PSIKOLOGJIA NJERËZORE, 2

DR.BESI / DBMI

PSIKOLOGJIA NJERËZORE, 2

dr.besi/dbmi londer, britani e madhe, prill, 2019

2

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Lajmerim per e-liber sipas te Drejtes te Autorit.Te gjitha te drejtat e

rezervuara per Psikologjia Njerezore-2 © 2014-2019 Dr. Besi/ DBMI: Ndalohet marrja e materialeve te ketij libri, ndryshimi, riprodhimi, kopjimi, shperndarja dhe publikimi i tyre; ne cdo forme, nga kushtdo tjeter, pervec © Dr. Besi, Londer, Britani e Madhe, Prill 2019. eBook copyright notice An ebook or electronic book is the digital equivalent of a traditional print book. It can be downloaded via the Internet and read using a computer or an ebook reader. According to Title 17 of the U.S. Code, copyright laws protect the ownership rights of the authors of original works. According to the U.S. Copyright Office, an ebook created on or after January 1, 1978 is automatically copyright protected for 70 years after the author's death. Anything written ("notated or recorded") in a fixed form, in this case the form of an ebook, is automatically copyrighted.

Copyright prevents anyone from: copying author’s work distributing copies of it, whether free of charge or for sale renting or lending copies of intellectual work performing, showing or playing other’s work in public making an adaptation of anyone else’s work putting it on the internet. Only the author owns the copyright, unless the author has legally transferred the rights to another party (in writing). UK, copyright protection is enforced by IPO, Intellectual Property Office. Copyright is an automatic right protects eBook authors for 70 years following death. In the USA, copyright protection is enforced by U.S. Copyright Office. Copyright is an automatic right and protects eBook authors for 70 years following death. Intellectual property is protected by copyright in other countries through international agreements,The Berne Convention © b.bestar, 2014-2019 London, UK TITLE Copyright © 2019 by Dr. Besi. All rights reserved. No part of this book

may be used or reproduced in any manner whatsoever without written permission except in the case of brief quotations em-bodied in critical articles or reviews. Book & Cover design by b. bestar For information contact; Doctor Besi Medical Information. | 1st Edition:2019 All rights reserved for: Psikologjia Njerezore, 2. © Dr. Besi/ DBMI, London, April, 2019

3

DR.BESI / DBMI

4

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

NOSTALGJIA Deri vone ne historine njerzore, dikush qe kishte problem me nostalgjine si ndihme te vetme gjente leximin e poeteve, veprat e filozofeve, e cfare mund te kishte marre me vete ndonje objekt, gravure, ikone apo cdogje qe i kujtonte shtepine dhe vendin e origjines. Nostalgjia eshte fjale e perbere nga nóstos (kthim ne shtepi) dhe álgos (dhimbje/mall) Ne nje fare menyre per te pasur ndjesine e nostalgjise duhet te kete distance, prej largimit nga nje vend, nje objekt apo nje person.

Algos [algea-ne shumes] si perdoret te Hesiodi eshte personifikimi i dhimbjes, i asaj fizike dhe asaj mendore; ndaj nje grup qetesuesish ne mjekesi quhen analgjezike (an-algos) Ne s’mundemi ta kuantifikojme as klasifikojme kete ndjesi. Ka pjese nga e shkuara e femijeria per te cilat ne ndjejme mall e kujtime qe s’mund ti riprodhojme. Sporti, muzika, filmat, librat, shkolla, miqte, kusherinjte, familja, lagja ku jemi rritur e pushimet qe kalonim veres; jane pjese e formimit tone; ndaj duket e pamundur te mos i kujtosh disa prej tyre me dashuri e nostalgji. Mund te bejme nje pasqyre historike, te japim shpjegime, te gjejme piken e origjines; ta diskutojme nga letersia te filmat e Hollivudit; dicka do ngelet jashte procesit dhe kuptimit te nostalgjise. Ne 2008 profesoresha e Harvardit, Svetlana Boym (1959-2015) me origjine Sovjetike [nga Leningradi] boton nje liber per nostalgjine kolektive, titulli i te cilit s’kishte si te mos terhiqte vemendje: E Ardhmja e Nostalgjise. Permes analiza e kujtimeve personale, ajo tenton te jape nje biografi te kombit te saj dhe te shume vendeve ishkomuniste; si dhe ben lidhjen me jeten e ndjesite ne Perendim.

5

DR.BESI / DBMI

Sipas prof. Boym “Nostalgjia qe me intereson mua ketu, muk eshte semundje individuale por simptome e kohes tone, nje emocion historik. Ketu do bej tre pika esenciale. Se pari, nostalgjia ne diagnozen time nuk eshte ‘antimoderne’ Se dyti, nostalagjia duket sikur eshte mall per nje vend por aktualisht eshte deshire per nje kohe tjeter, kohen e femijereise tone, ritmit te ngadalte te endrrave tona. Ne sens te zgjeruar, nostalgjia eshte dhe rebelim kunder kohes moderne, historise dhe progresit.

Se treti, nostalgjia per mua, nuk eshte gjithmone retrospektive, mund te jete edhe propspektive. Fantazite e se shkuares kane impakt ne realitetin tone dhe ne te ardhmen.”

E ardhmja e Nostalgjise 6

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ka pasur filma te soc-realizmit qartesisht shume skematike por argetimi i kufizuar beri qe njerezit ti parapelqenin dje; kur permenden sot eshte per batuta qe perseriteshin kur i shihnim me shoket; ose muziken e nje filmi te degjuar shpesh gjate femijerise. Tematika duket sikur s’ka rendesi; debatet, darka, soba ne guzhine e familja e mbledhur para Tv; atmosfera e djeshme qe e krijojne nostlagjine Ka qene nje film: "Rrethimi i vogël" prodhim i vitit 1986. Regjia: Saimir Kumbaro, Skenari: Ruzhdi Pulaha, Prodhuar nga Kinostudio Shqipëria e Re, Muzika: Ardit Gjebrea.

Aktoret: Timo Flloko, Sulejman Pitarka, Violeta Manushi, Kadri Roshi, Albert Verria, Minella Borova, Mevlan Shanaj, Sotiraq Bratko, Jani Riza, Pandi Raidhi,Marjeta Ljarja, M. Luca, A. Shuke, Xh.Zeneli, V. Vangjeli.

7

DR.BESI / DBMI

Klik per filmin (1:23:37) Rrethimi i Vogel te cilin e zgjodha pikerisht per kolonone zanore, poezi e Dritero Agollit: Kur te Jesh Merzitur Shume

klik: Kur të jesh mërzitur shumë - Ardit Gjebrea

8

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

termi nostalgji s’vjen nga antikiteti por eshte i perbere nga dy fjale greke qe i lidhi se bashku nje student Zviceran i mjekesise ne disertacionin e tij ne 1688. Dr Johanns Hofer (1669-1752) ishte 19 vjecar kur deklaron se ka zbuluar nje semundje te re.

Ne fillim e quan mal du pays, qe te tjeret i referoheshin si mal du Suisse dhe Schweizerheimweh. Mal du pays perdoret edhe sot ne Frengjisht si mall per shtepine por doktori i ri me vone perdor nostalgjia. Nuk ishte Zvicra vend i vecante qe bente njerezit te semuren por qendrimi larg saj per kohe te gjate dukej se bente njerezit te ndiheshin jo-mire. Kete ai e vuri re te mercenaret Zvicerane ne fushatat e tyre ne Itali e France.

Dr Hoffer mendoi se zhurma e zileve te lopeve ne malet Zvicerane jua kishte demtuar trurin dhe sjelle kete gjendje.

Simptomat e semundjes regjistroheshin si: temperature, dhimbje stomaku, dhimbje koke dhe melankoli e shtuar. Shume shpejt nga doktore te tjere u vu re, se kjo semundje nuk bente perjashtime e prekte edhe njerezit nga vendet e tjera.

9

DR.BESI / DBMI

Megjithese per kohen problemi u klasifikua ne terminologjine e semundjeve opinioni per te semuret nuk ishte i mire; vuajtja nga nostlagjia tregonte nje person te dobet. Meqe nuk kishin asnje mundesi tjeter kurimi, doktoret shpesh rekomandonin qe personi te kthehej ne shtepi. Problematika hasej te ushtaret, marinaret, tregtare e kushtdo larg shtepise, psh vajzat e reja qe punonin sherbetore tek te pasurit. Disa doktore e quanin hipokondria e zemres. Mjekesia e mori seriozisht semundjen, sa gjate autopsive filluan kerkime per kocken e nostalgjise ose nje vater fizike ne trup. Ne mes-shekullin e 20-te nostalgjia klasifikohet si tip melankolie [ushtaraket Amerikane ne L2B] se sa semundje e mirefillte. Nostalgjia e Ushtria. Eshte hasur kudo te ushtaraket Gjermane, Sovjektike, Amerikane, Britanike e Franceze; meqe efekt kryesor kish uljen e moralit te trupave, komandat jane munduar te bejne rotacion e te dergojne ushtare ne shtepi por jo gjithmone ja dilnin. Nese nuk ka trupa zevendesuese, ata jane te detyruar te mbajne fontin. Ne Anglisht nostalgjia thuhet si homesickeness, megjithese pj. e 2te, sickness/semundje, nuk konsiderohet si e tille. Ne te shkuaren, disa ushtri denonin personin qe vuante nga nostalgjia duke besuar se do infektonte te tjere. Doktori Francez Jourdan Le Cointe mendonte se trajtimi i saj eshte efektiv nese induktojme dhimbje e terror. Ne nje rast ne Rusi (1733) ushtria qe po nisej drejt Gjermanise, urdherohet nga gjenerali i tyre, se ushtrari i pare qe do semuret nga nostalgjia do varroset i gjalle, pasi ky denim i ashper aplikohet ne disa raste, duket se asnjeri nuk u semur me. Ne Luften Civile ne Amerike teknika e te terrorizuarit te semundjes jashte trupit te semurit u zevendesua me turperimin e semundjes jashte trupit.

10

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Dr Theodore Colhoun e quan semundje te turpshme ndersa burrat qe paraqiteshin me nostalgji i konsideronte te pa-afte per te luftuar, ndaj kura qe propozi ai ishte tallja publike e percmimi nga shoket e ushtarit. Gjithsesi doktoret ne cdo vend, pane se kur ushtari nisej ne shtepi simptomat largoheshin. Sot kur ushtaret jane larg shtepise, komandat mundohet te ulin efektin e nostalgjise duke u dhene kohe te lire per komunikim me metoda te ndryshe. Ushtrite rregullojne sa me pare linjat postale e te komunkimit, bile dhe te panjohur nga i gjithe vendi inkurajohen tu cojne kartlina, letra, mesazhe e pako gjate periudhave festive; kohe kjo kur rritet niveli i nostalgjise.

Statistikat Amerikane te Mjekesise e Historise se Kirugjise rekordojne mes ushtarakeve te Veriut (Unioni) 5,213 raste me nostalgji, prej te cilave 58 fajesoheshin per vdekje, po ky autor shpjegon se disa here kura rezultonte me e keqe se semundja.

Shumica e ushtareve ishin djem fermere qe kurre me pare s’kishin qene larg shtepise ndaj ata merziteshin shpejt; nese merrnin leje nga doktori per te kuruar nostalgjine, ndodhte qe kur ktheheshin per vizite gjerat kishin ndryshuar; familja ishte larguar (falimentonte ferma) e dashura martohej e plot trauma te jetes. [David Anderson: The soldiers who died of homesickness] Nostalgjia prek cdo njerin nga ne. Haset te ushtaret e studentet, emigrantet e te gjithe personat qe largohen nga shtepia per nje fare kohe; ata ndjejne nje eksperience qe u kujton shtepine gjate mungesave. Megjithese flitet mes njerezve e po ashtu ne literature, nuk ka shume studime psikologjike per te. Zakonisht nostalgjia eshte me shume pozitive dhe personi eshte ne qender te narratives, ne disa raste te izoluara mund te jete si spektator ose kujton ndodhi qe kane pjestare te tjere.

11

DR.BESI / DBMI

Nje ndjesi e kam quajtur nostalgjia selektive megjithese cdo rikujtim nga e shkuara ka elemente selektive/ harresen. (dbmi2015) Se kam bere ne sensin se kujteses, ku eleminohen shume detaje por selektive si ne rastin e nje zgjedhje te vetedijshme.

Me ka ndodhur disa here, flas per nje problem [qe populla e konsideron shume negativ, p.sh korrupsioni ne mjekesi] qofte ne via te pergjitshme ose per nje individ; miqte e lexuesit me shkruajne: pse i mbron keta, cfare te duhet ty, sikur ta dije sa keq eshte puna, sa te poshter jane, dhe keshtu …me rradhe. Kur e thone kaq shume njerez te njejten gje [ne privat e komente ne publik] dicka do patur parasysh. Duke e ditur se nuk mbroj askend por parimin e shendetesine publike, ne fillim ndergjegjen e kam te qete. Asnjehere s’kam avokatuar te falen shkelesit e ligjit e te korruptuarit qe meritojne cdo denim; perfshire heqjen e licences se profesionit mjekesor. Gjithashtu pyes veten, po te isha ne Shqiperi a do veproja njesoj!? [neutral e me kaq durim] dhe sa efekt ka nostalgjia selektive tek une.

Shqiperia qe mbaj mend eshte krejt ndryshe, me duket si Shqiperia me e mire. Llogjikisht e di se ika ne kohen e grevave, rremujave, trazirave sociale e renies se rendit publik, kur njerezit literalisht merrnin malet [Greqi] e rrezikonin jeten me varka te pasigurta te kalonin detin [Itali] Shqiperia sot ka ndryshuar shume, ka edhe permiresime per mire, nje fare progresi e zhvillimi qe nuk krahasohet aspak me vitet 90-te.

Sado qe popullata ankohet. Koha ka bere dicka. Emigracioni po ashtu. Natyrisht mund te ishte shume me mire por s’mohohet se ka me shume prosperitet se para 30-te vitesh. Nostalgjia selektive ben qe njerezit ti kujtoj sic kane qene me pare dhe vetem per anet me te mira te tyre.

12

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Mungesa e kontakteve per kohe te gjate ekzagjeron efektin ne nostalgjine per nje vend qe ndoshta s’ka ekzistuar ne formen qe me pelqen ta kujtoj. Me mire te themi ‘malli per shtepine’ eshte ‘nostalgjia per periudhen e kaluar’ femijerine, rinine e nje kohe pa detyrime ku dhe veshtiresite [personale, e te nje kombi] shihen me syzet roze e jashte proporcionit me realitetin. Nje autor thote: rrezikun me te madh e kam kur bej reminishenca.

Memorja tenton te harroje e zbukuroje ngjarje e rrethana.

Psikologjia keshillon: nostalgjia s’do kthyer obsesion ne mendje per kohera qe kane kaluar e s’kthehen. Duhet te pranojme se me kalimin e kohes gjerat permiresohen, moda ndryshon, ka trende te reja; te cilat dhe nese s’perkrahen s’ka arsye qe njeriu te behet i hidhur e ti krahasoje me koherat qe ishin dikur. Del me rezultative, ta kthejme nostalgjine ne motiv per mire, me veprime produktive, ne perfitim te vetes e te komunitetit.

Ne psikologji nostalgjia ka 4 funksione (a) gjeneron efekt te mire (b) ruan e shton vete-vleresimin (c) ndihmon te forcoje lidhjet sociale, dhe (d) i jep kuptim jetes. Ne momente vetmie e ekzistenciale

njerezit kane mall per te shkuaren; te qenit mortale na ben te kerkojme mekanizma mbeshtetes ku nostalgjia prodhon nje shkalle emocionale te qetesise e pasi ul frikerat tona ri-forcon lidhjet e traditat kulturore. [Wildschut, T., et al., (2006). Nostalgia: Content, triggers, functions. Journal of Personality & Social Psychology]

Duhet theksuar, me shume ka per tu bere ne kete drejtim dhe do ishte ide shume e mire sikur psikologet ne Shqiperi te benin disa anketa e studime per nostalgjine. Materiale e subjekte ka per cdo moshe, dhe ata kane nje burim shume te gjere ku te marrin te dhena nga komuniteti Shqiptar brenda-jashte vendit.

13

DR.BESI / DBMI

Cdo grup ne histori ka the golden age/ periudhen e arte te ciles i referohet

14

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

MENTALITETI Mentalitetin fjalori e shpjegon me nje fjale: mendësi. Ne e dime se cfare eshte te pakten ne kuptim te pergjithshem. Sipas OED mentaliteti eshte menyra karakteristike e te menduarit te nje personi ose nje grupi. Fjalore te tjere shtojne opinion e veprim.

Si fjale me origjinen nga shek i 17-te, me shume perdoret ne kuptim derogator; mentalitetin se ndryshojme dot ose ky mentalitet negativ. Sot Anglishtja perdor fjale tjeter: mindset (sic) per ne eshte botekuptimi. Cambridge Dictionary shpjegon: mindset: “menyra e mendimit dhe e opinioneve te nje personi” e menjehere me poshte e ilustron keshtu: eshte jashtezakonisht e veshtire te ndryshosh mentalitetin (mindset) e publikut…”

Shembulli nga z. Mamir Hodo, Ekspert per Rindertimin e Aksidenteve Rrugore, Auditues / Inspekt. Sigurise Rrugore. Vleres. demesh.

Me poshte do sjell postimin e tij si nje ilustim real ne mentalitetin. Jo thjeshte se ka te drejte dhe as qellimi im s’eshte ne menyre te drejte ‘hapini rruge ambulances’ dicka qe po e shkruaj te DBMI nga 2014; njesoj dhe te monografia - Urgjenca (240 fq. 05.Mars. 2019) por se sa kompleks eshte si koncept dhe problematike.

15

DR.BESI / DBMI

Kjo eshte situata ne trafik ne hyrje te Tiranes (sheshi shqiponja)!

Kaos total, ku spikat nje autoambulance me sinjal te emergjences takuar per te shpetuar jete! Pak metra me pas nje postbllok qe kerkin rripin e sigurimit!

Kemi 30 vjet me kete situate, pa plane trafiku!

Kjo situate do vazhdoje akoma?!

