere bie ne Marseje (Marseilles) Paster beri shume eksperimente te gjente mikrobin pergjegjes por s’ja arriti.

Ne 1968 kaloi hemorragji cerebrale qe i ndikoi ne pjesen e majte te trupit. Kjo ja uli aftesine per pune por materialet qe kish lene dhe rruga e ndricuar inspiruan shume shkencetare te rinj, si Emile Roux dhe Charles Chamberland. Semundja e pare e hetuar nga grupi i tyre ishte “kolera e pulave” qe kishte prekur industrine e fermereve.

Paster dinte per vaksinen e Xhenerit, per smallpoxin [lija] dhe arsyetoi nese nje vaksine eshte per kete semundje, mund ta kemi dhe per nje tjeter. Askush ne ate kohe nuk e dinte mekanizmin e vaksines, prandaj u deshen shume eksperimente.

Ne 1880 vaksina u gjet pa dashje. Chamberland kishte inokuluar ca pula me mikrobin e koleres se pulave nga nje kulture e vjeter ne laborator, pulat kete rradhe nuk vdiqen. Paster i thote te perserise eksperimentin, me nje kulture te re mikrobesh duke arsyetur se kjo do sillte mikrobe me potente [te fuqishem] Ne 1881 Paster deklaroi se grupi i tij kishte gjetur nje mundesi te dobesonte mikrobet e antraksit dhe ai do prodhonte vaksine kunder tij. Megjithe famen qe kishte tashme, prape e vune ne loje: “Profeti, po na thote ja merrni ca mikrobe” keshtu shkruante Gazeta e Veterinereve, dhe redaktori i saj i kerkon te testonte vaksinen e antraksit ne menyre publike.

75

DBMI

Maj 1882 merren 60 dele per eskperimentim. Pasteri mbajti 10-te prej tyre. Ndau 50 ne dy grupe nga 25 dele. 1 grup inokulohet me vaksinen ndersa grupi tjeter me virusin e antraksit, te cilat vdiqen per dy dite.

Grupi i pare nuk kishte shenja semundje dhe kjo provoi qe Paster nuk kishte ekzgjeruar perfitimet nga vaksina.

Ne Britanine e Madhe “ The Times” e quan Pasterin, “ Nje nga krenarite shkencore te Frances!” Me pas Pasteri e stafi i tij prodhuan vaksinen e I-re te terbimit ne kafshet. Por cfare funksiononte tek ta, a do bente per njerezit? Kete e provoi ne 1885 kur nje femije kafshohet nga nje qen i terbuar. Tre muaj me pas kur Pasteri e ekzaminon femija kishte shendet te plote. Megjithese e pane qe vaksina funksiononte, akoma asnjeri nuk e dinte mekanizmin e saj.

Filozofi Ernest Rena per metoden shkencore te perdorur nga Pasteri, tha: "Kjo metode e mahnitshme eksperimentimesh, eleminon disa fakte, sjell te tjera, heton natyren, e ben ti pergjigjet dhe vetem ndalon kur mendja eshte plotesisht e bindur. Bukuria e ketyre studimeve,

76

Historik i Mjekesise madheshtia e shkences, eshte se, kudo e kurdohere, ne mund te japim justifikimin e parimeve dhe proven e zbulimeve tona.”

Konkluzion: te gjitha persa me siper, na cojne ne nje drejtim te vetem, tek nje nga shkencetaret me brilante qe kane jetuar. Puna qe na la pas, sherbeu si themeli shume degeve te shkenceva si mjeksia dhe stereokimia, mikrobiologjia, bakteriologjia, virologjia imunologjia dhe biologjia molekulare. Shkenca dhe ekperimentet e sjella nga Pasteri kane mbrojtur jeten e milionave nepermjet pasterizmit dhe imunizimit. Per ta mbyllur me nje thenie te vete Paster-it: “Me lini t’ju tregoj sekretin qe beri te arrija qellimin tim.

Forca ime bazohet vetem tek Kembengulja”

Viktor Frankl (1905 – 1997) Gjimnazisti Viktor kishte korrespondence serioze me Frojdin. Ne vitin 1923 (17 vjec) shkruan nje ese komprehensive rreth aspekteve psikoanalitike te filozofise se Shopenhaurit (Arthur Schopenhauer) Qe ne Universitetin Mjeksor te Vienes, eshte i interesuar per psikiatrine e neurologjine, dhe diplomohen ne vitin 1930. Organizoi nje program falas duke ofruar “keshillime psikologjike” per gjimnazistet gjate kohes se provimeve ne Vjene dhe 6 qytete te Austrise. Fusha e interesit ishte per depresionin dhe suicidin. Ne vitin 1931 fale mjekut te ri Frankl, asnje student nuk beri vetevrasje. Fillon pune ne nje spital Vienez dhe behet shef i nje pavioni per grate qe kishin tentuar suicid, gjate kesaj kohe po specializohej ne Neurologji. Ne 1937 hap klinike private, por e vetmja mundesi per pune ishte te trajtonte pacientet Hebre, pasi dhe vete ishte i tille. Shume here falsifikonte diagnozat e tyre, per ti shpetuar nga rregullat qe kishin futur Gjermanet.

Rregullat ne lidhje me “eutanzaine e pacienteve me semundje mendore” Ne kete kohe fillon te shkruaj librin “Doktori dhe Shpirti”Ne

77

DBMI Shtator te vitit 1942, arrestohet se bashku me prinderit e tij dhe gruan - Tilly Grosser. Me pas deportohet ne nje kamp perqendrimi afer Prages. Aty fillon nje program te shendetin mendor per personat e kampit, ku jepte leksione per “Trupin e Shpirtin” dhe “Problemet Ekzistenciale te Psikoterapise” Babai i vdes , ndersa Tilly, gruaja 24vjecare i vritet ne burgun e Bergen-Belsen. Gjate rruges nje roje kampi ja zbulon manuskriptin per librin “Doktori dhe Shpirti” ja si e pershkruan Dr. Frankl kete moment:“Degjo, te lutem keto shenime jane per nje liber shkencor... . Me duhet ti mbaj me cdo kusht. Eshte puna e jetes time. E kupton kete?” Po, ai po fillonte ta kuptonte.

Ngadale filloi te qeshe, ne fillim me kuriozitet, pastaj duke u tallur, derisa tha vec nje fjale: M*t” Ne kete moment e kuptova te verteten, e kjo ishte pike kulmore ne jeten time, faza 1 e reagimeve te mia psikologjike: i vura kryq jetes se meparshme!”

Por Frankl s'kaloi ne deshperim ekzistencial, ne fakt kjo e beri te shtyhet drejt “justifikimit per jetesen” dicka qe e kishte filluar ta studionte qysh para luftes. Duhej te gjindej nje “kuptim” (Engl. meaning) sic e formuloi me vone: " “Zoti i pavetdijshem” eshte

78

Historik i Mjekesise pergjegjes, pergjegjes ne menyre ekzitenciale, pergjegjes per ekzitencen e vetevetes." Ne vuajtje Frankl po gjente "Kuptimin e Ekzistences" tone. Jo thjeshte vuajtje per hir te denimit ose per hir te pendeses, por vuajtja e forcuar mbi ne sjell mundesine per tu fokusuar ne gjera qe vertete kane vlera.“Shpetimi i Njeriut” vjen nga dashuria, kete e ka shkruar tek “Kerkimi i Njeriut per Kuptimin e Jetes” Nje liber qe ne momentin kur vdiq eshte shitur ne mbi 10.000.000 kopje (mund ta kerkoni si Man’s Search for Meaning”) Ne kampin e perqendrimit gati vdiq nga ethet e tifos por ne Prill 1945 shpetohet nga aleatet. Ne vitin 1946, per 9 dite shkruan librin e famshem “Man’s Search for Meaning” duke e diktuar ate. Gjate jetes ka shkruar 31 libra si dhe ka udhetuar ne te gjithe boten per leksione profesionale mjeksore dhe te pergjithshme. Frankl, pati kuptuar se disa njerez i kishin kritikuar idete e tij, pasi ai refuzonte te shikonte Holokaustin si nje manifestim unik te djallezise njerezore dhe

gjithmone theksonte “natyren

individuale te Fajit” Aspak fajin kolektiv te nje kombi, qofte dhe te nje familje. Te tjeret, ndoshta dhe nuk e kane pelqyer futjen e idese ne “Shpirtit” ne trajtimin e tij psikologjik. Vdiq ne Vjene ne moshen 92 vjecare, pas nje jete te jashtezakonshme me pune e ngjarje kulmore.

Frankl shpejt e kuptoi se ne kushte ekstreme - si ne kampet e perqendrimit - njeriu s'ka kontroll mbi jeten a vdekjen. Por ai konkludon: “Nje njeri mundet, dhe ne rrethana te tilla, te vendose cdo te beje me veten, menderisht e shpirterisht. Ai mund t'mbaje dinjitetin njerezor qofte ne kamp te perqendrimit. Po ta trajtosh njeriun si kafshe, ai mund te behet kafshe - ose mund te behet “trim, me dinjitet dhe te ndihmoje te tjeret” ne kete menyre ai i jep kuptim te thelle jetes se tij. Tek libri "Man’s Search for Meaning" Frakl argumenton tezen e tij: “Cdo gje mund t’ja marresh nje njeriu por kurre nje gje: te fundmen e lirive njerezore - te zgjedhe sjelljen e tij ne cdo rrethane, te zgjedhe rrugen e tij." Kjo eksperience ekstreme e shtyn Frankl ndaj nje teorie te personalitetit qe ai e quan Logoterapi. Perpara tij:Alfred Adler argumentonte se njerezit kane “fuqine e vullnetit Nitchean.”

(Nietzsche)Frojdi, pati thene se ne te gjithe jemi te motivuar nga “deshira per kenaqesi”Frankl, besonte se njerezit jane lindur me

79

DBMI “deshire/vullnet per kuptimin e jetes” si nevoje fondamentale per te gjetur kete kuptim. Logoterapia ka 3 postulate: (a) Kerkesa per kuptimin e jetes eshte motivacioni baze i jetes tone. Ky Kuptim eshte unik dhe specifik per cdo personm (b) Jeta ka Kuptim ne cdo rrethane, qofte ne ate me deshperuese. Cfare vlen s'eshte kuptimi akademik i jetes por kuptimi qe ka jeta ne jeten e personit, ne ate moment.(c) Njerezit kane vete-vendosjen. Kjo eshte so jo vetem ekzistojme, por zgjedhim se cfare ekzistence do kemi. Ndihemi te lire ne cfare bejme dhe cfare provojme, ose t'pakten si pergjigjemi ne cdo situate.

Te marresh pergjegjesi te plote per zgjedhjet e sjellen tende, sigurisht nuk eshte lehte, shume nga ne ja faturojne keto shancit, zotit a universit. Viktor Frankl na dha nje dritare te vogel te shohim se, ne momentin kur heq frikerat dhe ben ate c'ka mundesh vete; do zbulosh qe je shume me i lire sesa e keni menduar.

Carl Rogers | 1902 – 1987 Karl Rogers eshte nga psikologet me te medhenj te shek XX-te dhe themeluesi i “psikoterapise qe vuri personin-ne-qender” Mbaroi shkollen per agronomi, me pas u fut ne seminarin Protestant ne New York City, e la pas dy vitesh dhe kalon ne Kolegjin e Mesuesise ne Universitetin e Columbia-s. Ne vitin 1931 merr PhD ne psikologji.

Fillon pune me “Shoqaten e Parandalimit te Abuzimit te Femijet” dhe si lektor ne Univesitetin e Rocherster-it. Ne 1939 publikon “Trajtimin Klinik te Femijes Problematik” Vazhdon si Profesor i Psikologjise ne Universitetin Shteteror te Ohio (Ohajo) Ne 1942 formulon teorine e tij “Keshillimet dhe Psikoterapia” duke shpjeguar se nje person mund te marre kontroll te mjaftueshem mbi jeten e tij, nese formon nje marredhenie te respektueshme e pa paragjykime, me terapistin e tij.

Ne 1945 pranon profesorship (sic) ne Chikago, ku formoi nje qender te quajtur “Terapia e Fokusuar te Klienti” ne vitin 1951. Ne 1954-en publikon “Psikoterapia dhe ndryshimet ne Personalitet” Kalon tek

80

Historik i Mjekesise Universiteti i Wisconsin, deri sa shkon ne Kaliforni (California) ne vitin 1963 si bashkepuntor i “Institutit Shkencor te Sjelljes” Ne 1968 shume nga stafi i ketij Instituti lene punen, i bashkohen Karlit dhe formojne “Qendren per Studimet e Personit” ketu ndenji deri ne vitin qe vdiq, 1987. Kontributet. Rogers kishte si idol Abraham Maslow-in, dhe besonte qe progresi personal bazohej shume tek ambjenti (Maslow, hartoi Piramiden e Hierarkise se Nevojave - Maslow's hierarchy of needs) Kjo krijoi bazen e tij, qe e quajti: "terapi e fokusuar tek personi." Keshtu titullohet dhe nje nga librat me te famshem qe ka shkruar: “Duke u bere nje Person”

Rogers futi ne psikologji koncepte te ndryshme si: analogjia, kuptimi i empatise, pranimi pa kushte dhe ne menyre pozitive ne ambjentin e terapise per klientin, duke i krijuar atij hapesire dhe besim.

Inkurajonte pasuesit e tij ti demonstronin keto aspekte dhe te ndihmonin klientet per te pare thelle ne vetevete, njohur ndjesite e tyre, vete-shprehite; dhe si te arrinin vete-pranimin e veteaktualizmin.

Rogers beson se nje person i vete-pranuar dhe i kenaqur ne “lekuren e tij” ka 7 karakteristika baze:

81

DBMI 1.

I hapur ndaj eksperiencave dhe e ka braktisur qendrimin negativ

ndaj tyre.

2.

Jete ekzistenciale, fokusohet tek momenti pa e shtremberuar ate.

3.

Besim ne vetevete.

4.

Aftesia per te zgjedhur me vullnet te lire. Njerezit qe funksionojne

normalisht jane te pergjegjshem per zgjedhjet qe bejne ne jete, dhe jane teper te fokusuar.

5.

Jete krijues dhe te adaptueshem, perfshire dhe braktisjen e

konformizmit.

6.

Aftesia per tu sjellur ne menyre korrekte dhe te berit e zgjedhjeve

konstruktive.

7.

Nje jete e plote dhe e pasur, qe perfshin nje spekter te emocioneve

njerezore.

Terapia qe ka praktikuar Rogers ka marre aprovim te gjere. Sot aplikoheet ne shume fusha si ne arsim e shendetsi, marredheniet kulturore e ato inter-personale; dhe sherbimet te cilat jane ne ndihme te njeriut ne profesione te ndryshme. Ato kane influencuar shume psikoterapine moderne dhe kane gjetur hapesira qe kane ndikuar direkt fushen e shendetit mendor.Roger ngelet nder te paret qe ka popullarizuar humanizmin ne psikologji. Ne fakt u be levizje, qe fokusohej tek eksperiencat e njeriut ne lirite, zgjedhjet, vlerat dhe qellimet. Shpejt braktisi psikonalizen standarte dhe sjelljen, duke u fokusuar ne shendetin e plote psikologjik te klientit.

Ne vend se te merrej me simptomat e tij, Roger i dha klientin fuqine per te arritur potencialin e plote gjate terapise, kur ne te kaluaren ishte terapisti ai qe diagnostikonte e merrte vendime per trajtimin e klientit. Nga fama e marre ne vite, Rogers-it i eshte kerkuar ndihme dhe ne konfliktet kulturore. Ka punuar me Katoliket dhe Protestantet ne Irlanden e Veriut, si ne Afriken e Jugut per ti dhene fund Aparteidit.

Albert Ellis | 1913 – 2007 Ne nje ankete te bere me psikologet Kanadeze e Amerikane, Albert

82

Historik i Mjekesise Ellis konsiderohet me influencial ne psikologji se Frojdi e Jungu (Freud & Jung) “Psychology Today” e quan: Princi i Arsyes. Nje nga problemet qe ka trajtuar ishte “ndjenja e turpit” Workshop-et qe mbante Ellis ne Manhattan ngelen legjendare per pjesmarrjen e gjere dhe rezultatet e arritura gjate trajtimeve qe ka bere. Terapia e tij - REBT - nje variant i terapise konjitive, ishte aq influenciale sa Shoqata e Psikologeve Amerikane e votoi si psikoterapistin me te madh te shekullit XX-te pas Carl Rogers. I 3-ti ishte Sigmund Freud, teorite e te cilit Albert Ellis i hodhi poshte pa meshire. “Frodi ja ka futur kot - deklaroi Ellis - ndersa neuroza nje koncept bazik i modelit Frojdian te personalitetit, ka qene koncept i ngjashem me “ankesen” Ellis me gjithe te folur direkte dhe pa kompromise, ka qene shume observues, i mencur e praktik; esenca e mendimit te tij bazohej te afersia me njeriun, dashuria ndaj tij qofte dhe per gabimet e bera. Influencat i ka marre nga stoiket dhe Buda.

Mendimi i Ellis bazohej ne faktin se ne s'reagojme ndaj ngjarjeve ne menyre negative, por tek besimet qe kemi ne per to. Duhen kerkuar keto reagime negative e modifikuar. Eshte kjo “kerkese e fshehur” prej nesh, qe realiteti duhet te jete ndryshe nga ai qe shohim. Jane “3duhet” (Engl. musts) thonte Ellis, qe na terheqin ne pas:

Une DUHET te kem sukses.

Ti DUHET te me trajtosh mire.

Bota DUHET te jete e mire, e lehte me mua.

Kerkesat jo-reale, qe te jemi perfekte dhe te tjeret te jene te mire me,

83

DBMI jane absolutisht te demshme. Ne vete ne s'jemi perfekte; deshtojme ne pune, dashuri, shoqeri e familje, gjate te gjithe kohes. Dhe te tjeret, shume here, sillen si idiote. Thelbi i Terapise nga Albert Ellis, qendron ne trajtime te shkurtra, nese vazhdojme psiko-analizen Frojdiane, njerezit rrine aty flasin per 10 vite; duke ja lene fajin prinderve e kujtdo dhe pritur per “celesin magjik” Gjate jetes Ellis ka shkruajtur disa libra “Si te besh veten te Lumtur e me pak te Shqetesuar” dhe “Si te refuzosh me Kokefortesi te Merzitesh Rreth Cdo Gjeje, Po, Cdo Gjeje” Jeta ne familje nuk ishte e lehte duke qene femija me i madh nder tre, me babain punonte larg dhe rralle ishte ne shtepi ndersa nena paksa dramatike. Qe ne moshen 5 vjecare shtrohet ne spital per semundje te veshkave. Pasi mbaron shkollen per biznes, fillon te merret me shume gjera gjate Depresionit ne New York. Me vone fillon si “keshillues” per ciftet pa pasur asnje kualifikim ne kete fushe. Ne moshen 20 vjecare ishte shume i turpshem me femrat, keshtu qe per nje muaj ne Parkun Botanik te Bronksit ulej ne nje stol e foli me 150 femra. S'fitoi dot asnje takim te 2-te me to, por nuk ishte ky qellimi. Sapo i pati provuar vetes se kur dikush te refuzon, megjithese nuk eshte ndjenje e mire, kjo s’eshte tragjike, atehere pse e ben te madhe? Asnje femer qe ndalova nuk me qelloi me shpulle, apo te thirrte policine, thjeshte “u mesova te flas me to, pa turp e frike” Kjo solli qe te bente disa “ushtrime psikologjike kunder Turpit. “Ndalo dike ne rruge - keshillonte Ellis - e thuaj: sapo kam dale nga Spitali Psikiatrik. Cfare muaji jemi tani?” Dhe mesohu te mos kesh turp, kur te shohin me tmerr apo me cudi. Ato mund te kujtojne se je cmendur, realiteti eshte se ju jeni me normal se ata. Pasi mori nje diplome ne Psikologji - ne 1943 e doktoraturen ne 1947-ten - Ellis praktikoi Psikoanalizen per 6-7 vite. Deri kur ne 1959 u terhoq plotesisht nga praktikat Frojdiane duke krijuar Institutin Albert Ellis. Kjo i solli mjaft kritike por me kalimin e kohes shume institucione e adoptuan tekniken e tij. Nje nder ta NHS-i Britanik, qe sot perdor "cognitive behavior therapy" Disa e kane kritikuar per “tonin e larte” ai u thonte njerezve me depresion “te levizin, te bejne dicka per jeten e tyre” Ndersa homoseksualitetin e mendonte si semundje, jo gjendje natyrore. Kam zgjedhur per ju “12 besimet

84

Historik i Mjekesise iracionale nga Albert Ellis” njeriu qe beri Frojdin te dukej demode.

Kjo eshte esenca e REBT ose CBT-se sic perdoret sot.Ne vitet 60-te terapite e sjelljes paten mjaft perhapje dhe Ellis eshte nje nder te paret e Revolucionit Seksual, bile ka shkruar dhe nje liber: “Si te besh seks pa ndjere faj” Gjate gjithe jetes ka vuajtur nga probleme shendetsore vete dhe kjo e ka bere ta ndjeje e kuptojne burimin e dhimbjes njerezore. Vdiq me 24 Qershor 2007, ne moshen 93 vjecare. Ellis praktikonte “keshillime martesore e terapi seksuale” psiko-terapi dhe keshillime psikologjike permbi 60 vite, ai ka shkruar rreth 1200 artikuj dhe gati 80 libra.

***

Pauli i Egjines (Paul of Aegina) Mjeku e Kirurgu i Aleksandrise la pas nje pune voluminoze mjeksore, por nuk dime detaje per jeten e tij. Mendohet se ka lindur nga 620-650 te e.s. dhe vdiq para se te hynte shekull i 7-te. Ngelet mjeku i fundit i madh i shkolles Greko Bizantine. Ka shkruajtur ne toksikologji e ne gjinekologji, dhe kuotohet ne shume punime te shkollareve Islamike.

Libri i tij me i rendesishem eshte Epitome medicae libri septem. Ne te cilin permblidhen parimet mjeksore te Galenti dhe pershkrimet nga punet e teknikat e mjekeve Greke. Jepen me detaje fazat e zhvillimit te trupit, balancen mes dietes, ilaceve dhe manipulimeve fizike, rendesine e higjenes dhe mirembajtjes se dhembeve, virtutet e nje jete me ushtrime fizike. Rekordet e tij me origjinale jane ne Librin e 6-te te Kirurgjise, ku na jep te detajuar operacionet oftalmike, frakturat e dislokimet. Aty gjindet teknikat per tonsilektomine, heqjen e cisteve, polipeve nazale, paranceteza abdominale, kateterizimi, heqja e katarakteve etj. Pershkruan mbi 90 minerale, 600 bime e 168 kafshe nga De Materia Medica e Dioscorides, per substancat qe perdoreshin ne ate kohe. Rekordet e tij jane perdorur nga Al-Razi e Avicenna, dhe

85

DBMI mjeket Arabe ne kirurgjine e tyre, si p.sh nga Abu Al- Qasim, nje nder kirurget me brilante te periudhes Islamike. Rendesia e tij qendron ne faktin se Epitome, nga Paul ju dha mjekeve Islamike detaje te mjeksise klasike Greke, te cilen ato e studiuan ne detaje dhe e permiresuan me tej.

***

86

Historik i Mjekesise

16 mjeke Franceze: Ernest Gaucher; Charles Robert Richet; Charles Marie Gariel; Henri Roger; Paul Ferdinand Segond; Félix Joseph de Lapersonne; Édouard Brissaud; A. Barrère; Félix Terrier; A. Gilbert; Jean Jacques Paul Reclus; L. Landouzy; E. Kirmisson; J. Déjerine; Eugène-Louis Doyen; Odilon Lannelongue; A. Le Dentu

Sigmund Freud, Sándor Ferenczi, and Hanns Sachs. Standing; Otto Rank, Karl Abraham, Max Eitingon, and Ernest Jones. Photo 1922

87

DBMI

Kapitulli 5 Rabini Hillel - Civilizimi Hebraik

Rregulli i Arte ose Etika e Reciprocitetit

88

Historik i Mjekesise

Nje (tjeter) Gjigant i Civilizimit Hebraik – Maimonidi

Hebrenjte perfaqsojne 0.2% te popullsise se botes Rreth 28% e mjekeve qe kane marre cmimin Nobel kane qene Hebrenj. Si fillim kane “Librin e Kurimeve” per 300 vite deri ne kohen e Mbretit Chizkiyahu (2500 vite p.e.s) Me pas rekordet ne Talmud dhe vijne mrekullite e Jezusit te Nazareth. Kemi Cifutin Asap (Asaph the Jew) ne shek 7-8 me Materia Media e aforizma mjeksore.Shkollaret Hebrenj perkthyen shume punime nga gjuha Arabe ne ate Hebre. Mjeku i famshem Sigmund Freud ishte Hebre nga lindja dhe Abraham Maslow ka lindur nga prinder Ruso-Hebrenj ne 1908. Lusitano po ashtu eshte nje mjek i madh i besimin Hebraik.

89

DBMI

Kapitulli 6.

Periudha e Arte Islamike Avicena, Al Razi, Algazel, Averroe, Alhazen, Algoritmi Kur Europen Perendimore e kish kapur tmerri i Vikingeve, Mauret ishin kembekryq ne gadishullin Iberik prej 1-2 shekujsh, ne lindje u gjet nje Perandor Gjerman (Otto) qe ndaloi ekspansionin Hungarez, ne Rome vijne skuadronet Saraqene (11.000 ushtare) e dhunojne Shen Pjetrin, Bullgaret luftonin me Konstantinopojen; ne nje pjese te rruzullit tokesor, dijetaret marrin studimet Greke, Kineze, Egjiptiane e Hindu, fillojne duke hedhur gjithshka "ne leter" debatuar, rinovuar, krijuar ide te reja e ne pergjithesi duke i dhene zhvillim filozofise, biologjise, mjeksise, astronomise, fizikes, kimise, mekanikes te trupave qiellore, jurisprudences e teologjise; dhe me pas lane rekordet ne te cilat punen e ri-filluan te tjeret.

90

Historik i Mjekesise Kontributi i Civilizimit Islamik

91

DBMI Mauret ne Spanje Qyteterimi Islam eshte pjese madhore e civilizimit boteror, “Periudha e Arte Islamike� i dha humanizmit vlera te pallogaritshme ne shkollare, shkence e dituri, qe ne akoma u referohemi. Se bashku me periudhen Babilonase, Kineze, Egjiptin Antik, civilizimet Hebre e Hinduiste; ate Grek e me pas EuropianoPerendimor, ai Islamik ka shtuar ne njohurite tona duke rritur standartet e vlerat, qe mbajme dhe percojme sot.

92

Historik i Mjekesise Muhammad ibn Zakariyā Rāzī, dijetari Persian ... “ne mendjen e tij debatonte me Aristotelin” dhe deklaronte se Galeni ka qene gabim, “pasi ai ka pare 2-3 raste, ndersa une me qindra ne Spital” Mjeku gjenial 30 vjecar, qe ishte polimath e merrej me filozofi, astronomi, kimi, alkimi, para se te ndertonte nje hospital ne Bagdat, merr copa mishi dhe i var ne pjese te ndryshme te qytetit; aty ku u desh me shume kohe te prishej mishi ndertoi dhe spitalin. Disa e kane quajtur: “mjekun me te madh ne historine e njerezimit, me origjinalin dhe sigurisht autorin me prolifik te mjeksise” (ka lene 200 manuscripte)Muhammad ibn Zakariyā Rāzī, dijetari Persian i mbante nxenesit ne rrathe, nese dikush pyeste, pergjigjeshin studentet e rrethit te I-re ose te 2-te e me radhe, kur asnje se dinte pergjigjen atehere nderhynte vete. Trajtonte te semuret e varfer falas e pa dallime ne trajtim mes te pasurve a te varferve. Duke ndertuar mbi observimet klinike te Hipokratit, fillon te dokumentoje te dhenat a pacienteve duke lene rekorde shume te sakta te semundjeve. Me shume se kushtdo tjeter ka popullarizuar Mjeksine duke shkruajtur manuale dhe “per rastet kur pacienti nuk ka mjek afer” me receta e keshilla si trajtohej semundja ne ate kohe. Le ta pershkrujame kontributin e tij me fjalet e Enciklopedise Britanike (1911) “pershkrimin me te besueshem ne ekzistencen e hershme te "measles dhe smallpox" e gjejme nga mjeku Persian Rhazes, sipas te cilit jepen simptomat e sakta, patologjia dhe drejtimet per trajtimin” Razi futi ne mjeksi metodat praktike ne klinike dhe etiken mjeksore, po ashtu ai foli kunder sharlataneve. Per kohen jep shume qarte limitet e mjeksise “qofte dhe mjeket me te mire nuk mund te sherojne cdo semundje apo te kene pergjigjet per cdo problem” Vetem me Enciklopedine Mjeksore prej 9 vellimesh, shume shkollare e cilesojne Razin si Mjekun me te Madh te Mesjetes. U perkthye ne Latinisht ne 1279 dhe ka qene tekstet qe mesohej ne shkollat Europiane deri ne shek e 17-te.

93

DBMI Razi konsiderohet si Pediatri i pare i njerezimit, me librin e tij “Semundjet e Femijeve” ku per here te pare Pediatria diskutohet si dege me vete. Zbuloi etanolin sipas metodes se distilimit. Themeluesi i disiplines se “Historise se Shkences” autori Belg George Sarton eshte shprehur keshtu: “Razi ka qene Mjeku me i madh i Islamit dhe i Mesjetes." Enciklopedia Islamike: “Deri ne shek 17-te, Razi ka qene autoriteti i padiskutueshem i mjeksise” Ndersa WHO (OBSH) ne buletinin e saj te Maj 1970 thekson: “Shkrimet e Razit per “smallpox dhe measles” tregojne saktesi dhe origjinalitet, eseja e tij ne semundjet infektive eshte traktati i pare shkencor ne kete subjekt”

*** Algoritmi & Shtepia e Diturise | Abū ibn Mūsā al-Khwārizmī, polimath Persian; matematikan, astronom, filozof e gjeograf, shkollar i Shtepise se Diturise ne Bagadad. Emri i tij latinizohet si Algaurizin e me pas Algoritmi. Ne shek 12-te perkthimi i puneve te tij fut sistemin e pozicionimit decimal te numrave, dhe Algjebren. Emri i tij ne Spanjisht (guarismo) e gjuhen Portugeze (algarismo) d.m.th digjit. Ky dijetar i ka dhene nje shtyrje madhore matematikes Europiane te kohes.

94

Historik i Mjekesise

95

DBMI

96

Historik i Mjekesise

Alhazen - Fizikanti | Periudha e Arte Islame. Alhazeni sot nuk njihet ne Perendim, 1000 vite me pare pati shkruar mbi 200 libra ne astronomi, matematike, filozofi e religjion, dhe sigurisht ne optike. Ka lindur ne Basra por pjesen me te madhe te jetes e shpenzoi ne Egjipt. Alhazeni ngelet shkencetari me i madh i asaj kohe. Punimi i tij madhor “Libri i Optikes� perkthehet ne Latinisht dhe ka qene tekst baze ne Europen e mevonshme.

Ibn Al-Haytham ose Alhazen

***

97

DBMI

Operacioni i I-re ku perdoret anestezia eshte bere nga Arabet

Zbulimet e jashtezakonshme nga Ibn Sina- Avicena

98

Historik i Mjekesise

Kapitulli 7 Paracelciusi vs Botes Mjeksore Frengjishtja e vjeter e AnglishtjaNormane, per temperament "volatil (sic) jo-stable, ndryshon shpejt e eshte i paqendrueshem" Mitologji Romaket, Merkuri jepet si mesazher i shpejte, qe ka “sandale me krahe” ndersa te Greket i korrespondon Hermesi “zoti rrugeve, komercit, inovacionit, mashtrimit e vjedhjes” Dikur ne Anglisht quhej “quicksilver” fjale per fjale argjendi qe jeton, se kishte aftesine te levizte. Kimi: Merkuri-Zhiva-Hg. No. Atomik-80

Hieronymus Fracastorius 1478 - 1553

99

DBMI A. Vesalius - Babai i Anatomise & Kirurgjise Moderne Andreas Vesalius, lindi ne 31 Dhjetor te 1514 ne Bruksel te Belgjikes, ne ate kohe pjese e Perandorise se Shenjte Romane. Vinte nga nje familje mjekesh dhe studioi mjeksi ne Paris. Me pas studion ne Universitetin e Louvain e perfundon ne Padova per te mbaruar doktoraturen. Ne 1537, ne moshen 23 vjecare behet Shef i Kirurgjise dhe Anatomise. Krahasur me deget e tjera te mjeksise ne ate kohe keto konsideroheshim me pak te rendesishme.Si fillim, pas diseksioneve qe i bente vete, Vesalius krijon disa skica per sistemin nervor dhe te qarkullimit te gjakut per te ndihmuar studentet. Ne 1539 nje gjykates ne Padove i ve ne dispozicion trupat e krimineleve te ekzekutuar qe te bente autopsite. Me diseksionet krahasimore ai hedh poshte punen e Galenit, autoriteti standart ne anatomi, qe per arsye religjioze ishte kufizuar ne diseksione te kafsheve (p.sh. ai besonte se nofulla e poshtme e njeriut ka dy kocka, ne realitet eshte vetem 1) Vesailus e kuptoi se observimet e tij dhe te Galenit jane te ndryshme dhe njerezit nuk kane te njejten anatomi si majmunet. Ne 1543, Vasalius publikon 'De Humani Corporis Fabrica' te bazuar ne diseksionet tek njerezit, dhe keshtu shkakton nje revolucion ne Anatomi, duke hedhur poshte shekuj te besimeve te gabuara, per gjakun, vena kava, zemren, melcine dhe trurin. Vetem nje gabim beri duke mendur se "veshkat nuk filtrojne urinen" por shpejt e korrigjoi dhe kete. Me kete liber fillon Anatomia e Kirurgjia moderne.