Detyrimi i shtetit eshte te krijoje kushtet per nje trafik normal duke vazhduar intensivisht projektet dhe alternativat, ne te kundert te shpalle ndalimin e trafikut me orare ose kufizime sipas perkatesise se mjetit identifikues (targat รงift dhe tek) .

Kjo situate nuk mund te quhet normale !

Detyrimi i shtetit nuk eshte vetem ndeshkimi por dhe krijimi i kushteve, qe ne fund te fundit mos ti ktheje drejtuesit ne "dangerous driving " e cila eshte thembra e Akilit pse deri tani ndodhin aksidente ne vendin tone me shume se ne vendet e tjera!

Flitet gjeresisht ne media per projektin e problematikat, shtetasit duan zgjidhje dhe nuk duan tja dine ca probleme jane hasur, apo mund te hasen ne te ardhmen!

Ne thithjen e mendimeve per te bere me te miren na kerkoni per te dhene edhe ne si specialist te fushes ndonje mendim nese e konsideroni me vlere nje gje te tille !

Edhe nje keshill , mos e ngarkoni me shume Policine Rrugore se sa mund te mbaje, mos ja humbni misionin per te cilen eshte krijuar!

Duke shpresuar ne hedhjen e hapave konkrete per nje mision vizionar per trafikun!

Mamir Hodo, 28 Janar, 2019 16

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Jemi ne Mars 2019. Para pak muajsh nje nga kerkesat e studenteve ne protesta ishte: Duam Arsim Falas si ne Gjermani.

Jane dhene argumente pro e kunder dhe une shkruajta status si analize komparative: GDP e Gjermanise (~$5.3 trilione) dhe GDP e Shqiperise (~$15 Miliarde) s’para lidhen. (1Trilion = 1.000 Miliard.)

Por ndryshe nga te tjeret [pro, e kunder] kam stresuar se diferenca eshte te mentaliteti; ku futen skolastika (shkolla Gjermanike e Europes Qendrore ~300 vjecare) durimi, shpirti civil dhe pergjegjesia komunitare; jo thjeshte ne pabarazine ekonomike e as sa allogjike tingellon nje kerkese per te pasur dicka, si Gjermania sepse Gjermania e ka ashtu.

17

DR.BESI / DBMI

Kur Nuk Ka Nuk Ka – ne fillim ta sqarojme kete. 4 vite me pare

publikova nje lajm entuziast per nje hap te rralle te mjekesise: Glybera ilaci i pare dhe me i shtrenjte ne terapine gjenetike, me kosto $1.1 milione. Pasi perdoret falas ne 30 paciente, kompanite e sigurimit dhe sistemet shendetesore ne te gjithe Europen refuzuan pagesen. Trajtohet vetem 1 pacient.

Print-screen nga #DBMI_Dhjetor 2014

Shto problemet me aprovimin nga FDA ne Amerike, ilaci s'do prodhohet me. S'ka perfitim. Zbulimi e zhvillimi i tij fillestar ka kushtuar $miliona te cilet s’kthehen me pra foli tregu.C'ndodh me pacientet e kesaj semundje e rralle? [deficence e lipoproeine lipazes] Do ngelen si me pare, me probleme te insuficiences pankreatike e hepatike, mund te kalojne diabet e pankreatit akut dhe /ose vdekje.

18

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Me kete menyre konceptualizimi hasem kur shkruaj ne shendetesi. Sa here analizoj korrupsionin e sistemin dhe kur studioj opinion publik e pritshmerite; kerkesat e qytetarit mesatar e shpesh nga profesioniste te mjekesise; jane jashte proporcionit, thellesisht emocionale e krejtesisht te pakalibruara. Behen krahasime ne linje te drejte (kg-per-kg) me nje trajtim shendetesor ne France, Angli e Amerike; me si duhet te jene edhe ne Shqiperi; duke dale nga konteksti aktual.

Jo vetem te rubrika: Shendetesia Publike si Aset Kombetar (DBMI, Prill-Maj, 2018) por ne gjithe korpusin e punimeve te mia keshilloj: kujdes nga temptimi i paralelizmit naiv.

Kerkesat tona e planifikimi manaxherial sâ&#x20AC;&#x2122;mund te jene si ne vendet qe investojne 20-30x me teper per paciente/vit. Ne Shqiperi kjo shifer eshte <$250/per person/per 1vit. Nje shume qe ne SHBA e paguan te nje doktor per nje vizite te shkurter ku merr nje recete me 2 antibiotike. Krahasimi nuk behet as me vende te rajonit qe e kane kete shifer 6x me lart, as me vend kufitare qe e kane dicka me shume. Shqiperia me numrin me te ulet te Dr. ne EU (1.12/per/ 1,000 banore) duhet te kalkuloje me mundesite reale qe ka kapaciteti i vendit. Ne Anglisht ka nje idiome: comparing appless and oranges. (krahason molle me portokallee) dy gjera ose koncepte me diferenca aq te qarta sa eshte e pamundur ti krahasosh.

Natyrisht, si ne fjale-biseda mund ti kerkosh sa te duash por problemi eshte te mentaliteti, nje semantike e tille qe tregon nga qielli te humb perspektiven reale; dhe ne nje fare menyre tregon dobesi e kapitullim perballe problemeve aktuale, duke neglizhuara aftesite dhe mundesite aktuale qe ne kemi.

19

DR.BESI / DBMI

Historia e ka provuar mese nje here per vende e kombe me mentalitet kolektiv, edhe kur ata rrenohet gati me token e rimarrin veten ne pak vite e dekada. Zhvillimi e aftesite e nje vendi nuk maten thjesht nga buxheti e ku qendron ne nivel ekonomik ne nje kohe te caktuar. Si dhe jam nder te paktet qe stresoj shpesh njepostulat standart te njerezimit. Nuk eshte arsimi qe e sjell zhvillimin por zhvillimi ka sjelle arsimin. Kete e kam analizuar per shendetesine e urgjencat: 

Mund te sjellim mjete e llogjistike state of the art (sic)



Flotilje helikopteresh e ambulancash.

 Te ndertohet cdo spital nga e para.

Por si ben me funksion normal-operacional, me kete mentalitet qe ka personeli (ne pune) e publiku sot (ne pritshmeri) Nese ndryshon mentaliteti, gradualisht ndryshon cdo gje.

Eksperti i aksidenteve, me lart paralajmeron: “mos e ngarkoni shume Policine Rrugore...” Dhe me te drejte. Po nese Policia si ben keto gjera, si do behen dhe kush do i beje? Te gjithe se bashku. Ekspertet e fushes se sigurise rrugore japin idete e tyre. Komuniteti ben te veten. Ka edukim ne shkolla e me rradhe. Ne fillim ndryshimi behet ne mentalitet; ne mendim, kulture e menyre sjellje; me pas vijne rezultatet ne terren; derisa mentaliteti i ri te kthehet ne normen standarte te nje shoqerie. Duke ju larguar te veshtires qe ne afat-te-gjate del me e lehte, rrime te e lehta qe ne afat-te-gjate gjithmone del me e demshmja. Ne perditshmerine e mentalitetit tone disfatist; si ne individe, media e politike; jane shume te pakte ata njerez te cilet i largohen temptimit per te bere krahasimet a zakonshme: ja shiko, sa keq Ne dhe sa mire Bota 20

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Me qellim do e ndjek kete kete argument jo per te kenaqur nje argument tipik por te vazhdojme ne linjen origjinale: mentaliteti. Nese, do ishim si bota edhe te jetonim e te punonin me te njejtin mentalitet si ata, cfare do ndodhte ne trafik me ambulancat? Rezultati eshte me poshte. Kur afrohet makina e sherbimeve te urgjences ne Gjermani shoferet hapin krahun per te liruar rrugen per ta. Kjo vjen nga dy faktore (a) ligji dhe (b) ndjenja e komunitetit dhe shpirti social.

Procesi quhet Rettungsgasse (a) nese sâ&#x20AC;&#x2122;hap rrugen gjoba shkon ne Euro 200 e hiqen 1 pike ne patente (b) njerezit kane respekt per sherbimin e urgjencave se ndihen pjese e nje komuniteti. Te arrihet ne kete nivel ne vendet e zhvilluara, jane dashur dekada e shekuj me rradhe per te futur nje praktike te re ose mbrojtur nje tradite te mire. Harmonia kolektive ne kete sjellje gjitheperfshire qe eshte e njejte pergjate komunitetit e vendit; fillon te edukimi ne shkolla, shembujt qe marrin femijet ne familje, pergjegjesia qytetare dhe me pas korrektesa ligjore.

Ne kete video, ~10 milion shikues shohin si reagojne kultura te ndryshme kur degjojne sirenen e ambulances; Kina, India, Amerika, Japonia, Polonia etj [Klik ne titull: How different countries react to: Ambulance Sirens] 21

DR.BESI / DBMI

Fotot 1, 2 e 3, jane nga i njejti udhetim, foto 4 (majtas- fund) eshte nje ambulance tjeter ku megjithese trafiku eshte shume i zene shoferet beje cmos te hapin rrugen. Ne udhetimin e pare, shikon si qindra makina me te degjuar sirenen e ambulances pozicionohen menjehere. Ambulanca mund te jete 2-300m larg por duket sikur dikush hap e rrugen me dore, si nje force e padukshme. Te mos jete per nje shofer qe hutohet pak, do flisnim per perfeksion. Ai largohet. Ambulanca nuk ka me asnje pengese. Kjo force â&#x20AC;&#x2DC;e padukshmeâ&#x20AC;&#x2122; eshte mentaliteti Gjermanik.

Me poshte sjell nje klip te shkurter (2:11) Ambulanca eshte duke udhetuar ne nje rruge shume te zene. Do shohesh, si pa asnje perjashtim te gjithe shoferet e hapin rrugen. (klik ketu) Ndersa kete video (1:01) duket se e ka filmuar nje makine e policise qe po ndjek ambulancen (klik ketu) ndiqe nese deshiron te ndjekesh mentalitetin komunitar ne aksion e siper.

22

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Mund te gjeni plot te tilla ne Yotube nese kerkon me fjalen; Rettunsgasse. Makinat majtas afrohen te barriera ndarese e rruges, ndersa ato djathtas shkojne ne hard shoulder (sic) Ne kete rast pati nje aksident ne rruge; arritja e ambulances dhe e zjarrfikeses ishte gati e menjehershme. S’eshte problemi tek ligji e tek gjoba por mentaliteti kolektiv i shofereve Gjermane (qytetareve) te cilet mendojne e veprojne ‘si trup i vetem’ Secili ben kalkulimin duke e ditur se nje dite, ai/ajo familja, miqte, koleget e te aferm mund e do jene personat per te cilet bie sirena e ambulances. Ndaj nuk mundet nje shtet e policia rrugore te drejtoje trafikun ne keto forma as te hape rrugen ne kete menyre; ose te gjithe ose nuk behet. C’mund te beje Policia Shqiptare? Edukim publik. Bashkepunim e ndihme ndaj shofereve. Kur te kete individe qe ‘dalin nga normat’ te ushtroje sanksionet ligjore. Shteti e Policia kane disa mjete ne dore nga ligjshmeria, llogjistika, mesazhet mediatike e gjobat por pa mentalitetin kolektiv s’ndryshon pergjigja per mire.

23

DR.BESI / DBMI

Ne Britani, Kodi Rrugor thekson: hapini rruge makinave te urgjences, ndersa policia keshillon: mos i ndiqni pas ne rrugen qe hapet per to, se mund te shkaktoni aksidente. Nese ndonje shofer vendos te behet kreativ dhe ate e sheh policia, natyrisht ka pasoja per te por sistemi eshte funksional se shumica e njerezve ka mentalitet te shendoshe qe duhen ndjekur rregullat.

Cili eshte mentaliteti Shqiptar? Si fillim, duhet thene ne jemi si te gjithe te tjeret. Si dikush qe ka jetuar jashte apo brenda. Me mundesite qe jane, cdo Shqiptar me kapacitet normal mendor e kupton se ambulances duhet ti hapet rruga. Ky eshte sensi i mases si individe. Ne bashkesi te medha sociale sensi i mases nuk funksionin njesoj si per individin. Pa formalizim, tradite te gjate e me vone pasoja ligjore; individet [kur jane ne grupe] e braktisin sensin e mases. Procesi mendor dhe i operimit mund te jete ne cdo ane. Dikush e hap rrugen. Dikush jo. Njeri do te kaloje majtas por nuk e lene. Rutina kur sirena e ambulances s’te sjell ne veprime te sakta eshte pjese e mentalitetit tone. Kjo rutine do ndryshuar. Ky mentalitet duhet c’rrenjosur.

Lind pyetja, ka te beje mentaliteti me nivelin e inteligjences?

Eshte dhe kjo nje norme [ne krahasimet standarte] qe shume e bejne nga deshperimi. Natyrisht qe ka. Pa nivel te larte inteligjence, vendet Perendimore s’do kishin nivelin e zhvillimit aktual. Ne ane tjeter, s’eshte kaq e thjeshte sic duket. 



Nese do merrnim 10 shofere Shqiptare e ti zhvendosnim ne trafikun Gjerman, brenda nje kohe te shkurter ata do i pershtaten dinamikes se grupit.

Ne trafikun Gjerman ose Britanik, ku shoferet veprojne si ‘nje grup’ jane 00-000 persona te tille. ky fakt mjafton te hedheposhte mendimin se ‘mentaliteti e inteligjenca 24

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

jane absolute ne lidhje shume te ngushte’ Mes tyre jane mjeke e avokate, mesues e inxhniere, bojaxhinj e furrtare, shtepiake e shites ne dyqane; te gjithe veprojne nen nje instruksion: duhet ti hapim rruge sherbimeve te urgjences; kjo mjafton per te gjithe; se jane te dakortesuar ne kete veprim.

Nuk eshte inteligjenca percaktuese por eshte shkalla e besimit ‘te tjetri’ Keshtu dalim ne kete situate te rendesishme: 

shoqerite me high levels of trust(sic) dhe



shoqerite me low levels of trust. (sic)

Ne Shqiperi sjellja e mire eshte e denueshme, jo ne nivelin vulgar por ne terma reale. Nga pervoja jetesore individi e di se po te sillet ne forme humanitare gjate te gjithe kohes duke ndjekur rregullat; ne rruge ku dominon forca e individualizmi; ai gjithmone do humbe pasi mungon bashkepunimi i te tjereve, vis a vis secili mendon vetem per veten. (low trust levels) Ne Perendim kjo sjellje kultivohet ne moshe te hershme, cdo veprim behet duke e ditur se bashke-udhetaret kur ndalon ose ben nje akt mire; nuk do ta marrin per dobesi, nuk te shtyjne anash e nuk te kalojne ne avantazh. Ata do bejne te njejten gje si ben ti. Kjo ndodh ne forme te automatizuar sepse operohet me mentaliteti kolektiv; ky mentalitet ne fund i sherben cdo individi kur eshte ne nevoje per sherbimet e urgjencave. Duhet pranuar se pa ndryshim te te gjitheve ne mentalitet, eshte e pamundur te kete perfitim per te gjithe [te pakten shumicen me te madhe] Po ashtu shtoj dy dilema psikologjike c’ndodh kur rregullat, si ato ne mentalitet e si ne teori te tjera nuk jane te peercaktuara qarte dhe si veprojne lojtaret.

25

DR.BESI / DBMI

Keto dy dilema i kam futur dhe ne librat e mi por kete radhe do i jap thjeshte nga DBMI_Facebook. Klik ne tituj per ti lexuar.  Dilema e te Burgosurit - Prisoner's Dilemma  Dilema dhe Modeli Howard.

Problemi ne nje dileme eshte te zgjedhesh nje rruge a tjetren.

Mentaliteti solid e anashkalon konceptin e dilemes. Hapja e rruges se nje ambulance e shume gjera qe i sherbejne komunitetit; si bashkepunimi me shkollen, policine, kujdesi per ambjentin etj. s’lihen per debat as paraqiten per zgjidhje; keto harmonizohen si norma sociale, sisteme rregullash e zbatimligji. Ndersa te dilemat, si ne rastin Shqiptar e shume vende ku s’ndiqen rregullat, secili krijon nje ide ne kosto-perfitim. Sa me kushton? Sa fitoj? [nese bej dicka, a jo] Kur cdo lojtar ne te nje loje ben kalkulime [shih dilemen e te burgosurit] thuhet se loja s’ka rregulla. Ose rregullat ka por lojtaret si respektojne. Kush eshte rezultati i kesaj sjelljeje? Te dilema e te burgosurit me 2 persona, jane 4 kombinacione te ndryshme. Imagjinoje me 00000 njerez ne rruge, sa kombinime ka? Praktikisht KAOS. S’ka si ndodh ndryshe. Duhet te krijojme dileme: (a) do vazhdojme ne formen ku secili vepron sipas mendjes e deshirave personale apo (b) duhet te ndryshojme mentalitetin per te gjithe. Gjithmone duke e pranuar se zgjidhje magjike s’ka; as se te tjeret e kane e meqe eshte kaq e lehte - duhet te na takoje edhe ne apriori.

Behet edhe per ne por kerkon durim e pune. Per te percaktuar nivelet e mentalitetit ne aspekt filozofik bejme ndarjen mes: (a) perceptimit kafsheror, jo-gjuhesor, (b) gjuha e perdorur ne forme jo kritike (femijet) e (c) mendimi i arsyeshem njerezor (tek te rriturit) 26

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Nga ketu, Leslie Stevenson (2007) ndan perceptimet te kafshe e femije sipas ambjentit dhe besimin e ketyre te fundit ne gjendjen mendore te te tjereve; besimet e shprehura ne forme linguistike, besimet jo kritike, besimet ne boten materiale qe na rrethon e evidencat, dhe besimet ne gjendjet mendore te formuara nga mendimi kritik. Disa e ndajne mendjen njerezore ne 6 tipe sipas orientimit perkates: lumturi, dashuri, urrejtje, merzi, frike e seksuale; ku ne anet negative te mentalitetit fusin keto karakteristika: supresionin, nevojen, mbi-ndjeshmerine, shfrytezimin, dobesine, cinicizmin, ndjesine e te qenit te pavlere, vete-meshiren, arrogancen, xhelozine e merzine.

Te DBMI mentalitetin do e ndajme ne 5 tipe 

Mentaliteti arkaik, trasheguar ne anen e ngurte; si rezultat i izolimit, pamundesise per te pare praktikat me te mira.



Mentaliteti toksik, kushtezuar nga te tjeret e kur te tjeret i kushtezojme ne; e dime se mendojme e veprojme gabim [per veten e shoqerine] por vazhdojme me sjelljen vete-demtuese pa llogaritur ose duke injoruar pasojat.



Mentaliteti apatik, indiferenca e studiuar ku kontrollin e ka frika [sociale] ose vendimi [individual] perfundon ne norme duke menduar se duhet vepruar si te gjithe. (mental inertia – derisa humb kapaciteti te kuptohet e drejta nga e gabuara.)



Mentaliteti pragmatik, ne bashkesi te zhvilluara personi e grupi, kuptojne se cdo sjellje e gabuar ne individe ose pjese te vogla, demton te gjithe grupin e interesin e perbashket; si te tille kane aftesine te mesojne e te adaptohen; si dhe hartojne mekanizma te ndalojne sjelljet keq-funksionale.



Mentaliteti ri-gjenerativ, me gradual se mentaliteti pragmatik sepse kerkon kohe me te gjate por individet e grupi arrijne ta kuptojne se gjendja aktuale s’kalon drejt progresit pa i ndryshuar gradualisht konceptet mendore dhe te sjelljes.

27

DR.BESI / DBMI

Kur behet fjale per mentalitete grupesh jo-gjithmone eshte e lehte per ndryshime; identiteti i tyre duhet pare ne origjine e vazhdimesi. Kur qeveria Amerikane po edukonte Indianet e Amerikes per te pasur nje shtepi e akonto bankare, duke ju dhene planifikim modern per jeten, u vu re se identiteti tyre kolektiv si gjuetare te bufalove ish krejt i kundert me arsyetimin qeveritar; sa dhe konceptet me te thjeshta rezultuan shume te veshtira te percohen (Erikson, 1974) Ne 2013-14 ka nje studim interesant, Yolles & Fink te titulluar: Pesonaliteti, Patologjia & Mentaliteti (ne 3 pjese) me autore Maurice Yolles nga Universiteti i Liverpool ne Britanine e Madhe e Gerhard Fink nga Universiteti i Vienes ne Austri. Meqe materialet jane ne Anglisht per ata qe duan te mesojne me shume; do i le me titujt original te tre pjeset. Klik ne tituj: ď&#x201A;ˇ

Personality, pathology and mindsets: part 1 - agency, personality and mindscapes

ď&#x201A;ˇ

Personality, pathology and mindsets: part 2 - cultural traits and enantiomers

ď&#x201A;ˇ

Personality, pathology and mindsets: part 3 - pathologies and corruption

Autoret bazohen te teoria e funksionit psikosocial (Bandura) dhe disa modele, mes te tjereve konceptit Maruyama. Teoria e mentalitetit sipas ketij edukatori Japonezo-Amerikan, ka vlera socio-kulturore, ku ai i percakton me disa tipe:

28

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Autoret e studimit me lart, konludojne se me Teorine e Agjensise se Mentalitetit, identifikohen 4 patologji: 

Te qenit te shkeputur nga sistemi kulturor, sjellja s’eshte konform vlera te mbijetuara [reziduale]



Nje inteligjence figurative e inhibuar eshte vete-reference shqetesuese qe rezulton ne paftesine per te mesuar ne menyre konjitive



Sistemi operativ nuk pergjigjet ndaj qellimeve strategjike; vendim-marrja operative s’eshte ankoruar ne specifikime, etike dhe ideologjike se nje strategjie te sistemit social



Veprimet dhe sjellja e grupit/ organizates eshte e shtyre nga interesa jashte saj.

Profesoresha e Psikologjise ne Universitetin e Stamfordit, Carol Dweck ne librin: Mentaliteti e Psikologjia e SUKSESIT, ka nje teori me te thjeshtezuar e cila njihet mire dhe ka marre shume perhapje sot ne bote.

29

DR.BESI / DBMI

Studiuesja Dweck mendon se jane dy kategori mentaliteti: 

Mentaliteti fiks



Mentaliteti progresiv, ose ne rritje

dhe

Ajo thote se individet qe deshtojne tentojne t’ja lene fajin aftesive te brendshme. Ndersa, ata qe kane sukses besojne se nese mesojne, punojne e mundohen mund ti fitojne keto aftesi te reja qe u duhen per ta ndryshuar mentalitetin. Une mendoj se Dweck, megjithese e ka reduktuar shume kete teori deri diku ka te drejte. Njerezit e dine qe ne nje pike ka limite [jo te gjithe do behen gjeni a talente ne sport, muzike e art sepse do punojne me shume] por ama shumica e kuptojne, dhe kjo eshte provuar se

mesimi, mundi e puna; shperblehen me sukses ne jete ose te pakten me permiresim gradual te rrethanave aktuale.

Steven Covey ka nje teori po kaq te thjeshte, njerezit ndahen ne mentalitetin e bollekut dhe te mungesave (Stephen Covey, 1989) Ndersa Argyris i ndan grupimet/ organizatat ne produktive dhe

defensive (Chris Argyris, 2004) Mentaliteti sipas Gandit: “besimet e tua behen mendimet e tua, mendimet e tua behen fjalet e tua; fjalet e tua behen aksionet e tua, aksionet e tua behen zakonet e tua; zakonet e tua behen vlerat e tua dhe vlerat a tua behen e ardhmja [fati] juaj

Sipas Carl Jung: “Pyetja me e rendesishme qe secili mund te beje: Cfare Miti po jetoj une?” Cdo Shqiptar duke e ditur se ka nje fare impakti ne boten perreth e kupton se cfare vendosim te bejme mund te jene ndryshime per mire, indiference ose ndryshime negative.

Keto ndryshime vetem ne mund ti percaktojme.

30

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Mentaliteti Negativ, Shkaqe e Pasoja

1.Vete-dyshimi e ndjesia e inferioritetit. Ne popullaten Shqiptare ka nivele te larta ankthi, humbje te shpreses, stres e depresion, qe manifestohen me dhune fizike e mendore, demtime ndaj tjetrit e zakonisht femrave; ne cikel alkoholi e agresiviteti. Kur perballemi me detyrime te perbashketa, veprojme si te izoluar dhe vete-kufizohemi nga keto ndjesi e mendime jo te mira duke besuar se na mungojne aftesite 2.Negativiteti individual e negativiteti social. Mendimet dhe eksperiencat kushtezojne besimet e veprimet njerezore, nese gjithshka shihet ne prizmin negativ; vjen koha qe njerezit e shoqeria sâ&#x20AC;&#x2122;besojne se kane mundesine per rezulatet pozitive.

3.Mentaliteti i formuar dhe mentaliteti i percuar. Nese shpresa jone ne 1990-en ishte per nje mentalitet te ri, demokratik dhe te nivelit Perendimor, deshtimi per te arritur aty ri-forcon tendenca pesimiste, negative e vete-demuese.

Ne cdo ane qe sheh, ekonomia e dobet e emigracioni, shendeti e arsimi, marredheniet njerezore e rendi publik; njerezit duken ne deshperim; ata nuk besojne se mund te behen ndryshime per mire; merzia en masse - vazhdon duke jua ri-konfimuar se kishin te drejte ne pesimizmin e tyre. Ky mentaliteti percohet ne vite derisa eshte kthyer ne nje rreth vicioz. Sot eshte bere shume e veshtire te thuhet, se ka edhe nje rruge tjeter. Jo se nuk e dime e se kuptojme por nuk mund te enderrohet me.

Duhet te fillojme te mendojme ndryshe dhe me kahje pozitive.

31

DR.BESI / DBMI

Motivacioni dhe energjia. Ne te tilla nivele motivacioni bie ose humbet; dhe energjia jo se ka rene ka plot te tille por drejtohet ne aspektet jo-produktive te mos themi ashpersisht negative.

Kritika e ankesa, akuza e te shara, zenie publike e fjalor kombativ; pa u menduar se kjo energji po te jete e shpenzuar ne kahun pozitiv, patjeter do jape rezultate te mira.

Si mund te ulet niveli i stresit social e individual? Kam shkruar per stresin disa here e DBMI. Ne rastin kur perfshin te gjithe shoqerine, fenomeni eshte kompleks e do rrezikosh receta ex katedra ose njerezit sâ&#x20AC;&#x2122;do besojne se eshte e mundur te ndryshojne dicka per mire; jane ndryshimet e vogla ato qe akumulohen ne forme graduale. Zgjidhje magjike nuk ka.

Duhet te rrihet larg nga negativiteti. Percaktohen prioritetet, dhe me pas largohen nga jeta juaj [poste publike, jeta sociale] personat me ndjesi te larte negative. Duke u fokusuar te pozitivja e procesi i rritjes njeriu dhe shoqeria adoptojne nje mentalitet me te shendetshem dhe eksperienca suksesi.

Mendime, sjellje e menyra veprimi te reja. Cfare sâ&#x20AC;&#x2122;eshte funksionale dhe rezulton me deme ne familje, pune e shoqeri; nuk perseritet me. Ndryshohen eksperiencat duke ndare ndjesi pozitive; me inkurajim, projekte individuale e komunitare, inspirim e bashkim te forcave qe japin produktivitet e vlere; vjen koha qe procesi i vete-edukimit behet norme sociale e individuale.

Lihet pas e harrohet e shkuara. Pikerisht shkuara e hidhur qe ka sjelle keto probleme thellesisht negative.

32

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Duke punuar sot me plane per neser, njeriu e shoqeria do jene te gjendje qe energjine ta shpenzojne per mire, keshtu permiresojne jeten e tyre e te komunitetit.

Konkluzione: s’duhen nevleftesuar mendimet negative e paosjat destruktive te tyre. Shoqeria te pranoje se nje e shkuar me vuajtje s’duhet ta kushtezoje drejt te ardhmes mizerable.

Kerkohen, gjinden, ndiqen e mbeshteten njerez me ide inspiruese, energji pozitive dhe integritet moral; ata do cojne shoqerine drejt progresit. Largohen e menjanohen individet me tendenca negative qe demtojne shoqerine e s’lejohen te ndikojne te tjeret me ankesa e kritika kosntante; Shqiperia ka nevoje per rezultate jo njerez qe tregojne gjithmone cfare mungon. Ne kemi aftesine te shohim se fati yne qendron ne duart tona. Stadi me i larte ne nje kulture morale – thote C. Darwin – eshte kur ne arrijme te kuptojme se mund te kontrollojme mendimet tona. Njeriu qe kontrollon mendimet, kontrollon sjelljen dhe

planifikon te ardhmen. Duhet besim, sinqeritet e ndershmeri.

Asnje komunitet s’ka progres nese faktori i besimit eshte me % te ulet; individi s’vepron mire pasi mund t’dale me humbje.

Sensi i bashkesise e te behet sa me shume per te, kerkon integritet e jo vetem te mendohet per interesin personal. Koha per veprime, nga natyra ankimtari perpertual eshte ose do behet dembel. Duke larguar frikerat e pervojat negative nga e shkuara, te cohemi per te punuar secili nga pak dhe te gjithe plotesojne te teren. Ne fund, ne fakt eshte e para dhe e fundit per nga rendesia, ne cdo gje qe ben, pune, familje, shoqeri e per komunitetin, bazohu te parimi i arte ‘sillu me te tjeret sic do doje te sillen me ty’ e asnjehere nuk do te jesh gabim.

33

DR.BESI / DBMI

Une shpresoj, permes punes se DBMI qe eshte me nje sy nga e nesermja e legacy [sic] per brezat; dhe vete si individ; se Shqiperia e ka kapacitetin, rinine e energjine per te kthyer rrugen drejt nje mentaliteti te ri. Ndrysho mentalitetin; ndryshon individin; ndryshohen individi; ndryshon shoqeria.

Kur mentaliteti kthehet ne zakon solid e gjithe-perfshires per periudhe shume te gjate, si veprohet ne forma praktike? Disa shkolla te psikologjise thone se duhet analizuar e shkuara ne detaje e pastaj procedohet te ndryshimet; te tjera mendojne se s’duhet pare nga e shkuara por te vazhdohet menjehere drejt te ardhmes. Pa kritikuar asnjeren; ne disa individe funksionon teknika e pare, ne te tjere e dyta (si kam shkruar te Psikologjia-1) por kur veprohet ne nivele te grupeve, sugjeroj nje metodike e ndermjetme. Nevoje per analiza sistemike s’ka ne kete rast, pasi shumica e problemeve nga ky mentalitet jane veteshpjeguese; as e shkuara dhe e tanishmja nuk duhet te injorohen; jam per metoden didaktike, qe do e shpjegoj. Te gjithe e dime shprehjen ‘ujku dhe qimja…’ qe referohet te forca a zakonit.

Sjell nje ilustrim te vecante te hedhim poshte mendimin disfatist, inteligjenca + mentaliteti; sepse rregullat e sjellja e perbashket nuk kerkojne me shume se nje mesatare inteligjente qe e ka popullata jone. Marrim nje shembull nga mjekesia, per te cilen askush

s’do thonte se ky nen-grup ka koeficent te ulet inteligjence.

Ekziston nje zakon kudo qe eshte rrenjosur te popullata, pas nje traume duhet vene akull ne ate zonen e demtuar. E sheh dhe ne Tv me sportistet, spray (sic) qe u hidhet pas demtimeve eshte mpires/ ftohes. Procedura s’dihet si filloi. Nuk ka prova te vesh akull persiper te ben mire ne nje fare forme.

34

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Asnje rendesi s’ka me. Kur degjohen zera qe bejne pyetje: pse ben mire, sa mire, si ben mire? [mekanizmin] s’pergjigjet njeri.

Kur dikush mundohet ta shpjegoje: jo vetem nuk e dime si filloi por asnje perfitim nuk ka nga akulli; injorohet me shume.

Eshte kaq e ngulitur ne praktiken mjekesore ky zakon dhe aq e veshtire ta heqesh kete mentalitet: akulli >mire > per traumen; sot qe eshte pranuar apriori akulli-mire, kane filluar studime te provojne se akulli ben keq. Akulli nuk ben as keq e as mire. Eshte terapi neutrale por veshtiresia eshte si te hiqet kjo praktike e ngulitur per dekada.

Shpirti civil e lidhja komunitare. Tashme dy gjera jane pare se s’kane vlere (a) tradita deklarative ne indinjate a si bashkesi [shqiptare jemi te gjithe] dhe (b) te treguarit me koke nga bota – ja si e bejne, dhe kur qenka kaq e lehte pse s’dime/ s’duam ta bejme edhe ne.

35

DR.BESI / DBMI

Gjate kohes se demonstrimeve te studenteve, me respekt per ta kam thene: kendi nga i afrohen problemeve dhe kerkesat e tyre sâ&#x20AC;&#x2122;jane me optimalet. 13 Janar 2019, postova kete te DBMITwitter, referenca Gjermania + arsimi falas, nje nga kerkesat.

Miqte e lexuesit e rregullt e dine se theksin e ve te konteksti I vendi. Me ka rezultuar njesoj ne praktiken e DBMI. Materiale u duhen te gjitheve. Te gjithe lexojne. Te gjithe marrin. Te gjithe kane nevoje (Shq. akoma sâ&#x20AC;&#x2122;ka nje fq zyrtare te mjekesise online, nga shteti e institucionet) Ndersa per tu afruar, bashkepunuar, ndihmuar e sjelle vlere per komunitetin, te gjithe rrine larg.

Historia dhe shume kombe kane provuar se, pa vullnetarizem, bashkim e shpirt civil, komuniteti nuk mund te lidhet as te zhvillohet!

Shenim: ne kete rast asnje mesazh se mora per vullnetarizem, as nga studente dhe perkrahes te tyre apo qytetare te tjere. bb 36

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Rekomandim: te shihet per tu kuptuar, te kuptohet per tu ndryshuar!

(1.) Kete e kam shkruar kur botoja materialet per ‘plaget nga thika e plagosjet me arme zjarri’ Te rinjte kudo qe jane, te cohen ne urgjenca e te shohin efektin shkaterrimtar ne person; si ndikon viktimen, familjen, personelin mjekesor e shoqerine.

Jam per nje teori qe ne realitet duket pak e ashper por ne afatgjate eshte me e mire se situata aktuale. Si fillim, do tregoja me fakte e me video c’ndodh brenda nje ambulance te bllokuar ne trafik; hemorragjine a nje infark; sa impakt ka vonesa ne jetegjatesine apo perkeqesimin e viktimes. Po ashtu, do filmja miqte e familjen, dramen e tyre. Njerezit duhet te relatojne me ‘pacientin ne ambulance’ ta shohin efektin live ,te pakten nje here. Njesoj do veproja per zjarrfikset e makinen e policise.

Pastaj do llogarisja oret e vonura ne total per zonen e republiken, pasojat te viktima dhe humbjet ne ekonomi e me rradhe. Ne momentin qe demet behen vizuale e viktimat kane fytyre e emer, njerezit pranojne se edhe tek ata eshte nje mundesi per te ndihmuar mes disiplines e rregullit. Kur njerezve u tregon se kane ‘skin in the game’ (interes e investim) i trajton me sens, empati e humanizem; jo me si anonime e me instruksione te pergjithshme kuptohet me lehte impakti i plote.

(2) shpirti-civil, qe ne moshe te re do i perfshija nxenesit ne projekte komunitare; nisur nga familja, feja, shkolla a biznesi, ne cdo gje qe kerkon vullnetarizem, kujdes per me te dobetit e si te ndihmohen njerezit ne nevoje. Metode qe do u jepte nje start te mire per neser, duke i lidhur me komunitetin e tyre dhe per ti afruar me realitetin. Duke pare impaktin ne terren, femija meson se vlen me teper ndihma te nje individ sot, sa indinjata kolektive qe behet zakon por si sherben askujt.

37

DR.BESI / DBMI

MIRENJOHJA “Kultivo zakonin e te qenit mirenjohes ndaj cdo gjeje te mire qe vjen tek ju, dhe te jepni falenderime te vazhdueshme. Meqenese te gjitha gjerat kane kontribuar ne permiresimin tuaj, ju duhet te perfshini te gjitha gjerat ne mirenjohjen tuaj.”