Me pas ai behet mjeku i Perandorit Charles V dhe ne 1555 punon per djalin e tij, Filipin II te Spanjes. Gjate nje udhetimi ne Vendin e Shenjte, ne 1564, vdes ne ishullin e Zakynthos. Libri i tij ndryshon historine mjeksore si asnje tjeter. Dy Doktore te hershem Greke, Erasistratus e Herophilus vune baza te mira ne njohurine e trupit, ne vend se te ndertohej mbi njohurite e tyre empirike, shkollat perkatese filluan debatet teorike. Me pas vjen Galeni por ne ate kohe kur ndalohej hapja e trupit, ai "pershtat anatomine e majmunit te njeriu" Imagjino per 1300-1400 vite Galeni ngeli Bibla e Mjeksise dhe u desh profesori 23

100

Historik i Mjekesise vjecar i kirurgjise e anatomise, qe pas disa vite pune te kundershtoje nje besim multi-shekullor, 29 vjecari Belg Andreas Vesailus shkakton revolucion ne anatomi dhe mendimin mjekesor te kohes.

Digitalis purpurea (foxglove) Dr’s Johns Ferriar & William Withering

101

DBMI Dr Benjamin Rush, Gjakrrjedhja & Lancet

102

Historik i Mjekesise Fajin e ka Hipokrati

103

DBMI Mjekesia ne vite

104

Historik i Mjekesise Mjekesia ne Perceptimin e Publikut.

Po te shohesh rekordin e Mjeksise gjate gjithe historise, vihet re se njerezit dekade pas dekade kane kerkuar me shume mjeke, me shume spitale me shume kujdes mjeksor. E kunderta duhet te kishte ndodhur, njerezit fare mire mund ta kishin braktisur kete profesion, a te pakten ti rrinin larg. Gjysma e fundit e Shek -19-te dhe nje e treta e Shek 20-te ka qene shume e varfer ne teknologji dhe ilace. Opium, digitalis (per zemer) bromidet (per nerva) dhe merkuri (qe eshte helmues ne mbidoze, ne ushqime dhe forme avulli) ishin kryesoret.

Cfare benin mjeket? Me shume mesonin dhe diskutonin, “ne menyre teorike” vinin diagnoza, shpjegonin, qetesonin pacientin dhe merrnin pergjegjesi duke ndenjur prane. Megjithese skeptiket dhe kritiket, mjeksia ne nje fare forme po mbahej... .

Montaigne thekson: “Kam njohur njerez te mire mes doktoreve. Shumica e tyre, ja vlejne qe ti duash. Nuk po i godas ata por profesionin e tyre. (ai shkruan Artin e ...) Eshte vetem frika nga dhimbja dhe vdekja, e nje kerkim i cmendur per kurim qe na lidh ne. Eshte kjo frike, qe na ben ta mbajme gojen mbyllur ”

Flaubert te “Madame Bovary” te shoqin e saj e quan budalla. Farmacistin, nje mashtrues.

Dickens ka nje fare dashurie per ta, por jo respekt. Ne romanet e tij mjeken kane role episodike, si karaktere te cuditshme dhe ekscentrike.

G.B. Shaw ka qene nje kritik agresiv i mjeksise dhe pretendimeve te saj.

Cuditerisht, respekti dhe besnikeria e publikut i rezistoi realitetit te dhimshem; “mjeksia nuk ka cfare te beje, e ne shume raste te ben me keq!” Ne Kishen e St James, ne Piccadilly, ka nje pllake ne kujtim te Dr. Bright, nje praktikues ne Harley Street. Zbulues i nje semundje te veshkave qe dhe sot ka emrin e tij, qe thote:

105

DBMI

Ne memorje te shenjte te Sir Richard Bright Mjek i Jashtezakonshem i Mbretereshes.

Ai Kontribuoi Shume Zbulime Shkencore tek Shkenca e Mjeksise Dhe Pune me Vlera te Medha.

Dhe Vdiq ne Pune e Siper Pasi Jetoi nje Jete me Dashuri Pasterti te Paperlyer Dhe Ishte Shume i Dobishem.

[Shkronjat kapitale ne fillim te cdo fjale, jane si ne origjinal]

Kjo ka qene, ajo qe pritej nga Mjeku, nga publiku i shek 19-te, dhe kjo pritshmeri ka mbijetuar deri ne ditet tona por ne realitet po shohin nje fare ndryshimi ne perceptimin e publikut. Mjeku sot ka teknologji dhe ilace, per te sheruar semundje te cilat dekada me pare i vrisnin njerezit ne moshe te re dhe te mesme. Ne kohen e Dr Bright jeta mesatare ne Britani ka qene 45 vjec.

Tek sukseset futen tuberkulozi, sifilisi, polimieliti, septicemia, tifoja, ethet reumatike, semundjet valvulare te zemres e shume infeksione pediatrike a per te rritur qe quhen transformimi i 2-te ne Mjeksi, filloi me sulfonamidet, penicillinen e antibiotiket. Tani jemi ne epoken e revolucionit biologjik por ne stade te hershme, por prape lista e semundjve fatale, ose inkapacituese (sic) sidomos ato virale, canceret, semundjet kronike dhe te moshes se 3-te, jo vetem nuk kemi ilace sheruse dhe teknologjine, por nuk jua kuptojme as mekanizmin.

Nese une do kerkoja dicka do ishte, qe ne dy vitet e para te Mjeksise studentet te lehteson nga “terrori i mbi-mesimit dhe shume gjera qe ne jete nuk i takojne� duke filluar me (1) Cfare nuk dime, per cfare mjeksia eshte injorante dhe limitet e saj. (2) kerkimi shkencor te pershpejtohet ne cdo vend te botes. Nje nder vecorite me humane qe kemi te gjithe ne, eshte te qenit te dobishem ndoshta vetia me e domosdoshme e species tone, shpesh bejme gabime por zakonisht

106

Historik i Mjekesise eshte per te miren tone, sepse keshtu eshte vendosur ne gjenet tona.

The Royal Society of Medicine – Shoqata Mbreterore e Mjekesise Filloi me filozofet e 1640-es per “Eksperimente Matematiko-Fizike” themelimi zyrtar behet ne 28 Nentor 1660. Pastaj ne “Shoqerine Mbreterore per te Permiresuar Njohurine tone per Natyren.” Dy librat e pare jane: Sylva nga John Evelyn e Micrographia e Robert Hooke ne 1665. Nder themeluesit ka: Christopher Wren, Robert Boyle, John Wilkins, Sir Robert Moray, etj. Isaac Newton ka qene president, ndersa ai aktual eshte Nobelisti Sir Paul Nurse.

Presidentet e Shoqates 1st Royal Charter, was granted in 1662 by King Charles II

107

DBMI

108

Historik i Mjekesise Pse Shkruan Doktori?

Doktore dhe Shkrimtare

109

DBMI

Doktori ne 1891, nga Sir Luke Fildes. Ne 1877 z. Fildes I vdes djali.

Karakteri dhe dinjiteti i mjekut i la pershtypje te pashlyera.

Enrique Simonet - La Autopsia - 1890 Anatomy Of The Heart; And She Had A Heart

110

Historik i Mjekesise

Kapitulli 8 Origjina e Jetes Jeta qe shohim perreth nesh eshte shume komplekse, nga organizmat madhore te ato nje-qelizore. Sot ka teori te ndryshme por me kryesorja ngelet ajo e Evolucionit Natyror. Nga ana tjeter njerezit e besimeve fetare mendojne se gjallesat dhe toka vete jane te krijuara nga procese hyjnore, dhe jeta eshte dhurate e Zotit.

Shkenca jo gjithmone ka evidenca te plote, prandaj Evolucioni quhet Teori. Filloi ne Larmarkun (Jean Baptiste Lamarck 1744 - 1829) me nje teori qe bzohej ne dy ide (1) ligji i perdorimit dhe mos-perdorimit (2) ligji i trashegimise te karakteristikave te fituara. Duke hipotezuar se nje vecori qe perdoret rregullisht rritet dhe forcohet dhe percohet neper gjenerata.

Teoria e Evolucionit Kendet nga e shohin individe te ndryshem shpesh ndryshojne, por ne do fillojme me jeten ne toke. Asnje nuk eshte i sigurte ne menyren apo daten se kur filloi jeta ne toke, por dihet se pak a shume: (a) toka eshte 4.500 milione vite e vjeter (b) jeta mund te kete filluar te pakten 3.500 vite me pare (c) atmosfera ne atekohe kishte dioksid karboni, metan dhe amonia. Hipoteza themelore eshte se gjallesat erdhen nga molekula te cilat mund te replikonin veteveten, sic ben ADN-ja. Si erdhen kete molekula? (a) ndoshta nga konditat qe kishte toka e nxehte atehere (b) mund te kene ardhur nga pjese te tjerat te sistemit tone diellor, ose dhe dhe nga me larg. Neper procese qe kaluar ne miliona vite, disa molekula u bashkuan me te tjerat dhe keshtu filloi te rritej kompleksiteti i tyre. Diferencimi i mevonshem dhe procesi i seleksionimit naturor solli speciet dhe organizmat te cilat i shohim sot.

111

DBMI Charles Darwin (1809 – 1882)

Procesi i Seleksionimit Natyror Thelbi i evolucionit – sipas Darvinit – duhet pare te seleksionimi natyral. 1. Kjo varet nnga variacionet ne mes te individeve te nje specie. 2. Keto ndryshime vijne sepse ka diference ne gjenet e tyre. 3.

Individet me tipare qe i pershtaten ambjentit kane me shume shance per mbijetese. 4. Individet qe adaptohen me shpejt kane me shume shance per riprodhim. 5. Gjenet qe i bejne ata te suksesshem pasohen te individet e gjeneratave te mevonshme.

112

Historik i Mjekesise Niveli i Organizmit

Mikrobet dhe zbulimi i tyre

113

DBMI Gregory Mendel

114

Historik i Mjekesise

115

DBMI



1983: Kary B. Mullins krijon reaksionin zingjir te polimerazes duke lehtesuar amplifikimin e ADN-se



1989: F. Collins dhe L-Chee Tsui zbulojne sekuencen e gjenit qe kodon proteinen CFTR, difekti i tij shkakton fibrozen cistike.



1995: Behet genomi i pare i nje organizmi te gjalle, per bakterin Haemophilus influenzae



1996: Eukarioti i pare qe sekuencohet gjenetikisht: Saccharomyces cerevisiae



1998: Ekuariti i pare multiqelizor qe sekuencohet: Caenorhabditis elegans,



2001: Ne menyre te pavarur dhe njekohesisht,

Human Genome

Project dhe Celera Genomics paraqesin draftin e pare te gjenomit njerezor.



14 Prill, 2003: Plotesohet me sukses Human Genome Project me sekuenca qe kane saktesine deri ne 99.99 %

116

Historik i Mjekesise

Kapitulli 9 Humaniste & Shkencetare Rudolf Wiegl Ne Polonine e para-L2B, Biologu beri vaksinen e pare efektive te Tifos, kultivuar me kujdes nga kolonite e morrave. Pas pushtimit, i kerkohet te prodhoje vaksinen per ushtrine Gjermane.

Weighl detyrohet te punonte per ta. Gjate kesaj kohe nxorri vaksinen nga laboratori, e dha tek getot hebre ku semundja bente kerdine.

Imunologu Ludwik Fleck, ish-asistenti i Dr Wiegl, i mbyllur ne geton e Lwow-it, punonte ne nje vaksine te tijen per te luftuar tifon.

Me pas ne Buchenwald, Fleck beri shume sabotime ne testet e mjekeve Gjermane. Ne laboratorin e Wiegl kishte mbi 1.000 persona, ai punesoi e mbrojti shume intelektuale Polake e Hebrenj, si dhe anetare te rezistences Polake. Ne 1945-en emerohet shefi i mikrobiolgjise ne Krakov ndersa me pas shkon ne Fakultetin e Mjeksise se Poznan-it.

Wiegl vdiq ne 1957. Gati gjysme shekulli pas vdekjes ne 2003, shteti i Izraelit e njeh Prof Wiegl

“i Drejti mes Kombeve te Botes� Vaksina e

Tifos. 1909, Charles Nicolle zbulon se morri eshte vektori i epidemise se tifos, ne 1930 Weigl duke ndjekur me interes punen e bere per vaksinen e (semundjes se aferme) Rocky Mountain Spotted Fever fillon nje teknike per vaksinen e tifos, duke rritur morra te infektuar dhe me pas i shtypte ne nje forme paste.

117

DBMI Ne 1933 teknika perfeksionohet dhe testohet ne shkalle te gjere.

Metoda kishte 4 faza: Rriten morra te shendetshem per 12 dite Infektohen me tifo Rriten per 5 dite te tjera U hiqen te brendshmet dhe shtypen ne forme paste (kjo ishte vaksina)

Librin per jeten e tij mund ta gjeni ne Amazon, me pak jepet vaksina e tifos sa tabloja e nje komuniteti te pasur me shkencetare e mendimtare ne Polonine e para dhe gjate L2B. Duke punuar si “ushqyes te morrave� ne laboratorin e Wiegl ose shkencetaret ne bllokun 50-te te Buchenwald-it, se si mbajtet gjalle idete dhe rezistencen. Histori tronditese por dhe deshmi te triumfit te shpirt njerezor.

Leo Skurnik

118

Historik i Mjekesise 1. Jener, 1 ne 3 persona te infektuar, vdisnin nga Lia (smallpox) te tjeret shpetonin por me plage. Kur Dr. Jenner vjen te prezantoje zbulimin, Establishmentit Mjekesor Londinez, e tall publikisht. Ne 1840 Qeveria Britanike e kohes nxjerr ligj qe nuk lejohet asnje trajtim per line vec atij nga Dr. Jenner. Refuzoi te marre patente se te varferit do ngeleshin pa mjekim.

2. Lavoisier, ne moshen 25 vjecare pranohet Anetar i Akademise se Shkencave te Frances. Denohet nga gjykatesi i Revolucionit (dhe) me motivacionin: Frances nuk i duhen shkencetaret. Qeveria tjeter e shpall te pafajshem post-mortum.

3. Rontgen, revolucionarizon mjeksine. Parate e Cmimin Nobel ja dhuron Universitetit duke refuzuar patenten per rrezet-X Nga inflacioni i L1B, humb parate dhe vdes i varfer.

4. Berners-Lee, nese do kishte marre patente per www, sot do ishte shume i pasur por ai donte te lidhte njerezit ne komunikim masiv.

Historia e Shkences dhe zbulimeve, ka plot shkencetare e novatore te tille qe i kane dhene frytet e punes se tyre falas.

119

DBMI Otto Warburg - Glukoza dhe Kanceri Otto Warburg, 1883-1970, ngelet nje nga fiziologet me te medhenj qe kane jetuar ne hsitori. Nominuar per cmimin Nobel ne 3 arritje te ndryshme, e ka fituar nje here dhe thuhet se heren tjeter e ka refuzuar, pasi Gjermanet gjate luftes nuk lejoheshin te merrnin Nobel. Gebelsi (J Goebbels) e beri ¼ hebre (ai ka qene gjysme) pasi keshtu i dha urdher bosi i tij. Hitleri kishte hequr nje polip dhe kishte frike nga kanceri. Dr Warburg ka pasur reputacion te jashtezakonshem dhe ne nje periudhe te tille nuk mund te injorohej. Kur ish ushtar ne Luften e I-re Boterore ne Frontin e Perendimit, i vjen nje leter nga Albert Ajnshtanji (A. Einstein) “Meqe lufta eshte e humbur te lutem kthehu, njerezimi ka nevoje per ty” (in original: Since the war is lost, please come back, humanity needs You) Mbi 50 here e kane nominuar per cmime te ndryshme, dhe 3 shkencetaret qe punuan me te u bene fitues te Cmimit Nobel, si H. A. Krebs nga i cili kemi ciklin e acidit citrik ose cikli i Krebsit dhe A.S-Gyorgyi.

Ne 1924 Dr Warburg ben nje zbulim kunder-intuitiv. Qelizat kanceroze, dhe kur ka oksigjen te mjaftueshem, kalonin metabolizem qelizor qe ishte tipik per kerkesa te medha te energjise (metabolizmin anaerobik) Dhe kur qelizave kanceroze u jepesh me shume oksigjen, prape ato perdornin vetem glukoze per te bere ATP nepermjet rrugeve anaerobike. Pse e quajme zbulim kunder-intuitiv? Sepse te besh ATP ne kete forme eshte rruga finale, jo ajo standarte. Keshtu ka prodhin te ulet te ATP-se. Hipoteza u shtrua: a ndodh kjo sepse qelizat kanceroze e bejne kete sepse kjo eshte e gjitha qe ato mund te bejne?

Mitokondria e tyre duket se eshte difektoze, duke i parandaluar te bejne fosforilimin oksiddativ. Qelizat e kancerit ndoshta po optimizojne dicka tjeter pervec energjise, ndoshta synojne te hyjne me nivel molekular per te pasur mbeshtetje per rritjen e tyre gati te pafundme. Pra duke perdoror glukoze, krijon energjine por dhe elementet qe i duhen si oksigjeni, hidrogjeni dhe karboni (nga shperbashkimi i glukozes – C6H12O6)

120

Historik i Mjekesise Ndoshta ka mutacion gjenetik te qelizave, ADN-ja e tyre fik disa gjene, ato qe supresojne rritjet tumorale dhe aktivon disa te tjera qe provojne rritjen qeliizore qe injoron sinjalet normale te qelizave.

Keshtu qelizat kanceroze duke filluar me mitokondria te demtuar, dhe keto qeliza nuk bejne dot fosforilimin oksidativ, per te mbijetuar vazhdojne me metabolizmin anaerobik qe te prodhojne ATP.

Cila hipoteze ka vlera nuk e dime por rezultati duket i njejte. Qelizat kanceroze kane mundesi te perdorin oksigjen e acide yndyrore por perdorin glukozen per te bere ATP. A mund ta perdorim kete teori per te trajtuar kancerin? Ka studime e shkolla te ndryshme ne mjekesi per kete, ka studime klinike ne proces e siper per te kuptuar strategjine e kancereve qe jane me sensitive ndaj ketij aspekti metabolik konkluzione akoma nuk jane arritur. Ne kohen e Dr Warburg dominonte kjo teori: Si shume semundje, kanceret kane mjaft shkaqe sekondare, por si per cdo semundje duhet te jete nje shkak primar.

Fakti eshte: qelizat kanceroze zevendesojne respirimin e oksigjenit ne qelizat normale te trupit duke fermentuar sheqernat. Atehere Dr. Warburg e ka quajtur “sheqerin� faktor primar. Ne sot e quajme faktor sekondar.

Kush ka te drejte?

121

DBMI Shkaterrimi i nje Shkolle Mendimi Per precendetin me te afert te historise na duhet te zbresim poshte 7-8 shekuj, te Mongolet. Barbaria sistematike e te cileve gati eleminoi nje nga shkollat me madhore te civilizimit boteror: Shtepine e Diturise, Arabo-Persiane, e njohur si Periudha e Arte e Islamit. Aftesia dhe pasioni i ketyre mendimtareve, ri-gjeti, ri-shkrojti dhe pasuroi ne mendimet e antikitetit, duke mbajtur gjalle shkencen e idete qe me pas ju pasuan Rilindjes Europiane.

Megjithe persekutimin Nazist dhe

egersine Mongole, nuk u arrit te shuhej gjithshka. Shkolla Gjermanike, me ato qe ngelen, rrezatoi ne Lindje me shkencetaret qe mori Bashkimi Sovjetik, dhe ne Perendim me ato qe kerkuan strehim ne Britanine e Madhe dhe ne Amerike. Ne shume vende te botes ka juriste, historiane edhe filozofe te mjekesise, te cilet nxjerrin konkluzione per etapa e zhvillime. Ne disa raste jane kunderta por argumentojne idete e tyre me precedente dhe fakte nga e kaluara.

Per rastin e L2B, jane dakort ne piken e 1-re dhe disa prej tyre - me te avancuarit per mendimin tim - ne piken e 2-te, konludojne se: asnjehere me pare ne histori, mjekesia nuk eshte njollosur ne menyre aq dramatike sa nga mjeket qe i sherbyen Nazismit.Pa hyre te eksperimentet dhe torturat barbarike, te cilat nuk kane pasur asnje baze shkencore, prania e Mjekut ne “seleksionimin e trupave te afte per pune” duke e ditur se po benin zgjidhje “mes jetes e vdekjes” automatikisht e vune ate, ne kundershtim me mision e tij, betimin e Hipokratit dhe ligjet e humanizmit. Duhet mbajtur mend se me pare, megjithe mungesat, pamundesite per anestezi, gabimet e paditurine, torturat perreth tyre dhe ligjet e ashpra qe kish shoqeria; prape “trupi i njeriut ne jete apo vdekje” kishte shenjterine e tij. Mjeket i benin eksperimentet mbi veten, dhe me ndergjegje nuk e demtonin pacientin. Shkolla Gjermanike e Mjeksise eshte nje humbje qe mjekesia boterore e ndjen dhe ne ditet tona.

122

Historik i Mjekesise Jete ne Sherbim te Humanizmit - Dr Shefqet Ndroqi Prof. Dr. Shefqet Ismail Ndroqi ka lindur në Tiranë, më 21 mars 1912, në një familje qytetare Tiranase, bir i një patrioti të shquar. Pasi përfundon me rezultate të shkëlqyera Gjimnazin e Tiranës, kryen studimet e larta të Mjekësisë në Francë nga viti 1933 deri në dhjetor 1941. Diplomohet në Fakultetin e Mjekesise te Universitetit te Parisit (Sorbonës) më 1939. Punon si intern në Spitalin e Fontenblos dhe specializonet për sëmundjet e tuberkulozit dhe të mushkërive në Spitalin e Fontemblos dhe në Spitalin Laenek të Parisit.

Në 1941 mbron tezën e Doktoratës në këtë universitet me teme “Granulacionet patologjike të neutrofileve në tuberkuloz tek njeriu dhe në eksperiment” dhe i eshte dhene titulli i Doktorit te Universiteti te Parisit nga Keshilli i Universitetit ne Sorbone. Po ashtu ka marre diplomen për Malariologji ne Fakultetin e Mjekesie te Parisit nën udhëheqjen e Prof. Brumpt. Keto dy semundje te renda, tuberkulozi dhe malaria, ishin dy probleme kryesore të shëndetit të popullit të tij.

Gjatë studimeve dallohet si student i mirë e i rregullt dhe vlerësohet nga profesorët e tij të shquar si Prof. Troiser, Prof. Bariety, Prof.

Brouet, Prof. Brumpt, Prof. R. Benda, etj.

Gjatë pushtimit gjerman të Francës dhe Ekzodit te Madh, Dr. Ndroqit i

123

DBMI besohet nga drejtoria e spitalit te Fontenblos shpërngulja me dy autobuzë e 45 fëmijëve të sëmurë e 25 grave shtatzëna ku tregon trimëri dhe aftësi në transferimin nga Parisi në Perigë ne jugperendim te Frances (rreth 600 km larg), duke iu shpëtuar bombardimeve, mitralimeve e kaosit, pa humbje dhe duke dhënë ndihmë të çmuar për të sëmurët, si dhe per te plagosurit ne vendet ku kalonin. Kur ne ndonje rast si i huaj u pa me dyshim, ai me ze te larte foli se ishte shqiptar e i sherbente njerezve ne lufte, francezeve, njelloj si do t’i sherbente popullit te tij sapo te kthehej ne atdhe. Shoqerimi dhe shpetimi i te semureve u vlerësua dhe u shpërblye nga autoritetet franceze. Në prill 1939 organizon dhe merr pjesë në lëvizjen antifashiste të studentëve shqiptarë në Francë në prag të pushtimit fashist të Shqipërisë. Megjithëse kishte të gjitha mundësitë të qëndronte në Francë, ai u kthye në dhjetor 1941 në Shqipëri për t’i shërbyer me devotshmëri popullit të vet.

Në 18 dhjetor 1941 fillon punën si ftiziatër në Spitalin Civil të Tiranës.

Organizon Këshillin e Mjekëve të Rinj për t’i dhënë ndihmë mjekësore të gjithë pjestarëve të lëvizjes çlirimtare kundër pushtuesit kudo qofshin ato. Në korrik 1943, sipas vendimit të Këshillit të Mjekëve del në mal për të ndihmuar direkt në fushën e betejës pjestarët e lëvizjes çlirimtare dhe për të luftuar okupatorin. Merr pjesë në betejat kundër forcave italiane e më pas gjermane, si në betejën e Qafë Shtamës, e Liqejve të Gërmanit, Zall Gërmanit, të Kurdarisë dhe të Krujës, me luftëtarët e lirisë duke mjekuar te plagosurit. Në fund të dhjetorit 1943 kthehet ilegal në Tiranë. Nga tetori 1944 deri në shkurt 1945 caktohet në Brigatën e XVIII, në spitalin partizan të Peshkopisë ku dallohet veçanërisht për diagnostikimin për herë të parë në këto zona të tifos ekzantematike, dhe organizon në mënyrë shkencore në kushtet e terrenit, luftën kundër kësaj epidemie vdekjeprurëse në këto zona si edhe në Dibrën e Madhe, duke frenuar përhapjen e epidemisë dhe mjekuar me vetëmohim të sëmurët. Nga shkurti 1945 caktohet shef i Repartit Infektiv dhe i Tuberkulozit në Spitalin Ushtarak me gradën Kapiten i II (me 180 shtretër infektivë e 105 shtretër tuberkularë dhe

124

Historik i Mjekesise ambulancën që e organizon si dispanseri. Nga kontakti me të sëmurët infektivë, në mars 1945 sëmuret rëndë me rrezik jete nga tifo ekzantematike. Në shtator 1945 hap repartin e ri për tuberkuloz në kodrën e Fuat Beut me 75 shtretër si bërthamë e Sanatoriumit të Tiranës, si dhe një repart në Voskopojë me 100 shtretër për tuberkularët e stabilizuar për klimaterapi. Fillon dhe organizon në mënyrë shkencore luftën kundër tuberkulozit me depistim pasiv, taktikën e trajtimit për çdo rast dhe me dokumentacionin përkatës, me gjithë ngarkesën e jashtëzakonshme të punës në mungesë të kuadrove mjekëore. Në mars 1947 transferohet në Spitalin Civil si shef i Repartit të Ftiziatrisë. Në vitin 1947, me insistimin e tij hap dhe organizon Dispancerinë Antituberkulare të Tiranës me 30 shtretër, ku punonte vullnetarisht pas punës në spital deri natën vonë. Në mars 1948, sipas argumentimeve dhe insistimit të tij ngrihet Sanatoriumi i Tiranës, dhe emërohet Drejtor i parë i këtij insititucioni më 210 shtretër. Me insistimin e tij, ky institucion rritet progresivisht për nevojat e domosdoshme të popullit megjithese me mungesë kuadrosh e mjetesh. Më 1950 ngren Dispancerinë e Durrësit duke bërë vetë punën mjeksore dhe organizative. Bën konsultat për problemet pulmonare në Spitalin Civil, Ushtarak, në Kirurgji e Pediatri. Organizon të gjithë punën mjeksore e organizative të Sanatoriumit duke shtuar shtretërit, kuadrot e larta e të mesme, të cilët mungonin. Pas vitit 1950 u shtua edhe një mjek e pas vitit 1952 të tjerë, dhe ai organizon specializimin e tyre për tuberkuloz e pneumologji. Organizon kurse për infermierë me të sëmurët tuberkularë të stabilizuar për nevojat e domosdoshme të Sanatoriumit. Plotëson pajisjet e ndryshme mjeksore e aparaturat e laboratorit të cilat mungonin. Organizon mjekimin e tuberkulozit sipas metodave bashkëkohore, me skemat e mjekimit, nga streptomicina, që me daljen e saj, për të cilën ka bërë dhe studime dhe ka gjetur mënyra origjinale përdorimi të papërshkruara në literaturë në atë kohë, dhe më pas me antibacilarë të tjerë, deri tek të fundit, si etanbutoli, rifadina etj., për të cilët ka bërë studime të vazhdueshme.

Gjithashtu,

kryen

intervente

të

ndryshme

të

domosdoshme

125

DBMI kirurgjikale, si operacioni Jacobeus, Monaldi, Sebastian, drenim endokavitar, pneumotoraks ekstrapleural e ekstramuskuloperiostal, torakoskopi e torakokaustikë, punksion biopsi pleurale e pulmonare, talkazhen në pneumotoraksin spontan, trajtimin me punksione të abseseve pulmonare, etj. Për arsye të nevojave të domosdoshme të të sëmurëve të shumtë për ndërhyrje kirurgjikale, të cilët nuk mund të dërgoheshin jashtë shtetit, Dr. Ndroqi, pa qenë kirurg u bë kirurg duke u specializuar me Dr. Shirokën, dhe ngriti Repartin e Kirurgjisë Torakale me 110 shtretër. Në vitin 1953 lirohet nga detyra e Drejtorit të Sanatoriumit dhe vazhdon shef i Repartit të Ftiziatrisë dhe të Kirurgjisë Torakale. Më 1955 emërohet pedagogu i parë i lëndës së Tuberkulozit në Fakultetin e Mjekësisë të Universitetit të Tiranës, dhe më pas, me këmbënguljen e tij hapet Klinika e parë e Tuberkulozit e Fakultetit të Mjekësisë ku ai ishte shef dhe drejtoi punën pedagogjike e mjekësore deri sa doli në pension në 1989. Prof. Ndroqi ka organizuar punën pedagogjike me studentët dhe specializimin e mjekëve të rinj për pneumoftiziatri. Organizon studimet e ndryshme mjekësore për tuberkulozin dhe pneumologjinë që nga viti 1948 e deri në 1999. Ka qenë kryekonsulent për tuberkulozin pranë Ministrisë së Shëndetsisë që pas Luftës e deri në vitet e fundit të punës së tij. Organizoi Këshillin Ftiziatrik e komisionet mjekoligjore të Sanatoriumit. Ai ishte kryetar i KEMP-it epror të ftiziatrisë nga krijimi më 1959 deri më 1990. Ka organizuar ekipe dhe ka kryer qindra mijë depistime aktive fluorografike e vizita klinike në masë, duke seleksionuar vetë rastet e dyshimta dhe i trajtuar ato, në zonat më të vështira, si Tropojë (1959), Peshkopi (1961), Mat, Mirditë, Pogradec e Malësi e Tiranës (1970).

Rezultatet e këtyre depistimeve janë bërë objekt i studimeve të veçanta shkencore, shumë të vlefshme për organizimin e punës, trajtimin dhe profilaksinë e sëmundjeve pulmonare. Ka ushtruar një aktivitet të gjerë kërkimor-shkencor ku spikat shpirti observues e këmbëngulës për kërkime shkencore në dobi të të sëmurëve, duke filluar që me tezën e doktoratës në Paris dhe më pas në Atdhe, me pneumotoraksin, streptomicinën, izoniacidin, etj., me gjithë ngarkesën e madhe të punës së përditshme mjekësore për nevojat e popullit.

126

Historik i Mjekesise Punimet e tij kishin karakter problemor me vlerë teorike e praktike për sëmundjet më të rëndësishme të mushkërive, të botuara në libra dhe revista mjekësore të cilat përfshijnë

rreth 5000 faqe të

daktilografuara, me 63 botime kryesore, përveç shumë artikujve e referateve shkencore me rëndësi, që kanë mbetur të pabotuara. Ndër më të rëndësishmet përmendim 5 libra për tuberkulozin dhe sëmundjet e mushkërive, artikuj problemorë me numur të madh rastesh,

si:

“Operacionet

e

pneumotoraksit

ekstrapleural

në

Sanatorium (me 178 raste)”, “Mbi kurën kundër tuberkulozit me izoniacid (me 320 raste)”, studim i hershëm ky i vitit 1953, ndër artikujt e parë në vendet e Lindjes për këtë problem, “Mbi rezultatet e kurimit të meningitit tuberkular në Sanatorium”, “Konsiderata të përgjithshme rreth studimit të TBC-së në Shqipëri”, “Të organizojmë më mirë luftën antituberkulare në fshat”, “Mbi mortalitetin nga TBC në Shqipëri”, “Rezultatet e një depistimi të tuberkulozit në rrethin e Peshkopisë” (me mbi 10.000 vetë), “Kuptimi i epidemiologjisë së tuberkulozit dhe i ligjeve të tij në kohën e sotme – fazat e zhvillimit të fenomenit turberkular në Shqipëri dhe etapat e luftës kundër tuberkulozit në vendin tonë”, “Problemi i TBC-së kronik në vendin tonë”, “Mbi gjendjet me temperaturë subfebrile të zgjatur”, “Konsiderata mbi mjekimin e TBC-së pulmonare me kemioantibiotikë (në 450 raste)”, “Mbi silikozat dhe rëndësia e tyre në raport me invaliditetin dhe shëndetin e sarkoidozën

pulmonare

(me

punëtorëve”, 98

raste)”,

“Konsiderata

mbi

“Konsiderata

mbi

epidemiologjinë e tuberkulozit në vendin tonë” (me incidencën nga viti 1960 e mortalitetin nga 1950), “Organizimi i luftës kundër tuberkulozit në Shqipëri, fazat e evolucionit të saj”, “Mjekimi aktual i tuberkulozit pulmonar me kemioantibiotikë (në 600 raste dhe 327 raste të rikontrolluara pas disa vjetësh)”, “Invaliditeti nga tuberkulozi në Shqipëri dhe evolucioni i tij (gjatë 10 vjetëve)”, “Epidemiologjia e bronkitit kronik në vendin tonë (në 3.125 rastë)”, “Invaliditeti nga bronkiti kronik (në 201 raste)”, “Ndihma e bronkoskopise ne diagnozen e TBC te mushkerive”, “Disa konsiderata mbi TBC humane me origjine bovine”, “Konsiderata mbi grumbullimet pleurale me leng

127

DBMI jo purulent (399 raste)”, “Konsiderata me rezistencen bacilare ndaj barnave antiTBC”, “Tuberkulozi në Shqipëri dhe lufta kundër tij: dje, sot dhe në perspektivë”(referuar në vitin 1993), si dhe shumë artikuj të tjerë shkencorë. Ka dhënë një kontribut të veçantë në fushën e ekspertizës së paaftësisë në punë, për sëmundjet e mushkërive e të tuberkulozit për afro 35 vjet, si nga ana praktike ashtu dhe në përcaktimin e kritereve të invaliditetit dhe me botime, referate, diskutime e analiza në këtë fushë. Së fundi, më 1998, botoi një libër autobiografik, njëkohësisht dhe teknik e profesional, i pari në llojin e tij, me titull “Një jetë për jetën” me 220 faqe, të cilin e përktheu vetë ne frëngjisht në vitin 1999. Por sigurisht, merita më e madhe e punës së tij është organizimi i luftës kundër tuberkulozit në vendin tone.