Ralph Waldo Emerson 

mirënjóhj/e,-a f. ndjenjë nderimi ndaj dikujt që na ka bërë një të mirë; ndjenjë mirënjohëse; kund. mosmirënjohje: mirënjohje e thellë; në shenjë mirënjohjeje; shpreh mirënjohjen.



mirënjóhës,-e mb., edhe si em., që ta di a ta njeh të mirën që i ke bërë; që shpreh mirënjohje; kund. mosmirënjohës: njeri mirënjohës; qëndrim mirënjohës; ju jam mirënjohës.

Si antonime 

mosmirënjóhj/e,-a f. mungesë mirënjohjeje; kund. mirënjohje: tregoi mosmirënjohje. // mosmirënjóhës,-e mb., edhe si em., që nuk është mirënjohës; kund. mirënjohës: u tregua mosmirënjohës .

[Fjalor i Gjuhës Shqipe Fjalori i fundit (2006) i publikuar nga ASHSH (Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë) rreth 48.000 fjale, klik ketu dhe ketu ]

Me 05. Shkurt 2019, Avokat Fran Lleshi ben kete postim qe me terhoqi vemendjen. Ky profesionist i ligjit dhe njeri i nderuar ne komunitet, shpesh poston deduksione, aforizma e analiza me kembe ne toke; here drejt e here ne forme parabolash morale.

38

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

â&#x20AC;&#x153;Para disa viteve ne polici po rrihnin nje shtetas, une pata nje perplasje sa mbusha armen kunder dhunusve. Te nesermen ai qe u rrah po pinte birra me shefat qe e dhunuan shume i lumtur. Une sot e kesaj dite per shkak te tij i kam marrdheniet te ftohta me dhunuesit.

Pas shume vitesh po mbroja nje person falas pasi ishte ne nevoje, u zura me prokurorin aq sa sot nuk flas me te. Kur e takova jo se prisja falenderim, por me tha: "I fole rende atij prokurorit se ai donte te me ndihmonte!"

Ndersa kur punoja hetues, sollem tre persona ne makinen e policise. Dy koleget e mi urdheruan policet ti rrihnin, ndersa une ju dhash urdher qe ate qe solla une te mos e preke njeri me dore. Ishin nga Torovica. U liruan pas ca oresh pasi te shoqeruar ishin dhe nuk rezultuan te kishin kryer veper penale. Pas 3 ditesh me vjen ky personi tip shakaxhiu. Me thote: "Shef, te kam dy dreka detyrim, njeren se nuk ke lene policet te me rrahin, tjetren se u kenaqa duke pare dy shoket e mij duke i tund me shkop gome e shqelma." Shumica e njerezve vleresojne me shume ate qe i dhunon, e habitshme kjo shume!â&#x20AC;?(copy & paste nga origjinali) NB: avokati e ben te qarte se nuk pret falenderime por thjeshte paraqet skenare; une e kam futur ne kapitullin e mirenjohjes, nese me ndjek deri ne fund e kupton pse. (italikat me lart, te miat) Keto pak rreshta jane matter of fact (sic) pa pyetje direkte as retorike. Te 3 min-rrefimet ilustrojne ate qe e mendojme te gjithe.

Pse njeriu sillet keshtu? Cilat jane shtysat? Si shpjegohet procesi mendor pas kesaj sjellje? Keto i shpjegon psikologjia.

39

DR.BESI / DBMI

Postimi eshte i hapur, mund te shihet nga te gjithe ne profilin e tij ne facebook; nen te jane >20 komente; ku permendet dhe Sindroma e Stokholmit. Ka rendesi te sqarohet edhe kjo pasi perdoret rendom ne te foluren e perditshme per te shpjeguar dukuri te tilla.

Sindroma e Stokholmit. 1973, nje i denuar qe kishte dale me leje nga burgu, hyn ne nje banke Suedeze (Kreditbanken) per ta grabitur; pas nje shkembimi zjarri me policine, ai merr peng 4 punonjes te bankes dhe kerkon ti bien aty shokun e qelise.

Policia ja ploteson kerkesen. Krijohet situate pengmarrje per 6 dite me rradhe. (23-28 Gusht) Pasi hapet nje vrime ne mur dhe futet gaz nga policia; grabitesit pranojne te dorezohen e asnje nga personat brenda ne banke nuk u demtua.

Gjate negociatave por edhe me vone, u pa se pengjet kishin krijuar simpati per grabitesit. Psikologjia e kohes se kuptonte fenomenin, ndaj u mendua se ne situata kur humb kontrollin, te mira te vogla (nga grabitesit te pengjet) shihen mes nje lenteje distortuese (sic) duke zmadhuar gjestin, efektin e mirenjohjen.

Sipas psikiatrit e filozofit Neel Burton (Oxford, England) termi vjen nga kriminologu e psikiatri Nils Bejerot qe analizoi paradoksin psikologjik te ndodhur gjate grabitjes se bankes dhe nga shprehjet e personazheve ne ngarje.

40

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Kjo ishte hera e pare dhe mes profesionisteve por hera 2-te ku eshte perdorur termi dhe mori perhapje masive eshte ne 1974.

Patty Hearst, 19 vjece, nje trashegimtare milionere rrembehet ne Kaliforni nga nje grup ekstremistesh majtist (SLA- Symbionese Liberation Army) Pak muaj me vone fotografohet duke grabitur nje banke dhe leshon nje deklarate [me kasete te regjistruar] se tashme eshte anetare e grupit e qendron me vetedije me ta.

Patty arrestohet. Denohet me dy vite burg. Falet nga President Carter. Ne 2001 mori pardon nga Presidenti Clinton.

Sipas Dr. Neel Burton ka edhe nje sindrome te kundert me Stokholmin, te quajtur Sindroma e Limas. Ne 1996 nje grup revolucionar merr peng te gjithe njerezit qe po festonin ditelindjen e ambasadorit Japonez ne Lima te Peruse. Akoma sâ&#x20AC;&#x2122;eshte kuptuar pse, por grupi krijoi simpati per pengjet. Nga pak ore deri ne 5 dite liruan shumicen e tyre perfshire njerez me vlere te larte ne negociata. (brenda ishin qindra njerez) Rrethimi zgjati 126 dite dhe u pasqyrua ne te gjitha TV e botes.

41

DR.BESI / DBMI

Forcat speciale te Peruse nderhyne ne ambasade, gjate aksionit vriten te gjithe peng-marresit, 1 nga pengjet dhe 2 komando.

[Neel Burton, Hide and Seek: The Psychology of Self-Deception, Lima Syndrome]

Kemi te bejme me sjellje kunder-intuitive, ne rrethana normale do thonim: cdo njeri do e urrente personin qe i kufizon lirine ose e kercenon per ti demtuar shendetin e jeten; ne minimum nuk do duhej qe te krijonte simpati per dhunuesin. Ne situata dinamike dhe me stres te larte; ku balanca e forces eshte e nje-anshme; ndodhka edhe e kunderta. Per akte te vogla te cilat pengmarresit si kushtojne asgje, viktima ndjen mirenjohje jashte proporcionit. Me akte te vogla miresie kuptojme qe, viktima lejohet te shkoje ne banje, i jepet pak ushqim ose nje gote uje.

Sindroma e Stokholmit perdoret aq shpesh, sa eshte bere sinonim i akteve abuzive e veprimeve me te cilat ne rrethana normale sâ&#x20AC;&#x2122;pajtohemi por viktima eshte i verber ndaj qellimeve te abuzuesit. Zihesh me bosin qe cdo dite eshte nervoz. Gruaja qendron me te shoqin qe e abuzon ose e rreh; apo nje akt te zakonshem ku njerezit bejne sherr sot ne rruge dhe takohen se bashku pas pak kohe. Nese do e marrim Sindromen e Stokholmit si te vertete, nuk duhet aplikuar keshtu.

42

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Sindroma e Stokholmit ka (a) kufizimi e lirise nen kercenimin e dhunes (b) viktima s’ka mundesi te zgjedhe se gjindet aty pa vullnetin e tij, (c) nuk njihen me pare se bashku, dhe (d) nuk mund te levize nga shtrengimi fizik [eshte i lidhur] a psikologjik ku nuk ka dyshime per pasojat [do e dhunojne, torturojne dhe/ose vrasin] Situata zgjat ne kohe, kohe e papercaktuar ku viktimat humb cdo pike oritentimi dhe i vetmi autoritet mbi jeten/mbijetesen e tij eshte pengmarresi. Nje teori thote se eshte gjendje gjate te ciles viktima krijon aleance psikologjike me agresorin se kete e konsideron si strategji mbijetese. [Jameson C. "The Short Step From Love to Hypnosis: A Reconsideration of the Stockholm Syndrome". Journal for Cultural Research. 2010] Njerezit

duke pare termin sindrome mendojne se eshte krejtesisht shkencor e i vertetuar. Realisht nuk ekziston ne diagnozat e mjekesise zyrtare [psikiatria] dhe futet ne contested illness [semundje e kontestuar, e papranuar] Perdoret si menyre sjellje, me shume ne zhargon per viktimat e abuzimit seksual, terrorit, opresionit e trafikut njerezor.

Kthehem te postimi nga Avokati F. Lleshi, i ndare ne 3 pjese 

Gjate rrahjeve te nje personi ne polici [vite me pare] ne tentative per ta mbrojtur, ai ka nxjerre armen kunder dhunuesve. (aq ekstreme sa mund te shkoje njeriu ne jete) Nje dite me vone, personi per te cilen rrezoi me shume se cdo benin shumica e njerezve, po pinte birre me rrahesit e tij.



Mbronte nje person. Pati bisede te ashper me prokurorin.

Pasi takohen, personi (ne nevoje qe avokati e mbronte falas) i thote: i fole rende prokurorit se ai donte te me ndihmonte’



Kur punonte hetues, ndryshe nga dy kolege qe urdheruan rrahjen e dy te arrestuarve te tjere, z. Leshi nuk lejon policet 43

DR.BESI / DBMI

ta prekin personin qe hetonte ai. Takohen me pas. Individi i liruar si i pafajshem i thote: faleminderit qe me mbrojte - nje kjo, dhe dy u kenaqa duke pare shoket e mi qe rriheshin.

Pse kane rendesi? Per shumicen e njerezve ngjarje te tilla jane dramatike. Qytetari mesatar s’ka kontakt me arme, prokurore, police e tensione te kesaj natyre. Nese i ndodhin 1-2x ne jete, kujtimet e tij [recollections] ndoshta jane dhe me dramatike sa situata reale. Nje nga shkaqet pse ne kriminologji flitet per crregullime [distortion] te percepsionit - bashke me ‘kujtesen e drejte’ eshte memorja emocionale. Avokati i thote si raste faktuale, sepse ai ka pare disa te tilla dhe jam i bindur qe ka mjaft ndodhi te ngjashme. 

Pse ne situata ekstreme njeriu ndjen mirenjohje ndaj dhunuesit, atij qe e torturon dhe i shkakton dhimbje?



Pse shpeshhere, mire-beresi, ndihmuesi, samaritani i mire, ku ne disa raste ve edhe jeten e tij ne rrezik ose demtohet ne reputacion a marredhenie te ardhshme; nuk merr vleresimin perkates sipas proporcionit te ngjarjes?



A jemi ne - njerezit - nje specie qe shkojme pas abuzimit, duke e kerkuar vete ate?

Nga folklori te fabulat morale, mesimet e sotme dhe proverbat e hershme; ekzistojne shpjegime te tilla por nuk mjaftojne per te kuptuar origjinen e kesaj sjellje te cilen e shpjegon psikologjia. Si dege e filozofise-psikologjia-sqaron mendimet e erreta te vetedijes, emocionet e instinktet duke na dhene disa percaktime; te cilet ndryshojne nga nje njeri te tjetri ose brenda edhe nje personi; ne varesite 2 situatave te ndryshme.

(Dr. Besi/ DBMI, klik ne titull te librit per origjinen, figurat madhore e koncepte te psikologjise boterore: Psikologjia] 44

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ne fillim te librit shkruaj: njerez te vertete, histori te verteta, jete e vertete; ndryshe do na dilte ushtrim skolastik me leksione psikologjike; sic eshte Psikologjia 1. Kujtimet e avokatit jane ilustrime reale. Ne cdo marredhenie me dhune, abuzim e torture ka te pakten 2-pale; te kuptojme mekanizmat e mendjes se tyre studiohen te ndare ne motive e veprime. [crregullimet mendore njohin dhe raste te vete-abuzimit e vete-viktimizimit]

Agresori. Folklori Anglez ka nje ninulle: the butcher, the baker, the candlestick maker, me kete tregon profesione te ndryshme (kasapi, furrtari, qiri-beresi) Shprehjen e hasim te prokuroret e Nurembergut ne formen: “te gjithe e dinin, te gjithe e benin” Po ashtu, degjohet kur Izraeli kap e denon Adolf Einchmann si arkitektin e llogjistikes per Holokaustin. Bota se kish marre veten nga pasojat e L2B. 15 vite me pas njerezimit i kishte ngelur nje turp pasi u ekspozuar fakti: “si mundet qe kaq shume njerez te jene te ligj” Gjate gjygjit te A. Einchmann, filozofja e publicistja Hebre, Hanah Arendt e quan: the banality of evil; banaliteti i djallit si ne: djalli qenka kaq ordiner. Para gjygjit s’kishte super-monster si e mendojme ne enderrat e frikshme por nje njeri normal. Sic paraqitej ne TV, pak i dobet e me syze ai ngjante si gjysh beninj qe duhej te ishte duke lexuar gazeten.

Kjo ‘qe te gjithe e dinin, te gjithe vetem zbatuan urdherat e ne te gjithe eshte ky potecial’ u pa edhe ne ideologjine komuniste.

Te intriguar nga ‘nocioni i obediences’ psikologet ne Yale te SHBA, hartojne eksperimentin e famshem qe sot studiohet nga psikologet e kriminalistet. Konflikti mes ndergjegjes dhe bindjes ndaj autoritetit. Eksperimenti zhvillohet nga 1961-63.

45

DR.BESI / DBMI

Ne 1974 Prof. Stanley Milgram shprehet: “a mundet qe Eichman e miliona bashkefajtore si ai (Gjermane) vecse po ndiqnin urdherat? A mundemi ne ti quajme ata bashkefajtore?” Si u be ky eksperiement. Zgjidhen vullneare meshkuj. Ciftezohen ‘rastesisht’ me njerez nga laboratori [kete fakt ata se dine] te cilet gjithmone ‘si pa dashje’ u bie te jene ne rolin e nxenesit.

Vullnetari eshte mesuesi, qe do adminstroje nje denim kur nxenesi se kupton dicka. Nxenesi ka elektroda ne trup, mes te cilave mesuesi qe leviz nje buton me gradim ne rritje, administron shok elektrik. Pse duhet ti jape shok elektrik? Se ashtu i thote nje figure me autoritet. Kaq!! Urdherohet nga nje person me bluze te bardhe ne laborator. Sa e lehte qenka?

Qofte duke e degjuar tjetrin te bertase nga dhimbja? [britmat ishin fallco por personi ne eksperiment se dinte kete] Rezultat dje, dhe akoma njesoj ngelen sot, ishin vertete tronditese. 

100% e tyre vazhduan deri ne nivelin 300volt



65% e mesuesve (2/3-at e vullnetareve) administruan shok elektrik ne nivelin 450 volt.

Te pyetur pse administruan shokun torturues ata thane: 

Figura e autoritetit dukej e besueshme



Ceshtja ishte me vlera [kerkim shkencor]



Besonin nese ndodhte dicka e keqe te subjekti personi ne autoritet do merrte pergjegjesine e plote.

Kjo eshte pasqyra e mendjes njerezore: (a) shtysa/ autoriteti (b) besimi se po bejne dicka te mire (c) distancimi/ heqja e pergjegjesise; dhe te treja se bashku plotesojne tablone e obediences ndaj autoritetit. Gjygjet e Nurenbergut (qe ishin 13 te tilla, jo nje, 1945-1949) zbuluan para nesh, potencialin e te keqes te njerezit e zakonshem; ku mesuesi, ushtaraku, inxhinieri e doktori etj., ‘vetem zbatuan urdherat e dhena nga lart’ 46

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Nese njerezit perceptojne se po bejne dicka te drejte, qofte kur duhet te vrasin nje qenie njerezore ata do ndjekin urdherat.

Ketu ndihmon psikologjia njerezore. Si kafshe sociale, njeriu programohet ti bindet autoritetit qe sapo fillon te jape-marre me boten; prinderit, edukatoret, mesuesit, te rriturit, ligji, uniforma, titulli, institucioni, ideologjia e me rradhe; jane pjese e subjekteve dhe objekteve te cilat ne jemi mesuar ti ndjekim.

Me kalimin e kohes kjo sjellje automatizohet nga shkolla, puna, pervoja etj. Ne 1974 Milgram shkruan “Rreziqet e bindjes” (The Perils of Obedience) “Aspektet ligjore dhe filozofike te bindjes kane rendesi madhore por ato luajne pak rol se si njerezit veprojne ne situata konkrete. Bera nje eksperiment te thjeshte ne Yale per te testuar sa dhimbje do percoje nje qytetar i zakonshem ne nje person tjeter thjeshte se urdherohet nga nje shkencetar. Gatishmeria ekstreme e te rriturve per te shkuar gati ne cdo pike gjate komandave te autoriteteve perben gjetjen kryesore te studimit dhe faktit qe kerkon shpjegimin me urgjent” 

Nese do ta lexosh te gjithe eksperimentin ne Anglisht, klik ne titull: Milgram Experiment



Nese do ta ndjekesh ne disa klips te shkurter, klik ne titull: Milgram Experiment 47

DR.BESI / DBMI

Tani qe i larguam monstrat kuptojme me mire abuzuesit; ne te cilet futen shumica prej nesh, ne mos te gjithe! Eksperimenti Milgram na hapi syte duke na larguar shfajsimet kazuale; ku secili nga ne beson ‘se nuk eshte i tille’ Na vuri perballe me potencialin tone te erret. Gjate nje rrahje, torture apo abuzimi, agresori mendon se ka te drejten morale, e ben per te miren e perbashket, per te mbrojtur vendin, per te denuar dike ose perfituar dicka. Nese e shohim te ndare ne faza, procesi kalon mes hezitimit, ne fillim personi s’do ta beje ose ta shohe nje akt te tille, pasi ka inkurajim zyrtar, shoqeror, shkak etj. kalon ne dehumanizim, ku viktima [hebre, roma, homseksual, hajdut, etj] nuk shihet si qenie njerezore por subjekt per tu manipuluar nga ana psiko-fizike. Ne fund ngelen dy fazat e humbjes se inhibicioneve; bie sjellja morale, zakonet, tradita, ndjesia e faji etj, dhe ri-ciklimi ne sensin sapo stabilizohet si praktike [ne nje organizate] a si norma te nje person, vazhdon per sa kohe qe ka mundesi dhe me vone kthehet ne rutine. Nga ky model percakton bullizmin e abuzuesit qe perfshihen ne shkaktim te dhimbjes ndaj te tjereve, duke e ditur efektin e plote qe kane.