Strategjia dhe taktikat e kësaj lufte u organizuan në mënyrë sa shkencore aq dhe origjinale duke iu përshtatur kushteve tona konkrete specifike, nivelit tonë të ulët ekonomik e kulturor, duke u bazuar në njohjen shumë të mirë të të dhënave shkencore ashtu si dhe të jetës shqiptare në thellësi. Taktika e tij e luftës kundër tuberkulozit ishte origjinale, nuk ndiqej as në Lindje as në Perëndim, dhe u organizua hap pas hapi në bazë të zhvillimit të shkencës mjekësore dhe të kushteve tona specifike dhe të evolucionit të tuberkulozit tek ne. Taktika e ndjekur që në vitin 1945 dhe deri më 1990 ishte bazë e sukseseve në këtë luftë, duke mos i dobësuar në asnjë moment hallkat organizative të kësaj lufte. Koha e vërtetoi se taktika e tij kishte qenë më e drejta, gjë që u vlerësua mjaft edhe nga specialistët e huaj (si italianë e francezë, në Tiranë, Tuluzë e Paris) vitet e fundit, të cilët pohuan se dobësimi i kësaj lufte, ulja e vigjilencës, heqja e dispanserive, SIDA etj., çuan në shtimin e tuberkulozit në Europë, e sidomos në Afrikë e në botë, duke e bërë përsëri tuberkulozin rrezik të madh për shëndetin publik. Rezultatet ishin evidente tek ne.

Mortaliteti u ul në mënyrë të ndjeshme nga viti 1950 me 145 vdjekje për 100.000 banorë, në 4 për 100.000 banorë më 1991, po ashtu u ulën dhe treguesit e tjerë epidemiologjikë si incidenca nga 535 raste të reja për 100.000 banorë në vit më 1960, në 17,1 raste më 1991. Dhe e gjithë puna u fillua që nga hapja e sanatoriumeve, reparteve të

128

Historik i Mjekesise konvaleshencës dhe e dispanserive antituberkulare, me taktikën e gjetur, origjinale për kushtet tona: “Sa më shumë shtretër për tuberkuloz” – për të izoluar infeksionin dhe për të kryer sa më mirë mjekimin e tij deri në sterilizim. U arrit në një shtrat për 1000 banorë dhe 520 shtretër në preventoriume më 1950. Gjithashtu një rëndësi shumë të madhe Prof. Ndroqi i dha organizimit të mirë të profilaksisë në dispanseritë, që nga kartotekat, diagnostikimi e kurimi ambulator, proflaksia e vaksinimi, deri tek depistimet fluorografike. Duke njohur mirë nivelin ekonomik-kulturor të popullit tonë, ai i vuri theksin mjekimit rigoroz në sanatorium dhe pastaj atij ambulator. Më pas Prof.

Ndroqi e organizoi taktikën e kësaj lufte në përputhje me dinamikën e treguesve epidemiologjikë dhe social-kulturorë, si për shembull nga viti 1973, me përmirësimin e tuberkulozit u sugjerua ulja e numrit të shtretërve, dhe më 1983 u bë ankesimi i shërbimit të pneumologjisë në shërbimin antituberkular dhe insistoi në mjekimin ambulator falas, të detyruar dhe të kontrolluar të tuberkulozit. Që në fund të viteve ’80 dhe fillimin e viteve ’90, si një shkencëtar i shquar i problemit të tuberkulozit, Prof. Ndroqi ngriti tezën dhe insistoi që “Të mos harrojmë tuberkulozin”, pasi konstatoi dobësitë e profilaksisë, problemet e emigracionit “patologjik” në kushtet e reja të tranzicionit shoqëror, çeshtje mbi te cilen ne vitin 1989 botoi me te njejtin titull nje liber me 91 faqe. Ai propozoi organizim të ri duke dhënë rrugët e përmirësimit të gjendjes. Prof. Ndroqi ngriti me të madhe, që në vitet 1990-93, problemin e SIDA-s, si dhe të drogës, prostitucionit e korrupsionit, si rreziqe për vendin tonë, si probleme te medha mjeksore e shoqërore te cilat rëndojne edhe gjendjen e tuberkulozit.

Për veprimtarinë e tij të gjerë në fushën e mjekësisë ai ka marrë titullin Profesor, është dekoruar me dy Urdhëra Pune, me Urdhërin “Naim Frashëri” të Klasit të Parë, me Urdhërin “Flamuri i Kuq i Punës” i Klasit të Parë, me titullin “Mësuesi i Popullit” e me titullin “Qytetar Nderi i Tiranës”. Eshtë propozuar nga Bashkia e qytetit Fontemblo për titullin e lartë të “Legjionit të Nderit” të Francës dhe i është akorduar medalja “Kalorës i Urdhërit të Palmës Akademike” të Francës. Per mjaft kohe ishte kryetar i Shoqates “Tirana” dhe President Nderi i saj,

129

DBMI si dhe President i Shoqatave te Shqiperise se Mesme, dhe ka kontribuar ne aktivitete te shumta shoqerore e patriotike.

Duke u nisur nga keto motive mori pjese ne grupin nismetar ne vitit 1990, per riformimin e Komunitetit Musliman Shqiptar, duke vene ne dispozicion ne fillim shtepine e tij per zyra. Kur shoqeroi kryetarin e komunitetit musliman shqiptar, z. Hafiz Sabri Koçi, ne nje takim me presidentin e atehershem R. Alia, per kerkesa per lirine e fese, kur ky i fundit me ironi i tha “Une e dija se ti je profesor e mjek i mire per mushkerite e per tuberkulozin e jo per fene”, Ndroqi i u pergjegj, “ Une i tille kam qene dhe jam, por u bera edhe aktivist i ringjalljes se fese sepse mendoj qe feja eshte baze e shendoshe per moralin e popullit, qe fatkeqsisht sot ka rene shume poshte”. Dhe ai i dha te drejte. Libri i tij “Nje jete per jeten”, qe e kish perkthyer vete edhe ne frengjisht, u botua ne Paris, ne vitin 2007, nga Prof. Jean-Paul Martineaud (i Universitetit te Mjekesise te Lariboisier, Paris, dhe historian i mjekesise), nga shtepia botuese L’Harmattan, ne kolanen e “Acteurs de la Science” me titullin” Une vie au service de la vie” (ISBN: 978-2-29603078-7). Ne parathenien prezantuese sinteze Prof. Martineaud e cileson ate si histori ekzemplare dhe biografi e shquar, si nje histori e kondensuar e gati nje shekulli e Vendit te Shqiponjave, si shembull e udherrefyes per brezat e mjekeve shqiptare. Vdiq në të gdhirë të 23 shkurtit 2001, dhe u varros i përcjellë me nderim nga i gjithë populli i Tiranës. Ne letren e ngushellimit te presidentit te kohes z. R. Mejdani shkruhet “Mora vesh me hidherim vdekjen e mjekut te madh dhe humanistiti te madh. Ne te gjithe kemi qene deshmitare te vepres se tij te madhe, ne nje kariere te gjate profesionale dhe shkencore, te modestise, sakrificave dhe perkushtimit te tij qytetar ndaj jetes njerezore. Veshtire se kishte dhe ka ndonje profesionist te shkences se mjekesise ne vendin tone qe ti kete bere sherbim aq te madh dhe cilesor sa ai jetes se kaq shume njerezve,... Krahas kesaj vepre unikale, ekziston nje realitet i pa kontestueshem i trasmetimit prej tij tek brezat e rinj ne nje kariere pedagogjike po aq te shkelqyer, duke lene nje trashegimi me emer te madh dhe merituar mirenjohje”. Per te gjithe keto aktivitete, vepres shumeplaneshe dhe eksperience unikale

130

Historik i Mjekesise njerezore e profesjonale, me motivacionin “Personalitetit te shquar te mjekesise, njeriut human, mjekut te nderuar te popullit, shkencetarit e pedagogut qe me veprimtarine e gjere e te shumanshme u be nje nder themeluesit dhe organizatoret e mjekesise moderne shqiptare, vecanerisht asaj te mushkerive”, ju akordua nga Presidenti i Republikes z. B. Topi Urdheri i larte “Nderi i Kombit”, ne janar 2012.

Për figurën e njeriut, mjekut e të shkencëtarit, me motivin e dashurisë për popullin e të sëmurët e tij, Sanatoriumit, siç janë mësuar ta thërrasin të gjithë, ose Spitalit Universitar të Sëmundjeve të Mushkërive iu dha emri “Shefqet Ndroqi”, duke vendosur edhe bustin e tij në lulishten e këtij institucioni, i cili pas rikostruksionit dhe riorganizimit, mori emrin Spitali Universitar “Shefqet Ndroqi”, si qender e rendesishme e sherbimit terciar multidisiplinar.

Dr. Shk. Zamir Ndroqi Tirane, 15 nentor 2014 Falenderojme Dr Zamirin, djalin e prof. Ndroqit, qe me bujari pranoi te ndaje keto materialet me ne, dhe Dr. Tritan Kalo per ndihmen e dhene duke na mundesuar lidhjen me autorin. Titulli eshte i yni, parafraze e librit te prof Ndroqit: “Nje jete per jeten" Prof. Ndroqin e kam patur pedagog te Pneumos ne sanatorium, si student i mjeksise Viti V. Populli dhe profesionistet jane te bindur se Prof Ndroqi eshte ne gjigantet e mjeksise & Babai i Pneumologjise Shqiptare.

***

131

DBMI Arritjet ne Politikat Shendetesore Eshte i famshem rivaliteti permbi 40 vjet i dy kardio- kirurgeve Amerikane, Dr. DeBakey dhe Dr. Cooley. I pari kapi 100 vjet ne planetin tone ndersa i dyti jeton dhe sot. Se bashku kane arritje te tilla ne mjeksi qe nuk del nje nate ti permendesh te tera. Sigurisht qe per shume nga ju keto figura jane te panjohura, por per cdo mjek (kush lexon periodiket e fushes dhe te rejat nga mjeksia) keto emra do te thone shume.

Dr. DeBakey ngelet inovator, shkencetar dhe edukator. Nje“burre shteti" ne Mjeksi, i permasave nderkombetare. Ne 1939 -en, solli postulatin e lidhjes se duhanit me karcinomen e mushkerise, bashke me profesorin e tij. Nder te paret e bypass-it te arteries koronare, te paren endarteroektomi te karotideve. Pioner i zemres artificale, dhe i pari qe perdoi nje pompe te jashtme, me sukses, tek pacientet – pompen e bypass-it ventrikular te majte. Futi tekniken e "Dacron graftit" per te zevendesuar enet e gjakut, e beri angioplasti-ne e pare ne 1958. Ne fund te jetes, arrin nje rekord tjeter, ne moshen mbi 90vjecare behet pacienti me i vjeter ne bote te kaloje proceduren kirurgjikale te cilen e kishte bere vete i pari (proceduren DeBakey) nga

132

Historik i Mjekesise grupi qe kishte trajnuar vete. Pas 7 ore operim dhe 8 muaj rikuperim e merr veten serish. Nder te paret qe futi kamerat ne salle te operacionit per publikime e tranjime.

Dr. Cooley, kirurg me fame boterore, pioner i mjaft teknikave kardiovaskulare. Ne SHBA eshte i pari qe beri transplantin e zemres ne 1968. Transplanti i I-te i zemres ne bote, eshte bere ne Afriken e Jugut, me 3 Dhjetor-1967, nga Prof. Christiaan Barnard. Ne 1969 behet kirurgu i I-re ne bote qe implanton zemren artificale tek njeriu! Dr Cooley dhe stafi i tij, jane pergjegjes per 118.000 operacione te tipit “open heart” Open-heart quhen kur kardiokirurgu hap gjoksin e pacientit dhe punon ne zemren e tij, gjaku (ne shumicen e rasteve) kalon neper makinen “zemer-mushkeri” Eshte nder proponenet e “operacioneve pa gjak” (bloodless) Nje protokoll mjeksor, qe s'do te thote kirurgjia nuk perdor gjakun ose transfuzionin e tij por behet pa transfuzion te gjakut allogenik. Dr. Cooley ka shkruajtur mbi 12 libra dhe 1400 artikuj shkencore, vetem apo me bashkepuntoret e tij. I marrim si shembull keta dy mjeke te medhenj per nje ilustrim te vogel.

Puna e tyre ka ndikuar qindra dhe mijera paciente ne bote, shume prej te cileve jane gjalle fale tyre. “Zotat e Mjeksise Moderne” s’vijne me te medhenj se keta. Te lexojme cfare thote Dr. Cooley: “Ne mes te shume“ te Parava me te cilat jam perfshire ne Institutin e Zemres ne Teksas, perfshire dhe transplantin e pare me sukses ne SHB, e te paren zemer artificiale ne bote; arritja ime me e madhe qe ka pasur impaktin me te madh ne shendetsi, nuk ndodhi ne salle operacioni apo ne laborator. Ndodhi ne nje cope leter. Kur ne krijuam te paren “pakete cmimesh per procedurat kardiovaskulare ”

Medicare, sistemi shendetsor kompleks Amerikan e shume i shtrenjte ne keto operacione, tani pati nje opsion te ndermjetem reimbursimesh. Puna e tyre pertej asaj ditore e c'lane tek mjeket e tjere, ngelet te edukimi, informimi dhe mundesia e dhene pacientit per te hyre "ne sistem” me sa me pak probleme.

133

DBMI

Mount Parnassus nga Rafaeli, tregon Danten, Homerin dhe Virgjilin. studia humanitatis – c’fare do te thote te jesh Njeri.

134

Historik i Mjekesise

Kapitulli 10 Gjaku dhe Transfuzioni Gjaku është mediumi ku qelizat aktive e indet e trupit mbahen ne marrëdhënie

me

njeri-tjetrin.

Substancat

ushqyese,

përfshire

oksigjenin, kalojnë materialet e padobishme përfshire acidin karbonik, nga indet ne gjak. Kjo lidhje furnizon indet me energji e lejon daljen e materialeve te padobishme. Sekrecionet e shume gjëndrave te trupit kalojnë nëpërmjet gjakut ne indet e ndryshme qe janë te destinuar te influencojnë.

Qarkullimi i gjakut luan rol themelor ne mbajtjen

konstante te temperaturës se trupit. Gjaku është ngjyre te kuqe, viskoz, opak, alkalin e me ere te dobët por karakteristike. Përbehet nga një likuid transparent, ngjyre te verdhe te hapur - quajtur Plazma - ose liquor sanguinis, ne te cilin "notojnë" një numër i pafund qelizash apo trupëzash, qelizat e bardha, te kuqe e plateletet e gjakut.

135

DBMI TRANSFUZIONI I GJAKUT -

Shenja me e qarte për një Transfuzion gjaku

është ne rastet e Hemorragjisë, veçanërisht ne ato akute dhe masive (aksidente, trauma etj) ku gjaku i humbur duhet zëvendësuar me shpejtësi e ne sasinë e plote. Ne hemorragjitë e ngadalshme, gjaku zëvendësohet gjithashtu - por jepet me kohe me te ngadalte - për te mos renduar punën e zemrës. Ne raste shoku (shock) apo gjate djegieve nuk humbet shume gjak por kemi humbje te plazmës e për pasoje presioni i gjakut bie. Kjo është tepër e rrezikshme. Ne një moment hemorragjik humbja e plazmës konsiderohet me e rrezikshme sesa humbja e rruazave te kuqe. Ne fakt kur s’kemi mundësi te japim direkt gjak apo plazme, ne raste urgjente jepet solucion i dobët salin (kripor) me PH te njejte me gjakun [NaCl – 0.9 %] për te restauruar presionin e gjakut derisa te arrijmë te marrim furnizime me gjak.

Mund te mendohet se jepet transfuzion gjaku ne rastet me anemi, por meqë janë faktorë e mekanizma te tjerë ne veprim kjo aplikohet rralle: (1.) Anemia zakonisht trajtohet me metoda te zakonshme, si ilaçet.

(2.) Ne Transfuzione gjithmonë ka një element Risku - sado te vogël.

(3.) Anemia është ne qeliza dhe jo ne plazme, pra dhënia e sasive te mëdha te lëngjeve direkt ne qarkullimin vazal, mund te mbisforcoje një zemër te dëmtuar nga anemia.

Ka dhe raste kur mund te behet transfuzion, ne anemi tepër te avancuara. Kjo behet me "qeliza te paketuara", duke hequr plazmën nga gjaku. Një rëndësi te veçante transfuzioni merr gjate operimeve kirurgjikale. Shume operacione kane humbje gjaku, pasi ka procedura ekstensive te cilat duan kohe. Kjo humbje gjaku ve ne pikëpyetje suksesshmërinë e operacionit. Transfuzione gjaku përpara, gjate dhe/ose pas operacioneve bëjnë te mundur qe kirurget te bëjnë ndërhyrje te tilla, qe paraardhësit e tyre shume vjet me pare veç mund ti ëndërronin. Ka raste te pafundme kur mund te jepet transfuzion gjaku, mendja menjëherë te shkon te përdorimi ne shkalle masive i tij lufte. S'mund te rrime pa kujtuar kirurget e mjeket e L2B te forcave aleate, te cilët bene transfuzione e operime ne një shkalle masive. Me guxim vetëmohues e organizim shembullor, sallat operatore e ekipet e transfuzionit kane vepruar ne vijën e frontit apo fare pranë tij. Një faktor qe nuk mund te konsiderohet i vogël ne fitoren përfundimtare.

136

Historik i Mjekesise Njeriu me Krahun e Arte - James Harrison Viti 1950, Australi. Nje 14 vjecar eshte nen kirurgji madhore te toraksit, pas shume oresh e 13 litra gjak, mjeket arrijne ta shpetojne.

Gjate 3 muaj qendrimi ne spital, femija e kupton se eshte ne jete fale transfuzionit te gjakut, dhe i premton vetes sa te mbushe 18 vjec mosha ligjore per donacion - ai do jape gjakun e tij ne ndihme te te tjereve. James Harrison, i lindur ne 1936, filloi te dhuroje gjak ne vitin 1954. Pas disa seancash dhurimi u pa se gjaku i tij permban nje antikorp persistent dhe jashtezakonisht te forte te quajtur Rho(D) Imuno Globulin. E cila jepet te nenat me Rh(D) te femijet me Rh(D) pozitive gjate e pas shtatzanise, per te parandaluar krijimin e antikorpeve ne gjakun e nje femije me Rh(D) positive. Ky sensitivizim i antigjeneve dhe fenomeni i papershtatshmerise shkakton semundjen Rhesus, me te zakonshmen forme te semundjes hemolitike ne te porsalindurit. Ne historine e Mjeksise pervec figurave madhore e humanistet gjate shekujve, te cilet me zgjuarsi, pune apo fale rastesise bene zbulime qe na ndikuan te gjitheve ne, ka dhe njerez te thjeshte te cilet kane ndihmuar thjeshte me prezencen e tyre dhe deshiren per te bashkepunuar me mjeksine qe te studiohet fenomeni ne trupin e tyre.

Ne ate kohe ne Australi 00-000 femije po vuanin nga kjo forme ekstreme e anemise qe shkaton demtime te trurit, zhvillimit ose dhe vdekje. Jeta e tij sigurohet nga shkenctaret per AUS $1.000.000, dhe sot ne kete moshe ai vazhdon te dhuroje gjak.

137

DBMI Ne ~ 60 vite ka dhene mbi 1.000 donacione dhe mendohet se ka shpetuar jeten e 2.200.000 femijeve. Ne fakt ai jep plazme, qe ndryshe nga gjaku mund te jepet cdo 3 jave dhe trupi e rikrijon me shpejt. Kur vihet re se plazma nga James mund te trajtoje kete gjendje, u perdor per te prodhuar vaksinen anti-D. Per dobine e zemren e madhe, i kane dhene “Medal of the Order of Australia” Ai thote qe nuk eshte hero, kete e ndien si dicka qe duhet ta bejne me shume veta, “ju dhuroni nje ore kohe, qe per dike tjeter eshte nje jete e tere” Megjithese ka pasur nje impakt te jashtezakonshem ne bote, ngelet shume modest.

“Heronjte jane njerezit ne frontin e pare, policia dhe sherbimet e urgjences, une marr trenin, nje liber ne dore, dhuroj gjak e kthehem” shprehet ai. Nje nene qe e njeh prej 23 vitesh, Joy Barnes, e ka perfituar nga ndihma e tij pasi ka deshtuar 2 here ne muajin e 4-rt dhe te 6-te, thote: “Pa te, une kurre nuk do kisha bebe te shendetshme, nuk di si ta falenderoj mjaftueshem” Vete vazja e James, ka perfituar nga vaksina anti-D, pas lindjes se djalit. Tracy, eshte krenare me babain e saj, qe asnjehere nuk pushon se dhuruari gjakun e tij, per te tjeret.

Rezus – Rhesus

138

Historik i Mjekesise Epistaksis

Hemorragjia - Gjakrrjedhja

139

DBMI

140

Historik i Mjekesise

Kapitulli 11 J. Kevorkian Jack Kevorkian (1928 – 2011) njihet per “ndihmen dhene te semureve terminale per suicid te asistuar” Ka qene kampion per te drejten e shpesh eshte kuotuar duke thene “te vdesesh nuk eshte krim” Thuhet se ai ka ndihmuar me shume se 130 paciente te vdesin. Kevorkian beri dy makina te eutanazise. Thanatron qe perdor serum te injektoje pacientin me solucion kripor, sodium tiopental dhe potaciusm kloride (Na- sodium | K – potasium) Mercitron – nje maske gazi per te administruar monoksidin e karbonit. Veprimet e tij jane hetuar ne SHBA, ku arrestua e me pas eshte denuar per “vrasje te shkalles se 2te” Ka bere burg nga vitet 1999-2007. Kevorkian lidhte makinerine ne trupin e pacientit, ky i fundit duhet te shtypte nje buton qe i jepte fund jetes se tij. Disa e kane quajtur: "shume te obsesuar, shume fanatik, ne interesin e tij ndaj vdekjes, te na jape ne drejtime ne kete aspekt." Te tjere kane thene: "ka bere histori megjithese nuk e ka kerkuar kete, duke na detyruar te hapim nje argument tabu, ne lidhje me suicidin dhe vdekjen e asistuar" EUTANAZIA

Euthanasia nga Greqishtja: εὐθανασία; "vdekje e mire": εὖ, eu; "emire, e lehte" – θάνατος, thanatos; "vdekje” Eutanazia eshte mbarimi i jetes se nje personi shume te smure, me qellim qe ti japet fund dhimbjeve te tyre. Nje person qe kalon ne euthanazi ka semundje te pakurueshme.

Por ka dhe gjendje ku njerezit duan ta mbyllin jeten e tyre. Shpesh, behet me kerkesen e pacientit. Ne rastet kur ato jane te pavetedijshem ose jo ne gjendje te qarte mendore, ky vendim merret nga familja, mjeket, dhe nga gjykatat. Ky problem eshte nje nder debatet me te nxehta prej shume vitesh, qe ka perreth tij konsiderata religjioze, etikale, praktikale, dhe ligjore. Etika e Eutanazise.

Kjo sjell shume dilema dhe agoni Ka kush te drejte te mbylle jeten e

141

DBMI nje te semuri terminal qe po kalon dhimbje e vuajtje ekstreme?Cilat jane rrethanat qe justifikojne eutanazine, nese ka te tilla? Ka diference morale ndermjet vrasjes se dikujt dhe ti lesh ata te vdesin Pika qendrore e ketyre argumenteve eshte se njerezit kane ide te ndryshme per kuptimit dhe vleren e ekzistences te jetes. A duhet qe njerezit te kene te drejte te vendosin per jeten e vdekjen? Po ashtu ka probleme praktike. Disa njerez mendojne, eutanazia s’do lejuar dhe ne qofte e drejte moralish, mund te abuzohet me te e te perdoret si mbulese per vrasjet. Vrasje a te lesh dike te vdese? Eutanazia arrihet (a) ne menyre aktive, duke dhene nje injeksion fatal ose (b) ne menyre pasive duke mos bere te nevojshmen qe mban dike ne jete. (qofte duke ndaluar tubin e ushqimit)

Trajtim mjeksor “i jashtezakonshem” S'eshte eutanazi kur pacineti vdes nese i refuzohet trajtim mjeksor i jashtezakonshem (a.) Trajtim eksperimental (b.) Kur vuajtja nga trajtimi tejkalon perfitimet, shton agonine e pacientit, familjes, dhe efektet anesore jane me te demshme se perfitimet. Vende te ndryshme kane argument te ndryshem ligjore ne kete aspekt dhe perkufizimi s’eshte universal. Eutanazia dhe ulja e dhimbjes. Nuk eshte eutanazi te japesh nje ilac qe ul dhimbjen, dhe nese ky ilac ben qe pacineti te vdese me shpejt. Kjo vjen se qellimi i mjekut eshte te lehtesoje dhimbjen, jo te vrase te semurin. Ky argument njihet si Doktrina e Efektit te Dyfishte. “Nese ben dicka te mire moralisht dhe ka efekte te demshme anesore, nga ana etike eshte OK te behet persa kohe qe efektet-anesore nuk jane te qellimshme. Kjo vlen, dhe nese ti e ke parashikuar qe nje efekt i demshen, MUND te ndodhe. [disa filozofe e quajne kete argument shume komples dhe “teper te zgjuar”

Vrasjet nga meshira.

Shpesh njerezit e quajne

eutanazine “vrasje e meshirshme” ndoshta duke menduar se dikush ka semundje te pasherueshme, po vuan nga dhimbje te tmerrshme dhe te padurueshme. Pse njerezit duan eutanazine. Shumica e njerezve mendojne se dhimbja e padurueshme eshte shkaku baze pse kerkohet eutanazia, por disa studime ne SHBA dhe Hollande tregojne se me pak se 33% fusin dhimbjen ekstreme si arsye.

Njerezit me semundje terminale mund te kene kualitetin e jetes te

142

Historik i Mjekesise demtuar nga probleme fizike si kapslleku, marrje mendesh e te vjella, marrje fryme, paraliza dhe veshtiresi ne gelltitje. Faktoret psikologjike qe bejne disa te mendojne per eutanazine jane depresioni, frika nga humbja e kontrollit dhe dinjitetit, ndjesia e te qenit barre dhe pakenaqesia e te qenit i varur nga te tjeret. FORMAT E EUTANAZISE Eutanazia Pasive dhe Aktive. (1) tek e para lejohet pacienti te vdese (2) e dyta ndodh kur dikush perfshihet direkt ne vdekjen e tij. Pasivja arrihet duke terhequr apo ndaluar trajtimin. Terheqje e trajtimit: fiket makina qe mban pacientin ne jete, qe ato te vdesin nga semundja e tyre Ndaluar trajtimin: p.sh, duke mos bere nje praktike kirurgjikale qe mund t’jua zgjase jeten per pak kohe. Eutanazia Vullnetare dhe Jo e Vullnetshme. Tek e dyta personi ka humbur vetedijen ose nuk eshte ne gjendje te marre vendime inteligjente (bebe e vogel, ose me humbje te funksioneve te trurit) dhe nje person tjeter e merr kete vendim per ta.

Zakonisht kjo quhet vrasje, por ka dhe raste kur te vrasesh dike mund te quhet si e bere “per te miren e tij” Tek rasti i pare vete pacienti e kerkon eutanazine. Eutanazia Indirekte. Kur jep trajtim (zakonisht per te ulur dhimbjen) qe si efekt anesor pershpejton vdekjen e pacientit.

Meqe shkaku primar nuk eshte “qellimi te vrasesh” kjo shihet nga disa (jo te gjithe) si e pranueshme moralisht. Suicidi i Asistuar. Per rastet kur personi qe do vdese ka nevoje per ndihme dhe e kerkon ate. Mund te jete aq e thjeshte sa ti gjindet ilacet dhe ti afrohen qe ti marre vete. DNR. Do Not Resuscitate. Nga Angl. “ Do Not Resuscitate” eshte nje urdher qe thote “te mos ri-sillet ne jete” Nese kjo gjindet ne kartelen e te semurit, mjekut nuk i kerkohet qe te veproje kur pacientit i pushon zemra, ne menyre qe te parandalohen vuajtje te panevojshme. Zakonisht kjo behet ne keto rrethana: Kur nuk rifillon zemren dhe frymemarrjen Kur s’ka perfitim tek pacienti Kur perfitimet jane shume me pak se vuajtjet.

Urdherat DNR mund te shihen si forme eutanazie pasive, ato nuk jane problematike persa kohe qe nuk abuzohet me to.

DNR

143

DBMI Te Mos Ri-Ngjallet, Urdheri DNR (Do Not Resuscitate) gjithmone eshte urdher mjeksor qe shkruhet nga mjeku. Duke instruktuar te gjithe profesionistet e mjeksise te mos bejne CPR, nese ndalon frymemarrja a kur zemra pushon se rrahuri. Urdheri DNR, lejon te zgjidhni perpara se te vije situata urgjente, nese ju doni CPR apo jo. Ky urdher perfshin vetem CPR-ne. Nuk ndikon ne trajtimet e tjera, si ilacet qe qetesojne dhimbjet, terapine standarte e ushqimin. Doktori e ben kete pasi ka folur me pacientin ose familjaret e tij, nese ai nuk mund te komunikoje.

CPR. Ky lloj trajtimi behet kur ndalon frymemarrja apo qarkullimi i gjakut, dhe perfshin: Tentativa te thjeshta si frymemarrja goje-me-goje ose shtypjet ne gjoks Shok elektrik qe zemra te rifilloje punen Tuba per te rihapur rruget e frymemarrjes Ilace Vendimi. Nese jeni ne fund te jetes tuaj ose keni nje semundje qe nuk do permiresohet, ju mund te vendosni nese doni CPR apo jo.

Nese DONI te merrni CPR gjate situatave urgjente, ju nuk duhet te beni gje.

Nese NUK doni CPR, flisni me mjekun tuaj per nje Urdher DNR. Sigurisht kjo nuk eshte e lehte per ju apo per familjen tuaj. Nuk ka rregulla standarte per cfare mund te zgjidhni. Eshte mire te mendosh kete per sa kohe qe jeni ne gjendje te vendsoni vete.

Mesoni per semundjen tuaj dhe cfare te prisni ne te ardhmen Flisni me mjekun per faktet pro-e-kunder, te CPR-se. Urdheri DNR mund te jete dhe pjese e planit tuaj ne “shtepite e perdorura per kujdesin palliativ” (hospice) ku fokusi eshte ne trajtimin e simptomave te dhimbjes dhe te mbahet frymemarrja, por jo te zgjatet jeta. Nese keni nje urdher DNR, gjithmone keni te drejte te ndryshoni mendjen e te kerkoni CPR. Si behet nje urdher DNR? Pasi keni vendosur, flisni me mjekun tuaj duke i treguar se c’doni ju. Doktori duhet te plotesoje deshiren tuaj, ose: T’ju tranferoje te nje mjek qe eshte i gatshem te ndjeke deshiren tuaj.

Doktori duhet ta zgjidhe kete konflikt brenda 72 oresh, nese jeni

144

Historik i Mjekesise pacient ne spital.

Mjeku ploteson formularin per urdherin DNR Nese jeni i hospitalizuar e shkruan ne kartelen tuaj mjeksore Ju meson ku te gjindet nje karte, byzylyk ose forme identifikimi, ta keni me vete kur nuk gjindeni ne spital, qe kushtdo te kuptoje deshiren qe keni shprehur. Format standarte i shperndan Ministria e Shendetsise e cdo shteti.

Nuk duhet harruar: Ta perfshini deshiren tuaj ne nje testament ose ti jepni dikujt prokure perfaqsie.

Informoni familjen dhe te afermit, per vendimin qe keni marre.

Nese ndryshoni mendje, jeni plotesisht ne te drejten tuaj ta beni kete.

Lajmeroni familjen dhe personelin qe kujdesen per ju. Sigurohuni qe keni shkaterruar cdo dokument apo shenje qe per urdherin e I-re DNR. Personat e pa-afte te marrin vendime. Ne varesi te semundjes ju mund te mos jeni ne gjendje te komunikoni deshirat tuaj ne lidhje me CPRne. Nese doktori ka bere nje urdher DNR sipas kerkeses tuaj, familja nuk mund ta rrezoje kete urdher.

Dikush mund te flase per ju, person me te drejta ligjore i cili pranon qe urdheri DNR te futet ne dokumentat tuaj mjeksore.

Nese ju nuk keni caktuar askend te flase per ju, nje anetar i familjes mund te pranoje te beje urdher DNR per ju, kur: Jeni ne faze terminale te semundjes Jeni i pamundur te vendosni pergjate gjithe kohes CPR nuk do funksionoje per ju CPR mund te shkaktoje me shume probleme mjeksore per ju.

C’kuptojme me stade “fundore te gjendjes mjeksore, dhe ato terminale” Ketu behet fjale per gjendje mjeksore qe eshte e pakurueshme dhe e pa-kthyeshme, ne nje stad te avancuar qe vjen nga demtimet, semundjet ose probleme shendetsore; te cilat ne varesi te opinionit te doktorit tuaj, ne nje shkalle te arsyshme te parashikimit mjeksor; do sjellin vdekje pavaresisht trajtimit dhe vazhdimit te tij.

Nese pacienti eshte “ne gjendje fundore dhe terminale” (si koncepte

145

DBMI jane te ndryshme) ka mjaft arsye per te kerkuar nje urdher DNR dhe per jashte spitalit, qe cilido nga personeli mjeksor eshte ne gjendje ta kuptoje dhe te respektoje deshirat e pacientit. Te gjithe personat qe jane qe faze terminale, kane nje “gjendje fundore” sipas parametrave mjeksore. Megjithese urdherat DNR mund te shihen si forme “pasive e eutanazise” ato nuk jane problematike vecse ne rastet kur abuzohen.

Sepse ato jane paramenduar te parandalojne vuajtje te panevojshme per pacientet nga efekti qe mund te sjelle CPR-i : thyerje brinjesh, fraktura te tjera, carje te shpretkes dhe demtime te trurit.

Abuzimi me DNR-te Kudo ka udhezime te qarta qe ri-freskohen ne disa vite, ne disa vende paciente te shendetshem zbuluan se kane urdhera DNR ne kartele, pa konsultim me ta apo me familjen. Kjo ka sjelle shume probleme, gjyqe, ndjenja te demtuara e problematike per spitalet e paciente e perfshire ne te. Disa here eshte pare se mjeket e rinj kane vene urdhera DNR pa u konsultuar me mjekun specialist ne rastet kur ai ka qene i zene per ate moment. Ne menyre strikte urdherat DNR (do not resuscitate) njihen si DNAR (do not attempt resuscitation)

Sqarojme: Kjo eshte per vendet ku aplikohet DNR sipas parametrave te mesiperm, ne Shqiperi e kudo, pyesni mjekun si qendron ky koncept ne raport me "ringjalljen ne institucionet mjeksore" ne baze te rregullave te vendit.

146

Historik i Mjekesise Jeta pas Vdekjes Ne bestseller Prova e Parajses (Proof of Heaven) neurokirurgu Amerikan, Dr. Eben Alexander, pretendon se ka jete pas vdekjes. Gjate nje periudhe 7 ditore kaloi ne koma, duke mos pasur asnje funksion te korteksit te trurit. Pasi zgjohet tregon eksperiencat e tij dhe “c'kishte pare” gjate kesaj kohe.

Theksojme se Dr. Alexander eshte praktikues i besimit kristian dhe njeri i shkences. Ka ndjekur gjurmet e babait ne neurokirurgji e per dekada me rradhe eshte marre me kete fushe. Me perpara, thote ai, s’kish besuar ne nje fenomen te tille, sot mendon se ndergjegja ekziston ne nje dimension tjeter, jashte trupit.

147

DBMI

148

Historik i Mjekesise

Kapitulli 12

149

DBMI

Historia a Jodit Jemi ne 1811, Bernard Courtois (1777-1838) po kerkonte menyra si te vriste me shume njerez, jo ti shpetonte ata. Armata e Bonapartit kish nevoje e per barut por mungote perberesi kryesor i tij salpetri Nitrati i Kaliumit, KNO3. Carbonati i kaliumit merrej nga djegja e drurit te shelgut po ai ishte mbaruar. Dikush propozon te djegin algat e thara te detit ne Normandi. Idie brilante dhe Francezet vazhduan luften. Me shume barut, me shume te vrare. Duke prodhuar saltpeter Courtois pa se kishte mbetje te shumta sulfuri. Shton acid sulfurik per pastrim nga fuqite. Nje dite hedh shume...dhe shperthen nje re me avull ngjyre vishnje. Mbulohen objektet metalike me kristale te shndritshme. Si kimist, Courtois e kuptoi se kjo eshte dicka e re. Kujtoi se mos eshte element i ri, por qeveria e falimentuar e Napolonit nuk kishte as para dhe as kohe per eksperimente.

Filloi gara mes dy grupeve. Te paret thone ne Nentor 1813 se kane bere nje zbulim te ri. Disa dite me pas Gay-Lussac dhe Ampere publikojne idene e tyre; ose eshte elemenet ose perberje se bashku me oksigjenin. Por asnje nuk ishte i sigurte.S’dihet, si dhe pse, por ne loje futet Sir Humphry Davy qe ben eksperimente me monstrat qe i jep Amperi (Ampere) Ne Dhjetor 1813 Davy thote: substanca ngjan me klorinen, eshte si fluori dhe klori. Ja vuri emrin Iodine, nga greqishtja

150

Historik i Mjekesise “ngjyre vjollce” Filloi lofta, kush zbuloi cfare. Por keta ishin burrat madhore te shkences se kohes, dhe jo lilipute. Gay Lussac dhe Davy, thane: elementin e ka zbuluar Kimisti i Ushtrise. Jean Lugol zbulon se po te shtosh Kalium (potasium) te Jodi, behet i tretshem ne uje. Jodi tretet ne alkohol por jo ne uje, pervec kur lidhet me klorin ose kaliumin.

Dr Jean François Condet, nga Svicra, zbulon se jodi ul

gjendrat e zmadhuara te tiorides.

KETU FILLON SHKENCA MJEKSORE MODERNE

Eshte hera e I-re ne histori kur kemi nje semundje specifike, qe lehtesohet nga nje trajtim specifik. Arsyetimi empririk ishte baza e zbulimit. Por filloi komercializimi dhe perdorimi i jodit kaloi ne forme festivali. Njerezit filluan ta marrin per shume semundje pa lidhje fare.

Ne loje hyne qeverite, dhe kontrollori ne emer te “sigurise publike” beri ate qe kontrollori ben githmone, vuri nje numer arbitrar duke e quajtur Doza a Duhur Vjetore (RYA, required yearly amount) Por shkenca nuk mund ta hante kete, dhe David Marine ne 1917 zbulon se doza nga kontrolloret ishte aq sa ne kishin nevoje per 2 jave jo nje vit.

Nje djalosh Indian fiton burse nga nje firme Angleze dhe vjen per te studiur ketu. Arrin gati duke vdekur nga malaria, meqe mjeket me te mire nuk e kuronin dot ai vendos te kthehet dhe te vdese ne shtepi.

Gjate nje ndalimi ne France, dikush propozon ta trajtonin djalin qe po vdiste, me jodio. Bisey kthehet ne Angli, mbaron studimet dhe niset per New York. Aty tenton ta shese por nuk i ecte, mjeket Amerikane nuk e pranonin kete mjekim te ri. Pas nje korrospendence me nje “mjek te cmendur” meson se jodi i ekspozuar ndaj nje fushe magnetike ne nje bateri te lagesht, kthehet ne nje forme qe trupi yne e asimilon plotesisht. Sunker Bisey, filloi eksperimentimin dhe nga jodi “i gjalle” tani kishte ate qe e shiste te 000 individe. Meqe nuk pati konkurrence krijoi nje “perandori te jodios” dhe sesi shkoi puna por djali Indian falimenton pasi tani kish hyre ne loje qeveria Amerikane.

Dhe sic shkojne me vone kur fusin hundet qeverite, u vendost te jodizohej kripa. Pra cdo Amerikan do e merrte dozen ditore te jodit,

151

DBMI me hir a me pahir. Doza e rekomanduar nuk u bazua te David Marine, por pikerisht te kontrolloret e 100 viteve me pare. Bisey vdiq i varfer ne 1934 dhe familja e tij nuk u interesuar me per kete produkt.

Jodi eshte nje nga elementet esenciale (trace) per jeten, dhe me i rendi element kimik qe u duhet organizmave te gjalle. Vetem tungsteni ka numer me te larte atomik, qe e hasim ne disa enzima bakteriale. Roli kryesor i jodit eshte si perberes i T4 –tiroksines, hormonit te tiroides dhe trijodotironine ose T3. Keto prodhohen nga produktet kondesuse tirosine (amino-acid) dhe depozitohet para leshimit ne forme te nje proteine qe perban jodion, te quajtur tiroglobuline.

Tek Libri yne Urgjenca, Drogat, Vitaminat dhe Mineralet mund te shikoni dozat ditore sipas moshave dhe gjinise, deficencat, perdorimit dhe cdo gje tjeter te lidhur me rendesine e Jodit ne trup dhe si perdoret ai sot me mjekesine moderne.

*** Deklarata e Alma Ata per Shendetin Paresor Konferenca Nderkombetare e Shendetit Paresor ne Almaty (ish AlmaAta) te Kazakistanit, nga 6-12 Shtator 1978 del me “Deklaraten e Alma Ata� Duke shprehur nevojen per aksion urgjent te qeverive, punonjesve te shendetit dhe komunitetit boteror per te mbrojtur shendetin. E para nisme nderkombetare ne Shendetin Paresor; me te cilin kuptojme nivelin e pare te kontaktit ne mes familjes dhe komunitetit me sherbimin kombetar shendetsor, duke e sjelle ate sa me afer vendit ku jetojne e punojne ata. Keshtu adresohen problemet shendetsore te komunitetit duke u mbeshtetur ne mjeksine edukuese, parandaluese, kurative dhe ate te rehabilitimit. Konferenca u beri thirrje qeverive, WHO (Organizata Boterore e Shendetsise) UNICEF-it dhe organizmave te tjere nderkombetare si dhe agjensive multi e bilaterale e organizatave jo fitimprurese, per te mbeshtetur shendetin paresor, nga ana financiare e sidomos ne vendet ne zhvillim.

152

Historik i Mjekesise Deklarata ka 10 pika qe cilat jane “non binding” (jo detyruese) per shtetet antare.

Seksioni i pare pohon perkufizimin e OBSH per

shendetin, si “gjendje e plote e te qenit mire nga ana fizike, mendore e sociale; dhe jo thjeshte mungese te semundjes apo invaliditetit” Perkufizimi tenton te perfshije faktoret ekonomiko-sociale, brenda kornizave te mbajtjes se shendetit duke e afrimuar ate si te Drejte te Njeriut.

Roli i Shtetit. Kjo pjese thekson rolin e shtetit ne permbushjen e detyrimeve adekuata shendetsore dhe sociale. Ketu kemi thirrjen “Health for All” (shendet per te gjithe) qe u be fushata e OBSH-se ne vitet ne vazhdim. Ne ate kohe pati dhe kritika te Deklarates se Alma Ates, duke thene se “Shendeti per te Gjithe” eshte i pamundur, dhe si rezultat u hartua strategjia per Kujdesin Selektiv te Shendetit Primar.

Keshtu u fut ideja e zgjidhjeve me kosto te ulet ne shkaqet me te hasura dhe te specifike te vdekshmerise.

***

153

DBMI Barnat Esenciale dhe lista sipas modelit te OBSH-se Barnat Esenciale, jane ato qe plotesojne nevojat prioritare te shendetit te popullates, zgjidhen ne baze te incidences s semundjes, evidences shkencore e sigurise, dhe efektiviteti-krahasimor ne kosto. Ilacet themelore jane menduar te jene per sistemet shendetsore funksionale gjate gjithe kohes, ne sasi te mjaftueshme, ne doza te sakta, me qualitet te garantuar, e te nje cmimi qe individi dhe komuniteti mund te bleje.

Barnat Esenciale

154

Historik i Mjekesise Evolucioni i Barnave Esenciale

155

DBMI Ilacet Unike – orphan drugs

156

Historik i Mjekesise Overdoza

157

DBMI Penicina nje maratone e historise se mjekesise

***

158

Historik i Mjekesise Rezistenca ndaj antibiotikeve Nje kercenim modern

159

DBMI

160

Historik i Mjekesise

161

DBMI

162

Historik i Mjekesise

163

DBMI

164

Historik i Mjekesise

Anton van Leeuwenhoek, zbulon microskopin, 1674

Phillipe Pinel pergjegjes per spitalet e te semureve mendore rreth Parisit, ju heq atyre zingjiret.

Claude Bernard ne mes vitet 1800s ka kontribute ne fiziologji; si proceson melcia metabolizmin e sheqernave. metabolism of sugars.

165

DBMI

Kapitulli 13 Era e antibiotikeve- St Marys Hospital St Mary's Hospital & A. Flemingu dhe Penicilina, Ndodhet ne Paddington, W2 ne perendim te Londres, eshte themeluar ne 1845. Ne 2008-en u krijua e para "Qender Shkencore Akademike e Shendetesise" ne Britani, e cila operon nen okelion e Trustit Shendetsor te Kolegjit Mbreteror (Imperial College Healthcare NHS Trust) dhe perfshin: Charing Cross, Hammersmith, Queen Charlotte, Chelsea e Western Eye Hospital. Ne brendesi ndodhet nje pjese private (The Lindo

Wing) ku kane lindur shume anetare te familjes Mbreterore, nga Princat William & Harry (1982 / 1984) tek Prince George, femija i William & Kate. St Mary’s si spital i mjeksise akute e te pergjithshme, trajton nje game te gjere semundjesh per te rritur e femije. Jefferiss Wing eshte qender e njohur per ekselencen ne trajtimin e semundjeve seksuale, nga HIV/SIDA ne bakteriale. Sherbimet pediatrike e hematologjia pediatrike kane vend te vecante. A & E (Urgjenca) pergjigjet per nje zone te gjere te Londres. Ne kete spital ka ngjarje te rendesishme per mjeksine; u zbuluar Heroina (diacetylmorphine -1874) Penicilina (penicillium chrysogenum - 1928) dhe sot eshte pioner i kirurgjise robotike, perfshire robotin da Vinci per “keyhole surgery”.

166

Historik i Mjekesise

167

DBMI

168

Historik i Mjekesise

169

DBMI

170

Historik i Mjekesise

Kapitulli 14 Stereotipet, te Huajt dhe grupet e Margjinalizuara te Shoqerise

Talidomidi Ngelet ne episodet me te erreta te Farmaceutikes moderne, kompania Chemi Grunenthal CmbH nga Gjermania Perendimore (RFGj) hodhi Talidomidin ne treg, ne vitet 1950.

Talidomidi eshte Ilac anti-

konvulsiv qe e bente perdoruesin te ndihej i pergjumur dhe i qete, dicka e modes per tu perdorur si trankuilizues ne ate kohe. Ne teste u pa se ishte praktikisht e pamundur te beje overdoze (vetevrasje) Testet ne kafshe nuk u bene gjate shtatzanive dhe dukej krejtesisht i pademshem. Ne Korrik 1956 shitej pa recete ne Germani e shumicen e vendeve Europiane. Reduktonte shume te vjellat e grave shatezena e mori nje popullaritet te madh ne kete aspekt. Dyshim, Skandal e Katastrofe Nga vitet 1960 Doktoret po shqetesoheshin nga efektet anesore te Talidomidit. Disa paciente pasi e perdornin ilacin per kohe

171

DBMI te gjate, manifestuan demtime nervore ne gjymtyre. Grunenthal-i s'provoi dot evidence te besueshme klinike per te kundershtuar keto shqetesime.

Ne

SHBA

hetuesja

e

FDA-se,

Food

and

Drug

Administration, Agjencia Amerikane qe miraton te gjitha ilacet dhe produktet e reja ushqimore, Dr. Frances Oldham Kelsey kerkoi me shume fakte shkencore per kete ilac. Kompania nuk arriti ti sillte keto per nje vit. Vit i majftueshem ky, per ti dhene kohe mjekeve ne bote te zbulonin lidhjen fatale "Talidomid-Defekt-ne-te-Porsalindurit."Kjo grua e vendosur diplomuar per Mjekesi e Farmakologji, tha: "pata nje ndjesi ne te gjitha takimet me kete Kompani Farmaceutike, qe s'po tregoheshin te hapur me mua ne lidhje me kete Ilac." Dyshimet e saj, bene qe Amerika t'mos prekej nga kjo tragjedi. Ne Gjermani e bote, u rriten rastet e lindjeve t'femijeve me defekte. Asnje s'po e bente lidhjen me Talidomidin. Vecse ne 1961, kjo ndodhi kur Dr Widukind Lenz (Gjermani) e Dr William Mc Bridge (Australi) sugjeruan nje lidhje te tille, pavaresisht nga njeri-tjetri. 1. Pasojat dhe nje fare rehabilitimi Ne Gjermani pati gjyq penal dhe ne Britani nje fushate te madhe te nje gazete, qe forcuan Grunentalin e filialin e tij ne Britani (The Distillers Company) ti mbeshtetin viktimat nga ana financiare. Talidomi, solli ne nje rregullim me te forte procedurial ne shume shtete, sa i perket ilaceve te reja; duke filluar nga Mbreteria e Bashkuar dhe SHBA. Ne 1962 ilaci hiqet nga tregu por jo para se 10.000 femije te ishin ndikuar prej tij. 40% e tyre vdiqen qe ne vitin e I-re pas lindjes. Tragjedia e Talidomidit beri qe Kongresi Amerikan te fuste ligje strikte per testimin e aprovimin e Ilaceve. Vete Doktoresha Kelsey i hartoi Ligjet Federale qe akoma dhe sot qeverisin rregullimin e cdo testi klinik ne SHBA, dhe ishte e para zyrtare qe i mbikqyri keto. Dr Kelsey doli ne Pension nga FDA-ja ne vitin 2005 ne moshen 90 vjecare. Presidenti Kenedi i dha medaljen e Sherbimit Civil Federal ne 7. Gusht 1962 dhe ne emer te saj sot FDA-ja jep Medaljen Kelsey cdo vit per nje anetar te kesaj organizate. 2. Katastrofa e Talidomidit Dr. Lenz Folem per pasojat, konfusionin e panikun qe shkaktoi ne bote, zbulimi i efektit Teratogjenik te Talidomidit tek fetusi, le ta shohim ate me syte e Profesor Dr. W. Lenz. Mjeku Gjerman qe beri lidhjen i pari.

172

Historik i Mjekesise Po shkepus dicka nga fjala e tij, mbajtur me 1992 ne Kongresin e UNITH-it: "Historia e Talidomidit"

"Mese 30 vjet me pare ne Nentor 1961, u perfshiva ne historine e Talidomidit, s'ka kohe ne nje lekture te jap sintezen e ketij ilaci qe mori patenten me 1954, marketuar ne 1957, ...e shperndarjen e tij ne Europe, Azi, Australi, Amerike, Afrike, dhe keq-fromimet epidemike ne gjymtyret e femijeve, e shpesh dhe te organeve te brendshme.

Megjithese femija i pare me defekte nga Talidomidi lindi me 25 Dhjetor 1956, u deshen 4.5 vjet qe Mjeku Gjinekolog, Dr Mc Bride nga Sidnei i Australise, te dyshonte ne kete lidhje dhe kjo u publikua ne publikimim prestigjioz mjeksor, ne Lancet. Une dyshova per kete ne Gjermani qe me 16 Nentor dhe isha aq i sigurte sa e mora vete ne telefon Kompanine e ilacit. U deshen 10 dite biseda intensive me ta, e autoritetet federale qe Talidomidi te ndalohej. Shtypi po ashtu, ndikoi ne kete aspekt. Kundershtia nese Talidomidi apo dicka tjeter po i shkaktonte keto keqformime vazhdoi per shume muaj. Ato se pranonin se Talidomidi kishte efekt Tertogjenik per vite te tera, se donin te mbronin kompanine nga akuzat. Ne disa shtete si Belgjike, Brazil, Kanada, Itali e Japoni; Talidomidi vazhdoi te shitej per muaj me vone.

Vetem kur gjetem prova te pakundershtueshme qe keto Nena kishin marre patjeter Talidomid gjate shtatzanise, pame se kishte: • Defekte qe muskujve te syve e faqeve • Ndikim ne Radiusin (kocke e para-krahut) dhe gishtin tregues

173

DBMI • Gishta te degezuar • Defekte te tibias e femurit (kockat e kembeve) • Keqformime te zemres, zorreve, mitres e fshikezes se temthit.

• Dalluam defektet eTalidomidit, te perjashtonim faktorin gjenetik.

Demtimet nga Talidomidi ndryshojne, tek nje femije mungojne veshet, ka shurdhim e paralize faciale dhe te syve, por gjymtyret jane normale, tek tjetri veshet jane ne rregull por femija s'ka krahe. Tek i treti kemi krahe te shkurter, me dy ose tre gishta plus keqformime te brendshme.

Tek i katerti vetem gishtat a medhenj jane abnormal e ndoshta ka ngushtim te anusit. I marre pas dites se 50-te shtazanise, Talidomidi zakonisht s'krijon keqformime, periudha sensitive eshte 35-49 dite pas ndalimit te Menstruacioneve.

• Ne 1961 u ndalua ne Gjermani, ne pritem nje ndalim te menjehershem te kesaj epidemie nga fundi i Korrikut 1962 e keshtu ndodhi.

• Ne Japoni u ndalua me 1962, ne vende te tjera e njejta skematike, sa ndalonte Ilaci per nje vit epidemia shuhej." [Dr. W. Lenz] • Me 27 Maj, 1968, nje Gjyq Penal u hap per 7 ekzekutive te Chemie Grunenthal sepse nuk kishin bere teste te plota, 2 vjet e 7 muaj me pas ne 18 Dhjetor 1970 gjyqi mbaroi. S'pati as pafajsi, e as denime.

Juristet u moren vesh mes tyre per Kompensim jashte-gjykates (vullnetar) Chemie Grunenthal pranoi tu paguaje viktimave 100 Milion DM. Gykata konfirmoi qe Talidomidi ishte Teratogjenik dhe ndryshoi te gjitha rregullat per aprovimin e nje Ilaci te ri. Viktimat Britanike, Kanadeze, Japoneze e Suedeze, moren kompensime te ngjashme ne vendet e tyre. Professor Dr. W. Lenz vdiq ne Shkurt, 1995.

3.

Katastrofa e Talidomidit, Nazistet. Gazeta prestigjioze Britanike "The Sunday Times" me 08.02.2009 publikoi material interesant per orgjinen e Talidomidit (thalidomide) kjo ka sjelle nje perspektive te re ne pasojat e mevonshme te mizorise Naziste, qe me aplikime pseudoshkencore bene eksperimenteve makabre ne kampet e shfarosjes ne mase me te burgosur te gjitha grup - moshave; burra, gra, pleq e femije.

Sot mendohet se Talidomidi eshte zbuluar si formule

farmaceutike qe ne kohen e Nazizmit. Duke u futur ne treg pa teste shkencore rigoroze shkencore, keshtu shkaktoi 10.000 viktima ne te gjithe boten ne vitet '50 te Shek XX. Tashme e quajtur nje Katastrofe

174

Historik i Mjekesise Farmaceutike Globale, pasojat e te cilave shume viktima i vuajne dhe sot e kesaj dite.

• Ilaci i Talidomidit qe solli defekte tek femijet nga ato nena qe e perdoren gjate shtazanise eshte zbuluar per here te pare nga Nazistet, ndoshta si pjese e luftes se tyre kimike duke u bazuar ne disa fakte te reja.

• Talidomidi nuk u zbulua nga Chemie Grunenthal, sic pretendohej me vone.

• Nese provohet qe ishin shkencetaret Gjermane qe e zbuluan kete ne kohe te luftes, shteti Gjerman eshte pergjegjes per kompensimin e viktimave. Deri tani kane demshperblyer vetem ato Gjermane, ilaci eshte shperndare ne 46 shtete.

• Britania ka 457 viktima te Talidomidit, mendohet se jane 6.000 ne bote • Shefi i Trustit te Talidomidit ne Britani, Dr Martin Jonson, ka detajuar evidencen qe Talidomidi ishte zbuluar kohe me pare se Chemie Grunenthal mori patenten per te ne 1954.

• Kompania insistonte qe Talidomidi u zbulua rastesisht ne 1953 nga shkencetaret e saj qe po mundoheshin te krijonin nje anti-histaminik e perfunduan ne nje trankulizues.

• Dr Jonson dyshon se eshte prodhuar si antidote ndaj gazit nervor luftarak, Sarines, nga kimisti Gjerman Oto Ambros. Shkencrtari Nazist qe punoi pas lufte per Grunenthal-in.

• Duket se Talidomidi eshte krimi i fundit i luftes nga Nazistet, thote Dr Jonson.

• Nje dokument i gjetur thote se Grunenthal bleu emrin e ilacit Contergan, ndoshta dhe substancen nga nje firme Franceze, Rhone-Poulenc, qe ish nen kontrollin e Nazisteve gjate luftes.

• Rhone-Poulenc, nga 1942 ka regjistruar 14 ilace, te gjitha mbaronin me sufiksin “ergan” karakteristike unike e kesaj firme. Shume nga keto kishin vecori te njejta me Talidomidin, me ndikim ne Sistemin Nervor Qendror.

Autori Argjentinas, Carlos De Napoli i cili ka shkruar per aktivitetin e Nazisteve qe u arratisen ne Ameriken Latine pas L2B, ne librin e tij “Laboratoret e Hitlerit” thote se ka gjetur nje dokument te Nentorit 1944, ku nje nga drejtuesit e IG Farben, firme Farmaceutike Gjermane, i referohet nje ilaci me formule kimike te njejte me Talidomidin. IG Farben, boset e te ciles u denuan per Krime Lufte per skllaveri e vrasje ne mase. Paten nje fabrike te sintetizimit plastik e te perpunimit te benzines ne Aushwitz-Monowittz dhe punetoret i merrte nga Kampet e Perqendrimit. De Napoli: "S’kam asnje dyshim qe Nazistet e zbuluan dhe testuan Talidomidin gjate luftes” Dr Jonson shpjegon: “patenta e

175

DBMI Talidomidit ne 1954, thonte se eshte testuar ne njerez, megjithese testet zyrtare nuk u bene vecse me vone� Grunentali pretendoi se i kishte humbur dokumentacioni e ai vazhdon: “Patenta sugjeron se Talidomidi mund te kete qene nje nga produktet e zbuluar ne Dyhenfurth (nje laborator kimik) ose ne Aushvic nen mbikqyrjen e Oto Ambros gjate kerkimeve shkencore per gazin nervor, Sarin.

***

6 Fakte te Frikshme Qe Duhet ti Dini Per Mjeksine Sistemet shendetesore perballen jo vetem me nevojat ne rritje te popullates me jetegjatesi e shtuar por me neglizhime e keqadministrime

nga

personeli.

Shtetet,

organizmat

e

grupe

shkencetaresh, kane bere studime te ndryshme per te gjetur kostot, kohen e demtimet rezultante; qe te ndryshohet dicka per te ardhmen.

176

Historik i Mjekesise Sifilisi | Studimi Tuskegee & Paragjykimet

Nje shembull diskrimini shendetesor

177

DBMI

***

178

Historik i Mjekesise

179

DBMI

Kapitulli 15 Shkaqet kryesore te vdekshmerise ‌ ne bote per 2012-en sipas OBSH-se. Semundjet ishemike te zemres, infeksionet e traktit te poshtem respirator dhe bllokimet kronike te mushkerive ngelen ne vrasesit kryesore te dekades se fundit. Vdekjet nga HIV jane ulur pak, nga 1.7 milion (3.2%) vdekje ne vitin 200 ne 1.5 milion (2.7%) ne vitin 2012. Diarreja nuk eshte me ne 5 shkaqet kryesore te vdekshmerise por ngelet ne 10-en e pare, duke vrare 1.5 milione persona ne 2012-en. Semundjet kronike jane ne rritje.

Kanceret e Mushkerive, bashke me kanceret e trakese e bronkeve, shkaktuan 1.6 milione vdekje (2.9%) ne 2012, ne rritje prej 1.2 milion (2.2%) nga viti 2000. Diabeti shkaktoi 1.5 milion vdekje (2.7%) ne 2012, ne rritje nga 1.0 milion (2.0%) vdekje ne vitin 2000.

180

Historik i Mjekesise Pyetje Pergjigje 1.

Sa vete vdesin cdo vit? Ne 2012, mendohet se 56.000.000 persona vdiqen ne te gjithe boten.

2.

Kush vret me teper semundjet infektive apo apo ato jo-te-transmetueshme?

Semundjet jo te transmetueshme jane pergjegjese per 68% te te gjitha vdekjeve globale ne 2012, nje rritje prej 8% krahasuar me vitin 2000.

Kryesoret jane: kardiovaskulare, kanceret, diabeti dhe semundjet kronike te mushkrive. Infektivet, neonatela dhe te nenave, dhe ato te keq-ushqimit jane pergjegjese per 23% te vdekjeve globale, ndersa aksidentet dhe demtimet jane 9%

3.

Kush eshte shkaku no1 i vdekjeve ne bote?Jane semundjet kardiovaskulare, qe vrasin 17.5 milione persona ne 2012, kjo eshte 3 ne 10 vdekje. Nga keto 7.4 milione persona vdiqen nga semundjet ishemike te zemres dhe 6.7 milione nga hemorragjite cerebrale.

4.

Pse duhet te dime shkaqet nga vdesin njerezit? Numri i njerezve te vdekur dhe shkaku i vdekjes jane parametrat kryesore - bashke me efektin qe kane semeundjet e aksidentet ne jeten e njerezve- qe percaktojne efektivitetin e sistemit shendetesor te nje vendi. Keshtu qeverite vendosin per aksionet ne raport me sehndetin publik. Permiresimi i ketyre stastikave (me shume ne vendet me te ardhura te uleta e mesatare) eshte esencial per strategjine e shendetit te popullates dhe parandalimin e vdekjeve ne keto vende.

181

DBMI Semundjet me te Shtrenjta ne Bote Nje shprehje Angleze thote: 'there's no such thing as a free lunch' (S'ka dreke falas) Kjo vlen me shume per Sistemet Shendetesore qe konsiderohen falas por s'jane te tilla, si ai Shqiptar, NHS-i Britanik apo ai i vendeve te tjera Europiane. Sherbimin qe marrim tek pika e kontaktit per te cilin nuk paguajme, eharrojme takimin pa marre mundimin te lajmerojme ne telefon; nuk eshte falas. Paguajme te gjithe per te. Me taksa dhe kontribute. Ideja se mejeksia eshte dhe do ngelet falas, na con ne: pritshmeri ireale dhe mosmirenjohje ndaj sherbimit shendetsor neglizhence e dyshime ndaj personelit Mjeksor, qe punon dite e nate per te kete sherbim. Kjo pune s'eshte e lehte. Mjeket e infermieret, jane profesion i ekspozuar ndaj risqeve me te larta: A & E (dept. e Urgjencave) kercernime, presione e ekspozim, ndaj demtimeve fizike. Te pire e te acaruar e bejne shpesh kete profesion me risk shume te shtuar ndaj semundjve infektive, debilituese per jeten. Stres shume i larte. Mjeksia (se bashku me ushtaraket) eshte ne top 5 profesionet per vetvrasje. Pa folur per semundjet kardiovaskulare, depresionin e abuzimet me drogat. Ja, kostot qe kemi si shoqeri ne ato qe i marrim dhe i kerkojme falas.

10) HIV/ SIDA. 9) KANCERI 8) TRANSPLANTET 7) HEMORRAGJIA CEREBRALE 6) HEMOFILIA (Anemi) 5) INFARKTI 4) Semundjet Koronare 3) Neonatale 2) Stadi fundor i semundjeve te veshkave 1) Deshtimi respirator

Keto shkojne nga $30.000 deri ne $350.000. Gjendja e fundit eshte kujdesja intesive per pacientin qe si punojne veshkat nga Diabeti a Hipertensioni (te dyja mund te jene te parandalueshme – nese ndiqni keshillat e mjekut) dhe Frymemarrja artificiale. Hemofilia eshte hereditare. Kanceri nuk parandalohet gjithmone. Lindjet e parakohe

182

Historik i Mjekesise jane moskujdesje e prinderve ose “fat i keq”. Semundjet kardiake jane shkaku no1 i vdekshmerise ne bote. Pra gjithshka e ka nje kosto, qe fillon illon me mjeket e rinj qe punojne 100h + ne jave, rrine pa gjume dhe 36h neper spitale dhe gabimet e tyre, te ditet e mungura te punes efektive nga pacientet e semure, e deri tek ekonomia e nje shteti qe paguan nga taksat tona.

Sëmundjet më vdekjeprurëse Jam i bindur qe pasi te keni lexuar 10 semundjet e para, pervec informacionit e disa viruseve te cilat ndoshta si keni degjuar, do t`ju lindin pyetje, ne mes tyre mund te jene dhe keto: • A vertete keto semundje e justifikojne titullin e ketij shkrimi? • A mund te fusim ne semundjet me vdekjeprurese te botes nje semundje qe ka prekur 2-3 apo qofte dhe 100 paciente? Kjo eshte e natyrshme, me shume njerez vdesin ne urgjenca e ne shtepi nga fasulet, komcat e objektet e huaja ne rruget e frymemarrjes. Nga semundjet "ordinere" apo Malarja dhe "semundjet e Medha" a.) Shume prej semundjeve te reja nuk i "masim" me numrin e viktimave. Jane zbuluar relativisht vone, per faktore subjektive apo objektive s'mund ta bejme nje gje te tille. b.)

Egersia e nje semundje matet nga vdekshmeria qe shkakton, njohurite qe kemi, e mjetet ne dispozicion per kurim. Nese ne semundjen e re, te pare ne tre paciente (ne gjithe boten) - dy vdesin. Ne rast perhapje te ketij virusi, "perkthehet" qe 2/3 vdesin. Thjeshtezuar statistikisht, ne 100 paciente / 66 jane te pashprese. Po te kaloje kjo semundje ne epidemi, pasojat do ishin katastrofike per njerezimin. c.) Me kryesorja, flasim per semundje infektive, qe perhapen e jane ngjitese ne nje forme a nje tjeter. Nuk e dime kur virusi "vendos" te marre nje viktime tjeter, a te na cudise me nje epidemi masive. d.) Njohurite tona minimale, elementi surprize ne favor te virusit, e vdekshmeria teper e larte, krahasuar me semundjet e tjera, s'jane thjesht nje tregues i pafuqise se shkences mjekesore ne por shtytje per te kerkuar e zbuluar rruge te pa-eksploruara. Ketu perdorim termin virulenca e semundjes ose patogjeniteti - aftesia e nje “mikrobi infektiv” te

183

DBMI shkaktoje semundjen. Koncepti shprehet si numri i mikrobeve te nevojshme te sjelle vdekje ne 50% te individeve. Ne menyre respektive i quajme - ID50 dhe LD50. Aftesia e cdo mikrobi per shkaktimsemundjeje varet nga shume faktore, si dhe nga perberja gjenetike e mikrobit shkaktar. S'duhen harruar ndryshimet Individuale ndermjet pergjigjes se Sistemit Imun ne paciente te ndryshem. P.sh. dikush qe eshte ekspozuar ne te shkuaren tek nje semundje, krijon dhe variacion ne virulences e saj. Per keto arsye, e shume te tjera keto semundje i quajme: SEMUNDJET ME VDEKJEPRURESE. Tani qe Mjeket po punojne duke rrezikuar jeten e tyre ne Afriken Perendimore. Shume shtete kane "contingency plans" ne "izolimin e trajtimin e te semureve" nga EBOLA; te shohim: SEMUNDJET ME VDEKJEPRURESE NE BOTE. Sëmundje të ndryshme e kanë shoqëruar njerëzimin. Shumë prej tyre janë vënë nën kontroll, disa janë shrrënjosur plotësisht por ka sëmundje të cilat janë akoma të tmerrshme në forcën e plotë të tyre.

Qe nga vitet `70 jane me shume se 20-te semundjet, te panjohura me pare qe s'kemi identifikuar nje trajtim te plote efektiv. Raste te tyre shihen ne cdo vend te botes, mjekesia po monitorizon zhvillimin e perpiqet perdite qe ta kufizoje perhapjen e tyre, te zbuloje vaksina e kura te reja, pa permendur ketu zhvillimet ne progres: si inxhinieria gjenetike, zbulimi i gjenomit njerezor (harta e gjeneve), manipulimet cito-molekulare e te nanoteknologjia ne ndihme te mjekesie. Keto "semundje te reja" sjellin frike te ekspertet e mjekesise, agjensite qeveritare e mbare popullaten.