Viktima. Duke llogaritur efektin e demshem qe sjellin torturat e vuajtjet afatgjata, ai kalon mes nje problematike psiko-fizike.

Ankthi, depresoni, frika, pagjumesia, endrrat e keqia, humbje kujtese, demtime emocionale, dhimbje koke e trupi, probleme me adjustimin ne jete etj. psikologjia s’njeh nje diagnoze gjitheperfshirese per keto viktimat. Ka studime nga te mbi-jetuarit e kampeve te perqendrimit, te roberit e luftes, te ata qe u kane shpetuar grabitjeve e pengmarrjeve pas vitesh me rradhe. Ne fakt, sot viktimologjia eshte dege e vecante e kriminologjise.

48

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Viktimat ndjejne poshtrim per nje kohe te gjate. Kane turp e faj.

Disa pyesin pse kane mbijetuar ata por shoket humben jeten.

Me pas vijon izolimi, varferia, papunesia, problematika me pershtatjen, crregullimet emocionale e pa-aftesia per tu besuar te tjereve; kane veshtiresi te krijojne marredhenie normale ne jete e me rradhe. Akoma s’kemi shpjeguar veprimin kunderintuitiv qe ne zhargon e quajme perversitetin e sjelljes te nje njeriu i cili shkon miqesisht te pije kafe me abuzuesit e tij. Pse ndodh kjo? Duhet pare dhe nga ana e neuroshkences.

Cdo akt qe shkakton dhimbje, ne cdo lloj forme, te cdo njeri; nuk mund te shpjegohet vetem nga ana e instinkteve e emocioneve (ngurrim, ankth, reagim, frike) as cfare ne shohim ne sens siperfaqesor. Studimet tregojne (nje nga Northwestern University) se dhimbja eshte me teper se sensacion trupor jo-ikenaqshem, ndikon hipokampusin nje zone kritke per te mesuarit, kujtesen e proceset emocionale. Personi i rrahur qe darkon me dhunuesit e tij se ka aq te lehte sa mund te duket; dhuna fizike eshte event i pa-harrueshem dhe kujtesa e nje akti traumatik s’largohet me deshire. (one can’t will it away) Neuroshkenca ka zbuluar kujtesat jo-te-pelqyeshme perkthehen ne memorie afat-gjate. Ne fakt kete e dinim vite me pare, rreth 7 dekada te shkuara ka pasur nje hipoteze; plasticiteti Hebejan.

[Hebbeian plasticity] qe thote: kur je pjestar ne nje event traumatik (te kafshon qeni ne kembe, dikush te godet apo iken me vrap nga nje agresor) me shume neurone ne tru leshojne sinjale elektrike ne bashkepunim, dhe bejne lidhje me te forta se ne situatat normale.

Truri primitiv [amigdala] lejon qe stimujt sensor te lidhen me (a)situata shperblyese (te mira) dhe (b) adversore (te keqija) 49

DR.BESI / DBMI

Ky proces per memorjen aversive eshte mekanizem qe shperndahet pergjate sistemit te mesimit te trurit. Megjithese sot sâ&#x20AC;&#x2122;kemi aftesine per ta manipuluar kujtesen ne forme artificiale (hipoteza Hebejane eshte me vlera por nuk shpjegon cdo gje) po kuptojme me teper ne procesimin e kujteses. (study by New York University and Japan's RIKEN Brain Science Institute, in the Proceedings of the National Academy of Sciences) Per keto kam

shkruar te DBMI, 02. Prill. 2016, kur kam folur per mekanizmin e frikes, Frika 2 > Te Gjitha Rruget Shkojne ne Hipotalamus.

Informacioni procesohet ne (a) rruge primitive, talamus - amigdala hipotalamus (b) rruge llogjike, talamus - korteksi sensor - hipokampus - amigdala - hipotalamus. Te dyja perfundojne ne hipotalamus por shkarpa e thate qe pate ne vizionin periferik, me mire te kapet gabim nga "amigdala-primitive" dhe ju te largoheni ne panik, 50

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

sa te prisni konfirmin llogjik se qenka gjarper duke humbur kohe vitale; e para eshte instiktive nga mekanizmat baze te mbijeteses me te cilen na ka pajisur evolucioni. Rruget shkojne ne hipotalamus por te dyja pathways (sic) si primitive si koshiente kalojne te amigdala, direkt [lidhje e shkurter] e indirekt. Keto kane rendesi te kujtesa jone emocionale. Ne Qershor 2016 kam publikuar funksionet e hipotalamus

[me shume shpjegime gjen te librim im, klik ne titullDr. Besi/ DBMI: Neurologjia] 51

DR.BESI / DBMI

Po te nisemi nga aspekti i biologjise evolucionare eventet traumatike e qe sjellin frike kane avantazhe nese â&#x20AC;&#x2DC;cimentohen ne kujteseâ&#x20AC;&#x2122; sepse ashtu mund tu largohemi atyre. Ne ane njerezore ka dhe nje efekt shtese kur njeriu duke u afruar me abuzuesin, kujton se fiton nje fare kontrolli dhe buferi (sic) per te ardhmen; duke menduar me afer ti rrije stimulit me shume shance ka qe heren tjeter te mos demtohet prej tij. Nje nga funksionet kryesore te hipotalamusit eshte lidhja e sistemit nervor me ate endokrin (mes gjendres pituitare) ne kete rast ne duhet te leme hapesire dhe per sistemin hormonal. Ne cdo situate stresi, trupi yne kalon ne prodhim te niveleve te larta te hormonit kortizon dhe shton dopaminen, nese situata sjell shperblim. Personi qe shkon me abuzuesit, heren e dyte kur sâ&#x20AC;&#x2122;merr frike/rrahje ka ndjesi kenaqesie te shtuar ne perpjestim me demin e pesuar me pare te cilin se gjen me tani; me kete koktej hormonal trupi futet ne varesi. Ku viktima dhe abuzuesi jane ne nje marredhenie nder-varesie, te pakten per te parin.

Duket si loje macja me miun. Terhiq e shty. Rrihu e kerko aprovim. Truri llogjikisht e perjashton. Trupi e kerkon. Duke marre aprovim nga personat abuzive [mos-rrahja shihet si aprovim] viktima behet i varur. Kam shpjeguar step by step (sic) mekanizmat hormonale qe aktivohen ne trup gjate situatave traumatike. Nese do ta lexosh tani, e gjen nen kete titull: Stresi, pergjigja lufto ose fluturo fq. 43-47 ne kete liber nga Dr. Besi /DBMI, klik ne titull Ese per Mjekesine. Duhet kuptuar se frika eshte motivator primar ne jeten tone. Agresori te sjell frike, shpetimtari jo; duke u munduar te sfumojne dhe ti parandalojne me cdo kusht keto efekte; njerezit bejne dhe veprime llogjikisht I konsiderojme si irracionale.

52

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Frika – emocioni i shkaktuar nga rreziku, demtimi e dhimbja

Nga veprimet me bazike qe i fusim te dobesite e karakterit servilia e afrimi me njerez te pushtetshem qe te kane demtuar, te ato me konjuktura komplekse ku individi kalon cdo devocion e ne raste ju dedikon jeten abuzuesve; te gjitha ne esencen e tyre kane kete shtyse, qe praktikisht eshte motivatori nr.1 per ne. Si shprehet nje filozof “gjithe bashkesia njerezore e mendimi racional jane krijuar per te ‘luftuar friken’ qe une dhe ti te kemi marredhenie ne paqe’ Frika eshte ndjesia ndaj dhimbjes se pritur, dhimbjes se shkaktuar e dhimbjes qe kujtojme se do vije prape mbi ne [me te drejte a jo] Ne zhurnalin Europian te Dhimbjes (The European Journal of Pain) ka nje studim nga Izraeli, njerezit qe kane provuar dhimbje kane pergjigje ndryshe ndaj dhimbjes se ato qe s’kane provuar dhimbje te tilla. Ne rastin a 100 ushtarave Izraelite te kapur rob ne luften me Sirine e Egjiptin (1973) 2/3 e tyre ishin torturuar, 1/3 jo. Pasi jane bere shume teste psikologjike, eshte pare se te mbijetuarit nga tortura paraqiten me alterime ne perceptimin e modulimin e dhimbjes, d.m.th ata ndiejne dhimbje me shume se shumica e njerezve te tjere qe provojne po ate shkalle dhimbje. (p.sh. nxehtesi) 53

DR.BESI / DBMI

Dhe trupi e tyre sâ&#x20AC;&#x2122;arrijne te bejne modulim te sakte ne varesi te stimulit. Kjo zgjat per dekada me radhe. Ne forme te thjeshte mund te thuhet: nje trup i torturuar vazhdon te torturoje veten per dekadat ne vazhdim. Kam shkruar dhe per torturen si cikel te DBMI, sjell vetem nje karte, te jete ne rekord edhe ketu, per vete rendesine qe ka te cdo njeri, institucionet e shtetet.

Keto stimuj sâ&#x20AC;&#x2122;jane aq te thjeshte sa nje e bertitur apo qefmbetje; dhe jo gjithmone ekstreme si eshte rrahje dhe tortura; por ka disa klasifikime per abuzimin.

54

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Nese cdo lloj ‘goditje’ ndaj individive do e quanim abuzim [i tille eshte] do e ndanim keshtu.

Abuzimi verbal. Me fjale e gjuhe trupore, te bertitura e me tallje e demton viktimen duke i ulur perceptimin e vleres qe ka; duke i shkaktuar tension e stres nga dhuna psikologjike. Nder abuzimet eshte me e veshtira te kuantifikohet pasi shpesh nuk njihet si abuzim, dhe ka kohe-zgjatje praktikisht ‘pa fund’ Abuzimi psikologjik. Ky abuzim mendor haset kur personi ka kontroll mbi viktimen e tij [i rrituri mbi femijen, burri mbi gruan] ne disa forma, dhe duke e ditur kete varesi e kontroll, ushtron abuzim emocional, mendor, seksual, verbal e me rradhe; edhe kjo forme abuzimi eshte e veshtire te shpjegohet nga viktima, qe jo gjithmone eshte e qarte ne c’po ndodh; shpesh agresori e fut ne situata me perceptim te alteruar, sa ata vene pikepyetje mbi realitetin ose aftesine e tyre mendore.

Abuzimi seksual. Ne cdo forme qe haset [me penetrim a jo] si prekja, puthja me zor, harassment (sic) e ngacmimi i femijeve, ka dhe nje forme te koercionit psikologjik bashkelidhur me ate fizik. Agresori eshte me i forte se viktima ose ne pozicion te larte autoriteti. Duke perdorur manipulime emocionale, kercenime per turperim publik a demtim te personave rreth tyre [femijes i thone do ti dhunojme prinderit, nje femre qe do ti demtojme femijen, ose te heqim nga puna] keto abuzime zgjasin per kohe te gjate dhe e bejne viktimen te ndihet krejt i pashprese.

Abuzimi fizik. Behet me kercenime dhune dhe goditje trupore me gjymtyre, mjekte te forta e arme; kur ndodhin goditjet dhe rezultojne me shenja/plage te dukshme eshte me e lehte te provohet se viktima manifeston karakterisika demtimi, qe ne disa raste mund te jene edhe ekstreme.

55

DR.BESI / DBMI

Megjithate, mungesa e shenjave te dhunes fizike nuk perjashton ushtrimin e dhunes.

Abuzimet e urrejtjes. Perdoren te gjitha me lart por ne baze urrejte ndaj personave te besimeve fetare, homoseksualeve, popullates Roma a Hebre, bazuar te raca, origjina, etniciteti apo oritentime te tjera; qe e bejne personin pjese te nje minoriteti; e sherbejne si shtyse per agresorin ne kete lloj abuzimesh.

S’eshte cudi qe njerezit e abuzuar kthehen te abuzuesit. Ndodh shume me shpesh se e mendojme ne. Ata largohen nga njerezit qe i shpetojne dhe ikin ne jeten e meparshme; p.sh. prostituata te tutoret, gruaja e dhunuar te burri qe e rreh, lypesit tek ata qe e shtyjne te lype e u marrin parate etj. Keta individe, sipas studimeve kerkojne te pakten 7 tentativa per te ikur prej tyre pergjithmone. Per tu lene duhani mesatarja eshte 6 tentativa sipas stastitikave ne Britani. Flitet per nje mekanizem serioz te varesise. Ne fund, abuzimi eshte metode kontrolli. Viktima me cdo veprim qe ben - racional a jo - mendon se s’ka zgjidhje ose po te sillet mire [a me mire] do parandaloje aktet e ardhshme.

Ne kete ekuacion nuk duhet te harrojme se agresori/agresoret; jane manipulative e mund te jene sharmante me viktimen, bile ti kerkojne falje e japin siguri ne te ardhmen. Sa here rreshkasin ata ‘fajin ja lene viktimes’ duke thene ‘me detyrove t’sillem keshtu’ Per nje kohe ofrojne paqe e dhurata. Ka periudha normale e gati vete-fajesimi. Ketu viktima ndryshon perceptimin [serish] duke menduar se ngjarja ndoshta s’ka qene dhe aq e keqe, ndoshta pak fajin e kane edhe vete. Duhet nje edukim ne kete aspekt pasi asnjeri nga ne nuk jemi imune sikur te vihemi ne te dyja anet e kesaj marredhenie.

56

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Vijme te mirenjohja. Jo vetem ne kuptimin semantik; pse viktima s’ndjen mirenjohje dhe nuk e shpreh ate por si kjo mirenjohje shkon aty ku nuk duhet [te agresori] Procesi eshte kompleks por gjithsesi futet te mirenjohja. Personi qe ka arritur ne piken sa nuk e kupton kur po e shpetojne, ka humbur aftesine per mirenjohje ose me dashje po le mirenjohjen menjane. Kur mirenjohja nuk ekziston, e dime se efekti ne marresin [pa lidhje me dhenesin/shpetimtarin] s’ka asnje vlere, pavaresisht nese e meriton ai ate apo jo. Si aspekte personaliteti - pse nje njeri nuk eshte mirenjohes?

Ne fillim futen psikopatet e sociopatet, ata dine te shfrytezojne veprimet e mira qe bejne te tjeret per ta por u mungon sensi i mirenjohjes [si u mungon empatia dhe disa ndjesi normale] Dobesite e karakterit, shume njerez pasi kalon nje kohe [e shkurter ose e gjate] kane ndjesi turpi ndaj atyre qe i kane pare ne ‘piken e tyre me te dobet’ Kur kalon koha nuk duan t’ju kujtohet ky moment ndaj largohen ose tregohen indiferente.

Manipulatoret standarte qe operojne mes nesh. Presin te mira e sakrifica prej te tjereve por vete asnjehere nuk japin gje pas.

Njerezit pa busull e kompas moral. S’konsiderojne pasojat e veprimeve te tyre. Pak u behet vone si i perceptojne te tjeret as per demtimet qe i sjellin vetes; ketu futen hajdute, recidivite te krimeve, njerez imorale e ata te mesuar me zenie e skandale.

Egoistet, keta persona mendojne se cdo gje e mire e ardhur ne drejtimin e tyre, eshte e merituar ‘sepse bota jua ka borxh’ Si te tille, ata e kane shume te veshtire te shprehin mirenjohje pasi e kane barazuar me vleren e tyre individuale dhe do u dukej ulje ndaj te tjereve.

57

DR.BESI / DBMI

Ankimtaret profesioniste. Ne shoqerine e sotme eshte rritur shume kjo kategori [bej nje analogji me hipokondriakun ne mjekesi] qe kudo e gjejne nje padrejtesi ndaj tyre, dhe menjehere veteviktimizohen. Sado tu rregullosh nje pune a ti ndihmosh; kurre nuk shprehin mirenjohe por do mbajne buzet e rrudhura.

Mirenjohja dhe religjioni Me mire te themi si e sheh feja mos-

mirenjohjen. Ne besimet fetare mos-mirenjohja konsiderohet si forme korruptimi moral e shpirteror ne raport me Zotin, individet e cdo veprim te mire te jetes. Bibla pershkruan si do jene njerezit ne ‘ditet e fundit’ (Timothy, 3:2) ku nje vecori eshte mosmirenjohja. Njeriu qe ka ego te tepruar e mendon se cdo gje i takon s’ka se ke te falenderoje, atij i duket se cdo e mire eshte shperblim i meritur. Ndaj keshillon me fjalet e Palit (Paul) “Cfare keni ju qe nuk e keni marre? Dhe nese e merrni, pse mburreni ne ato forma sikur si keni marre?” (Corinthians 4:7) Mosmirenjohja s’eshte baza e djallezise por pasoje, nese besimtari s’sheh Zotin si burim te cdo dhurate, i ngurtsohet zemra ne cdo gje, ai s’ka me limite. Shkaku qe Bibla eshte shume kritike ndaj mosmirenjohesve ndoshta eshte se Zoti thote pasojat e saj rezultojne ne arrogance ekstreme. (Romans 1:24) Ne besimin Islam, ka nje parabole ku “Allahu begaton nje qytet me te gjitha te mirat por njerezit nuk ishin mirenjohes, ndaj Allahu i beri te provojne varferine e urine per ta pare se ku te con mosmirenjohja e veprimet djallezore te saj!’ (16:112) Mirenjohja eshte ne parimet

me te rendesishme te ketij besimi. Ne Kuran mirenjohja ndaj Allahut haset te pakten 70 here. Te jesh mirenjohes ndaj besimit, jetes, familjes e njerezve qe te rrethojne; te jep kenaqesi njerezore dhe te shton nivelin e lumturise personale.

58

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Besimet mesojne se mirenjohja balancon mendimet e ndjesite negative. Ndikon ne permiresimin tone individual e social, dhe na largon nga konflikti duke na mbajtur ne paqe. Psikologjia e pranon kete, nje nder keshillat qe jep per ‘mendimet negative’ eshte qe duhen pranuar pa i luftuar; thjeshte njihi e leri te kalojne para syrit te mendjes. Me pas gjen dicka te jesh mirenjohes te vetja, shendeti e ne ato qe ke. Ne fund, ti jesh mirenjohes ‘njerithit te vogel’ qenies njerezore qe merr fryme [vetes] qofte i zhveshur nga cdo burim a funksion pozitiv per te tjeret. Prano me mirenjohje jeten fizike e shpirterore. Besimi Hebraik inkurajon besimtaret te cohen cdo dite duke falenderuar zotin e tyre (Yahwen) Njesoj si efekti qe kane faljet 5x ne dite per Myslimanet qe duhet te falenderojne Allahun. Ne Hinduizm, Budizm e religjionet madhore, nga ana historike e ne perditesi, koncepti i mirenjohjes eshte nder shtysat kryesore per bamiresine dhe ndihmen ndaj njerezve ne nevoje.

Mirenjohja e shkenca. Keshtu e perkufizon mirenjohjen shkolla

mjeksore ne Harvard: “nje falenderim e vleresim per cfare individi merr ne forme direkte a indirekte. Me mirenjohje, njerezit pranojne te miren ne jeten e tyre… Si rezultat, mirenjohja ndihmon njerezit te lidhen me dicka me te madhe se vetja, sic jane individualisht – qofte kur lidhet me njerez, natyren, ose nje force me te madhe” Studimet Psikiatrike (Sansone & Sansone 2010) “vleresimi i cfare ka vlere dhe kuptim te vetja dhe perfaqesimi i nje gjendje te pergjithshme te falenderimit dhe/ose te vleresimit” Ose “nje emocion qe ne forme tipike evokohet kur dikush merr perfitime te shtrenjta, te papritura dhe te dhena me dashje, dhe mendohet se luajne rol kyc ne rregullimin, dhe mirembajtjen e marredhenieve sociale (Forseter et al, 2017) 59

DR.BESI / DBMI

Ndersa nje tjeter e perkufizon si: â&#x20AC;&#x153;emocion social qe sinjalizon vleresimin e gjerave qe te tjeret kane bere per neâ&#x20AC;&#x153; (Fox et al., 2015)

Nisur nga subjektet, metodologjia e qellimi (i studimit) autore e shkolla te ndryshme japin perkufizime te ndryshme por besoj se ky studim e ka dhene ne formen me te sakte te mundshme: â&#x20AC;&#x153; mirenjohja ka dualitet ne kuptim; nje tokesor e nje transhendent (shpirteror) Ne kuptimin tokesor mirenjohja eshte nje ndjesi qe haset gjate marredhenieve nder-personale kur nje person vlereson qe ka marre perfitim me vlera nga nje tjeter. Mirenjohja eshte nje gjendje konjitive afektive qe ne menyre tipike shoqerizohet me perceptimin se personi ka marre perfitim personal qe nuk eshte kerkuar me dashje, ose nuk eshte fituar por sepse ka ardhur ne varesi te qellimeve te mira te personit tjeter (bamiresit, shpetuesit) (Emmons & Stern, 2013).

Pavaresisht perkufizimeve te shkences (psikiatri, psikologji etj) apo origjines fetare te nje individi, kendit qe e trajton nje sociolog apo nga e analizon psikologjia; dakortesimi per te gjithe eshte te nje pike: personat qe ndjenje dhe shprehin mirenjohje ne jete e me veprimet e tyre, jane me te lumtur, me te sukseshem, me te qete e me shendet me te mire mendor. Kete e ka provuar dhe neuro-shkenca permes imazheve te rezonances funksionale magnetike (fMRI) mirenjohja shoqerohet me aktivitet ne zonat pergjegjese per kenaqesine, gjykimin moral, vlerat etj. (Fox et al. 2015) Per me teper ne neuro-plasticitetin klik ketu 60

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

61

DR.BESI / DBMI

Mirenjohja dhe filozofia. Mirenjohja konsiderohet pergjigje ndaj nje perfitimi tek nje mireberes, sikur te jete kaq e thjeshte, do ndalonim ketu. Filozofia e trajton mirenjohjen ne disa dege te saj, ne forme individuale dhe kolektive. 

Filozofia politike,



Filozofia morale



Etika normative

Te gjitha kane analiza per mirenjohjen. Veren e 2018-es kam publikuar liber ku kam trajtuar te tilla, klik ne titull; Etika Normative

Filozofia shqetesohet per konceptin ne menyren si vjen, si perdoret, shkallezimin, objektivitetin, marresin e percuesin; aktin apo mungesen e tij [p.sh je mirenjohes se sot nuk ra shi per ditelindjen tende] Kant (1775-1780) e quan mirenjohjen si dicka ‘borxh’ ose ‘detyrim’ qe ne minimum duhet bere/dhene qofte ne rastet/ aktet e munguara te dhuruesit/ shpetimetarit. Ai i referohet me shume konceptit te te qenit mirenjohes se vete mirenjohjes. Seneka (Ne Perfitimet) thote se mirenjohja eshte borxh/ detyrim vetem ne rastet kur nderhyresi ka motive me vlera qe kalojne pertej obligimeve te tij normale, pra ka motivacion me te larte. Ne forme te thjeshte, ‘ne nuk mund te jemi mirenjohes ndaj nje polici qe na mbron ne detyre apo nje ushtari qe humb jeten ne beteje, keto jane detyrimet e tyre.

Ka filozofe ne ekstremin tjeter, ata thone se; qofte nje oferte [per ndihme, dhurim] edhe nese ti nuk e pranon, ne vetevete bart obligimin per te qene mirenjohes ndaj ofruesit. Si ne kodet kanunore, per respekt thua “tu-rrit-ndera dhe kur se pranon’ 62

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Sipas Enciklopedise Filozofike te Stanford-it jane keto elemente te mirenjohjes: 

Elementi konjitiv. Gjykimi dhe besimi se ka ndodhur nje

akt perfitimi. Ai person qe se ka aftesine te vleresoje kete e ka te pamundur mirenjohjen. Me pas vjen persistenca, nuk mjafton ta njohesh nje akt mirenjohes por edhe ta mbash mend [te mos harrohet aty per aty] 

Elementi efektiv. Ne shtese te gjykimit, mirenjohja

kerkon dhe nje fare ndjesie te perfitimit pa te cilen njeriu deshton te ndihet mirenjohes. Disa filozofe thone se duhet te perfaqesohet nga gezim i madh e kenaqesi por kjo nuk vlen ne cdo rast [p.sh kur dikujt i shpetohet jeta nga mbytja por ndihmuesi humb jeten e tij, personi i shpetuar e ka shume veshtire te kerceje nga gezimi] 

Elementi komunikativ. Ne shtese te besimeve dhe

ndjesive, mirenjohja kerkon tendence per te njohur aktin e bamiresit e per ta komunikuar kete tek ai. Kur te mungon motivacioni ose se shpreh [nga egoja] mirenjohja thuhet sa ka deshtuar edhe kur ekzitojne dy elementet e pare. Mirenjohja ka nevoje per demonstrim, mes sjelljes dhe fjaleve; nje falenderim, dhurate ose favor te ardhshem. Fjala duhet te jete e sinqerte dhe direkte. 

Elementi konativ, ketu ka debat mes filozofeve nese

mjaftojne 3 te parat; a duhen sjellje/ tendenca shtese (p.s favore te kthyera a dhurata mirenjohje) Nje rast nga mjekesia, nese nje Smaritan i mire ndalon punet e tij dhe te merr ne makine drejte spitalit, eshte akt normal mirenjohje te ofrosh te paguash per demtimet qe ka pasuar ai [koha e harxhuar, karburanti etj] 63

DR.BESI / DBMI

Por si te samaritanet e mire [ligjshmeria ne ndihmen e pare] si ne filozofi; ekziston argumenti se ofruesi s’duhet te beje dicka ‘duke pritur perfitime aty per aty ose favore te ardhshme’ Sepse edhe dhuratat mund te interpretohen si pagese.

Mos-mirenjohja dhe mbi-mirenjohja. Nisur nga shume faktore,

egoja, krenaria, apatia, dembelia e karakteri i dobet; individi me nje a disa elemente te tille mund te tregohet mosmirenjohes; ka raste kur perfituesi arrin ne nivele negative ku ai merr inat ndihmuesin, nga xhelozia ose tendenca qe e bejne te ndihen moralisht superior ate, kete filozofia e quan si antimirenjohje. Ne raste te tjera kemi mbi-mirenjohjen qe kur kalon ne anen tjeter [te ekzagjeruar] personi jep me shume falenderim se duhet; ne forma ekstravagante, te perseritura e duke mbi-vleresuar perfitimin per te apo aktin e nderhyrjes se dhuruesit, ky deshtim moral afrohet te serviliteti.

Marredheniet njerezore kane elemente pro-aktive, reaktive e pasive, gjithsesi mirenjohja futet ne ndjesite te cilat ne dime ti kuptojme e kemi aftesine per tu pergjigjur sipas proporcionit.

Nje ndihme ne provim apo ilac i sjelle nga nje mik kur ke kolle, s’mund te marrin te njejten nivel mirenjohje sa ndaj dikujt qe ndalon dhunen ndaj teje; ose nje individ qe hyn ne uje kur je duke u mbytur dhe te shpeton jeten. Njesoj, mirenjohje duhet ti japesh rojtarit te pishines qe te nxjerr nga uji kur je ne rrezik por megjithese perfundimi eshte i njejte; akti nuk eshte njesoj me veprimin e nje kapiteni te nje varke te vogel qe ndalon ne mes te detit me stuhi, ve ne rrezik jeten e tij dhe te marinareve per te te shpetuar nga mbytja.

64

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Koncepti qe bazohet ne nderhyrje dhe mirenjohje eshte kontekstual e ne shkallezim te ndryshem ne rendesi-pergjigje; gjesti e vleresimi tij ruajne vlerat universale; 

Dikush po jep dicka, po ben dicka te mire

 Dikush po merr dicka, po merr nje perfitim.

Nen kete ekuacion te thjeshte tashme larg psikologjise, neuroshkences, filozofise e fese; mund te shpjegosh kete marredhenie mes dy personave a paleve, qe ka nje kahje. Njera ane jep - te miren, tjetra merr e vlereson - te miren.

Te flasesh per mirenjohjen eshte e pamundur te mos trajtosh disi edhe palen tjeter. Nese per shumicen nga ne, mirenjohja si ndjesi eshte brenda kufinjve te sensit te mases, patjeter qe dhe personi i perfshire ne akte te tilla [dhenesi, shpetimtari] sado fisnike te jene qellimet origjinale, ka parapelqime, mendime e reagimet e tij. Ne fund te librit tim fq.165-168 kam shpjeguar konceptim e altruzimit, sipas Popper, Darwin e Wilson (klik ne titull: Psikologjia) Aristoteli thote: ”Ai qe ka dhene nje perfitim te dikush nga motive nderi apo dashurie, do te ndjeje dhimbje, nese shikon se ky perfitim eshte pranuar pa mirenjohje” Per te

mirenjohja eshte virtyt, dhe virtyti eshte ‘jo ndjesi dhe as kapacitet por nje gjendje dispozicioni (hexis) per te ndjere apo vepruar ne rruge te vecante sipas rrethanave te ndryshme.’ Ne Etiken

Nikomacheiane (Nicomachean Ethics) thekson: jane shume rruge per te qene gabim, por ka vetem nje rruge te jesh drejte” Aristoteli keshillon: ‘ne hapesiren mes te qenit fisnik dhe te jesh i drejte ka nje diversitet te madh e shume variacione; si dhe eshte marka e nje personi me edukate [te mesuar] te shikoje vete per shkallen e saktesise bazuar ne subjektin me aq sa e lejojne mundesite. ‘ 65

DR.BESI / DBMI

Ai vete e pranon se spektri s’eshte preciz e njerezit me virtyte perfekte do jene ne maje te ketij shkallezimi, dhe te tjeret ne nivele me poshte. Filozofi e publicisti britanik. G.K Chesterton ka nje nga konkluzionet me brilante per mirenjohjen, ndaj e kam lene per ne fund:

“Une do i mbahem idese se falenderimet jane forma me e larte e mendimit, ndersa mirenjohja eshte lumturia e dyfishuar nga admirimi” kjo fraze gjindet ne par.2., G.K Chesterton, klik ne titull A Short History of England » Ch. 6: The Age of the Crusades

Kjo eshte aq afer sa mund te shkosh drejt njeriut te pavdekshem. Per ta mbyllur me nje sinteze nga Aristoteli, qe ka qene ne rubriken Thenia e Dites te DBMI. Stresohet zgjedhja, sic kam shkruar per Vullnetin e Lire, me te cilin as Zoti nuk perzihet. Cdo gje varet nga deshira e vullneti yne; ne zgjedhim te japim mirenjohje ose ne preferojme te jemi mos-mirenjohes.

66

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

MARREDHENIET GJINORE Richard & Emma -pak kohe me pare ne Britani pati nje ceshtje qe shokoi opinionin publik; kur biznesmeni milioner Richard Mason, nder themeluesit e moneysupermarket.com (website e njohur ketu) shkon per nje vizite ne spital pas disa analizave diagnostikohet me fibroze cistike; mes simptomave dhe pasojave te saj, doktori i thote se eshte dhe infertiliteti.

Richard e njofton se eshte babai i 3 djemve. Doktori qe s’ka si terhiqet tani dhe duhet te shpjegoje te verteten e informon se fibroza cistike eshte gjenetike, semundja ka qene me te nga dita e lindjes; megjithese 98% e meshkujve me f. csitike kane jete aktive seksuale (prodhojne sperme normalisht) ata jane infertile.

burimi: ketu

Ne intervista Richard tregoi se kur mesoi kete fakt u ndie ‘sikur e goditen me vare’ Me pas hodhi ne gjygj ish-gruan per mashtrim dhe kompensim £250.000 se ajo kishte marre para per femijet pas divorcit; gjjygjin e fitoi por meqe u be ceshtje ligjore asaj i lejohet te mbaje sekret identitetin e babait biologjik.

67

DR.BESI / DBMI

Cfare eshte hipergamia femerore? Tendenca natyrale e mashkullit eshte poligamia per femren hipergamia; origjina vjen nga Greqishtja, hiper - me lart, gamia - martese. Femra tenton te martohet mbi nivelin e saj social, nese do e vinim konceptin ne konteksts te bashkesive moderne. Nga biologjia evolucionare ajo kerkon specimenin me te mire. Ka disa njerez te cilet se fundmi, lexojne copeza ketu e aty, dhe perdorin citate apo pjese pa kuptuar esencen e problemit qe eshte shkencor [jo social, as modern] Disa shkojne edhe me lart duke folur me terma derogatore per femrat apo hapen argumente vicioze ne internet, sepse ashtu â&#x20AC;&#x2DC;e dine te gjitheâ&#x20AC;&#x2122; Te zemerohesh me femren per hipergamine eshte si te zemerohesh me mashkullin per poligamine. Kam shkruar disa here te DBMI, ne specien tone femra eshte me e vlefshme se mashkulli, si krijuesja e percuesja e species njerezore. Ne ane natyrore, femra vjen me vlere te lindur. Mashkulli duke te krijoje e provoje vleren e tij gjate jetes. Pse shihet keshtu? Nje femer mund te mbaje 1, 2, a 3 femije per nje periudhe te caktuar e me pas do merret me rritjen e tyre. Nje mashkull mund te lere shtatzene 100 prej tyre e vazhdon ne nr. 101. Nese zgjidhja eshte 99 femra e 1 mashkull a 99 meshkuj e 1 femer, e dime se kush mbijeton si bashkesi. Ndaj shkruaj veza kushton, sperma eshte falas. Trupi femeror ka ~500 veze ku gjate nje muaji vetem 1 maturohet plotesisht (nga 3 ne 30 ne muaj) Femra lind me 1-2,000,000 veze te cilat vdesin ne menyre progresive [ndoshta #1,000/muaj] deri ne periudhen e pubertetit, gjate kesaj kohe ajo ka #300,000 veze, nga te cilat vetem 500 do ovulohen ne jeten e saj [deri ne menopauze] Disa studime me modele te kompjuterizuara thone se ne moshen 30 vjecare ngelen 12% te vezeve dhe ne moshen 40 vjecare vetem 3% Pjesa qe ngelet pas menopauzes shkaterrohet nga trupi.

68

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Deri me sot kemi menduar s’ka rendesi se cila sperme e fertilizon vezen per sa kohe qe fertilizohet, 2 studime provojne nje teori tjeter.

(1.) Studim nga University of East Anglia School of Biology Sciences vuri re se kur zgjidhnin spermen qe jetonte me gjate apo spermen qe jetonte me pak [ne peshkun zebra] pasi fertilizojne vezet femerore, rezultati del se pasardhesit te zgjedhur nga sperma qe jeton me shume jane me te forte se te tjeret.

burimi:ketu (2.) Shkenctaret nga New York Cornell University thone se pjeset ku ngushtohet anatomia femerore ne miter & tubat e fallopit jane ekuivalenti biologjik i ‘nje kurs tranjimi ushtarak me pengesa’ te cilen mund ta kaloje vetem sperma me e fuqishme; d.m.th. trupi i femres ushtron seleksionim natyror; brenda spermes te njejtit mashkull zgjedh materialin me te mire gjenetik; ku sperma atletike eshte ne gare me sperme te te njejtes force dhe jo me spermen e dobet.