184

Historik i Mjekesise 1. VIRUSI NIPAH Merr emrin nga vendi i zbulimit te tij (Nipah, Malejzi ne 1999). Megjithese ka shkaktuar pak "shperthime" aftesia e tij per tu shnderruar, e levizur nepermjet kafsheve e njerezve dhe vdekshmeria e larte e ben kete virus nga me te tmerrshmit e semundjeve te reja.

Mendohet se bartes eshte lakuriqi i nates, por semundja eshte pare dhe tek derrat, qente e macet. Njerezit e marrin kete virus duke u ushqyer me mishin e kafshes se infektuar ose nga gervishtjet e tyre.

Periudha e inkubacionit eshte 4-18 dite, e duket si gripi ne fillim.

Pastaj vazhdon e prek trurin, duke sjelle konvulsione e me pas koma.

Gjysma e te semureve vdesin e nuk kemi trajtim per te. Deri tani 109 njerez kane vdekur.

2. H5NI (Avian Flu) Ne Maj 1997 ekspertet boterore te gripit u frikesuan se mos po perhapej nje Pandemi e madhe Gripi, e nje masiviteti te papare qe nga koha e Gripit Spanjoll ( 1918 ) . Shkaku?

Nje djali 3 vjecar ne Hong Kong i kish rene gripi i pulave. Normalisht virusi i gripit peson ndryshime (mutacione) gjate kalimit nga shpendet te derrat, e me pas tek njerezit. Ky tip kishte kapercuer barrieren e specieve, duke sjelle nje lloj te ri virusi te gripit, per te cilen njerezit nuk kane rezistence natyrale. Per gripin s'ka kure, e per kete tip te ri nuk ka vaksine. Ky grip u ra 18 veteve, 6 vdiqen: pas therjes e groposjes se 1.4 milion pulave semundja u vu nen kontroll.

3. nv CJD New variant of CJD. Variant i ri i semundjes se "lopes te cmendur". Kjo semundje u zbulua ne vitet `20 si gjendje e rende qe prekte moshat e vjetra. Semundja e quajtur KRAUTZFELD-JAKOB (CJD -> Creutzfeldt-Jacob Disease) eshte forma njerezore e semundjes, te cilen te kafshet e quajme semundja e "lopes se cmendur"- (BSE ose mad cow disease). Por ne 1996 Grupi Special Kombetar per monitorizimin e kesaj semundje (CJD) ne Britanine e madhe (me qender ne Edinburgh) identifikoi nje tip te panjohur me pare nga shkenca, variant i ri i CJD, ku mosha mesatare e viktimave ishte 29 vjec. Jane gjetur lidhje me ekspozimin, ndoshta nepermjet ushqimit, ndaj nje semundje te ngjashme tek gjedhi e quajtur Encefalopatia Spongjiforme Bovine ( BSE- Bovine Spongiform Encephalopathy) Ne fillim te kesaj semundje pacienti kalon ne depresion, duke provuar nje

185

DBMI ndjenje te cuditshme si " ngjitje" e lekures. Me pas kemi humbje te balances, e ne para-stadin e vdekjes i semuri eshte komplet i imobilizuar dhe memec. Nuk dihen numrat e sakte ne te gjithe boten, por ne Britani kjo semundje ka prekur 100 vete. S'ka kurim. Eshte 100% fatale.

4. Lyssavirusi Australian i Lakuriqit te nates. Nentor 1996, nje grua 39 vjecare nga Queensland qe sa kish filluar te kujdesej per lakuriqet e nates, semuret. Humb ndjeshmerine ne krahun e majte, gradualisht kalon ne koma, e me pas vdes. Kjo eshte e para qe vdiq nga nje semundje e cila prek te gjithe popullaten e lakuriqeve te nates ne Australi. Nje tjeter person vdiq dy vjet me vone. Deri tani nuk ka kurim per kete problem.

5. HHV8 Virusi i Sarkomes Kaposi Ne 1995 doktoret pane lezione ngjyre vishnje ne te zeze, ne lekuren ose organet e brendeshme te te semureve me SIDA. Ishte nje forme e re dhe e rralle e kancerit te lekures. Faktikisht kjo vjen nga nje variant i virusit herpes dhe ne ata qe kane sistemin imun te demtuar, mund te perhapet te gjendrrat limfatike e mushkerite me pasoja fatale. E vetmja tentative ngelet Kemioterapia, por rezultatet jane te pakenaqshme.

6. Virusi Sabia Gusht 1994, nje virolog shkoi ne Kliniken e Mjekesise Tropikale ne Universitetin e Yale (USA) me ethe e dhimbje kurrizi. U konstatua qe ai kishte nje forme komplet te re te nje virusi, indentifikuar per here te pare ne Afriken e Jugut; i cili kishte "rreshqitur" nga nje epruvete e plasaritur. Vetem dy raste jane raportuar: nje vdiq me hemorragji te organeve te brendeshme, tjetri mbijetoi pas vuajtjeve te papershkrueshme, te tmerrshme. Ky virus njihet fare pak e s`ka trajtim per te.

7. Virusi Hendra Ngjan me virusin Nipah por gjindet ne Australi. Eshte hasur tre here ne njerez, te gjithe e moren nga kontakti me kuajt. Dy prej tyre vdiqen.

8. Virusi Sin Nombre ose Hantavirusi i Sindromes Pulmonare - HSP. HSP-ja u pa ne 1993 pas hetimeve per nje semundje fatale respiratore ne shtetet jug - perendimore te USA. Qe atehere, 100 raste jane raportuar ne 20 shtete Amerikane, shumica ne perendim. Ndryshe nga

186

Historik i Mjekesise shumica e semundjeve qe ZAKONISHT sulmojne njerezit me mbrojtje (sistem imun) te dobet, kjo semundje prek te shendetshmit e me te fortet. Vjen nga minjte e pyllit (mi i drerit) Pasi ekspozohen ndaj feceve te ketyre rodenteve, pacientet kane ethe e dhimbje muskujsh deri 5 jave me vone, ndjekur me marrje fryme pasi mushkerite gradualisht mbushen me leng, ne raste ekstreme sjell vdekje. S`ka trajtim per kete virus.

9.Vibrio Kolera 0130 (Vibrio cholerae 0130) Bakteri pergjegjes per Koleren Asiatike, izoluar per here te pare ne Peru (ne 1991). Perhapet shpejt nepermjet ujit te ndotur e me pas arrin proporcione epidemike: Nga mbi 1.000.000 paciente te prekur ne hemisferen perendimore (nga 1991-1995) pati mbi 10.000 te vdekur. Semundja fillon MENJEHERE. Periudha e inkubacionit varion, nga 6 ore-5 dite. Pacienti ka ngerce abdominale, te vjella e dehidrim. Vdekja vjen nga dehidrimi (humbja e lengjeve) Antibiotiket ndihmojne per te shkurtuar semundjen.

10. Virusi Guanarito Ne shtator te 1989, doktoret ne Venezuele pane nje semundje me ethe teper te larta ne mesin e popullsise. Shume nga pacientet u shtruan ne spitale se ethet nuk pushonin. Kishin dobesi te pergjithshme, dehidrim e hemorragji te brendshme. Mbi 100 raste jane konfirmuar, rreth 1/3 e pacienteve vdiqen. Mendohet se perhapet nga minjte. Njohurite per kete virus jane minimale.

11. Hepatiti C. Ky infeksion viral i melcise eshte shkak madhor ne shkaktimin e kancerit te melcise, verdhesit, e vdekjes nga helmimi i gjakut. Zbuluar per here te pare ne 1989, perhapet nga kontakti direkt me gjakun e njeriut, p.sh nga transfuzionet e gjakut a kontakti seksual.

Ne shtrirje globale mendohet se jane mbi 170 milione persona me kete infeksion kronik, cdo vit kesaj armate i shtohen 4 milione te tjere. S'ka vaksine per Hepatitin C.

12. Hepatiti E Zbuluar ne 1988, ngjan me Hepatitin C, pervec se mund te transmetohet nga ushqimet e ka me pak shance te jete fatal.

13. HIV (Human Immunodeficiency Virus) Ne 1983 u zbulua HIV qe eshte pergjegjes per SIDA-n, (AIDS) Sindromin e imuno-deficiences se fituar. Semundje e indentifikuar fillimisht ne burrat homoseksuale ne Amerike. Tani perhapja e kesaj semundje eshte me virulente tek

187

DBMI heteroseksualet ne Afrike e Azi. Shperndahet nepermjet gjakut e lengjeve trupore. S'ka kure e as vaksine per te, por nje forme e re trajtimi me ilace e quajtur "terapia treshe" po jep rezultate inkujaruese.

14. Escherichia coli 0157: H7 Ky variant i rrezikshem i Escherichia coli, u zbulua ne 1982 pas nje shperthimi te nje diarreje te tmerrshme me gjak, me origjine nga hamburger-et e kontaminuar. Pas kesaj, shumica e infeksioneve kane ardhur nga ngrenia e mishit te grire e te pa gatuar plotesisht. Te rriturit e shendetshem zakonisht e marrin veten, por mund te jete vdekjeprurese te femijet e vegjel e tek te moshuarit.

15. Campylobacter jejuni Shkaku kryesor i diarrese ne vendet e zhvilluara. Identifikuar ne `77-ten, ky bakter prek kedo. Femijet nen 5 vjec e te rinjte jane me ne rrezik. C. Jejuni gjindet ne pulen e pagatuar e qumeshtin e pa-zier, pasi bakteria bartet nga kafshet e mizat neper ferma.

16. Cryptosporidium parvum Tjeter fajtor per diarrene, prek 1 ne 40 persona ne EuropĂŤn Perendimore.

17. Rotavirusi Kjo eshte nje endemi mbare boterore, pergjegjes per gjysmen e shtrimeve ne spitale nga diarreja e femijeve. Zbuluar ne `73in. Vjen nga pergatitja e ushqimit me duar te palara, zakonisht ne shtepi. Mbi 1.000.000. femije vdesin nga pasojat e rotavirusit cdo vit.

18. Semundja e Legjionareve Merr emrin ne 1976 kur nje shperthim i pneumonise, u pa ndermjet pjesemarresve ne takimin e "Legjionit Amerikan" ne Filadelfia. Qindra-mijera persona infektohen prej saj ne te gjithe boten cdo vit; 5-30% e tyre vdesin. Perhapet nga sistemi i ajrit te kondicionuar. Kapur ne fazen e hershme trajtohet me rezultate te mira.

19. EBOLA Ethet Hemorragjike Ebola, jane semundje vdekjeprurese te njerezit e majmunet. Shihet ne menyre sporadike qe nga zbulimi i saj ne 1976. Ka emrin e nje lumi (Ebola) ne Kongo (ish-Zaire). Eshte teper infektiv nepermjet kontaktit me lengje trupore. Sjell temperature te larte e te vjella masive. Shumica e viktimave vdesin brenda nje jave nga fillimi i infeksionit, pasi te gjithe organet e brendshme te tyre bejne kolaps total. S`ka kurim.

20. Semundja Lyme U pa ne fillim kur po vrojtohej artriti ne femijet

188

Historik i Mjekesise eqytetit Lyme (Connecticut, USA). Shkaktohet nga bakteri Borrelia burdorferi e transmetohet me pickim. Rralle eshte fatale por nese skuqja fillestare s'trajtohet, sjell invaliditet nepermjet semundjes se kyceve e lodhje kronike. ***

Infektive apo ngjitese?

189

DBMI

190

Historik i Mjekesise

191

DBMI

Kapitulli 16 Revolucioni ne Memorje Kurbatura e Harreses – Ebbinghaus, kur njerezimi ne te gjitha fushat po arrinte progress e ne nje forme a tjeter “dikush-diku po studionte dicka” asnjeri nuk vuri re se per gati 2000 vite “memorja ishte harruar” Psikologjia doli si nen-dege e Filozofise (jo e mjeksise) dhe ka disa shpjegime per “njohurine e perberesit e saj” nga Immannuel Kant, ndersa Sir Francis Bacon pretendonte: "observimi kazual ndaj nje liste qe e kemi mesuar me pare nuk i hynte ne pune “artit te kujteses” Ebbinghaus eshte i pari qe ndjeu dualitetin qe kish kujtesa, midis “studimit pershkrues e atij eksperimental” dhe ju vu punes. Megjithese disa e kane kritikuar se “nuk pati shume subjekte" (ne fakt kishte vec veten e tij) dhe paramntrat ndryshonin, ai shkaktoi revolucion ne kete fushe. Ne SHBA, vetem ne vitin 1894 u publikuan 32 studime per kujtesen. Reagimi i kolegeve te kohes ka qene shume pozitiv, psikologu i njohur William James i quajti studimet e tij "heroike, dhe investigimin e vetem e me brilant ne historine e psikologjise” Psikologu Anglez Edward B. Titchener, themeluesi i “Strukturalizmit” thekson:”studimet e Ebbinghaus jane puna me madhore ne fushen e Kujteses qe nga koha e Aristotelit” Hermann Ebbinghaus (1850-1909) ka qene psikolog Gjerman dhe pioner ne studimin e memorjes. Njihet per “kurbaturen e harreses” dhe zbulimin e “kubatures se mesimit” duke na lene “efektin spacial” Fenomeni sipas te cilit kafshet (e njerezit) mbajne mend me lehtesisht disa objekte / ide qe studiohen te hapura ne nje kohe te gjate, sesa te gjitha se bashku ne menyre te perseritur e per nje kohe te shkurter. (prezantimi masiv) Ne praktike kjo do te thote qe studimi “ne minuten e fundit” psh per nje provim, nuk eshte aq efektiv se sa kur studion ne menyre sitematike gjate vitit. Ai ka qene babai i filozofit prominent neo-Kantian, Julius Ebbinghaus.

Publikimet e tij: Die

Grundzuge der Psychologie (Fundamentals of Psychology / Bazat e Psikologjise) ne 1902 dhe Abriss der Psychologie (Outline of

192

Historik i Mjekesise Psychology / Konturet e Psikologjise) 1908 qene suksese te menjehershme, te ri-publikuara ne shume edicione dhe pas vdekjes se tij. Ndersa Publikimi i tij i I-re Über das Gedächtnis ne 1885 (Per Kujtesen) tronditi bashkekohesit. Ne Anglisht kjo u perthye si "Memory. A Contribution to Experimental Psychology." Ebbinghaus la vetem 3 publikime e nuk pretendoi te jete i pari ne fushe, te themeloje nje disipline a te kete pasues. Ai kreditohet me Iluzionin Ebbinghaus qe jep korrelacion ne “madhesine relative te perceptimit” Perdoret dhe sot ne studimet per “pathways" te trurit ne fushen e psikologjise konjiktive (cognitive psychology) Po ashtu, filloi ushtrimet per "mbarimin e fjalive" qe te studiojme aftesite e femijeve te shkollave.

Kete ushtrime i huazoi Alfred Binet, me pas i inkorporon ne “Shkallen e Inteligjences Binet-Simon” Sot perdoren per te matur kujtesen, si dhe ne psiko-terapi per te motivuar e shtyre pacientet drejt nje jete me te mire. Efekti i tij ndihet ne influencimin e Charlotte Buhler-it dhe Lev Vygotsky-t qe me pas studiuan kuptimin e gjuhes dhe te shoqerise.

Ebbighaus futi metodologjine standarte ne Psikologji. Ne publikimin e studimit te pare, ai i pati ndare kerkimet ne 4 seksione: hyrje, metoda, rezultatet, dhe diskutimi. Kjo qartesi ne formatim ishte kaq impresionuese per bashkekohesit saqe e adaptuan te gjithe si “njesine metrike” te fushes, akoma dhe sot te gjitha raportet kerkimore te psikologjise kane standartin qe futi Ebbinghaus.

***

193

DBMI

Per figurat e shquara te psikologjise, nga Frojdi, Frankl, Ellis & Rogers, kemi folur ne kapituj e mesiperm.

194

Historik i Mjekesise

195

DBMI

196

Historik i Mjekesise

197

DBMI

Kapitulli 17 Fakte per trupin tone

198

Historik i Mjekesise

199

DBMI

200

Historik i Mjekesise

201

DBMI

202

Historik i Mjekesise

203

DBMI

204

Historik i Mjekesise

205

DBMI

206

Historik i Mjekesise

207

DBMI

208

Historik i Mjekesise

209

DBMI

210

Historik i Mjekesise

211

DBMI

212

Historik i Mjekesise

213

DBMI

214

Historik i Mjekesise

Kapitulli 18 Fakte te pazakonta

215

DBMI

216

Historik i Mjekesise

217

DBMI

218

Historik i Mjekesise

219

DBMI

220

Historik i Mjekesise

221

DBMI

222

Historik i Mjekesise

223

DBMI

224

Historik i Mjekesise

225

DBMI

226

Historik i Mjekesise

227

DBMI

228

Historik i Mjekesise

229

DBMI

230

Historik i Mjekesise

Kapitulli 19 Fertiliteti dhe kontrolli Tableta qe Ndalon Ovulacioni - The Pill. Doktori qe solli The Pill (sic) metoden per kontrollin e lindjes te femrat, humbi punen e tij e Harward. Amerika e viteve 60-te nuk ishte e pergatitur per dicka te tille, megjithese i njejti univesitet kur citon arritjet e tij madhore 300 /+ vjecare, sot e kuton kete si nder zbulimet me brilane. Gregory Goodwin "Goody" Pincus quhej Dr Pincus, jo se ishte mjek por kishte PhD ne biologji. Se bashku me Dr. Chang ato u futen ne nje fushe qe deri ne 1950 kishte shume pak punime, ne ate te fertilitetit. Dr Pincus megjithese beri nje zbulim madhor qe ndryshoi jeten e miliona femrave, nuk e mori kurre Cmimin Nobel ne fizologji.Por tableta qe bllokon procesin e fertilitetit, ka dhe anet e saj te erreta, shume e shoqerojne me revolucionin seksual te viteve 60-te dhe me lirine seksuale. Sot ka kritika dhe probleme nese duhet ta perdorin adoleshentet. Ne SHBA e perdorin 1/5 e femrave nga mosha 19 - 45 vjecare dhe ne Britanine e madhe e perdorin Âź e femrave nga 16 - 49 vjecare. Sot kjo tablete vjen ne mese 30 forma, qellimi i saj eshte te ndaloje ovulimin. Ne fillim u testua te femrat Porto Rikane dhe ato ne

231

DBMI Haiti, ku ne versionin origjinal permbante estrogjen dhe progestin.

Brenda 6-7 viteve numri i perdoruesve kaloi 1.000. 000 femra. Sot ne bote mendohet se e marrin mbi 120.000.000 femra, ne forma te ndryshme. Ne vitet 1980 filluan kritikat ndaj kesaj tablete, dhe numri u ul me 1/5 e perdoruesve. Disa kerkimi shkencore sugjeruan lidhje me kancerin e gjirit, hemorragjite cerebrale, infarktet dhe mpiksjen e gjakut. Disa bene lidhje me mbi-sensitivitetin e gjinjve, depresioni dhe shtimin ne peshe.

Nisur nga te dhenat e FDA ne SHBA ( Food and Drug Administratio) me shume studime ne bote jane bere ne efektet anesore te kesaj tablete sesa ne cdo lloj mjekimi tjeter ne histori. Dhe doza homonale e saj eshte ulur, ne fillim kishte ~50 microgram estrogjen tani karene ne 30.

Niveli i progrestines u ul ne gati 1/10 e asaj origjinale. Mjeket mendojne se per femrat qe nuk pijne duhan, tableta eshte relativisht e sigurte. Ka studime qe sugjerojne se mbron ndaj kancerit te ovareve, mitres dhe semundjve inflamatore te pelvisit. Nuk rekomadohet per femrat mbi 35 vjece, qe jane obeze, pijne duhan dhe kane tension te larte te gjakut ose /dhe histori te semundjeve te zemres. Ka dhe tipete ndryshme, si mini-tableta (mini-pill) qe nuk permbajne estrogjen, por jane me pak efektive.

232

Historik i Mjekesise

*** Impotenca - Sildenafil (viagra) Tre shkencetare Amerikane punuan ne linja te pavarura kerkimi shkencor: “nitriti i oksidit stimulon enet e gjakut te zgjerohen perreth zemres e organeve te trupit." Kjo solli hetime vitale ne semundjet kardiovaskulare, kancerin e kimine komplekse te ereksionit seksual ne meshkuj; e zbulimin e ilacit antiimpotence Viagra.

Farmakologet, Robert Furchgott, Universitetit

Shteteror ne New York, Ferid Murad, Shkolla Mjeksore e Universitetit te Texas e Louis Ignarro, Universiteti i Kalifornise ne Los Angeles, ndane cmimin Nobel dhe 7.6 korona Suedeze {~£570.000} Dr Furchgott, gjeti qe disa ilace nganjehere hapin enet e gjakut, qe ne 1980. Dr Murad, zbuloi ne 1977 se disa muskulatura qelizore leshojne nitrit oksidi kur relaksohen, e hormonet reagojne ndaj ketij gazi. Por, Dr Ignaro - sipas komitetit te cmimit Nobel - “ beri nje seri analizash brilante” per te konkluduar se nitriti i oksidit ishte "sinjali misterioz" i

233

DBMI Dr Furchgott e Dr Murad-it. Sqarojme, asnje nga keta nuk e ka zbuluar Viagren. Kerkimet shkencore te tyre s’kane lidhje me impotencen dhe anen seksuale. Zbulimi Ilaci i shitur me shpejt gjate gjithe kohes, s'perdoret per cfare filloi ne fillim. Erdhi ne jete si UK92480, ilac i ri per anginen, gjendje ku ngushtohen enet e gjakut qe e furnizojne zemren. Kompania e ilaceve Pfizer, mundohej te gjente dicka qe hap/relakson enet e gjakut, provat s’po jepnin rezultate. Ne kohen kur po mendonin ta linin kete pune, vullnetaret qe merrnin pjese ne testim po raportonin ereksione. Shefi shkencor i Pfizer, Dr Chris Wayman, filloi te hetoje dhe krijoi ne laborator nje “model njeriu” Mori nje epruvete, kaloi nje korent elektrik ne nje pjese indi te penisit dhe shtoi ilac ne te. U pa qe testi funksioni. Lidhja u be me impotencen dhe...

VIAGRA Shpejt u kuptua se kane gjetur nje ilac qe “u fliste meshkujve” Ne fillim Pfizer pretendoi se eshte shume serioz e po kujdeset per ereksionin disfuknsional. Moren Bob Dole, te nominuarin per President ne fushaten e 1996-es, per te mbeshtetur Viagran ne reklama televizive. Sot kushtdo ne bote e di per cfare perdoret Viagra.

Reklamat filluan me sportiste “zoterinj ndizni motorrat” e deri tek ato ironike “ cuna, gati per pak sherr” Tashme Pfizer filloi te shese “performance seksuale” me mesazh: "cdo mashkull mund te kete nje penis pulsues, me te mire, me te forte, ti be c’te duash per sa kohe qe do!” Gazteta "Washington Post" raportonte se CIA e ka perdorur Viagren ne negociata me lideret tribale ne Afganistan. Si mall te cmuar, plus parave dhe armeve. Disfunksioni Erektil: pamundesi per te arritur a mbajtur ereksionin te besh marredhenie seksuale. Shkaqet jane nga ilacet, semundjet kronike, qarkullim i pamjaftueshem i gjakut ne penis ose lodhja. Mekanizmi i Veprimit Tabletat e Viagres kane perbers aktiv sildenafil, qe eshte ilac i perdorur per impotencen (disfunksionin erektil) Sidenafil po ashtu gjindet dhe i vetem (pa emer marke/ brand) si ilac gjenerik. Sildenafil eshte inhibitor i fosfodiesterazes tipi 5, pra parandalon efektin e saj. Ereksioni eshte proces kompleks zingjir; ku perfshihen sinjale nga sistemi nervor e leshohen mesengjere kimike brenda indit te penisit. Nje nga keto mesengjere quhet: GMP-ja ciklike.

234

Historik i Mjekesise GMP-ja ben qe enet e gjakut te hapen. Duke relaksuar nje muskulaturen e holle te mureve te eneve te gjakut, ne penis hyn me shume gjak, e ai behet erekt/ ngrihet. Fosfodiesteraza e shkaterron GMP-ne ciklike, sildenafili punon duke ja bllokuar veprimin dhe parandalon prishjen e GMP-se ciklike. Pra enet e gjakut rrine te hapura per kohe me te gjate, e ereksioni zgjat me teper. Sildenafili rrit aksionin e mesengjereve kimike pergjegjes per ereksioni, funksionon vetem nese keta mesengjere jane presente. D.m.th duhet stimulim seksual per te prodhuar e mbajtur ereksionin. Doza merret nje ore perpara marredhenies seksuale. Perdorim

i Viagres eshte per

Impotencen (disfunksionin erektil) Merret pa ushqim (disa thone duhet te hash) sepse kjo mund te vonoje efektin e saj. Merret nje ore para aktivitetit seksual. Me stimulim seksual ndoshta arrini ereksion pas 30-60 minutash. Viagra nuk merret me shume se nje here ne dite.

Shkakton turbullime vizuale ose marrje mendesh. Nese kjo ndodh, ulu pusho derisa te ikin simptomat. Nese ereksioni zgjat mbi 4h (priapizem) menjehere konsultohu me mjekun! Trajtimi i Priapizmit (te rri cuar pa pushim / per kohe te gjate�) nuk duhet vonuar me shume se 6h, se demtohet indi i penisit e mund te kete probleme te pakthyeshme ereksioni. Nese provoni ulje te menjehershme apo humbje te shikimit, ndaloni se marruri kete ilac dhe kontakto mjekun menjehere. Kategorite ne Rrezik (1 ) Do perdorur me kujdes nga: Te moshuarit Pacientet me problemet te funksionit te veshkave Ulje te funksionit te melcise Semundjet Kardio-Vaskulare Semundjet me hermorragji (hemofilia) Pacientet me ulcer peptike aktive.

Gjendjet mjeksore si drepanocitoza (e kemi shpjeguar tek anemite, qeliza te kuqe ne forme draperi) kancer te kockave ose leucemi ku ka rrezik te shtuar per ritje te kohes se gjate te ereksionit (priapizm) Meshkujt me abnormalitete fizike te penisit; kthesa, perkulje te forte, plage e semundjen Peyronie.

(2) Viagra nuk duhet perdorur nga:

235

DBMI Grate Femijet e adoleshentet Semundje ku marredhiet seksuale s’rekomendohen; angina apo insuficience cardiake.

Njerezit qe sapo kane kaluar nje Infarkt.

Njerezit qe sapo kane kaluar nje hemorrgaji cerebrale.

Njerezit qe marrin cdo lloj ilaci qe permban Nitrate: gliceril trinitratin ose amil nitratin.

Ulje te renda te funksionit te melcise Probleme hereditare si degjenerim te retines, psh. retiniti pigmentoz.

Njerezit qe kane pasur nje semundje te syrit te quajtur "Neuropatia optike jo arteriore ishemike anteriore." (perparme) Kjo gjendje ka sjelle ulje te shikimit ne nje sy ose te dy, nga demtimi i pjeshem i nervit optik. Mund te jete e perkohshme apo e perhershme. Thuaji mjekut nese te ka ndodhur!

Probleme te rralla, si “intoleranca e galaktozes, deficitin Lapp te laktazes ose keq-absorbimin e glukoze-galaktozes. (tabletat e Viagres kane laktoze brenda) Efektet Anesore te Viagres Dhimbje Koke (1 ne 10 vete) Marrje mendesh, probleme shikimi, skuqje ne ftyre, bllokim te hundes, indigjestion (1 ne 100 vete) ndjen rrahjet e zemres tende (palpitacionet) rritje te ritmit te zemres (takikardia) dhimbje ne gjoks, dhimbje muskulare, pagjumesi, lodhje, ulje e ndjeshmerise ndaj prekjes ose dhimbjes, ndjenje “se te vjen bota rrotull” zhurme ne veshe, ndjenje te vjelli, tharje e gojes, skuqje ne lekure, skuqje ne sy, dhimbje ne sy, sensacione abnormale ne sy (prekin 1-100 deri 1-1000 persona.)

Efekte anesore serioze te cilave su njohim frekuencen.

Priapizem – ereksion per kohe te gjate, ereksion i dhimbshem Dridhje, konvulsione Mini-hemorragji (ataku ishemik transitor) Aritmi (abnormalitet i ritmit te zemres) Alergji ekstreme te lekures (sindromi Stevens-Johnson)

236

Historik i Mjekesise Krisje/carje/ renie te shteses siperfaqesore te lekures (nekroliza epidermale toksike) Vdekje e prapritur nga Infarkti.

Bashkeveprimi me Barnat e tjera. Gjithmone per viagren duhet pyetur mjeku! Duhet treguar nese po merrni cdo lloj mjekimi, zyrtar apo popullor, dhe mjeku te vendose nese marrja e viagres nga ju kalon ne kombinacion te sigurte, apo jo. Perserisim: Sildenafili nuk duhet marre me asnje lloj medikamenti qe ka Nitrate, ky kombinim sjell ulje te menjehershme te presionit te gjakut; marrje mendesh, te fiket, ose dhe nje arrest kardiak. C'jane/ ku gjinden nitratet? Gliceril trinitrati, isosorbit mononitrati dhe isosobit dinitrati qe perdoren per angina e probleme

te

zemres.

Anglisht: glyceryl

trinitrate,

isosorbide

mononitrate & isosorbide dinitrate. Nikorandil (nicorandil) Amil nitrati (amyl nitrate ose “poppers”) Personat qe marrin ilace alfabllokues me sildenafil jane ne rrezik per rritje te presionit te gjakut, kjo sjell marrje mendesh e te fiket. Zakonisht 4h pas marrjes se viagres. Alfa-bllokuesit jane: alfuzosin, doxazosin, indoramin, prazosin, tamsulosin, terazosin. Nese merr alfa-bllokues, mjeku ju fillon me 25mg sildenafil.

Sqaruam keto me hollesi per disa arsye: Shendeti e gjendjet e tjera mjeksore kane priroritet. Ka pasur raportime te vdekjes nga Viagra megjithese jo studime te rregullta Viagra jepet tashme si “life-style-drug” Per qejf, dhe njerezit nuk i kane njohurite e mjaftueshme per te.

Viagra eshte vetem per te semuret me problemi ereksioni, jo kedo.

Viagra eshte ilac potent, si i tille cdo ilac qe interferon tek sistemi kardio-vaskular ka rrezik, nese keni probleme me keto semundje rreziku shtohet.

Viagra tani do jete me e lire. Patenta e Pfizer ka mbaruar (po mbaron) kostoja do ulet ne menyre drastike. Ne Britani nga £21.99 per 4 tableta, do shkoje £1.99, ulje gati 90%.

Viagra nuk do blere ne INTERNET asnje nga ju nuk e dini se c’perberes ka brenda e nese doza eshte e sakte Viagra nuk do marre pa konsultime me mjekun.

237

DBMI Viagra nuk te mbron nga semundjet seksuale te transmetuara (si HIV/SIDA, Hepatiti B, gonorreja, sifilisi etj) Praktikoni “seks te sigurte” e kondome prej lateksi. Per cdo problem nga marrja e viagres qe shqeteson shendetin tuaj, konsultohuni me mjekun.

Balancat Sociale Ne disa vende si Kina ky problem po behet gjithnje e me akut pas futjes se “one child policy” Qeveria duke u munduar te kontrolloje rritjen e popullsise nuk lejonte me shume se nje femije per nje familje, tani ka rajone te tera ku numri i meshkujve eshte shume I i larte se i femrave, pasi preferenca per djem solli aborte te femijet e seksit femer.

238

Historik i Mjekesise

239

DBMI

Kapitulli 20 Humor Mjekesor

240

Historik i Mjekesise PUPLA KARDIAKE

Gjate nje arresti kardiak, ka 2-forma per te ri-sjelle dike ne jete. 1) Mjeksia allopatike, jo gjithmone praktike. 2) Mjeksia avio-popullore, vjen me gudulisjen kardiake. Jane provuar disa pupla por me efikase ka dale pupla e rosakut te eger. (wild duck) Spitalet japin pupla falas dhe fletpalosje ku paraqiten zone-gudulisjet.

Nuk kemi faqe zyrtare per mjekesine ne gjuhen Shqipe, pra 10.000.000 jane njerez pa harte diagnostike & A-to-Zh te semundjeve e terminologjise mjekesore. Ne Shqiposfere per semundjet kardiake ne vendin e 3-te del: terapia Japoneze me uje te ngrohte" Ndersa Qeverite dhe politika per te pakten 25 vite e kane lene kete problem pas dore.

241

DBMI Grushta Pacientit (?)

242

Historik i Mjekesise Pse nuk kuptohet Shkrimi i Doktorit?

Duhet pare ne kontekst, eshte e pamundur qe mijera mjeke ne bote te shkruajne “keq” Per mjeket kjo eshte teknike mbijetese. Duke punuar nga 10-16 ore ne dite, nje mjek shkruan 50-100 apo me shume here ne receta e kartela. Per cdo pacient qe ekzaminohet duhen rekordet. Per arsye ligjore, cdo gje qe gjindet ose thuhet, do dokumentohet para se te ike pacienti. Vjen koha dhe shpejt mjeku e kupton se te gjitha keto letra do perfundojne diku ne nje arkive per te mos u pare me dhe kjo i merr kohe nga problemi themelor: vizita e nje pacienti.

Mjeket e di se keto shenime nuk jane per publikun, vetem per vete dhe profesionistet e tjere. Ne e dime si dhe cfare shkruajme e cfare te kerkojme aty. Pra “shkrimi i palexueshem i mjekeve” eshte i krijuar, jo i lindur. Si do kalonte shkollen fillore, e gjimnazin/ kolegjin, jo me universitetin nje mjek shkruan aq keq? Keshilla per mjekun gjate shkrimit me dore: Fjale me shkurtime (nga Angl) - e kemi me te lehte te

shkruajme SOB, sesa “shortness of breath” Perdor shkrim te vogel, distanca merr me shume kohe.Kaloni zanoret – mnd t lxn kt fjl?