69

DR.BESI / DBMI

Per me shume ne fertilitetin klik titullin e librin tim: Shendeti Femeror.

Po ashtu, dritarja e fertilitetit femeror eshte e kufizuar, ku ne moshen 26 vjecare kjo aftesi bie me 50% ndersa te mashkulli qofte pas moshes 50 vjecare sâ&#x20AC;&#x2122;ekziston ky problem.

(karta nga e-arkivat e dbmi-2016) Shpesh keshilloj kujdes, te rrihet larg nje gare te drejte e krahasimeve kg-per-kg, meshkulli e femra sâ&#x20AC;&#x2122;jane ne beteje, dhe as njeri nuk eshte me i mire se tjeteri; te dy se bashku jane aleate ne

Meshkujt e femrat jane komplementare, jo kundershtare te njeri-tjetrit. luften per mbijetesen. Nese shihet ndryshe demtimi ngelet i yni.

70

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Hiper & poligamia jane instinkte natyrore. Femra kerkon specimenin me optial ne kushtet qe eshte; mashkulli kerkon sa me shume partnere femra ne cdo kohe qe mundet. 

F-ciftezimi eshte paralel ose me lart,



M - ciftezimi behet paralel, me lart ose me poshte.



Asaj I takon ta ruaje vezen nga specimene sub-optimale, ndaj e kam quajtur femren – arbitri gjenetik i natyres.



Atij i duhet te shperndaje gjenet ne cdo mundesi qe i jepet.

Ne te foluren e pergjithshme do thonim: 

Djali kerkon shume vajza



Vajza kerkon djalin me te mire.

Biologjia evolucionare dikton se sjellja e mashkullit, tendenca per ciftezim me sa me shume femra rrit shancet per proliferimin e gjeneve te tij. Kjo sjell nje ‘konflikt gjinor’ qe ne natyre ka barazim 0-0. Per strategjine e njeres gjini qe te fitoje, duhet qe tjetra gjini te heq dore nga strategjia e tij/saj. Ta bejme vizive kete kocenpt themelor 

Femra kerkon eksluzivitet, qe strategjia e saj te arrij qellimin riprodhues



Mashkulli kerkon me shume femra ose do vazhdoje si i tille [fiton] ose do jape eksluzivitet te vetem nje femer [ai humb]

Historia njeh forma bashkesishe shoqerore ku jane praktikuar metoda te ndryshme, p.sh poligamia por ne civilizimet e zhvilluara shoqerise i duhet te mbeshtese interesin femeror, ndaj kemi monogamine [mono-nje] Martesa mes nje mashkulli e nje femre kerkon ekskluzivitetin e tij dhe besnikerine e saj.

Historia njerezore ne te shkuaren bile deri vone ka qene shume e dhunshme, dhe kjo ka sjelle shpesh keq-balanca demografike.

71

DR.BESI / DBMI

Meshkujt vriteshin ne lufte a nga semundjet dhe rezultonte qe nje pjese e vogel e tyre perconin gjenet ne gjeneraten tjeter, ndersa femrat gati te gjitha. [kete e provojne sot dhe studimet e fundit ne gjenetike] Pse femres i intereson hipergamia, si ne natyre si ne shoqerite e zhvilluara? Ajo siguron qe gjen specimenin me te mire te ADN-se e mashkullin me status te larte per ta ndihmuar ne rritjen e femijeve. Me pas vazhdojne argumentet per ‘njeriun si qenie sociale’ e me ‘zhvillim te larte’ mendor. Cdo gje fillon nga shtysat natyrore. Te dbmi-2016 kam publikuar piramiden e nevojave nga A. Maslow; ku me frymen, ushqimin, ujin dhe gjumin eshte edhe seksi; nje nga nevojat me bazike qe ka specia-njeri. Duhen 4 shkalle te tjera sipas ‘teorise se motivacionit njerezor’ te Maslow per te shkuar te morali dhe formrat me te larta e mendim-zhvillimit

Ndaj konsiderohet seksi si motivues primar ne luften per mbijetesen.

Per te arritur status, meshkuj hyjne ne gare me njeri-tjetrin. Cdo gje qe shohim perreth e ka origjinen ketu; ata duhet te provojne vleren e tyre, aftesite dhe mundesite per tu zgjedhur qe ta mbajne nje familje.

72

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Cfare ndodh kur bie ky motivacion te meshkujt? Do e sqarojme

me vone. Hipergamia femerore eshte forme e seleksionimit natyror, duke kerkuar mashkullim me vlere sa me te larte, ben qe meshkujt ne menyre te vazhdueshme te permiresojne dhe te shtojne vleren e tyre por hipergamia ka dhe anen tjeter te padukshme ose me mire ate qe duket shume sot. Me mire ta shpjegojme ne forme konkrete: testet e DNA-se per atesise jane ne rritje. Tani eshte shume e lehte te marresh nje specimen DNA [ne gojen e femijes] e se bashku me specimenin tend ta nisesh ne laborator; qe te sjell rezultatet nese eshte femija juaj apo jo. Ne Britanine e Madhe, kompania me e madhe per testet eshte AlfaBiolabs, te cilet kryejne mbi 30.000 te tilla ne vit. Cdo vit kerkesa rritet me 10%, ku per £99 e merr rezultatin diten e neserme. Cfare ka ndodhur te rezultatet? 

20% e baballareve te regjistruar s’jane baballaret biologjike



30% eshte kjo shifer ne disa rajone te Britanise (Veri-Lindje)

Ana ligjore eshte e qarte: sa kohe qe emri juaj eshte ne certifikaten e lindjes ose keni detyrime prinderore s’ka nevoje te merret leje nga femija e nga nena. Media perdor tituj sensacioanale (klik ne titull) Mijera baballare jane ne shok, dhe kerkesa per testet e AND-se eshte ne rritje. Opinioni e media mund te cuditen por shkenca e biologjia evolucionare e di kete. Ka vite qe kur duhet gjak ne raste aksidentesh etj si kerkohet dhurimi babait; nese kerkohet por del nga grupet e gjakut nje kombinim qe perjashton atesine, personeli shendetesor duhet te heshte pasi krijohen drama e situata te veshtira. Disa shtete ne Amerike kane ndaluar testet e ADN-se ne kushte shtepiake,.

Behen vetem me urdher te mjekut ose me vendim te gjykates, Por njerezit i bejne privatisht me kompani te ndryshme online.

73

DR.BESI / DBMI

Ne France mbi 15 vite nuk lejohet te behet testi i atesise dhe nese e ben konsiderohet anti-ligjor; ku ne teori gjobitesh me 15.000 euro e mund te denohesh deri 1 vit ne burg. Pati nje kundershti ligjore ndaj kesaj praktike por qeveria vendosi ta mbajne ligjin kunder-testimit “per te ruajtur paqen ne familje” Shume psikologe Franceze sugjerojne ‘atesia percaktohet nga shoqeria dhe jo biologjia’ Saktesia 100% ne testime (99.99%) e lehtesia per ti bere mendohet se prish familjet e krijon drama te pa-kthyeshme. Te tjere argumentojne, duke hequr dyshimet, forcohet lidhja mes babait e femjes; ndersa kur femija s’eshte i tij, vete femija duhet te njohe babain biologjik. Megjithese qeveria nuk i lejon, cdo vit ne France ka mbi 15.000 testime online. Disa i cojne ne Zvicer ku nje laborator pohon se >60% te testeve u vijne nga Franca, edhe dhe nje laborator ne Spanje pohon se 80% te testeve per AND-ne i ka nga klientet franceze.

Keto shifra jane nga International Biosciences, qe thote se 1.500 teste ne vit te bera ne France jane te ligjshme e te urdheruara nga gjykatat. Nje studim ne Lancet [zhurnal mjekesor britanik] thote se 1:30 femije nuk jane femijet biologjike te babait qe besohet se eshte i tyre. (burimi: ketu) Thame me lart: (a) hipergamia kerkon specimenin me te mire mashkullor, (b) pakica e meshkujve ne histori kane lene pasardhes, dhe shumica e femrave. Duke tentuar drejte 20% te eperm te meshkujve femrat jane ne konkurrence te ashper te zgjedhin dhe te zgjidhen prej tyre. (parimi i Paretos 20:80) Dhe ne rastet kur jane te martuara qe arrijne sigurine, familje, femije, shtepine etj. hipergamia i ben restless (sic) duke i shtyre per kerkime te metejshme gjenetike.

74

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Procesin qe ne gjuhe popullore njerezit e thone: cfare femrat kerkojne; dhe e paraqesin si problem shume kompleks, realisht eshte i thjeshte.

Duke i pasur te gjitha, pse tradheton ajo? Se qellimi paresor eshte ‘materiali me optimal gjenetik’ te tjerat vijne pas. Ajo mund ta marre materialin per nje nate ose ne nje marredhenie jashte martesore afat-gjate. Mund ti thote dikur ose si tregon partnerit per gjithe jeten, preferon te heshte duke e bere mashkullin qe rri me te te besoje se eshte femija i tij. Dje marredhenie te tilla kane ndodhur; ndoshta jo me kete frekuence por gjithmone ka pasur te tilla dhe femra s’tregonte atesine e femijes. Sot qe njerezit e kane te lehte te bejne teste, u duket si zbulim ne natyren femerore. Ka pasur sekrete qe zbulohen rastesisht per nje material/ origjine gjenetike (projekte shkolle ose familjare pa qellim primar per te pare atesine)

dhe kur u dalin kombinime ‘te pamundura’ jane gjyshet qe u tregojne dsa nga aferat e tyre. Dje mendohej se shifra ishte te 5-15% sot po provohet se eshte aq e larte sa 20-30%. Pra 1:3 ose 4 femije eshte jo i babait, emrin e te cilit ka ne certifikaten e lindjes. Ky mashtrim s’eshte ne interes te mashkullit, qe te rrise femijen e nje mashkulli tjeter; flasim ne aspekt biologjik.

Ngaqe problemi eshte me viziv sot, duhet konsideruar si mbare-boteror, jo sic mundohen ta paraqesin disa si problem kulturor e social, p.sh per ne Greqi klik ketu, Turqi klik ketu, SHBA klik ketu, Britani klik ketu, Kina eshte ketu etj. Ne rastin Amerikan babai qe eshte marre ne interviste kur zbulon se njeri nga femijet s’eshte i tij [vajza adoleshente] thote “lajmi ishte si nje bombe berthamore per te gjithe familjen tone” Me pas tregon se vajzen se ndan nga djali dhe e trajton njesoj.

75

DR.BESI / DBMI

Ne te shkuaren atesia qe konsiderohej e pamundur te dihej nga mashkulli ka qene pike kyce; pasi nje burre jepte perkushtimin e tij tek nje femer ai duhet te kishte “siguri qe investimi ne vite, mundi e mbrotja qe ofronte ishte pikerisht per materialin e tij gjenetik.” Ka pasur raste dhe nga femra atesia nuk dihej, nese ajo shkonte me disa persona ne te njejten kohe. Te dije atesine, ka qene shume e rendesishme, ndaj vete martesa e monogamia jane ngritur per te siguruar kete vazhdimesi solide sociale, te ciles hipergamia jo pak here i ka bere lidhje te shkurter.

Ne shoqerine moderne punet kane ndryshuar, sic pame rastin e Frances, ku nuk lejohen testimet e ADN-se, edhe sikur gruaja ta pohoje se femija nuk eshte me partnerin e saj, nese ai jeton me te ose emrin e ka ne certifikaten e lindjes se femijes per 18 vite quhet babai e duhet te mbeshtese femijen nga ana ekonomike. Shteti e ligji ne menyre qe te mbroje familjen, ne nje forme i ka dhene mbrojtje edhe hipergamise femerore, qe ne konkluzion llogjik e kur s’ka asnje pasoje eshte e veshtire te kontrollohet. Dikur, tradhetia per femren ka qene me pasoja te medha; opinioni publik e largonte, varferia ekonomike e me rradhe; ku stigma te ajo e femija i demtonte dhe ne forma ekstreme e ekzistenciale.

Cilat jane format ekstreme te hipergamise? Eshte ajo qe shohim sot, forma e hapur pa fre e limite. Kaloi edhe periudha ‘e bareve te nates’ Mjafton nje app qe quhet Tinder [e shume dating sites] Me nje swipe, kalon foton e personit majtas a djathtas [pelqim/mos-pelqim] dhe nese ka match (perputhje) takohen po ate nate per kongres kazual seksual.

76

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ka dhe nje terminologji te vecante, se njerezit ‘lodhen’ te flasin, te krijojne raport apo te prezantohen. Mjaftojne pak fjali ne profil e 2-4-6 foto. Nese hyn ne Tinder e di se pse je aty, marredhenie kazuale seksuale. Kerkesa tashme eshte: hajde per Netflix and chill. (sic) Netflix eshte platforma me e njohur per te pare filma, seriale etj. Ne 2008-09 fraza ka qene e pafajshme: gjithe fundjaven e kalova me netflix and chill (chill: relaks pushim) pra nje aktivitet individual. Ne 2014-15 mori tjeter ngjyrim. Ne Fjalorin Urban (Urban Dictionary) i eshte dhene nje kuptim i dyfishte “dy njerez qe shkojne te shtepite e njeri-tjetrit per akt seksual” Sipas The Guardian, eshte bere versioni i shekullit 21-te per “do te vish ne shtepi per nje kafe” (burimi:ketu) Eshte pak te thuash, ndryshimi qe teknologjia i ka bere sjelljes - ne kete rast - ku ne fillim kujtuam se do na lidhe me teper me njeri-tjetrin; mes nje lehtesi te tille per akte kazuale seksuale na ka shtyre me larg dhe demtuar pa mase; pasojat si kuptojme mire as nuk mundemi ti llogarisim te plota.

Si erdhem deri ketu? (a) zbulimin e antibiotikeve, luftohen infeksionet seksuale qe dje kane qene plage madhore (b) zbulimin e pilules parandaluese te shtatzanise - dje nje handikap madhor per seksin kazual, (c) te abortit qe fare lehte behet ne shume vende te botes nese femra zgjedh te mos e mbaje femijen; 77

DR.BESI / DBMI

(d) femra eshte gati per marredhenie te lira; se jane hequr kufizimet e rreziqet qe ekzistonin dje; dhe sot te ajo nuk ka me asnje pasoje.

Per here te pare ne historine e njerezimit, ne keto 5 dekadat e fundit po shihet se sekset jane pozicionuar perballe njeri-tjetrit jo si me pare qe kishin nevoje per njeri-tjetrin. Alkoholizmi e cirrozat, semundjet fizike e mendore, ndarjet e divoci jane te gjitha ne rritje; ndersa ne ulje eshte fertiliteti e numri i femijeve.

Te gjitha vendet Europiane jane me balance negative demografike, sic eshte edhe Amerika e Japonia. ================== paranteze ==================== Rreziku real i Shqiperise se neserme TFR - mesatarja Europiane eshte 1.58 femije per femer (2015) Shq ~ 1.54 (2018) [disa thone 1.49] kemi rene nga 1.7 (2015) Krahasuar me Europen jugore duket mire; Greqi, Qipro, Port, Sp etj qe shkojne nga 1.31 ne 1.35 por te kesh replacement feritility rates (sic) Shqiperia te zevendesoje veten duhet TFR 2.1. Jemi ne renie; rritja e moshes per martesa, ulja e nr. martesave, kariera, modernizmi etj. Total fertility rate (TFR) femije lindur mesatarisht gjate jetes se 1 femre ď&#x201A;ˇ

Femije te lindur per 1,000 persona ~11.8 [BB, 2016]

ď&#x201A;ˇ

Shqiptare te vdekur per 1,000 persona 7,4

Nese do ishin 4-5 njerez te ikur ne cdo 1,000, kemi hyre ne minus demografik qe vendi se mban dot, si rezistoi per 30 vite.

Modelet per zevendesim te popullates jane #tronditese, nese shton emigracionin sheh nje vend jo me drejt plakjes problemi Europian - por drejte humbjes.

Emigracioni sot qendron 3.3 per 1.000 banore. Shifer qe do marre me rezerva, une besoj se eshte 4-6. Ne 2017 Gallup poll nxjerr 56% te Shqiptareve qe do donin te emigronin.

[Dr. Besi publikuar ne DBMI-Twitter me 16.Mars.2019]

===================== 78

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Duke pasur nje liri te tille, dhe pa asnje shtrengim ne opinion, feja gjithmone e me shume ne terheqje, izolimi social e largimi nga familja, prishja e familjes si berthama bazike e shoqerise, jetesa ne metropole [ku askush s’te njeh] degradimi ne sjellje i inkurajuar nga media e programet qe imitojne celebrity culture (sic) jeta a nates ne bare e klube me alkohol e muzike te zhurmshme, sjellin shtimin e marredhenieve kazuale dhe ulje e marredhenieve afatgjata. 

Hipergamia kenaqet ne keto rast, pasi femres i shtohet mundesite per te gjetur specimemin me te mire



Perkushtimi mashkullor gradualisht bie, kjo menyre jetese s’perputhet me monogamine [besnikerine ndaj nje partneri/partnereje] ai del me humbje te jape investim te gjate tek nje femer ne nivelin e hipergamise pa kufizime

Meshkujt duke mos pasur garanci jane futur ne lojen kazuale duke nderruar partneret ne treg seksual te lire. Mos bejme gabim ta quajme dicka tjeter, pasi eshte vertete nje treg. Te mos e quajme ‘komoditet - si ne mall’ jep e merr para per mallin por treg natyror kur sa me pak bie vlera e njeres ane [seksi femeror, barrieren e akcesit e ka shume te ulet] me shume do shtohet demi te ana tjeter [seksi mashkullor do humbe po te investoje per kohe te gjate] ndaj tregu duhet balancuar; humbesit pas nje fare kohe e kuptojne qe lidhja s’eshte me ne interesin e tyre. Dua qe lexuesi ta kuptoje hipergamine nga ana e biologjise evolucionare jo si ne ‘bisede tavoline’ ku rendom thone njerezit ‘femrat keshtu jane’ Jo. Edhe meshkujt ashtu jane. Nese i kane mundesite. Ka plot vajza me vlera e tradita familjare ne shume vende te botes, te cilat me mundesite aktuale mundohen per jete normale e te krijojne nje familje. Propabiliteti per marredhenie afatgjata sot eshte kunder tyre.