Shumica e fjaleve lexohen dhe pa zanore. Shkruaj dy a tre shkronjat e para te kuptueshem dhe pastaj shkarravit. Mjeksia perdor shume fjale te njejta, shume here, pra duhen 1-2-3 shkronja te kuptohen dhe nga konteksti. Por ka nje problem me kete menyre te shkruari, duke u mesuar me te per nje kohe te gjate, vjen koha e doktori nganjehere nuk

243

DBMI lexon as shkrimin e tij. Sot rekordet e kompjuterizuara po e bejne shkrimin me dore nje proces te se shkuares, tani mjeket ose shtypin ose diktojne shenimet e tyre.

Ligji i Sutton - konfirmo apo hidh poshte diagnozen me te qarte

Pergjigja Placebo Fjala placebo nga latinishtja do thote “une do kenaq” e perdoret ne pershkrimin e substancave kimikisht inerte, qe jepen si zevendesim per nje ilac. Cdo perfitim qe merret nga placebo vjen sepse personi beson qe kjo substance e marre do i jape rezultat. Ilacet e reja gati gjithmone testohet perkundrejt placebos ne eskperimentet klinike, si nje menyre efikase per te shikuar efektivitetin e tyre. Placebo behet ne forme identike me ilacin, dhe vullnetaret nuk e dine nese kane marre ilacin aktiv apo placebo. Ka raste qe dhe mjeku nuk e di kete. Ky quhet si eksperiment “dyfish i verber” (duble blind trial) per te marre rezultate sa me realiste. Nganjehere marrja e nje ilaci ka efekt psikologjik qe prodhon pergjigje te mira fizike. Kjo forme pergjigje nga placebo mund te jape kontribut te rendesishem ne efektivitetin e pergjithshem te ilacit aktiv. Shihet zakonisht tek analgjeziket, antidepresantet dhe anti-anksiolitiket. Disa njerez, te njohur si “qe i pergjigjen placebos” kane me shume shance te provojne kete tip

244

Historik i Mjekesise reagimi sesa pjesa tjeter e popullates. Cdo permiresim ne gjendjen shendetsore te pacientit eshte i mirepritur por eshte me rendesi te mbani mend se per shume semundje ka trajtime te cilat japin efekt me te mire sesa placebo. Nese zgjidhni nje kure qe permban vetem efektin placebo, ju mund te humbisni perfitimet qe sjell nje trajtim i sakte. Ne mjeksine zyrtare evidenca ka rol te rendesishem, d.m.th: kur provoni ilacet jeni te sigurte se ekziston evidence shkencore qe ato jane funksionale per gjendjen tuaj.

Shija Ndjesia e te Hidhures. Mendohet se te pakten 3 ne 4 persona, (ka disa studime te reja gjenetike ne raport me kete problem pare nga nje prizem tjeter) kane ndjeshmeri 10.000 x me te larte ndaj te hidhures se te embles. Meqe e hidhura eshte simbol i ushqimeve te prishura, te mykura e helmeve, jemi adaptuar per ta dalluar dhe ne sasi shume te vogla. Ka te beje me mbijetesen tone si specie.

245

DBMI

246

Historik i Mjekesise

Kapitulli 21 Teknika te Reja Ne Kirurgji Ne New Delhi, Indi, ka filluar nje “mode e re” ku mjeket ne vend se ti heqin, po mundohen te ruajne organet e prekura nga kanceri.

Perdoren teknika inovative per te ruajtur kualitetin e jetes. Organet e prekura dhe te ruajtuara jane gjoksi, melcia, laringu, kutia e zerit (kordat vokale) kockat, syte dhe rektumi. Dr S V S Deo, Profesor i Asociuar i kirurgjise onkologjike, thote: “Ne fazat e hershme te kancerit te gjirit, ne heqim vetem tumorin se bashku me pak ind anesor, duke lene gjirin e pa-prekur. Me pas bejme rikonstruksion te tij. Me perpara, ne do kishim hequr krej gjirin e gjendrat e aferta limfatike”

Me shume nga kjo metode perfiton melcia, qe me 25% te saj ka aftesi te medha rigjenerimi. Procedura quhet ALPPS (Associated Liver Partition and Portal vein ligation for Staged hepatectomy). Behet ne stadet e avancuara te kancerit, kur dhe transplanti i melcise nuk ndihmon me. Ne fillim, melcia e vena porta (qe i jep gjak) ndahen ne dy pjese. Nje pjese e venes shkon tek ana e demtuar, nje pjese tek ana e shendetshme. Ana e demtuar lidhet, fillon te “rrudhet” e humb ne mase, ana tjeter rritet ne menyre te shpejte. Pas dy javesh, hiqet pjesa abnormale e melcise. Shume paciente e pelqejne kete mundesi. Keshtu

247

DBMI eshte vepruar ne kancerin kolorektal, mekanizmi sfinkter (pergjegjes per levizjen e zorreve, jashteqitjen) e anusi hiqeshin, duke sjelle qe fekalet te dilnin nga nje zone abdominale, kjo kufizonte jeten e pacientit. Tashme, tumori zovelohet me radioterapi e kimioterapi.

Zorra e holle lidhet me anusin duke ruajtur te paprekur mekanizmin e sfinkterit. Ne rastet e kancerit te kockave beheshin amputime. Sot, tumoret zvogelohen me kimiterapi lokale dhe kocka shpetohet. Ne rastin e kordave vokale, organi hiqej e pacienti humbte zerin. Tani duhet “kutia zanore� duke perdorur lazer dhe pacienti ne ze gati duket normal. Megjithe sekpticizmin nese keto metoda do eleminojne kancerin plotesisht, shume paciente preferojne te mbajne organet e tyre, duke ruajtur kualitetin e jetes.Organet te cilat mund te ruhen ne stadet fillestate, me % Melcia: 100 Kockat: 60 Gjiri: 50 Syte: 60 Laringu: 60

248

Historik i Mjekesise Revolucion ne krijim dhe shperndarje te ilaceve Profesori Lee Cronin, 39 vjec, drejton nje grup te klasit boteror te shkencetareve (45 prej tyre) ne Universitetin e Glasgow. Qellimi i tyre primar eshte krijimi i molekulave komplekse. 2 Vjet me pare - ne nje nga konferencat TED – shfaqi ambicjen te krijonte “jete jo-organike”.

Paraqiti detaje qe generojne algoritma evolucionare ne lendet inerte.

Shpreson te “krijoje jete” ne te ardhmen e afert. Njekohesisht ne bote ka dale nje dege e re: “ideja per te krijuar kimi te “dounloduar” (downloadable) me qellim final qe te lejoje njerezit te printojne ilacet e tyre ne shtepi. “App per Kimine?” Profesori Kronin ka deklaruar: “ate qe Apple beri per muziken, dua ta bej une per zbulimin dhe shperndarjen e ilaceve” Ideja sapo ka filluar por duket e plote ne mendjen e tij. S'do te vazhdoje te krijoje molekula komplekse per hir te se berit te kesaj, por dicka qe ndikon direkt jeten e njerezve. Ne laboratorin e tij ka krijuar nje prototip printeri ne stadin rudimentar, qe mund te programohet per reaksione bazike kimike nga molekula te ndryshme. Ne vend te bojes (ink) do jene reagente, prej te cileve do formohen molekula me komplekse.

Ai thote: “Ne vend te bojes marrim tabelen periodike te kimise, carbon, hidrogjen, oksigjen, e me rradhe. Por keto elemente nuk jane te qendrueshem, duhet dicka me komplekse. Sikur te donim te benim sheqer, do fillonim me sheqernat bazike dhe ti perzienim se bashku.

Kur ne krijojme molekulat komplekse ne menyre tradicionale ne laborator me epruveta e tubat, fillojme ne nje numer te vogel molekulash te thjeshta. Gati te gjitha ilacet jane bere nga karboni, hidrogjeni dhe oksigjeni, dhe disa agjente si vajrat bimore e parafina.

Me nje printer dhe disa tip “bojrash” ti mund te krijosh nje molekule organike” Ne afat te shkurter grupi i tij mendon te beje ilace te thjeshta si ibuprofeni, ne printerin e tyre. Duke imagjinuar printerin si frigorifer plot perberes dhe ti krijon ate ilac qe te duhet. Vetem ndiq receten qe te japin kompanite farmaceutike. Ato bejne kontrollin e garantojne besueshmerine laboratorike. Ti ben download, software qe

249

DBMI ka printeri vazhdon me pas punen e tij. Vlera do jete tek receta, jo me te prodhimi. Ne esence kjo do jete nje App. (application) Cfare do thote kjo per njerezimin? Kimia komplekse do demokratizohet, jo vetem ilacet shperndahen ne te gjithe boten por do krijohen ekzaktesisht ne piken ku duhen. Po ashtu do shtyje nga tregu ilacet fallco (counterfeit drugs) te cilat jane jo-efektive dhe kane mbushur tregun e botes ne zhvillim, si psh. anti-malariket ose anti-retroviralet. Duke ofruar ilace shume te lira ne nje platforme te garantuar, keto do perhapen dhe ne zona ku nevoja s'eshte e larte apo popullsia eshte e vogel per tu dhene sot fitime kompanive farmaceutike.

Ka terhequr vemendjen e kompanive farmaceutike te cilat jane te intriguara ndaj implikimeve qe sjell kjo ide per ta ne te ardhemn, deri tek interesi i gjeneraleve te Natos qe jane te hapur ndaj kabinetit mjeksor te levizshem ne fushe-beteje. Profesori shpreson qe fondacione

te

medha

do

e

mbeshtesin

ne

kete

ide

per

revolucionarizimin e nje teknologjie te re per njerezimin. Ne menyre qe te transformoje industrine dhe te shpetoje jete.

250

Historik i Mjekesise I paralizuari qe po ecen Fale terapise revolucionare qe perfshin transplantim te qelizave nga hunda ne palcen e kurrizit, nje i paralizuar eshte ne gjendje te ece.

Profesori Britanik Geoff Raisman e quan arritjen: “me impresive se kur njeriu hodhi hapat ne Hene” Darek Fidyka 40 vjecar, zjarrfikes nga Polonia sulmohet me thike ne vitin 2010, dhe i keputet palca e kurrizit nga goditja brutale, duke e lene te paralizuar. Kirurget Polake ne bashkepunim me shkenctaret Britanike, duket se po i japin nje shanc per jete normale. Jane perdorur qelizat olfaktore (te nuhatjes) – si “qeliza percuese, qe sjellin rigjenerim te fibrave nervore.

Ne 2 operacionet e para kirurget hoqen nje bulb olfaktor dhe rriten qelizat si kulture. Dy jave me pas keto qeliza u transplantuan ne palcen e kurrizit. Jane bere gati 100 mikro-injektime siper e poshte demtimit.

4 copa te holla te indit nervor u moren nga kemba e pacientit dhe u vune pergjate 8mm hapesire duke krijuar nje ure, ne anen e majte te palces. Shkencetaret mendojne se qelizat olfaktore po krijojne rruge qe ben ri-lidhjen e fibrave nervore siper dhe poshte demtimit, nervi nga pacienti eshte grafti qe do lidhe pjesen e demtuar ne palcen e kurrizit. z.Fidyka ka qene i paralizuar per 2 vite,e megjithe fizioterapine shume intensive s’ka pasur asnje permiresim. Qendra e Neuro-Rehabilitimit te Aksoneve ne Wroclaw (Poloni) vuri re se: 3 muaj pas trajtimit

251

DBMI kofsha e tij filloi te kete rritje muskulature.

6 muaj me pas z. Fidyka filloi te beje disa hapa me ndihmen e paraleleve e te fizioterapistit. 2 vite me pas ai mund te ece me ndihmen e nje skeleti metalik (karrike me rrota ku mbeshtet duart) dhe mund te ngase makinen. Sot ka fituar nje fare funksioni te fshikezes se urines, zorreve dhe te funksionit seksual. Dr Pawel Tabakow, neuro-kirurgu i spitalit te Universitetit te Wroclav-it, thote: “eshte fantastike te shohesh rigjenerimin e palces se kurrizit. Dicka e pamundur per shume vite, sot po behet realitet”

Dua ta mbyll me fjalet e Prof

Raisman: “Do ishte mburrja me e madhe e jetes time, nese do themi qe asnje pacient, askund, nuk ka paguar asnje cent, per njohurite qe do japim ne” Te gjithe kete mjeke kane refuzuar te perfitojne nga ky zbulim; dhe nese do kerkohen patenta s'do behet per perfitime financiare." Ne bote sot jane 3.000.000 persona te paralizuar. *** Glybera, Ilaci i I-re per Terapine Gjenetike Germania pritet ta aprovoje, ne kosto te €1.1m (£870.000) Nje seance trajtimi eshte ~ €50.000 dhe duhen 20 trajtime per nje pacient.

Glybera, qe do perdoret per semundje te rralle gjenetike, LPLD (deficenca a lipoprotein lipazes) eshte ne testim nga autoritetet per aprovim ne treg. Glybera eshte vektor viral i manipuluar te ngacmoje lipoproteine lipazen ne muskuj per te trajtimin e LPLD-se. Saga rregullatore kalon nepermjet 4 akteve, deri ne ate finale kur EMA ja rekomandon Bashkimit Europian. Procesi nuk eshte pa probleme, dhe ka ngritur disa pyetje ri-aplikimet e here passhershme jane shume te shtrenjta dhe kerkojne kohe. Megjitheate, lajmi ne favor te Glybera-s eshte inkurajues per gjeneticistet, dhe shpresohet se trajtimet e tjera te ketij lloji, do ndihmojne qe procesi rregullator te lejoje produktet per terapine qelizore ne menyre qe mjeksia te plotesoje premtimin ndaj njerezimit. Deri tani eshte konkluduar se perfitimet e Glybera, jane me te medha se rreziqet, dhe kyvendim pozitiv pritet te

252

Historik i Mjekesise ratifikohet nga Bashkimi Europian. Do dale ne shitje ne Gjermani vitin tjeter. Prodhuar nga kompani bio-teknologjike Hollandeze, UniQure, e pritet qe komisioni federal Gjerman ta aprovoje ne Prill te 2015-es.

Megjithese cmimi duket i larte, impakti monetar ne shendetsi nuk do jete i tille. Ne Europe, jane vetem 150-200 paciente me LPLD, kjo ka rendesi pasi eshte trajtim pioner ne terapine gjenetike. Uni Qure do kerkoje te hyje ne tregun Amerikan, nga 2018.

Ka nje trajtim gjenetik ne Kine, por nuk eshte dhene per vendet e tjera, Glybera ngelet e para ne vendet perendimore. Kompania punon per trajtimin gjenetik te hemofilise e ka nje projekt tjeter per insuficencen kardiake. Kompanite rivale, Spark Therapeutics ka nje ilac per syrin ne stadet e fundit te eksperimentimeve, Bluebird Bio qe ka ilace per probleme neurologjike dhe te gjakut; jane futur ne gare per trajtimet gjenetike. Tashme dhe kompanite e medha Farma, po investojne ne tregun e kompanive teknologjike me marreveshje te ndryshme financiare.

253

DBMI Projekti Resilience (Gjenetike) Nena e z. Whitney, si dhe 9 nga 13 motrat e vellezerit e saj, vdiqen nga nje mutacion shkaterrues qe sjell Ajzhajmer te parakohshem ne familjen e saj. Keshtu dhe vellai i madh i z. Whitney. Secili nga ta pati shenja qe ne moshen 40 vjecare. Shumica vdiqen sapo arriten mesvitet 50-te. Ne gjeneraten tjeter, 6 kusherinje vdiqen dhe 2 te tjere jane ne fazat finale. Femija i nje kusheriri po ashtu eshte me Alzhajmer. Por Dough Whitney 65 vjec, diqysh i ka shpetuar ketij fati te keq.Shkenctaret besojne se ai ka nje mutacion gjenetik qe e mbron ose te pakten ja ka vonuar semundjen ne moshe te hershme. Kemi nje revolucion mendimi ne kerkimet Gjenetike, pas vitesh duke kerkuar per mutacione qe shkaktojne semundje, tani hetimet kane filluar per mutacionet qe parandalojne ato. Duke kuptuar mutacionet, tani shpresohet per ilace qe mimetizojne ato dhe te mbrojne kedo nga ne.

Eric E. Schadt, drejtor i “Icahn Institute” nje institut i kerkimeve mjeksore ne Mount Sinai - New York, thote: “Ne vend qe te rregullojme dicka qe s'eshte prishur, le te shikojme njerezit ku gjerat jane prishur por natyra e ka gjetur nje forme anash kesaj, dhe i mbron”

Tani vone jane zbuluar ca mutacione mbrojtes te mahnitshme, njeri prandalon H.I.V-ne te hyje ne qeliza, (keshtu u gjet nje ilac qe eshte ne testim sot) disa alteracione te gjeneve qe pjeserisht mbrojne nga

254

Historik i Mjekesise semundja e zemres, osteoporoza, diabeti T2 e Alzhejmersi. Disa po fillojne nje projekt ambicioz ne kerkim te mutacioneve gjenetike qe sjellin mbrojtje te plote. Pse ne kete forme? Te kerkosh mes 20.000 gjeneve te njeriut eshte shume e veshtire, eshte me e thjeshte te gjesh mutacionet qe shkaktojne semundjet. Meqe sekuenca e ADN-se behet lehte dhe me pak shpenzime e data-bases jane ne rritje, eshte e mundur te gjindet gjenet e mire te rralla.mDr. Schadt dhe Dr. Stephen H. Friend, drejtor i Sage Bionetworks, ne Seattle, nje organizate jofitimprurese e filluan kete. Dr Friend vjen nga M.I.T dhe Harvard, formoi nje kompani bioteknologjike - Rosetta Inpharmatics, vuri re se shpesh mutacionet qe sjellin semundje apo prishin gjenet, kerkojne ilace per te riparuar ate qe demtohen. Gje qe eshte shume e veshtire.

Dhe te dy doktoret menduan ti afrohen problemit nga ana e kundert, “pse nuk kerkojme per nje mutacion te mire gjenetik” dhe prodhojme nje ilac qe imiton procesion?”The Resilience Project Keshtu quhet plani i tyre, e filluan te kerkojne per njerez qe jane te shendetshem por me mutacionin per semundjet fatale, nese ato jetuan pas nje moshe kur semundja duhet te kishte ardhur, mendohet se ndoshta e kane gjenin fatlum i cili ka bllokuar gjenin vrases. Pasi analizuan mbi 50.000 persona pane se 20 prej tyre kane mbrotje nga Alzhajmeri.

Doug Whitney, eshte rast i pazakonte, si e gjithe familja e tij, ai duhej te kishte gjenin qe jep simptoma qe ne moshen 40 vjecare, sot eshte 61 dhe akoma si ka ndodhur gje. Z. Whitney po i ndihmon shkenctaret ne keto studime duke ofruar bashkepunimin e tij. Kjo menyre “e kundert” e te parit te problemeve gjentike me besim se ne nje te ardhme kerkimet do japin rezultat, duket si menyra me e mire per tani. * Resilience - adaptim qendrueshmeri, elasticitet, aftesi per ti rezistuar stresit e stimulit.

255

DBMI

Kapitulli 22 Mjekimet Alternative

256

Historik i Mjekesise

257

DBMI Mite qe (s') lidhen me Mjeksine.

Nese lexoni me drite te dobet ose ulesh afer TV, e kompjuterit, te semuren syte. Pervec rehatise, te beni te kunderten nuk ndikon shendetin e syve tuaj. Syri perbehet nga muskuj, si cdo muskul lodhet ose “tendoset” por afersia me objektet apo drita e pamjaftueshme nuk i ndikon ato. E vetmja drite qe e demton syrin eshte te shohesh direkt nga dielli ose nje rreze lazer.

Te hash ushqime te skuqura apo cokollate, sjell pucrra. Keshillat e sotme mjeksore nuk perfshijne asnje lidhje mes ushqimeve te skuqura dhe pucrrave. Sigurisht eshte me e shendetshme te evitosh ushqime te tilla, por s’ndikojne tek lekura juaj. Per cdo problem te keni konsultohuni me dermatologun.

Te kercasesh gishtat sjell Artritin. Ne doni, kercisni gishtat gjithe diten pa frike se ndodh kjo. S'ka evidence shkencore te mbeshtese kete teori popullore. Artriti shkaktohet kur sistemi imun sulmon kycet, kjo eshte jashte kontrollit tuaj. Por keni kujdes, gisht-kercitja mund te sjell demtim tek kycet/lidhjet e gishtit.

Mos notoni pasi keni ngrene ushqim. Mund te jete mire te prisni pak, por rrezik s'ka nese notoni pas ushqimit. Ne fakt shume profesioniste te notit, konsumojne ushqim para garave te distancave te gjata. S’ka nevoje te torturoni femijet te presin 1h para se te futen ne pishine.

Ftohesh, po dole me koke te lagur. Ftohjet shkaktohen nga qindra tipe virusesh, qe perhapen me kontakt direkt me te infektuar te tjetre, nga e puthura, teshtitura, shtrengim dore etj. Ekspozimi ne te ftohte si shkakton ato, duket ashtu pasi te ftohtit zakonisht ndodh ne dimer.

Stina ne te cilen njerezit rrine brenda, duke krijuar atmostfere optimale per viruset/mikrobet qe te perhapen.

Vaksina e gripit - sjell gripin. Vaksina s'ka virus aktiv e s’ju infekton

258

Historik i Mjekesise dot. Ne fakt kjo eshte menyra me e mire te evitosh gripin. Vaksina si parim, punon duke stimuluar trupin tuaj te prodhoje anti-trupa. Nese je ne kontakt me virusin e influenzen, anti-trupat e shkaterrojne para se te semureni ju.

Kafja ndihmon t’ju dale pija. Ta dime se kafeja s’ka asnje efekt te permbyse efektet intoksikuese te alkolit. Kafeina stimulon sistemin nervor qendror. Kjo mund te sjelle vigjilence te rritur, por jo te dale pija. E vetmja rruge eshte te presesh, s'ka asnje metode deri sot te shtosh ritmin ne te cilin trupi juaj eleminon alkoholin.

Mund te merrni SST {semundje seksuale te transmetuara} nga ulja ne karriken e banjos (toilet seat) SST-te kontaktohen vetem nga kontakti seksual i drejtperdrejte, gjaku dhe nga nena tek femija i palindur.

Shancet ta merrni kete ne banjo jane virtualisht zero. Mund te merrni semundje – si te ftohur, nga kontakti direkt me cdo siperfaqje te kontaminuar, por per sa kohe qe lani duart dhe perdornin sensin e mases, s'ka nevoje te evitoni banjot publike.

Sa here teshtiteni zemra ndalon. Ne raste ne ralla mund te kete ritem te parregullt si rezultat i te teshtitures qe ndryshon presionin ne gjoksin tuaj, dhe kjo leviz paksa ritmin e qarkullimit te gjakut ne zemer. Por zemra KURRE s’ndalon!

Jeni te sigurte te lepini plagen/plaget, bile e rekomandon dhe mjeksia.

Ne fakt goja eshte plot bakterie, duke futur peshtyme ne plage ju rrezikoni nje infeksion.

Duhen pire se s’ben 8 gota 2L uje ne dite. Shumica e njereve e marrin ujin e nevojshem nga ushqimi dhe lengjet, perfshire dhe ujin. Nese hani rregullisht, pini kur keni etje dhe ndiheni mire, harrojeni kete “rregull” Kur ju mungon uji, trupi ju tregon menjehere dhe me pas, me simptomat e dehidrimit: etje, marrje mendsh e dhimbje koke. Eshte veshtire te pish aq uje sa te demtosh veten, por rezultatet shkojne ne

259

DBMI enjtje te trutit, marrje mendesh, lodhje, konfuzion, konvulsione dhe koma.

Kur rruhesh shpesh, qimet dalin me te erreta e te forta. Te rruarit eshte proces siperfaqsor, poshte saj vendoset paraqitja e perberja e flokut. Pra te rruarit nuk e ben flokun me te forte e te ashper. Ndjesia vjen pasi pamja e siperfaqjes duket me e mprehte, ne realitet s'eshte keshtu. *** Terapi Japoneze me Uje te Ngrohte Nuk do e publikojme mediumin nga eshte marre. Vec publicitetin me ri-shperndaje ne FB, dhe aty i kemi fshire detajet e individeve qe "betohen se u ben mire"

Sistemi Shendetsor Modern i Japonise eshte nje power house (sic) ne rinovim konstant; duke filluar me edukim e profilaksi agresive;

260

Historik i Mjekesise diagnostike, kurime, aparaturat me moderne e investimet qeveritare.

Universal Healthcare, raport Pacient-Qeveri e kane 30-70%. Japonia shpenzon 8.5% te GDP-se per Shendetsine. 30.000 nga ne, besojne te Uji i Ngrohte Japonez.

Vitamina e Mrekullise – B17 Nuk ka vit B17 por ka plot website ne internet qe pretendojne se kuron kancerin. Ne fakt substanca quhen laetrile. Nuk do ruajme strukturen si per vitaminat qe kemi bere deri tani (13 te tilla) vetem do japim informacion, qe te jeni te qarte perse behet fjale. Laterili njihet dhe si: beta D gentibiozide i mandelonitrilit, beta glukuronidi i mandelonitrilit,

laevorotator,

purasin,

amygdaline,

nitrilosid.

Zakonisht gjindet si substancen natyrore amygdaline, por prodhohet dhe ne forme sintetike. Amigdalina (amygdalina) eshte ne farat e shume ushqimeve te gjalla, si dhe tek frutat, p.sh kajsiat. Po ashtu e hasim tek erezat (karafili) dhe disa lloje fasulesh. Nuk ka evidence shkencore qe mbeshtet faktin se amigdalina kuron kancerin apo semundje te tjeta. Promovimi i saj eshte i fuqishem e mund te ngaterroje individet me semundjen e kancerin, duke lene kurimin konvencional ose interferuar me te dhe efektet e tij. Ne disa paciente,

261

DBMI laetrile mund te shkaktoje efekte anesore shume serioze. Ka filluar si trajtim alternativ ne Rusi ne vitin 1845, ne 1920 filloi te perdoret ne SHBA. Pse e perdorin disa paciente? Sepse ato besojne se permireson shendetin, nivelet e energjise dhe i ben “detoks trupit, duke pastruar” (trupi nuk ka nevoje per lavazhe e detokse!) dhe i ndihmon te jetojne me gjate. Disa paciente qe nuk kane shprese te mjeksia dhe nuk ka me kurim per ta, shpresojne se laterili do i ndihmoje ne kete drejtim.

Laterili jepet me injeksione, si tableta, leng per te perdorur ne lekure, dhe leng per tu marre nga anusi. Tabletat kane efekte anesore me te renda se injeksionet. Sistemi yne i tretjes dhe bakteriet ne te, e shperbashkojne laterilin dhe leshohet cianid. Cianidi eshte helm. Ato qe e rekomandojne, flasin per dieta speciale, enema, lyerje te lekures, doza te larta te “Vit B17” dhe keshtu krijojne nje trajtim “kompleks dhe special” ne dukje. Efektet anesore te Laterilit. Laterili - e thame permban cianid, qe eshte tip helmi. Pra efektet anesore te tij, jane njesoj si te cianidit. Dhimbje koke, marrje mendesh, demtim te melcise, mungese te oksigjenit ne indet e trupit, renie e tensionit te gjakut, qepalla te rena, ethe, demtime te mbaresave nervore, humbje te balances dhe probleme me ecjen, konfuzion, koma, dhe ne fund vdekje.

262

Historik i Mjekesise Mendohet se nese hani 50 - 60 berthama kajsie pa nderprerje, ose 50g te laterilit, kjo sjell vdekjen. Nese e merrni ne forme tabletash eshte e rendesishme qe nuk perdorni ushqime qe kane ne perberje amigdaline, si p.sh. bajame, fara te frutave, kajsia, pjeshka, bishtaja, karrota, doza te larta te Vit C, fasule, flaks seed, dhe arroret. Keto ushqime nuk sjellin probleme kur hahen normalisht – pa laetrilin – pasi sasite e amigdalines ne to jane te uleta. Po ashtu pacientet me demtime te melcise duhet te kene kujdese se laetrili e demton me shume kete organ. Meqe nuk ka evidence shkencore qe kuron kancerinm ky ilac eshte i ndaluar ne SHBA, nga Agjensia e Drogave dhe Ushqimit (FDA) si dhe nga Bashkimi Europian. Por ne website te ndryshme, shitet nga $400 - 500 per injeksionet ne 21 dite dhe $150 200 per tabletat per nje muaj. Keshillojme kunder perdorimit te “Vit B17” dhe per cdo problem qe te keni konsultohuni me mjekun tuaj.

*** Qumeshti i Bletes - Royal Jelly Qumeshti i Bletes, ka 60% -70% uje, 12-15% proteina, 10-16% karbs, 3-6% yndyrna e 2-3% vitamina, kripera amino-acide, ne varesi te klimes e gjeografise. Emri vjen se perdoret per ushqimin e mbretereshes. Disa pretendojne se ka efekte te vecanta mjeksore te: astma, alegjia, semundje te melcise, ulcerat, veshkave, insomnia, frakturat, lekura, kolesteroli, tonik per shendetin, lufton procesin e plakjes, ndihmon shume sistemin imunitar e pa fund. Shitet per i sigurte se "eshte Bio" Bio - S’kane produkte toksike: parabenz-et (butylparaben, ethylparaben, methylparaben, propylparaben) Jane agjente kurues. Ruajne shijen e produktit, ngjyren dhe perberjen. Bio jane dhe produktet e naftes, ngjyruesit, ngjitesit etj. Bio eshte etanoli dhe letra, bio eshte nafta, por nuk i shesim per ushqim, as si kurues te semundjeve. Ne Britani 90 kapsula Royal Jelly nga 200mg kushtojne £25. Ja disa llogari. Nje koshere bletesh prodhon ~500 gr qumesht

263

DBMI bletesh. 90 kapsula = 18.000 mg = 18 gram. 500/18 ~ 27 Mund te shesim 27 kutia nga 18 kapsula qe bejne £25 secila. 27 x 25 = £625 per 500 gram. Dikush shet Royal Jelly 750mg per £14! Ne kete rast 1kg ~£9-1000. Problemi yne nuk jane parate nese doni ta bleni eshte puna juaj por pretendimet e mrekullise.

Te gjitha pretendimet ne lidhje me Qumeshtin e Bletes nuk qendrojne.

Deri tani kam gjetur vetem 3 studime te cilat jane nje ide ne tentative per sistemin imum e kolesterolin, jane inkonkluzive e te llojit (tolerances) qe cdo e dhene mund te ishte arritur ne nje grup te vecante me efektin placebo.

Ne moment qe shkruajme, nuk ka

evidence solide shkencore, qe thote Qumeshti Bletes sheron 50 + nga semundjet e shkruara. Rreshtohen te pakten 85% e semundjeve me te perhapura, individi qe ka hall vazhdon me mjeksine folklorike. Ne kontinentin tone institucioni per ushqimet, Autoriteti Europian per Sigurine ne Ushqime “European Food Safety Authority” ne 2011 ka deklaruar: "nuk ka asnje evidence shkencore per pretendimet e bera ne perberesit qe i bejne mire shendetit, nga qumeshti i bleteve."

Pretendimet shendetesore jane ato qe perkufizohen si “cdo pretendim qe thote, shtron ose nenkupton qe ekziston nje marredhenie ndermjet nje kategorie ushqimore, nje ushqimi ose nje nga perbersit e tij” Ne perputhje me Artikullin 13 (1) pretendimet shendetsore pervec atyre qe referohen ne reduktimin e semundjes dhe zhvillimin e femijeve dhe qe pershkruhen ose referohen si:

264

Historik i Mjekesise a) roli i nje nutrienti ose substance ne rritjen, zhvillimin e funksionimin e trupit, ose b) funksionet psikologjike dhe te sjelljes, ose c) pa paragjykime te Direktiva 96/8EC, renien ne peshe, dobesimin ose uljen e sensit te urise ose nje rritje te sensit te ngopjes ose uljen e energjise te pranishme nga dieta.

Te perfshihesh ne listen e Komunitetit per pretendimet e pranuara te shendetit keto kerkesa do te jene: (i) Zakonisht te bazuara ne evidence te pranueshme shkencore (ii) Te kuptueshme shume mire nga klientet.

Ekziston nje grup i madh shprehish qe mund te perdoret per te percuar marredhenien ne mes ushqimit e funksionit te tij. Kjo mund te vije nga praktikat komerciale, perceptimi i klienteve dhe diferencat gjuhesore apo ato kulturore pergjate Komunitetit Europian. Megjithe ate, termat-fjalet e perdorura ne pretendimet shendetsore duhet te jete te verteta, te qarta, te sigurta dhe te dobishme per klientin qe te zgjedhe nje diete te shendetshme. "Nje marredhenie shkak-pasoje nuk mund te provohet ndermjet ushqimit/ perberesve ushqimore qe jane subjekt i ketij opinioni dhe pretendimeve te propozuara." Me kete EFSA i jep fund “perfitimeve terapeutike� nga qumeshti i bletes, duke hedhur poshte cdo lloj pretendimi. Ne FB e ne website, per interesa komerciale, jepen “doza, semundje, efekte anesore" por keto s'bejne qumeshtin e bletes ilac; as suplement me perfitime ndaj shendetit.

EFSA conclusion in English: Health claims are defined as "any claim that states, suggests or implies that a relationship exists between a food category, a food or one of its constituents and health". In accordance with Article 13 (1) health claims other than those referring to the reduction of disease risk and to children's development and health are health claims describing or referring to: the role of a nutrient or other substance in growth, development and the functions of the body; or psychological and behavioural functions; or without prejudice to Directive 96/8/EC, slimming or weight control or a reduction in the sense of hunger or an increase in the sense of satiety or to the reduction of the available energy from the diet.

To be included in the Community list of permitted health claims, the claims shall be:

265

DBMI (i)based on generally accepted scientific evidence; and (ii)well understood by the average consumer There is potentially a plethora of expressions that may be used to convey the relationship between the food and the function. This may be due to commercial practices, consumer perception and linguistic or cultural differences across the EU. Nevertheless, the wording used to make health claims should be truthful, clear, reliable and useful to the consumer in choosing a healthy diet Royal jelly related to ―natural defence/immune system‖, ―metabolism‖, ―vascular function‖, ―glands function‖, ―skin health‖, ―tonus/vitality‖, ―anti-asthénique, immunostimulant‖, ―ménopause, effet oestrogénique‖, hypolipidémiant‖, ―vitalité physique et intellectuelle‖ and ―helps heart health and to maintain a balanced level of cholesterol and lipids in the body‖ (ID 1225, 1226, 1227, 1228, 1230, 1231, 1326, 1328, 1329, 1982, 4696, 4697) A cause and effect relationship cannot be established between the foods/food constituents, which are the subject of this opinion, and the proposed claimed effects.

Mund te verifikohet refuzimi i perfitimit nga qumeshti i bletes (roayl jelly) klik ne

Journalin e EFSA

266

Historik i Mjekesise

Kapitulli 23 Harta Gjenetike e Parardhesve tane pergjate Europes Abstrakt. Historia gjenealogjike e afert e njerezimit eshte si mozaik kompleks i formuar nga migrimet individuale, levizjet masive te popullates e ngjarje te tjera demografike. Database gjenomike na hapin nje dritare ne kete histori, pasi pjeseza te gjenetikes te aferme dallohen neper segmentet e gjate te gjenomit te perbashket qe ne ndajme. Ne shkalle kontinentale, ne perdorem shembuj nga 2.257 Europiane, per te vezhguar te paraardhesit gjenealogjike te 3.000 viteve te fundit. Dalluam 1.900.000 segmente te perbashketa pergjate kohes dhe gjeografise. Hyrje - Qofte dhe njerezit pa lidhje me njeritjetrin jane kusherinje te larget, pasi te gjithe anetaret e species lidhen me nje peme te madhe familjare. Keto shihen ne data gjenetike kur individet ndajne te njejtat materiale gjenetike me nje paraardhes te perbashket. Mije-vjecaret e fundit kane plot ngjarje qe paten impakt ne marredheniet Europiane; nga perhapja e agrikultures Neolitike, te perandoria Romake, deri tek ekspansionet me te aferta Sllave dhe ato Vikinge. Ne keto i kuptojme me deduksione nga arkeologjia, gjuhesia, kultura, historia dhe provat gjenetike. Megjitheate, impakti demografik dhe ai gjenealogjik jane te paqarte.

267

DBMI Ne kete artikull ne do analizojme disa pjese te rralla te gjenomit qe jane te perbashketa ndermjet cifteve individuale, bazuar ne trashegimine nga paraardhes te perbashket, per te marre nje tablo te qarte te lidhjes strukturore gjeografike. Shohim qe dhe ato kusherinj Europiane qe jane te larget ne gjeografi, ndajne te paret e tyre, brenda 1000 viteve te fundit. Ne shpresojme te mesojme nga statistikat gjenetike rreth ketyre paraadhesve te perbashket nga te cilet 2 individe kane trasheguar nga i njejti regjion gjenomik. Nese nje cift individesh kane trasheguar te njejtin regjion gjenomik nga nje paraardhes i perbashket, ai quhet “paraardhes i perbashket gjenetik” dhe regjioni gjenomik i ndare mes te dyve, “i njejte nga prejardhja” (identical by descent) (IBD) IBD-ja eshte segment i vazhdueshem i gjenomit te trasheguar (ne te pakten nje kromozom) nga nje paraardhes i perbashket pa rikombinimet intervenuese. Kufizimet e Data - Nje problem per rezultatet tona eshte se individet Europiane ne POPRES dataset, te marre ne Lausanne ose London. Kjo mund te paragjykoje rezultatet tona, p.sh, nese nje komunitet emigrantesh vjen nga nje zone e vogel e popullates se tyre. P.sh. mund te argumentojme se sasia e larte e paraardhesve te perbashket ne mes folesve te Shqipes, ishte sepse data qe pame vinte nga nje zone shume e vogel dhe uniforme pergjate Kosoves dhe Shqiperise. Megjithese kjo nuk e shpjegon sasine e larte te IBD ne mes folesve te Shqipes dhe popullatave kufitare.

Nivelet me te larta te IBD jane gjetur ne individet qe flasin Shqip (ng Shqiperia dhe Kosova) me nje rritje te para-ardhesve te perbashket ne 1.500 vitet e fundit. Kjo sugjeron nje proporcion te arsyeshem te paraardhesve te folesve moderne te Shqipes (te pakten ato te perfaqesuar ne POPRES) qe vijne nga nje popullate e vogel dhe kohesive per te pakten 1.500 vitet e fundit. Keto individe ndajne te njejtet, me shume pak ndryshime, paraardhes, sesa individet ne zonat a tjera te Europes, kjo implikon se folesit e Shqipes nuk kane qene popullate e izoluar, se sa nje popullate e vogel Per me teper, statistikat nga Greket dhe Maqedonasit, ndajne nje numer me te madh

268

Historik i Mjekesise paraardhesish me folesit e Shqipes, sesa me komshinjte e tjere, ndoshta si rezultat i migracioneve historike, ose ndoshta nga efekti me i vogel i ekspansionit Sllavik ne keto popullata. Gjuha Shqipe eshte Indo-Europiane pa kusherinj te afert, qe ka persistuar ne periudha kur gjuhet kufitare jane ndikuar shume nga Latinishtja dhe Greqishtja, duke sugjeruar nje lidhje linguistike dhe historike te gjenealogjise ne kete rast. Duke menduar se ku studim I fundit gjenetik ka rendesi pe Shqiperine, kam shkeputur disa pjese qe bejne fjale per Shqiperine, ndersa studimi i plote ne Anglisht, nga Peter Ralph dhe Graham Coop, mund te merret dhe lexohen nga klik- The Geography of Recent Genetic Ancestry across Europe

Published: May 7, 2013

***

Kryqi i Kuq dhe Konventat e Gjeneves Konventat e Gjeneves jane traktate ligjore nderkombetare te cilat detyrojne shtetet qe i kane pranur. Ne 1859, Henry Dunant *, nje qytetar Sviceran, ne mbarim te betejes ne Solferino u tmerrua nga tablloja para tij. Mijera ushtare te plagosur, te shtire dhe te braktisur pa asnje lloj ndihme. Kjo e beri te sugjeroje shoqata vullnetare qe do tranjohen ne kohe paqeje te kujdesen per te plagosurit e luftes. Ne 1863 Durrant organizon nje konference jo-zyrtare nderkombetare, u vendos qe cdo shtet te krijonte shoqata ne ndihme te sherbimeve mjeksore ushtarake ne kohe lufte. Keshtu filloi Kryqi i Kuq. Me 1864 qeverite u ftuan te cojne perfaqesues ne nje konference diplomatike, e 12 shtete Europiane firmosin nje traktat qe premtonte se ne luftrat e ardhme do kujdesen per personelin ushtarak pavaresisht kombesise.

Po ashtu, do njihej neutraliteti i personelit mjeksor, spitaleve dhe ambulancave te identifikuara me shenjen e kryqit te kuq ne nje fushe te bardhe. Keshtu lindi Konventa e Gjeneves. Ne fillim qellimi ishte

269

DBMI vetem per te plagosurit ne fushe-beteje, me kalimin e viteve u zgjerua per te gjithe te perfshire ne konflikt megjithese nuk merrnin pjese aktive ne lufte. Sot kemi 4 Konventa te Gjeneves, te hartuara ne 1949, qe perfshijne forcat ushtarake ne toke e det; roberit e luftes dhe civilet.

Te gjitha jane pranuar nga cdo vend i botes. Britania i ka ratifikuar te 4 Konventat ne 1957. Ne 1977 nje konference diplomatike shton 2 Protokolle te reja. (protokolli eshte shtese ose amendament i nje Konvente) Permbajtja e Konventave Konventat jane te gjata e kommplekse por ne thelb jane nje seri e “c’duhet bere” dhe cfare “nuk lejohet” ne konflikte per te ruajtur individet e pambrojtur. Dinjiteti njerzor duhet respektuar gjate gjithe kohes. Cdo gje e mundur do bere pa diskriminime, per te ulur vuajtjet e njerezve te cilet preken nga semundjet, plaget e roberia, qofshin ish-efektiva ushtarake apo jo.

Protokolli 1, ka konsideruar luften moderne e transportin dhe detyrimet per mbrojtje ndaj civileve. Protokolli 2-te parashikon nje kod te mbrojtjes minimale per palet luftuese dhe civilet gjate luftrave civile. Pikat kryesore. Emblema e Kryqit te Kyq sipas Konvetave te Gjeneves eshte kryqi i kuq ne fushe te bardhe. Per te ruajtur besimin, emblema s'do perdoret ne paqe e lufte vec per te treguar e mbrojtur personelin mjeksor, vendet e materialet e parashikuar nga konventa.

Ne lufte s’duhet perdorur emblema per te thene se “ka mbrojtje nen te” pervec kur eshte autorizuar nga qeverite; keshtu kryqi i kuq dhe gjysme hena e kuqe mbron veten nga abuzimet. Konventa e 1 dhe Koventa e 2-te e Gjeneves. (per forcat ushtarake ne (1) toke dhe (2) detra) jane te ngjashme, duke mbuluar token e ujin. Nje pjestar i ushtrise qe eshte i semure ose i plagosur, e keshtu i pamundur per luftime, ai nuk quhet pjestar i nje force luftarake dhe behet nje person qe ka nevoje per ndihme e kujdes. Pikat baze jane: te semuret, te plagosurit dhe atyre qe u eshte mbytur anija, qe duhet te trajtohen me korrektese nga palet luftuese si te jene anetare te tyre. Cdo mundesi te perdoret per te respektuar te vdekurit; konfirmim i vdekjes nme ekzaminim mjeksor, identifikim i trupave dhe mbrotje nga grabitjet.

270

Historik i Mjekesise Aparaturat mjeksore nuk duhet shkaterruar dhe makinat nuk duhen sulmuar, demtuar ose parandaluar te operojne, dhe nese, per nje moment, nuk kane paciente. Konveta e 3-te e Gjeneves. Trajtimi i Roberve te Luftes, per ushtaraket qe bien ne duart e armikut. Qe konsiderohen nen mbrojtjen e shtetit armik, jo te individeve apo trupave qe i kane kapur ato.

Roberit e luftes DUHET te: Trajtohen me humanizem Te lejohen te kontaktojne familjen dhe Kryqin e Kyq per kapjen e tyre.

Te lejohen te korrespondojne rregullisht me te afermit dhe tu jepen pako nga familja.

Te lejohen te mbajne rrobat e tyre, pajisjet ushqimore e sendet personale.

Te kene ushqim te mjaftueshem dhe rroba Te kene vendbanim jo me te keq se ushtria qe i ka kapur rob.

Te kene trajim mjeksor sipas kerkesavve te shendetit.

Te paguhen per punen e bere.

Te lirohen dhe kthehen ne atdhe sa me pare pasi mbaron lufta.

Roberit e luftes NUK duhet te: Shtrengohen te japin asnje informacion pervec emrin, moshen, rankun dhe numrin.

Merren parate dhe sendet me vlere pa nje recete, e tu kthehen pas lirimit.

Jepen privilegje individuale pervecse per arsye shendeti, seksi, moshe, ranku ushtarak ose qualifikimeve profesionale.

Mbahen te mbyllur pervecse kur thyejne ligjin, megjithese liria e tyre mund te kufizohet per arsye ushtarake.

Forcohen te bejne pune per ushtrine, ose pune te rrezikshme, kunder shendetit apo qe degradon dinjitetin njerezor.

Konventa e 4-et e Gjeneves . Mbrojtja e Civileve ne Kohe Lufte, mbulon cdo individ “qe nuk eshte efektiv i ushtrise, s'merr pjese ne lufte dhe e gjen veten ne duart e armikut a te nje force pushtuese�

Civilet e Mbrojtur DUHET te: Trajtohet me humanizem gjate te gjithe kohes dhe te mbrohen nga kercenimet e dhunshme, fyerjet dhe kurioziteti publik.

Respektohet nderi, famija, besimet fetare dhe praktikat kulturore e traditat e tyre.

271

DBMI Mbrojtje speciale p.sh. ne zonat e sigurta, per te plagosurit, te semuret, te moshuarit, femijet nen 15 vjec dhe nenat me femije nen 7 vjec.

Kene mundesi te shkembejne lajme per familjen dhe ato personale, ndihmohen per te gjetur lajme per pjesetaret e familjes te shperndare nga konflikti.

Lejohen per te praktikuar besimin e tyre fetar. Civilet qe jane te internuar kane te njejtat te drejta si roberit e luftes. Ato mund te kerkoje qe femijet te jene ne internim me ta, dhe kur ka mundesi e gjithe familja te rrije ne nje vend qe te vazhdoje jeten normale. Civilet e plagosur dhe ato te semure, spitalet civile dhe personeli i tyre transporti spitalor nga toka, deti dhe ajri duhen respektuar dhe mund te vihen nen mbrojtjen e kryqit/gjysme-henes se kuqe.

Civilet e Mbrojtur NUK duhet te: Diskriminohen per arsye race, besimi fetar ose opinioni politik.

Forcohen te japin infromacion.

Te perdoren si mburoja kunder operacioneve ushtarake ose te behet zona imune ndaj operacioneve te armikut.

Te denohen per krime ai/ajo si kane bere personalisht Femrat nuk duhet ngacmuar, perdhunuar apo forcuar ne prostitucion.

Konventat ne Artikullin V e VI, kane Provizione Speciale per personelin Mjeksor e ate Fetar. Keto artikuj, i quajne "retained personnel" Te cilet duhet te komunikojne me Fuqine qe i ka kapur ne lidhje me pergjegjesite e tyre profesionale, subjekt i kufizimeve te Artikujve I, V dhe VI.

H. Dunant, eshte i pari qe mori Cmimin Nobel per Paqen ne 1901.

Citimi per te lexon: "Nuk ka asnje njeri qe e meriton me shume kete nder, sepse ishit ju 40 vite me pare qe filluat kete organizate nderkombetare per te ndihmuar te plagosurit ne fushe-beteje. Pa ju, Kryqi i Kyq, arritja humanitare me supreme e Shek 19-te ndoshta nuk do ishte arritur" Ne Svicer maja e malit, e 2-ta per nga lartesia, eshte quajtur Dunantspitze (maja Dunan)

***

272

Historik i Mjekesise

Kapitulli 24 Ligji, Etika dhe Korrektesa Profesionale Arkiva Mjeksor Doctor Besi-Medical Information ne FB e google blog, http://doctorbesimedicalinformation.blogspot.co.uk/

me materiale mjeksore,

ka nenvizuar aspektin qe kerkon ligji i shume shteteve. IMPRESSUM Shqip. Informacioni Mjeksor qe gjindet tek "Doctor Besi - Medical Information" ka qellimi te jete: burim njohurish.

Nuk duhet perdorur per vete-diagnostikim e vete-trajtim.

Nuk krijon marredhenie mjek-pacient,as nuk pretendon ta beje kete.

Per problemin tuaj mjeksor, ju lutemi konsultohuni me qendren shendetsore e mjekun pergjegjes qe ju viziton personalisht.

English. All the the medical information to be found at "Doctor Besi - Medical Information" is provided as an information resource. Under no circumstance is to be used for diagnostic or treatment purposes, it does not create any patient - physician relationship nor does it imply otherwise. For all of your medical problems, please consult your health care provider.

Ne t'ardhmen ky burim

do jete refence mjekesore per paciente,

studente, mjeke e studiues; cdo informacion i marre ne perkthime, referenca, studime te organizmave te ndryshme ato do citohen. Per saktesine shkencore pergjegjesia eshte e imja dhe vetem e imja.

273

DBMI Doktor Google Dr. Google eshte gati tu jape keshilla, te gjithe e kane provuar. Kerko “acne vulgaris� e shume shpejt, ju do besoni se keni kancer. Google e ka kuptuar, ndaj po kerkon aprovim nga mjeket e vertete. Tani ka hyre ne sistem nje database (sic) me 400 gjendjet mjeksore me te kerkuara.

274

Historik i Mjekesise Gjuha dhe Terminologjia Mjeksore Mendohet se Mjeksia ka 15-17.000 terma. Sipas Laufer, Batia (1998).

"The Development of Passive and Active Vocabulary in a Second Language: Same or Different? Applied Linguistic." 19 (2), 25S-27I., nje perdorues mesatar ne gjuhen e tij te dyte, mjaftohet me 2.000 fjale.

Megjithese jo e gjithe terminologjia mjeksore ka fjale te reja; bazet ne prefikse, fjale-rrenje dhe sufikse; kuptohet qe eshte “gjuhe me vete�

Ndoshta do duheshin dy specialitete shtese: (a) linguistika e mjeksise (2) historiku i mjeksise; qe per fat te keq nuk i kemi. Pse i themi keto?

Ndryshimi i profesionit te mjeksise me njerezit e zakonshem, ne rradhe te pare eshte Gjuha e perdorur me terminologjine perkatese.

Per mjeksine antike, shkollaret kane bere shume studime ndersa per termat e ri nuk kemi te njejten vemendje.

Antikitet: Dokumentimet me te hershme mjeksia perendimore i ka te shkrimet e Hipokratit, shek 5-4-te p.e.s, ketu jemi ne epoken Greke te gjuhes mjeksore. Dhe pas pushtimit Romak meqe ato nuk kishin traditen, me mjeket greke importohen dhe termat Greke nga shkollaret Romake; diarrea, dispnea, melankolike, podagra etj. Aulus Cornelius Celsus shkruan De Medicina, ku pershkruhet njohuria mjeksore e kohes e bazuar te mjeksia Greke. Celsus qe mbahet si Ciceroi i Doktoreve (Cicero medicorum) meqe nuk kishte fjalet ekuivalente ne Latin, i importon nga Greqishtja, te shkruajtur me shkronja Greke. Pastaj Latinizon disa prej tyre, duke i shkruajtur Latinisht dhe zevendesuar sufiksin Greek me ate Latin. (stomachus, brachium) dhe me e rendesishme beri perkthimet drejtvizore nga Greqishtja, p.sh. solli dentes canini nga kynodontes (dhemb qeni) Latinishtja Mjeksore: ne mesjete nje gjuhe e trete del ne skene, dhe fiton nje rendesi te vecante, shume tekste klasike Greke tashme

275

DBMI perkthehen ne gjuhen Arabe. Shkollaret Arabe sollen kontribute me vlera ne shkencen tone, mjeksia Perendimore akoma ka disa terma Arabe. (nucha) Me ardhjen e Rilindjes Europiane, Greqishtja nuk kuptohej nga te gjithe, si gjuhe primare behet Latinishtja, ne te cilen perkthehen veprat Greke dhe Arabe. De medicina e Celsus-it, eshte nder librat e pare te shtypur sapo doli shtypshkronja (2 dekada me pas) ne 1478 dhe po ashtu Galeni. Me pas gjuhet kombetare filluan te zevendesojne Latinishten. Ne Britani vepra Commentarii eshte ndoshta e fundit qe vlen te permendet ne mjeksi e shkruar ne Latinisht ne 1802. Dr Johson e quan kete autor: Romakun e Fundit (ultimus Romanorum) ne disa vende Latinishtja vazhdoi dhe me vone, p.sh ne Danimarke kartelat mjeksore ishin ne Latinisht deri ne 1853-in.

Gjuhet Kombetare: ku shihet Aglishtja mjeksore, Frengjishtja mjeksore, Gjermanishtja mjeksore etj. Keto gjuhe me shpejtesi u bene te rendesishme ne komunikimin nderkombetar, duke zevendesuar Latinishten por mbajtur fjalet e perbashketa prej saj. Megjithese ndryshimet vazhdojne. P.sh gjuhet Gjermanike termat anatomike dhe te

semundjeve

i

kane

ne

Latinishte

korrekte,

nervus

musculocutaneous dhe ulcus vventriculi, kurse te njejtat terma ne gjuhen Romane natyralizohen, sipas normave gjuhesore. Nerf musculo-cutane dhe ulcere gastrique ne Frengjisht. Ne gjuhet Sllave termat ne pergjithesi perkthehen, psh ne Rusisht kozhno-myzherchny

276

Historik i Mjekesise nerv (nervi muskulo-lekuror) dhe jasva zhedulka (ulcera e stomakut) Greqishtja moderne lejon vetem termat Greke, p.s. myodermatiko neuro. Mjeket qe flasin Anglisht pranojne huate direkte me mbaresa Latine, ndersa mjeket Gjermane mund ti natyralizojne ose perkthejne ne gjuhe Gjermane. Por nuk ndalohet ketu, mjeksia ka progres te vazhdueshem dhe shkenctaret kishin nevoje per terma te tjere, te cilat u huazuan nga fjale-rrenjet Greke, pasi Latinishtja nuk lejon (deri diku) formim grup-fjalesh. P.sh. nefroektomi, oftalmoskopi dhe eritrocitet, ne ne Latinishten mjeksore do jene excisio renis, inspectio oculorum dhe cellula rubra. Po ashtu kemi shume sufikse (mbaresa) me origjne Greke (-itis dhe -oma) Si dhe disa prefikse jane me te pershtatshem ne Greqisht (hyper) sesa ne Latinisht (super) megjithese kane nje kuptim. Ndaj i referohemi si Hipertension dhe jo Supertension, qe do ishte termi korrekt ne Latin.

Anglishtja Mjeksore: punimet me influenciale mjeksore sot shkruhen ne Anglisht, dhe konferencat nderkombetare mjeksore jane ne Anglisht. Nje epoke qe ka paralele me ate Latine. Kur me pare termat merreshin nga Greqishtja dhe Latinishtja sot jane Anglisht; p.sh. base excess, clearance, screening, scanning, bypass operation etj. Mjeket e huaj kane mundesi ti importojne direkt ose ti perkthejne ne gjuhet e tyre. P.sh termin bypass, Francezet qe nuk favorizojne Anglicizmat e kane si pontage (si tip ure) ndersa Ruset perdorin pomostowanie, qe vjen nga Anglishtja per shunt; por Hollandezet, Gjermanet, Skandinazvet, Italianet dhe Rumunet perdorin bypass. Problem ngelen akronimet, ne perkthime ndryshojne fjalet ne gjuhen e dyte, AIDS pranohet ne Anglisht por ne Spanjisht, Fr. e Shqip kthehet ne SIDA, ne Rusisht behet SPID. Per mjeket, kuptimi i gjuhes se profesionit te tyre dhe i historise nepermjet se ciles ajo ka evolur, sjell nje dimesnion te ri ne pergatitje dhe studimet qe u duhen ne praktiken klinike.

277

DBMI Analiza Racionale ne Mjeksi Nje grup mjekesh (10) pasi studiuan mijera artikuj mbi 14 muaj, botojne ne Gushtin e 2013-tes, te Proceedings (nga Mayo Clinic) “A Decade of Reversal: An Analysis of 146 Contradicted Medical Practices,” (Nje Dekade e Kthimit Pas: Analize e 146 Praktikave Mjeksore Kontradiktore)

pati jehone dhe ne median boterore. Theksohet se jane ~150 praktika mjeksore qe ne mos bejne dem, jane krejt te panevojshme.

[1.] Artikulli i I-re nga Prasad krahason 2 pamje nga vendimet e marra ne mjeksi: evidenca ne fillim kundrejt besimit te arsyeshem. E para evidenca, si ide, kerkon statistika dhe teste random (sic) te kontrolluara perpara se te modifikohet a te pranohet nje teknike ne praktiken klinike. Besimi i arsyeshem, perdor gjykimin klinik dhe arsyetimin aty ku evidenca eshte e kufizuar ose mungon, per tu siguruar qe trajtimet me perfitime per pacientin ose nderhyrjet qe i shpetojne jeten nuk do vonohen me vite deri sa te testohen ne te ardhmen. Si konkluzion Prasad thote: megjithe kufizimet qe ka “ne fillim evidenca” eshte rruga e drejte ne progresin mjeksor dhe e vetmja per te shpetuar “ekonomine dhe profesionin tone” Nuk ka pozicion te ndermjetem dhe cdo mjek duhet te deklaroje ne cilen ane ndodhet ne raport me keto dy filozofi konfliktuale te mjeksise.

[2.] Ne artikullin e II-te, Sniderman et al, krahason keto dy diferenca por arrin konkluzion te ndryshem. Ne menyre sistematike studiojne statistikat deri ne njesite baze dhe thone: nuk ka zevendesim per arsyetimin klinik qofte dhe ne epoken e mjeksise-se-bazuar-neevidence. Ato tregojne se shume pak mjeke kane kohen (dhe aftesine) per te gjetur, arsyetuar, dhe aplikuar krejt evidencat e sotme ne praktike. Ne situatat e perditshme, statistikat nga testimet nuk jane gati, jane te pergjithshme ose s’transferohen te individi. Pra, praktika mjeksore ne shume raste bazohet ne spekulimin dhe ekspertizen mjeksore. Duke e pranuar kufizimin e metodave shkencore ne diktimin e praktikave mjeksore, Sniderman et al, konkludon se “kerkimet shkencore s’mjaftojne per te mbushur boshlleqet e njohurive”

278

Historik i Mjekesise [3.] Cmenduria e dy pikepamjeve konfliktuale ne vendim-marrje theksohet ne artikullin klasik te Smith & Pell ne “analizen sistematike te testeve rastesore te kontrolluara” publikuar ne BMJ 10 vite me pare.

Autoret perdorin ironine per te bere krahasimin e "efikasitetit te Parashutes ne parandalimin e vdekjeve dhe traumave madhore, per ato qe hidhen nga avioni." Meqe literatura mjeksore nuk paska teste te publikuara per rezultatet e kesaj teknike; autoret nuk e rekomandojne dot. Kjo nuk eshte vetem ironi e zgjuar por dhe konkluzion ne koncept: Ne nuk kemi nevoje per Testime per te gjitha situatat mjeksore te na tregojne kur nje nderhyrje eshte jo vetem e nevojshme por dhe efikase. Kankluzioni llogjik eshte i qarte, megjithe shembujt mjaft elokuent qe perdorin keta kliniciste me pervoje ne mbeshtetje te argumenteve te tyre, te dyja “shkolla e mendimit” nuk ka si te jene perjashtuese por duhet te bashkjetojne me njera tjetren. Situatat klinike - si vete jeta- shpesh nuk jane te qarta dhe “text-book” apo te na pershtaten me “digital data” qe kemi, si dhe cdo individ mund te kete kerkesa, nevoja dhe pergjigje te ndryshme.

Mjeksia eshte nje art qe erdhi ketu me “trial and error” pa perjashtuar shkencen, por gjithmone bazohet ne gjykimin klinik te mjekut perkates, dhe si e tille ngelet nje fushe dinamike, duke perjashtuar ne shume raste rigjiditetin ne mendime; sepse sic rendom thuhet ne fushen tone: " ... because the truths of today are oftentimes the fallacies of tomorrow... ." [te vertetat e sotem, jane gabimet e neserme] Dhe si ne

asnje fushe tjeter te mundimit njerezor, mjeksia e ka provuar kete kohe-pas-kohe e shpesh me kosto te larte, ne kurriz te saj e te pacienteve. Algoritmat dhe rregullat strikte nuk mund te zevendesojne vendim-marrjen klinike; mjeksia ka nevoje per mendje-te-hapur dhe modesti nga te gjithe ato qe perfshihen ne kete profesion.

Racionalizmi doktrina ku njohuria vjen nga arsyeja pa nevoje per eksperiencen. Empiricizmi doktrina ku njohuria vjen nga eksperienca. Pra : Shkolla apo Jeta. “Asnje sasi eksperimentesh nuk me provon dot se jam korrekt, mjafton nje i vetem te provoje se jam gabim” Albert Einstein.

279

DBMI

Kapitulli 25 Epidemite – pafuqishmeria e Njerezimit Dhe nje Kujtese e shkuar dhe e afert

Murtaja e viteve 1300 ne Europe vrau ~ Âź e popullsie, por ne numra, kjo pandemi ishte me e madhe gati 20.000.000 humben jeten. Disa epidemiologjiste sot debatojne se numri i e vdekurve ka qene 50100.000.000 por nuk jane numrat sesa tmerri nga pasojat e epidemise.

Zakonisht influenca vrete femijet dhe te vjetrit, kete rradhe po vdiqnin burra e gra ne moshe te re.

Mjeksia nuk eshte shkence ekzakte, ndoshta nisur nga ndryshimet mes pacienteve, dhe mjekeve po ashtu, nuk do behet kurre e tille; por ne kete kohe kemi nje fenomen. Qe nga Hipokrati, mjekesia ishte e pandryshuar, dhe menjehere ne pak dekada, nga Pasteri te Pavlovi, zbulimet ne mikrobiologji imunologji dhe vaksinat, u dhane njerezve shpresa te reja.

280

Historik i Mjekesise Murtaja Giovanni Boccaccio ka jetuar gjate murtajes qe gati shkaterroi Firencen e 1348-es. Kjo e inspiroi ate te shkruaje Dekameronin, nje histori per 7 gra dhe 3 burra te larguar nga qyteti, ku secili tregon nje histori cdo dite (Greqisht, deca – dhjete, mera – dite) Megjithese libri eshte narrative e autorit dhe jo histori e vertete, eshte bazuar ne nje periudhe reale dhe ne Vol e I-re te Dekameronit kemi kete pershkrim.

Prishja e Rendit Shoqeror

"Cdo qytetar evitonte tjetrin, komshinjte nuk "Vellai braktisi vellain"

kujdeseshin per askend, kushurinjte nuk vizitonin me.

Per me teper, kaq i madh ishte terrori ne

zemrat e burrave dhe grave nga ky shqetesim, sa vellai braktisi vellain, xhaxhai te nipin, motra te vellane e saj, dhe shpesh gruaja braktiste burrin.

Cfare eshte akoma me keq dhe gati e pabesueshme, nenat e baballaret refuzuan te kujdeseshin per femije, sikur nuk kishin qene kurre te vetet. “ Ndersa kronikani Agnolo di Tura shkruan: ne shume vende ne Siena, u hapen varre masive. Shume persona u lane aty dhe u mbuluan vetem pak, saqe qente shkonin dhe terhiqnin kufomat andej e kendej neper qytet. Tragjedia per kohen ishte e jashtezakonshme, ne disa muaj ~60% e Firences dhe e Sienes vdiqen nga murtaja. Di Tura na tregon: i varrosa 5 femijet e mi me keto duar. Petrarka (Petrarch) humb te dashuren e tij Laura, te ciles i shkrujti poezite madhore te dashurise.

Murtaja e Zeze ka qene epidemi e murtajes bubonike, semundje qe vjen nga bakteria Yersinia pestis, e cila qarkullon nepermjet minjve kur jetojne ne zona me densitet te larte. Keto zona quhet “zonat e fokusit” te murtajes ose rezervuaret. Kur minjte infektohen, murtaja kalon te njerezit. Duhen 10-14 dite para se murtaje te vrase shumicen e kolonise te infektuar te minjve, dhe insektet qe rrine ne to e kane te

281

DBMI veshtire te gjejne host (sic) [bujtes] tjeter; kur minjte po ngordhin ato shkojne te njerezit. Mbas nje pickimi, kemi zgjerim ne limfonodule dhe ajo zmadhohet ne nje bubo te dhimbshme, ne kofshe, sqetulla ose ne qafe. Periudha e inkubacionit eshte 3-5 dite, dhe ne 80% te rasteve viktimat vdesin. Nga fillimi i infektimit te minjeve deri tek njerezit duhen te pakten 20-25 dite perpara se te kemi viktimen e pare njerezore. Per te pasur epidemi duhet qe kolonite e tjera te minjeve te zones te infektohen, e semundja te transmetohet njesoj te njerezit. Ka dhe nje forme qe quhet murtaja pneumonike, ajo perhapet nepermjet gjakut ne mushkeri e sterpiklave te peshtymes nga nje person te tjetri.

Por do theksuar se keto jane raste episodike dhe aksidentale, qe kontribojne vetem per nje fraksion te vogel te perhapjes totale.

Murtaja ka potencial te perhapet nga nje vend ne tjetrin ne distanca te largeta dhe nga minjte e anijeve. Zakonisht kjo semundje verehet ne sezonet e ngrohta, ne historine e murtajes ne Norvegji jane regjistruar 30 vale infektuese nga viti 1348 – 1654, asnjera prej tyre s’ka ndodhur gjate dimrit. Duhet theksuar shkencetaret kane arritur ta gjejne evidencen gjenetike te agjentit te murtajes bubonike, ADN nga Yersinia

282

Historik i Mjekesise pestis, ne varrezat Fraceze te periudhes 1348-1590. Mendohej se murtaja erdhi nga Kina, tashme eshte provuar se rezervuari primar gjindej ne zonen e stepave nga veriu i detit Kaspik deri ne jug te Rusise. Dhe sot ne ate rajon ka raste sporadike te murtajes.

Epidemia filloi me nje sulm te Mongoleve ndaj tregtareve Italiane ne Krime. Kur Italianet iken me anijet e tyre, murtaja po udhetonte me to.

Europa e viteve 1050-1300 eshte ne fillimet e modernizimit, keshtu qe popullata e mbeshtetur nga agrikultura filloi te rritej por kjo nuk mjaftonte. Filloi nje progres i larte i tregtise, zejtareve dhe transportit.

Ne toke semundja perhapej me 2km distante ne dite, ndersa anijet mund te benin 30-50 km n e dite, brenda dy javeve shkonte ne 600 km.

Transporti dhe densiteti ne rritje i popullates krijuan kushte ideale per

283

DBMI shpendarjen e murtajes. Njerezit e quanin si denim nga Zoti dhe shpesh pergjigjeshin me akte fatalizmi, lutjesh dhe kurbane, sese kishin zgjuar hakmarrjen hyjnore. Nga qytetet porte te Frances, Spanjes, Anglise dhe Gjermanise perhapet ne te gjithe Europen e deri ne Rusi. Te vetmet vende qene e dime se nuk jane prekur jane Finlanda dhe Islanda, pasi ato kishin kontakt minimal me boten e jashtme.

Eshte kalkuluar se murtaja e zeze ka zhdukur gati 60% te Europes te asaj kohe. Mendohet se kane qene 80.000.000 banore, pra ~50.000.000 humben jeten. Kjo statistike eshte e jashtezakonshme, pasi tejkalon te gjitha tmerret e L2B, dhe 2x m teper se viktimat e Stalinit ne Bashkimin Sovjetik. Ngelet pa rival ne numri ne viktimave te mortalitetit ne te gjitha koherat. Ketu kemi nje kthese madhore te historise, jo vetem ne historikun e mjekesise dhe epidemive por te demografise dhe zhvillimit te mevonshem mesjetar.

Qofte sikur spekullimi te lejoje per zhdukjen e 1/3-es te popullsise ne Europe, kjo eshte shifer shume e larte me pasoja imediate dhe te mevonshme. Per muaj vite dhe shekuj pati perhapje te tjera, megjithese me te vogla, te murtajes bubonike. Popullata jetonte nen friken e perhershme te rikthimit te kesaj semundje. Meqe mungonte krahu i punes, njerezit filluan te kerkojne me shume pagese por pronaret refuzonin. Menjehre pasuan revoltat e fshatareve ne France, itali, Belgjike dhe Angli. Shtohen lutjet ndaj Zotit per ti shpetuar nga kjo semundje e llahtarshme ne brutalitetin e saj. Per ta kuptuar shpjetesine me te cilen vriste kjo semundje dhe fatalitetin e saj, sjellim fjalet e Bokacios: â€œâ€Śviktimat drekonin me miqte, dhe darken e hanin ne parajse me para-ardhesit e tyreâ€?

284

Historik i Mjekesise Influenza – Gripi Spanjoll Ne 1918, bota sheh nje version te virusit te influences qe nuk ishte hasur me pare. Origjina fillestare gjindet ne Fort Riley, ne Kansas te SHBA, nje baze me 20.000 ushtare. Ne Mars te 1918 guzhinieri i bazes Albert Gitchell shkon te mjeku i kampit duke u ankur per grip. Pasdite mjeku ushtarak Edward R. Schreiner kishte 100 te semure ne duart e tij. Ne Prill dhe Maj ne San Quentin te Kalifornise kane te njejten semundje 500 te burgosur, por askush nuk e kishte mendjen. Amerika kishte nje lufte per te fituar. Ne Mars i con Europes 84.000 djemte e saj dhe nje muaj me pas 118.000 te tjere Keta ushtare mbartnin me vete dicka me vdekjeprurese se pushket ne duar, virusin e nje nga epidemive me te tmerrshme qe kishte pare historia. Ne Qershor Britani raporton 31.000 raste, dhe tani ishte perhapur nga Rusia ne Afriken e Veriut, nga Japonia ne Indi. Kina, Filipinet dhe New Zelanda ishin dominote qe rane me pas. 1 Muaj me vone, ne Korrik, Influenza ishte bere problem global. Kur filloi punen seriozisht, aq te shpejta dhe te tmerrshme ishin fatalitetet sa njerezit filluan te besojne “te forcat e erreta” Jemi ne kohen kur mikrobiologjia kishte zberthyer misterin e semundjeve, filluan vaksinat kunder antraksit dhe smallpox.

Amerikanet arriten te besojne se kjo ishte pune e agjenturave Gjermane. Dikush thonte ka ardhur nga trupat e dekompozuara ne lufte, gazi helmues ne uje, nga kafshet dhe qymyri, realiteti shihej nga te gjithe; nuk kishte pare askush deri atehere nje semundje kaq vdekjepruruese. Nga keshillat e shtetit, te kompanite farmaceutike dhe biznesi komercial te gjithe filluan te japin idete e tyre si “kalohet gripi ne 3 dite” Dhe “12 hapat per te mundur gripin” Nje liber madhor per te mesuar per Gripin Spanjoll eshte shkruar nga Alfred Crosby “Epidemi dhe Paqe, 1918” dhe ai mes te tjerash jep kete konkluzion per periudhen:“nese gripi do ishte mbytur me letra, shume jete do ishin shpetuar!”Nga keshillat per te lare duart deri ne ato per te dale ne ajer te paster, nga magjia dhe lengjet mrekuli-prurese, njerezit i provonin te gjitha. Cudite nuk kishin fund as ne zonat rurale. Femijet niseshin ne shkolla me qese hudrash ne fyt, nenat u fusnin kripe ne hunde, ndersa

285

DBMI disa besonin se qepa e bekuar do u, ose u kishte shpetuar jeten. Nje grua ne Pensilvani gatuante qepe ne mengjes me veze, sallate me qepe ne dreke dhe supe me qepe per darke, kjo i kishte garantuar jeten e 8 femijeve te saj. Ndersa nje grua tjeter ne Portland Oregon, e lyen vajzen e saj 4 vjece me shurup qepe dhe e fut kembe e koke per 3 dite ne nje vaske plot me qepe te prera. Disa digjnin squfur ose sheqer ngjyre kafe. Ne fund te Shtatorit, Boston ne SHBA kishte humbur 1.000 qytetare ndaj vrasesit te heshtur. Tani kercenohej Amerika dhe e gjithe Bota!

San Francisco cuditerisht sikur i shpetoi vales se pare te gripit. Te perfshire nen ethet patriotike, mitingje e demonstrata (e bene keto perhapjen me te lehte?) askush nuk e vuri re Edward Wagner, qe erdhi nga Chikago me 24 Shtator. Ne mes te Tetorit ne San Francisco raportohen 4.000 raste te influenzes. Autoritetet e qeverise dhe te shendetit, bile dhe kisha, filluan keshillat (1.) te evitohen personat me semundje respiratore (2.) te raportohej cdo rast. Qyteti u nda ne distrikte me telefonat, personelin dhe transportin e tyre individual; por tashme grupi i paket ne numer i specialisteve te mjekesise detyrohet te deklaroje: se nuk e perballojne kete situate. Psh. Nje mjek i quajtur Dr. W. Fowler, raporton se ne nje dite ka vizituar 525 paciente. Kryqi i Kyq nuk arrinte te mbulonte me shume se gjysmen e thirrjeve per asistence. Qeveria detyrohet te beje apele ne popullate, duke kerkuar vullnetare ne mes te studenteve, mesuesve, shtepiakeve dhe pensionisteve; per te ndihmuar te semuret. Te gjithe u munduar dhe ato qe kishin mundesite, bashkojne forcat ne ndihme te komunitetit. Emigrantet, si zakonisht, u goditen me rende nga epidemia. Kushtet jo optimale per jetesese dhe banesat e vogla por me shume persona, ishin kafaze ideale te perhapjes te virusit. Po verehej dhe nje dukuri tjeter, meqe shume punonjes u semuren, tani nuk po arrihej te behej mbledhja e mbeturinave duke rrezikuar perhapje akoma me te shpejte. Keshtu qe u morr vendimi, te lihen aty por duke u mbuluar me dhe. Kalohet me urgjence ligji qe detyronte qytetaret te mbanin maske ne publik. Zakonisht njerezit i zbatuan keshillat, ndersa

286

Historik i Mjekesise refuzniket perfundonin ne burgje. Ne 21 Nentor 1918, bien sirenat per te lajmeruar se maskat mund te hiqen. Happen shkollat dhe biznesi fillon punen si zakonisht. Qyteti kishte mbijetuar valen e dyte vetem me 2122 te vdekur, ndersa vala e 3-te provio te jete akoma me e dobet, dhe ne total fatalitetet nuk kaluan 3.500, nga gati 30.000 persona te goditur nga influenza.

Ne Philadelphia, si fillim zyrtaret po prisnin nen ankth kur gripi do vinte ne zonen e tyre. 25% e mjekeve kishin shkuar ne lufte, ne nje spital raportohet se 75% e personelit mjekesor kishte ikur. Qofte dhe para gripit, mungesa te tilla ishin te dhimbshme por tani kjo u be nje ceshtje per jete apo vdekje. Ketu kemi dhe nje gabim fatal, Dr. A.A. Cairns nga Departamenti i Shendetit lajmeron qytetaret gripi nuk do perhapej pertej personelit ushtarak, ndersa Dr. Paul Lewis deklaron se i ka identifikuar shkakun e influenzes, qe eshte: Pfeiffer bacillus.

Besimi

komunitetit mjekesor gradualisht filloi te perhapej te

qytetaret, me konsekuenca shume te renda. Me 28 Shtator mblidhen 200.000 persona ne manifestim patriotizmi pa asnje shqetesim per

287

DBMI shendetin publik. Tre dite me pas raportohen 625 raste, dhe 2 dite me vone autoritetet forcohen te pranojne se jane para kushteve te nje epidemie. Mbyllen shkollat, teatrot dhe kishat. Te semuret arriten ne 100.000 dhe hospitalet nuk kishin me shtreter, keshtu qe pacientet coheshin ne shkolla e kisha. Mjekimin e tyre filluan ta marrin persiper studentet e mjekesise dhe mjeket e thirrur nga pensioni. Tashme vdesin 4.000 persona dhe cmimet e funeraleve rriten me 500% Ne pak jave Qyteti i Dashurise Vellazerore humbi 13.000 persona. Shenjat ishin te menjehershme, ne pak ore, nje person qe dukej me shendet te mire, verehej qe s’mund te ecte me. Influenza ishte nivelues per te gjithe nuk merrte parasysh statusin apo pasurine tende. Goditi te pasur dhe te varfer, aktore, sportiste dhe njerez te njohur te kohes.Dhame shembuj per disa qytete per ta kuptuar me mire se si reagojne njerezit dhe autoritetet e kohes, pafuqishmerine dhe panikun, e ne disa raste nenvleftesimet dhe gabimet fatale. Zbutja e me pas ikja perfundimtare e gripit Spanjoll, megjithese pati nje vale te 3-te te tij ne te gjithe boten nuk u vu re dhe aq shume, koincidon me armepushimin e Luftes se Pare Boterore, dhe publiku feston mbarimin e saj.

Realisht viktimat nga lufta mendohet se kane qene 15-18.000. milione.

Viktimat e gripit Spanjoll ishin 50-100.000.000

288

Historik i Mjekesise

2 Fitore madhore te Mjekesise Moderne Smallpox - Variola | Semundja e I-re qe eradikuam

Shperthimi i fundit ne Europe eshte ne Jugosllavine e 1972. Nje pilgrim Kosovar kthyer nga Lindja e Mesme infekton 175 persona nga te cilet 35 vdesin. Qeveria deklaron ligjin marcial, dhe kerkon ndihme nga OBSH. Ne 2 muaj e kontrollojne. Para saj dicka e ngjashme kishte ndodhur ne vitin ne 1963 ne Suedi.

Ne 15.000 vitet e fundit, ne raport me semundjet kemi qene ne anen e humbesit. Ne 1.500 vitet e fundit arritem te krijojme rekordet. Por vec kjo nuk mjaftonte. Ne 150 vitet e fundit, filloi klasifikim i ethshem, zbulime, hipoteza, terminologji, eksperimente e njohuri te shtuara dhe inovime si kurre me pare. 15 vite u deshen me pas, kur gjithshka ishte hedhur ne leter, testuar ne laboratore dhe paciente per ta mundur perfundimisht kete semundje.

Nese progresi gjykohet nga ana e mjeksise, vis a vis cdo rezultat i cdo fushe qe ka arritur deri me sot Njerezimi, vihet ne sherbim te mbijeteses se tij; do thene kjo eshte beteja e I-re dhe me e madhe ne Histori qe fiton specia jone. Vetem nga 1870-1970 ky virus ka vrare 4500.000.000 persona. Kete lufte, ne perfundimisht e fituam.

Jetojme ne nje planet qe megjithese i ka kushtet optimale per jeten, ne futemi te speciet me te dobeta dhe me te ndjeshme, rendesia e Vaksinave eshte e tille ne vazhdimesine tone qe nuk krahasohet me asnje zbulim tjeter te bere ne asnje kohe. Smallpox eshte semundja e Ire qe zhdukem totalisht.

289

DBMI

290

Historik i Mjekesise Murtaja e Gjedhit | Semundja e II-te qe eradikuam

Murtaja e Gjedhit apo si quhet ne Gjermanisht - Rinderpest, ka vdekshmeri shume te larte te kafshet dhe ka shkaktuar kriza masive ne histori. Pas smallpox-it te kjo eshte semundja e dyte qe kemi eradikuar plotesisht. Certifikata u dha nga autoritetet e FAO-se ne 2011. Vaksines e zbuloi ne 1962 nje veteriner Anglez.

291

DBMI

Kapitulli 26 Mjekesia ne Historik - Permbledhje Kronologjike 2600 para Krishtit

Egjiptiani Imhotep pershkruan diagnozen dhe trajtimin e 200 semundjeve.

500 pK Alcmaeon i Croton jep ndryshimin e venave nga arteriet.

460 pK Lind Hipokrati qe fillon studimin shkencor te mjekesise, ai jep aspirinen per kurime.

300 pK Diocles shkruan te parin liber qe njohin te anatomise.

280 pK Herophilus studion sistemin nervor 130 pas

Lind Galeni, mjeku i gladiatoreve dhe perandoreve.

Krishtit

60 pas K

Pedanius Dioscorides shkruan De Materia Medica

910

Mjeku Persian Rhazes identifikon line, Ang. smallpox

1010

Avicenna shkruan “Librin e Kurimeve” dhe “Kanunin e Mjekesise”

1249

Roger Bacon zbulon syzet.

1489

Leonardo da Vinci ben diseksion anatomik te kadavrat.

292

Historik i Mjekesise

1543

Vesalius publikon zbulimet anatomike ne De Fabrica Corporis Humani

1590

Zacharius Jannssen zbulon mikroskopin.

1628

William Harvey shkruan “Studim Anatomik i Levizjes se Zemres dhe Gjakut ne Kafshet”

1656

Sir

Christopher

Wren

eksperimenton

me

transfuzionin e gjakut te qente.

1670

Anton van Leeuwenhoek zbulon qelizat e kuqe te gjakut.

1683

Anton

van

Leeuwenhoek

fillon

te

observoje

bakteriet.

1701

Giacomo Pylarini ben inokulimet e para te lise (smallpox)

1747

James Lind shkruan “Traktatin per Skorbutin” dhe limoni, portokalli etj, e parandalojne ate.

1763

Claudius Aymand ben te paren apendektomi te suksesshme.

1796

Edward Jenner krijon vaksinen e lise. Te paren vaksine per cdo semundje.

1800

Sir Humphry Davy zbulon vetite anestetike te oksidit te nitratit.

1816

Rene Laennec shpik stetoskopin.

293

DBMI

1818

James

Blundell

ben transfuzionin

e pare te

sukseshem te gjakut.

1842

Crawford W. Long perdor eterin si anestetik te pergjithshem.

1844

Dr. Horace Wells perdor nitritin e oksiduar, N2O, si anestetik.

1846

William Morton, nje dentist shkruan per vetite anestetike te N2O ne anestezi.

1849

Elizabeth Blackwell e para femer qe mori diplome mjekesie, ne New York.

1847

Ignaz

Semmelweis

zbulon

si

te

parandaloje

transmetimin e infeksioneve ne maternitete.

1853

Charles Gabriel Pravaz dhe Alexander Wood krijojne shiringen.

1857

Louis Pasteur identifikon mikrobet si shkaktare te semundjeve.

1867

Joseph Lister perdor metodat antiseptike ne kirurgji dhe publikon Parimet e Antisepsit.

1870

Robert Koch dhe Louis Pasteur themelojne teorine mikrobiale te semundjeve.

294

1879

Zbulohet vaksina e pare per koleren.

1881

Louis Pasteur zbulon vaksinen e pare te antraksit

Historik i Mjekesise

1882

Louis Pasteur zbulon vaksinen e pare te terbimit.

Koch zbulon bacilin e tuberkulozit.

1887

Krijohen lentet e para te kontaktit per syte.

1890

Emil von Behring zbulon antitoksinat dhe krijon vaksinat e tetanozit dhe difterise.

1895

Wilhelm Conrad Roentgen zbulon rrezet X.

1896

Krijohet vaksina e pare per ethet tifoide.

1897

Krijohet vaksina e pare per murtajen bubonike.

1899

Felix Hoffman prodhon aspirinen.

1901

Karl Landsteiner krijon sistemin e klasifikimit te gjakut ne grupe A, B, AB dhe O.

1913

Dr. Paul Dudley White krijon elektro-kardiogramen ECG

1921

Edward Mellanby zbulon se deficenca e vitamines D sjell raketizmin.

Earle Dickson krijon Band-Aid

1922

Banting & Best per here te pare perdorin Insulinen per te trajtuar diabetin.

1923

Vaksina e pare e difterise.

1926

Vaksina e pare per kollen e mire.

295

DBMI 1927

Vaksina e pare per tuberkulozin.

Vaksina e pare per tetanozin.

1928

Sir Alexander Fleming zbulon penicilinen.

1935

Vaksina e pare per ethet e verdha.

Percy Lavon Julian sintetizon physostigmine per glaukomen dhe kortizonin per artritin reumatoid.

1937

Vaksina e pare per tifon. Bernard Fantus krijon banken e pare te gjakut ne Chicago

1942

Dr. Karl Theodore Dussik publikon artikullin e pare per ultrasound ne mjekesi.

1943

Selman A. Waksman zbulon streptomicininen.

1945

Vaksina e pare per influenzen.

1950

John Hopps zbulon pacemaker-in e pare.

1952

Paul Zoll zhvillon pacemaker-in e pare kardiak.

Jonas Salk krijon vaksinen e polios.

Rosalind Franklin perdor difraksionet e rrezeve-X per te studiuar strukturen e ADN-se.

1953

James Watson dhe Francis Crick punojne ne strukturen molekulare te DNA-se.

1954

Gertrude Elion merr patenten per ilac anti-leucemi.

Dr. Joseph E. Murray ben transplantin e pare te veshkes.

296

Historik i Mjekesise 1955

Jonas Salk krijon vaksinen e polios.

1963

Thomas Fogarty shpik kateterin me ballon.

1967

Dr. Christiaan Barnard transplati i I-re e zemres.

1970

Vaksina e pare per rubeolen.

1974

Vaksina e pare per chicken pox

1975

Robert S. Ledley krijon skanerin (CAT-Scans)

1977

Vaksina e pare per pneumonine.

1978

Lind bebi i pare-epruvete.

Vaksina e pare per meningjitin.

1980

Lia zhduket perfundimisht.

1981

Vaksina e pare per hepatitin B.

1983

Identifikohet HIV virusi i SIDA.

1984

Alec Jeffreys krijon nje metode per fingerprinting (sic) gjenetik.

1985

Willem J. Kolff – dializa, makina e veshkes artificiale.

1992

Vaksina e pare per hepatitin A.

1996

Dolly, delja Skoceze eshte gjallesa e pare qe klonohet.

2006

Vaksina e pare kunder shkakut te kancerit.

297

DBMI Referenca 1.

Preface to RenĂŠ Dubos' Pasteur and Modern Science by Gerald L. Geison.

2.

Pasteur, L. 1885. Methode pour prevenir la rage apres morsure, Compt rend. Acd. Sc. 101: 765-773.

3.

Ehrlich, P. 1885. Das Sauerstoff-Bedurfniss des Organismus, eine farbanalytische Studie. Hirschwald, Berlin.

4.

Petri, R. J. 1887. Eine kleine Modification des Koch'schen Plattenverfahrens. Centralbl. F. Bakteriol., etc., 1: 279-280 In Milestones in Microbiology: 1556 to 1940, translated and edited by Thomas D. Brock, ASM Press. 1998, p218

5.

Fleming, A. 1929. On the antibacterial action of cultures of a Penicillium, with a special reference to their use in the isolation of B. influenze. Brit. J. Exp. Path. 10: 226-236.

6.

In Microbiology: A Centenary Perspective, edited by Wolfgang K. Joklik, ASM Press. 1999, p.98

7.

In Milestones in Microbiology: 1556 to 1940, translated and edited by Thomas D. Brock, ASM Press. 1998, p185.

8.

In Praise of Antibiotics, ASM News 65, May 1999. p.304.

9.

Chain, E., H. W. Florey, A. D. Gardner, N. G. Heatley, M. A. Jennings, J. Orr-Ewing, and A. G. Sanders Penicillin as a chemotherapeutic agent. Lancet 2: 226-228.

10. In Microbiology: A Centenary Perspective, edited by Wolfgang K. Joklik, ASM Press. 1999, p.112

298

Historik i Mjekesise 11. Siddhartha Mukherjee,

The Emperor of All Maladies: A

Biography of Cancer (Hardcover) published 2010 12. Richard Preston, The Hot Zone: The Terrifying True Story of the Origins of the Ebola Virus (Paperback) published 1994 13. Koch,

R.

1881.

Zur

Untersuchung

von

pathogenen

Organismen. Mitth. a. d. Kaiserl.

14. Gesundheitsampte 1: 1-48. In Milestones in Microbiology: 1556 to 1940, translated and edited by Thomas D. Brock, ASM Press. 1998, p101 15. Wendy Moore, The Knife Man: Blood, Body Snatching, and the Birth of Modern Surgery (Paperback) published 2005 16. Michael A.E. Ramsay, MD, FRCA , John Snow, MD: anaesthetist to the Queen of England and pioneer epidemiologist, Proc (Bayl Univ Med Cent). 2006 Jan; 19(1): 24–28.

17. John Kelly, The Great Mortality: An Intimate History of the Black Death, the Most Devastating Plague of All Time (Paperback) published 2005 18. Ruth Richardson, The making of Mr. Gray’s anatomy, Hardcover – 23 Oct 2008 19. Holly Tucker, Blood Work: A Tale of Medicine and Murder in the Scientific Revolution (Hardcover) published 2010 20. Metschnikoff, E. 1884. Ueber eine Sprosspilzkrankheit der Daphnien. Beitrag zur Lehre uber den Kampf der Phagocyten gegen Krankheitserrenger, Archiv f. pathologische Anatomie und Physiologie und f. klinische Medicin, 96: 177-195.

299

DBMI 21. In Milestones in Microbiology: 1556 to 1940, translated and edited by Thomas D. Brock, ASM Press. 1998, p132 22. Pasteur: High Priest of Microbiology, ASM News 61, 1995. p.575.

23. Pasteur's Dilemma: The Road Not Taken. ASM News vol. 40, 1974, p. 703 24. Plasmids, Pasteur, and Anthrax, ASM News 49,1983. p.320.

25. Pasteur, L. 1880. Sur les maladies virulentes et en particulier sur la maladie appelee vulgairement cholera des poules.

Compt. Rend. Acad. Sc. 90: 239-248.

26. Pasteur, L. 1880. De l'attenuation du virus cholera des poules.

Compte rend. Acad. se. 91: 673-680 In Milestones in Microbiology: 1556 to 1940, translated and edited by Thomas D. Brock, ASM Press. 1998, p126.

27. Stephen R. Bown, Scurvy: How a Surgeon, a Mariner, and a Gentleman Solved the Greatest Medical Mystery of the Age of Sail (Paperback) published 2003 28. Thomas Hager, The Demon Under the Microscope: From Battlefield Hospitals to Nazi Labs, One Doctor's Heroic Search for the World's First Miracle Drug (Hardcover) published 2006 29. Laurence Farmer Master Surgeon: A Biography of Joseph Lister Hardcover, 2012 30.

P. Ralph & G. Coop: The Geography of Recent Genetic Ancestry across Europe: May 7, 2013 PLOS | DOI: 10.1371/journal.pbio.1001555

300

Historik i Mjekesise 31. Deborah Blum, The Poisoner's Handbook: Murder and the Birth of Forensic Medicine in Jazz Age New York (Hardcover) published 2010

32. David M. Oshinsky, Polio: An American Story (Paperback) published 2005 33. Nobel Prize website (nobelprize.org) 34. Molly Caldwell Crosby, Asleep: The Forgotten Epidemic that Remains One of Medicine's Greatest Mysteries (Hardcover) published 2010

35. Laufer, Batia (1998). "The Development of Passive and Active Vocabulary in a Second Language: Same or Different? Applied Linguistic." 19 (2), 25S-27I., 36. Harriet A. Washington, Medical Apartheid: The Dark History of Medical Experimentation on Black Americans from Colonial Times to the Present (Hardcover) published 2007 37. Pasteur, L. 1885. Methode pour prevenir la rage apres morsure, Compt rend. Acd. Sc. 101: 765-773.

38. Richard A. Watson, M.D. Physician Saints of the Catholic Church

39. The Saints http://catholicfaith.co.uk/saints

40. Doctors of the Church http://www.catholic.org/saints/doctors.php

41. Randy Shilts, And the Band Played On: Politics, People, and the AIDS Epidemic (Paperback) published 1987

301

DBMI 42. Laveran, A. 1880. A new parasite found in the blood of malarial patients. Parasitic origin of malarial attacks. Bull. mem. soc. med. hosp. Paris. 17: 158-164.

43. Norman F. Cantor, In the Wake of the Plague: The Black Death and the World It Made (Paperback) published 2001 44. Elizabeth A. Fenn, Pox Americana: The Great Smallpox Epidemic of 1775-82 (Paperback) published 2001 45. S. Wise, Inconvenient People: Lunacy, Liberty and the MadDoctors in Victorian England (Hardcover) published 2012 46. Roy Porter, Top of FormThe Greatest Benefit to Mankind: A Medical History of Humanity (Paperback) published 1997 47. Bill Wasik Rabid: A Cultural History of the World's Most Diabolical Virus (Hardcover) published 2012 48. Jennifer Lee Carrell, The Speckled Monster: A Historical Tale of Battling Smallpox (Paperback) published 2003 49. Charles Mann, 1491: New Revelations of the Americas Before Columbus 50. D. Burch, Digging Up the Dead: Uncovering the Life and Times of an Extraordinary Surgeon (Hardcover) published 2007 51. Laurie Garrett, The Coming Plague: Newly Emerging Diseases in a World Out of Balance. 1995 52. G. Macfarlane. Alexander Fleming: The Man and the Myth Hardcover, 1984

302

Historik i Mjekesise 53. Richard Preston, The Hot Zone (1994), a chronicle of the 1989 Ebola outbreak in Reston, Virginia; 54. Richard Preston , Demon in the Freezer (2002), 55. Oliver Sacks, The Man Who Mistook His Wife for a Hat and Other Clinical Tales (Paperback) published 1985 56. Centennial of the Rise of Cellular Immunology: Discovery at Messina, ASM News 48, 1982 57. Sheri Fink, Five Days at Memorial: Life and Death in a StormRavaged Hospital (Hardcover) published 2013 58. Koch, R. 1882. Die Aetiologie der Tuberculose. Berl. Klin.

Wchnschr., xix: 221-230. In Milestones in Microbiology: 1556 to 1940, translated and edited by Thomas D. Brock, ASM Press. 1998, p109 59. Leveran, A. 1880. A new parasite found in the blood of malarial patients. Parasitic origin of malarial attacks. Bull. mem. soc. med. hosp. Paris. 17: 158-164.

60. Mary Roach, Gulp: Adventures on the Alimentary Canal (Hardcover) published 2013 61. Metschnikoff, E. 1884. Ueber eine Sprosspilzkrankheit der Daphnien. Beitrag zur Lehre uber den Kampf der Phagocyten gegen Krankheitserrenger, Archiv f. pathologische Anatomie und Physiologie und f. klinische Medicin, 96: 177-195.

62. Gerald Imber, Genius on the Edge: The Bizarre Double Life of Dr. William Stewart Halsted (Hardcover) published 2010 63. In Milestones in Microbiology: 1556 to 1940, translated and

303

DBMI edited by Thomas D. Brock, ASM Press. 1998, p132 64. Paul A. Offit, Vaccinated: One Man's Quest to Defeat the World's Deadliest Diseases (Hardcover) published 2007 65. Abraham Jacobi Rudolf Virchow Paperback, 2010 66. Marilyn Chase, The Barbary Plague: The Black Death in Victorian San Francisco (Paperback) published 2003 67. Howard Markel, An Anatomy of Addiction: Sigmund Freud, William Halsted, and the Miracle Drug Cocaine (Hardcover) published 2011

68. Richard Sugg, Mummies, Cannibals and Vampires: The History of Corpse Medicine from the Renaissance to the Victorians (Paperback) published 2011 69. Thomas D. Brock,

Robert Koch: A Life in Medicine and

Bacteriology, 1999 70. Candice Millard, Destiny of the Republic: A Tale of Madness, Medicine and the Murder of a President (Hardcover) published 2011 71. Asti Hustvedt, Medical Muses: Hysteria in Nineteenth-Century Paris (Hardcover) published 2011 72. Jack El-Hai, The Lobotomist: A Maverick Medical Genius and His Tragic Quest to Rid the World of Mental Illness (Paperback) 73. Volney Steele, Bleed, Blister, and Purge: A History of Medicine on the American Frontier (Paperback) published 2005

304

Historik i Mjekesise 74. Robert Margotta, History of Medicine, 2001 75. Paul Starr, The Social Transformation of American Medicine: The Rise of a Sovereign Profession and the Making of a Vast Industry (Paperback) published 1982 76. Laurie Garrett, The Coming Plague: Newly Emerging Diseases in a World Out of Balance (Paperback) published 1994 77. Deborah Hayden, Pox: Genius, Madness, And The Mysteries Of Syphilis (Paperback) published 2003 78. Complete Dictionary of Scientific Biography Fracastoro, Girolamo, | 2008, www.encyclopedia.com 79. Rregullat e Trusteve Shendetsore Britanike | NHS Trusts Guidelines 80. Udhezimet e Keshillit te Mjekeve Britanike | Guidelines issued by the British Medical Association 81. Udhezimet nga Kolegji mbreteror i Infermierise | Guidelines issued by the Royal College of Nursing 82. Age Concern - Shoqata qe mbron te drejtat e te moshuarve.

83. David C. Dugdale, III, MD, Professor of Medicine, Division of General Medicine, Department of Medicine, University of Washington School of Medicine [on DNR]

84. David Zieve, MD, MHA, Medical Director, A.D.A.M. Health Solutions, Ebix, Inc. 85. Eric Lax, The Mold in Dr. Florey's Coat: The Story of the

305

DBMI Penicillin Miracle (Hardcover) published 2004 86. Ehrlich, P. 1881 Ueber das Methylenblau und seine klinisch-

bakterioskopische Verwerthung. Ztschr. f. klin. Med. ii: 710-713 87. Sarah Wise, The Italian Boy: A Tale of Murder and Body Snatching in 1830s London (Paperback) published 2004 88. S. Hempel, The Strange Case of the Broad Street Pump: John Snow and the Mystery of Cholera (Hardcover) published 2006 89. James Strick. 1999. Darwinism and the Origin of Life: the Role of H.C. Bastian in the British Spontaneous Generation Debates, 1868-1873. Journal of the History of Biology, 32:1-42.

90. David Quammen, Spillover: Animal Infections and the Next Human Pandemic (Paperback) published 2012 91. Christopher G. Goetz, Michel Bonduelle, Toby Gelfand, Charcot: Constructing Neurology (paperback) 1995 92. The Black Death, 1346-1353. The Complete History (Boydell & Brewer, 2004) 93. Ole J. Benedictow, ‘Plague in the Late Medieval Nordic Countries’, Epidemiological Studies (1996) 94. J. Hatcher ‘England in the Aftermath of Black Death’ (Past & Present, 1994) 95. The Encyclopædia Britannica, René-Théophile-Hyacinthe Laënnec, www.britannica.com 96. The Encyclopædia Britannica, A. Paré, www.britannica.com

306

Historik i Mjekesise 97. W. H. McNeill, Plagues and Peoples (Paperback) published 1976

98. Koch,

R.

1881.

Zur

Untersuchung

von

pathogenen

Organismen. Mitth. a. d. Kaiserl.

99. Carl Zimmer, Soul Made Flesh: The Discovery of the Brain and How it Changed the World (Paperback) published 2003 100.Bibliothèque et Archives Canada,

Dr Gustave Gingras

www.lac-bac.gc.ca 101.Julie M. Fenster, Ether Day: The Strange Tale of America's Greatest Medical Discovery and The Haunted Men Who Made It (Hardcover) published 2001 102.Gesundheitsampte 1: 1-48. In Milestones in Microbiology: 1556 to 1940, translated and edited by Thomas D. Brock, ASM Press. 1998, p101 103. John Tayman, The Colony: The Harrowing True Story of the Exiles of Molokai (Paperback) published 2006 104. Ted Allen and Sydney Gordon, The Scalpel, the Sword: The Story of Doctor Norman Bethune (1952) Lexuar ne Shqip si “Mjeku i Tre Kontinenteve” 105. Historica Canada , Sir Frederick Grant Banting, KBE, MC, FRS, FRSC, co-discoverer of insulin, Nobel laureate, medical scientist, painter www.thecanadianencyclopedia.ca 106. Clifford Brewer, The Death of Kings: A Medical History of the Kings and Queens of England (Paperback) published 2000 107. Harvey Cushing, The Life of Sir William Osler (2 vols., 1925).

307

DBMI 108. Edith Gittings Reid, The Great Physician: A Short Life of Sir William Osler (1931), 109. Walter Reginald Bett, Osler: The Man and the Legend (1951); 110. John Waller A Time to Dance, a Time to Die: The Extraordinary Story of the Dancing Plague of 1518 (Hardcover) 111. Prof. Dr. Tritan Kalo “Ne Testimin & Rolin e Mjekut ne Shqiperi” Aktuale, Media e printuar & vizive.

112. Dr. Zamir Ndroqi - Jete ne Sherbim te Humanizmit - Dr Shefqet Ndroqi.

113. Prof. Dr. Arben Gjata, Universiteti i Mjekesise, Tirane, Infeksioni Kirugjikal – Monografi.

114. Prof. Dr. Arben Gjata, Universiteti i Mjekesise, Tirane, Hernia Inguinale Pj. I. 115. Prof. Dr. Arben Gjata, Universiteti i Mjekesise, Tirane, Gjendra Tiroide (Thyroidja) 116. EFSA Journal 2011;9 (4) : 2083 [34 pp.] doi:10.2903/j.efsa.2011.2083 http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/2083.htm

117. Ewen Callaway: Plague genome: The Black Death decoded Published online 25 October 2011 | Nature 478, 444-446 (2011) | doi:10.1038/478444a 118. J. M Barry: The site of origin of the 1918 influenza pandemic and its public health implications http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC340389

119. D. M. Moren and Anthony S. Fauci: The 1918 Influenza

308

Historik i Mjekesise Pandemic:

Insights

for

the

21st

Century

http://jid.oxfordjournals.org/content/195/7/1018.full

120. Smallpox

-

Mayo

Clinic

www.mayoclinic.org/diseases-

conditions/smallpox/basics/.../con-200227.

121. Smallpox WHO http://www.who.int/csr/disease/smallpox/en/

122. WHO Advisory Committee on Variola Virus Research Publication details

Publication date: May 2015WHO reference number:

WHO/HSE/PED/CED/2015.2

123. World Organisation for Animal Health: Global Rinderpest Eradication, http://www.oie.int/for-the-media/rinderpest/

124. Rinderpest: http://www.britannica.com/science/rinderpest

309

© Korrik 2015 Dr. Besi 1st Ed. London, UK