79

DR.BESI / DBMI

Ne kete treg te prishur [simotrat e tyre kane ulur vleren e feminitetit/ marredhenies] per to e veshtire te fitojne. Si ndodh? Vajza hyn ne marredhenie monogamie me djalin. Fejohen ose bashkejetojne, pasi sot duket normale kjo. Duke operuar ne shoqerine moderne djali nga mosha 18-25 vjecare [ajo i beson ne potencialin e ardhshem qe ka] me kalimin e kohes sheh qe i rritet vlera ne treg [25-35 e me lart] me moshen femres i bie fertiliteti [dritarja e kufizuar ne kohe qe thame me lart] dhe duke pare se jane 00-000 vajza te reja 18-22 vjecare, pa inhibicione, ne jete baresh, pa probleme ne seksin kazual; ai e ka te veshtire te qendroje besnik. Availability of sex (sic) me lehtesi te madhe, perputhet me instinktin mashkullor te poligamise; kur asnje mekanizem (familja, eja, morali, shoqeri, opinioni publik etj) se kanalizon ne monogami pse duhet te jape ai investimin afatgjate? Keshtu prishen bashke. Ajo gjen djale tjeter. Ndodh njesoj. Kjo vajze ne nje periudhe 8-12 vjecare mund te jete krejtesisht besnike ne marredhenie monogamie me ta, gjate 4-8-12 boyfriends nuk ka tradhetuar asnjerin por koha e shancet jane kunder saj. Câ&#x20AC;&#x2122;po ben vajza gabim? Asgje! Ka nje koncept qe quhet pair-bonding (sic) Per femren te ndertoje marredhenie afatgjate, duhet te jete sa me pak e lidhur me meshkuj te tjere. Pair-bond d.m.th. cifezim - lidhja ne cift (pair-cift, bond-lidhje) ne biologji ne disa specie krijohet nje lidhje te forte mes seksit & bashkimit te tyre per lindjen e femijeve dhe kujdesin per ta, me potencial qe te zgjase gjate gjithe jetes. Nisur nga intensiteti i larte, investimi i larte, rreziku i larte & demtimet e larta, pair-bonding per njerezit qe do rrine per kohe te gjate bashke, sâ&#x20AC;&#x2122;eshte gje e pakonsiderueshme. Ne fakt, rezulton esencial. Kapaciteti yne per pair-bonding afat-gjate eshte i kufizuar.

80

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Mund te gjejme parntnere mes miliona personave por s’mund te provojme shume e shume here per pair-bond solid; pas cdo kontakti seksual te femra ulet me shume aftesia per pairbonding neser; fenomen qe reflektohet ne statistika e studime.

Me me shume meshkuj te kete pasur marredhenie ajo, me shume humb aftesine per te qendruar e lidhur, pair-bonding (sic) dhe te shtosh hipergamine femerore, ajo tenton te largohet me lehte. Ne realitet e sheh (te te tjerat) dhe provon vete, sa kollaj e ka te gjeje mashkull tjeter. Kjo lehtesi i del deceptive, se lehtesia te te deshirojne s’eshte e barabarte me marredhenien e qendrueshme, ndaj mashkullin e largon.

Statistikat e provojne, ne Perendim > 80% e divorceve iniciohen nga femrat. Si ka mundesi qe sot, si kurre me pare ne histori kur i kemi te gjitha kushtet materiale, marredheniet e qendrueshme njerezore prishen lehte? Sepse hipergamia eshte nje force qe nuk e kontrollon nje femer dhe as te gjitha femat… por kerkon kontroll shoqeror. Me cdo kend qe ajo gjen per te eksploruar me shume bien barrierat per qendrese ne cift, te ruaje dhe te krijoje familje; e te mbajme nje shoqeri solide.

Studimi Teachman bazohet ne statistikat e vitit 1995 nga National Survey of Family Growth (sic) per lidhjen e marredhenieve seksuale para-martesore dhe bashkejetesen me divorcin e mepasshem. 

Nese femra bashkejeton me nje person qe me vone behet burri i saj, ky fakt nuk ndikon ne divorcin, por 81

DR.BESI / DBMI



Femrat qe kane me shume se nje partner intim para-martesor kane risk te shtuar per prishjen e marteses.

Do marrim nje tabele per ta ilustruar se i rendesishem eshte pair bonding te femra (ajo ka nevoje per monogomine) ndersa poligamia mashkullore se ndikon pair-bonding (ai mund te shkoje ne forme kazuale me disa femra por ne formen e tij te vazhdoje te mbaje investimin vetem te nje femer qe ka ne shtepi)    

femer e virgjer, 1 partner ka 75% shanc te ruaje martesen 1 partner, jo e virgjer ka 69% 52% minimumi me mese 1 partner risku 90% maksimumi me mese nje partner risku

Ne interpretim te drejte, grafikun me poshte mund ta shohim keshtu: 

Nje femer qe ka pasur 6-10 partnere para-martesore ka 1 ne 3 shance per ta ruajtur martesen (28.7%)



Nje femer qe ka pasur 16-20 partnere ka ~1:5 shance per ta ruajtur martesen (17.8%)

Kemi te bejme me nje korrelacion te qarte studimor sipas statistikave, ne ate qe e kemi ditur gjate gjithe historise. Natyrisht qe edhe femrat e dine vete, se seksi kazual, one nigh stands [partnere vetem per nje nate] e marredheniet siperfaqesore demtojne aftesine e femres per marredhenie afatgjata. (i.e pair-bonding) dhe pikerisht keto po kutohen sot kur degjohen e shihen shume vajza, zakonisht te moshes mbi 30vjecare, ne media e rrjete sociale; te cilat shprehen: where are all the good men? [ku jane meshkujt e mire] Do sqarojme me poshte, propaganden e feminizmit qe ju ka thene; ju mund te shpenzoni vitet tuaja me te mira ne party, me alkohol e marredhenie kazuale seksuale e kur jeni gati; martoheni pa problem.

Dhe sa deme ka shkaktuar kjo ne Perendim e ne vendet ku po perhapet cdo dite e me shume.

82

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Jay Teachman, Premarital Sex, Premarital Cohabitation & the Risk of Subsequent Marital Dissolution Among Women, First published: 19.02. 2004

Faktor tjeter qe ndikon balancen gjinore ne martesa eshte aftesia per te fituar. Sipas Forbes. com, femrat qe fitojne me shume se burrat e tyre kane me teper shanc per tu divorcuar.

Byroja e Stastitikave te Punes ne SHBA gjen se 40% e femrave te karieres kane me shume shanc te divorcohen, se ato qe sâ&#x20AC;&#x2122;punojne (dhe ketu baza eshte studimi i J. Teachman) Ndersa New York Post raporton, pika kulmore kur ndodh prishja eshte nese gruaja fiton > 60% te ardhurave familjare; 83

DR.BESI / DBMI

shanci per divorce rritet me 38% pavaresisht sa te varfer a te pasur jane cifti. Si do lexuar fjalia e fundit: pavaresisht sa te varfer a te pasur jane? Ne syte e femres nje mashkull i tille [qe ajo ja kalon ne rroge] quhet me aftesi te humbur per te mbajtur familjen, te kujdeset per te e femijet; kjo eshte ndjesi natyrore dhe pertej fjaleve politkisht korrekte. Ne Suedi ka studim tjeter, ku nder kerkesat kryesore te grave te vitete 70-te ishte per burrat ti ndihmonin ne punet e shtepise. Me arritjet sociale ne Suedi dhe triumfin e feminizmit modern, 20 vite me pas te njejtat femra [e vajzat e tyre] kur jane pyetur a jane te kenaqura, shprehen se ‘nuk ka gje me te ulet per deshiren seksuale se kur shohin mashkullin e tyre ne guzhine duke lare dhe shplare’ Pra c’duan femrat? Mos pyet femren por natyren, ose me mireshiko si vepron, jo vec fjalet. Ajo s’ka zgjidhje tjeter por te kerkoje mashkullin-lider, si specimen optmal gjenetik pavaresisht fjaleve qe mund themi sot.

Divorci. Te shqyrtojme divorcin edhe ne aspekt-historik. S’ka asnje dyshim se dje, sot bile edhe neser do kete meshkuj qe abuzojne me gruan, femijet e familjen; ndaj shoqeria mundohet te mbroje femren. Divorci eshte menyre per ta larguar burrin abuziv nga shtepia ose per te ndare dy persona qe cilet s’duante rrijne me me njeri-tjetrin. Shohim ne SHBA. Ne fillim divorci aprovohej vetem per 5 arsye: tradheti bashkeshortore, abuzim fizik, braktisje te marteses, semundje mendore e tradheti.

Divorci konsiderohej kunder interesit shoqeror prandaj dhe jepej me shume veshtiresi por ne disa shtete njerezit filluan te behen kreative dhe lindi nje industri e tere biznesi, qe bazohej te ‘ligjshmeria ne divorce’ 84

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ne shtete si Dakota, Utah, Nevada e Indiana mund te merrje divorcin sakohe qe provoje rezidence mbi 6 muaj. Ne dekaden e pare te shekullit 20-te ne keto shtete hapen bare, hotele, restorante e fillon nje boom biznesi pasi shume njerez vinin nga i gjithe vendi per tu divorcuar pa nevoje te provonin 1 ne 5 kushtet me lart. Ne 1927 legjislatoret ne Nevada per te perballuar kercenimin nga Franca e Meksika [me lehtesi ne divorce] e uli periudhen nga 6 ne 3 muaj. Ndersa ne 1931 e lejoi edhe ne 6 jave. Praktikisht 2 bashkeshortet paraqiteshin para nje gjykate, mee cfare thonin ata merrnin divorcin pa sjelle prova. Do bej paralel me medical turism, sot shtetasit Perendimore nisen ne Ceki, Hungari Poloni, Turqi etj, per trajtim mjekesor a ne dentistri; priten ne aeroporte, cohen ne hotele, marrin trajtimin e kthehen ne shtepi ne pak dite. Keshtu ndodhte para nje shekulli ne shtetet Amerikane. Njerezit priteshin ne stacionet e trenave, coheshin ne hotele e u krijohej cdo lehtesi; ku biznesi do eksploronte mundesite qe dolen.

Derisa ne 1942 Gjykata e Larte Amerikane (Williams v North Carolina) i detyron te gjitha shtetet ti njohin keto divorce. Vala e 2-te e feminizmit ne 1960-en dhe Shoqata Kombetare e Grave Juriste ja mbushen mendjen Shoqates Amerikane te Juristeve te krijojne nje Ligj te Familjes per no-fault-divorce (divorc pa nevoje fajesie) shteti i pare qe e pranoi kete ishte Kalifornia.

Tashme sâ&#x20AC;&#x2122;kishte nevoje te provohej se njera apo tjetra pale ka faj, thjeshte nuk duam te rrime me se bashku. Problemi ketu qendron dhe te filmat, shkrimet e media ne koherat moderne, me koncepte si dashuria, romanca, partneri shpirteror e me rradhe; shume njerez e blene kete enderrâ&#x20AC;Ś 85

DR.BESI / DBMI

[te hidhur] duke menduar se pas nje cepi eshte dikush tjeter per mua e po ta le njerin/ shume shpejt do gjej tjetrin/ tjetren.

Jeta reale i zhgenjen, ne martesat e dyta shanci per divorce eshte 2:3. Martesa do pare si partneritet, nje investim qe kerkon mund, durim e sakrifica; me te papritura, trauma e problematika, dyshime e keqkuptime, semundje e humbje statusi e pune, dhe gjithshka qe prek nje individ e familje; keto duhen kaluar se bashku. Sot sâ&#x20AC;&#x2122;ndodh me keshtu; nuk me pelqen me - thote njeri, sâ&#x20AC;&#x2122;jam me ne dashuri me te - thote tjetra. Situata te tilla kane sjelle nje gjendje te deshperuar. Jo me kot martesa te cilat jane te arranxhuara [me shkuesi, si ne komunitetin Indian] provojne se kane jetegjatesi e sukses me te larte se ato me dashuri. Si mund te ruhet dashuria e romanca gjithe kohen, ne nje jete me tallaze, trauma, femije e plot halle? Aferia edhe seksi jane ne fillim edhe per vitet e para qe te krijohet pairbonding, me vone sâ&#x20AC;&#x2122;pritet i njejti nivel deshire por krijohen te perbashketa dhe luftohet per objektivat e nje familje. Keto nuk i mendon kush ne kete menyre, pasi secili do te ike. Te ikin ku?

*** Kur shkruaj te DBMI ne dinamikat gjinore se bej thjeshte per marredheniet ne cift e familje por si vezhgim antropologjik ne kohen moderne; efektet qe kane keto dinamika ne kombe, kultura e civilizime. Nese do flisnim per nje nga shtysat madhore te evolucionit - hipergamine femerore; duhet kuptuar potenciali destruktiv qe ka ne firmware (te ndertuar brenda nga natyra) dhe pasojat qe vijne kur lihet individ krejt i lire dhe pa asnje kontroll moral e social.

86

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ne ditet e sotme, nga cdo ane femrat po bombardohen me imazhe e mesazhe, qe i keshillojne: eshte trupi juaj - beni câ&#x20AC;&#x2122;te doni me te jetoni te lira e te pavarura gezojuni e gjeni veteveten ne holiday me marredhenie kazuale; natyra femerore qe tenton drejt konformizmit social [natyra siguron qe femra publikisht te jete konformiste, ne xhungel ostracizmi eshte baraz me vdekjen, ndaj psikologjia e reklamave i flet femres se ajo ndjek trendet e ben 80% te shpenzimeve te buxhetit familjar] sâ&#x20AC;&#x2122;mund tu rezitoje pa fund temptimeve e shembujve te tilla, kur cdo gje perreth saj, tashme e ka normalizuar kete sjellje.

Cfare u meson nje femer e biznesit - Sheryl Sandberg, me profil te larte si Shefja Operative e Facebook [chief operating officer (COO)] ne platformat kryesore te rrjeteve sociale, me pasuri personale $1.6 miliarde, hapesire mediatike e figure e njohur liberale, e divorcuar. Kuoten e gjeni ne internet, e sjell me print screen nga sajt serioze (goodreads) Znj Sandberg thote: â&#x20AC;&#x153;kur te shikoni per partner te jetes, keshilla ime per femrat eshte te shkoni me te gjithe; djemte e keqij, djemte garipa, djemte qe nuk kane qef martesen, djemte e cmendur. Por mos u martoni me ta.

Gjeja qe i ben djemte e keqinj seksi nuk i ben ata burra te mire per familje. Kur te vije koha te martoheni (te qetesoheni thote ajo, ose kur te jeni ju gati) gjeni dike qe do nje partner te barabarte.

87

DR.BESI / DBMI

Dikend qe mendon se femrat duhet te jene te zgjuara, te opinionuara dhe ambicjoze. Dike qe vlereson barazine dhe pret, ose me mire, do te beje pjesen e tij (te puneve) ne shtepi. Keta burra ekzistojne dhe, me besoni mua, kur te kaloje koha, asgje nuk eshte me seksi”

Zonja miliardere dhe avokate e feminizmit ju thote femrave:    

degradohuni sa te doni, kur te doni, ku te doni, dhe me kedo, e me sa me shume meshkuj qe ju te doni;

“shkoni me te gjithe” kerkoni marredhenie kazuale pa asnje

pergjegjesi se pasi ta mbaroni aventurat, dhe vetem kur te ‘jeni ju gati’ ju pret martesa. S’ka ironi aty se ajo eshte e divorcuar; as se eshte shume e pasur, e s’do nglet ne rruge - flakur nga korporatat kur su duhet me puna e tyre, si shume femra te tjera qe u mesohet te bejne karrieren ne fillim se familja ka kohe. Si del realiteti? Jane shume histori se fundmi, me femra te karrieres qe 10-15 vite me pare kane ‘ngrire vezet’ per ti fertilizuar kur jane gati, qe sot jane bere pishman. Znj Sandberg nuk u thote se biomekaniken se mund dot asnjeri nga ne [koha, mosha] e nje femer s’ka mundesi te pafundme te krijoje familje.

As mundesi nuk ka ta mbaje dot ate (pair-bonding) nga cfare pame me lart. Tu thuash beni seks kazual femrave dhe me haptazi se kaq hipergamia s’mund te deklarohet me, gjinia tjeter po te degjon paster e qarte; sic theksova siper: meshkujt nuk e japin perkushtimin ne terren ku dalin me humbje. Nese disa

djem te mire - mezi presin te martojne nje femer qe 10-15 vitet me te mira te i kalon ne seks pa lidhje e sens me djemte e keqinj do e provojne nje aventure te tille, do digjen keq, 88

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

…sa mjafton sot te lexosh disa subreddit [ne reddit.com] per te pare shkaterrimin qe po ndodh ne ta gjate e pas divorceve; dhe pendesat per tentativa te tilla. Ne ane tjeter ka lindur nje levizje kunder-kulture, vete femrat po tentojne te kthehen te vlerat tradicionale. E mira eshte, se kur nje femer i flet nje tjetre ne gjeneraten e vitet me pas; jeta e gabimet e saj sherbejne si shembull ideal; e keqja eshte se arrijme te quajme normen – kunderkulture dhe civilizimi yne po ecen me hapa te shpejte drejte situatave qe ndoshta s’do mund te riparohen. Ka disa te tilla sot, pasi u ka kaluar mosha e rene fertiliteti dhe e provuan vete endrren qe ju shiti feminizmi modern; po paralajmerojne femrat e tjera.

Vajza, doktoreshe 27 vj., ka si pinned tweet [postim kryesor ne maje te faqes] keto rreshta: Georgia Free @_georgiafree Feb 26 Feminists shot themselves in the foot when they made it their business to devalue the role of the mother in order to convince women to leave the home. #feminism #TruthHurts (si e sheh ne profilin e saj, marre me c & p) 89

DR.BESI / DBMI

Feministet qelluan veten ne kembe kur e bene qellim te tyrin per te zhvleresuar rolin e nenes, per tu mbushur mendjen femrave te iknin nga shtepia #feminizmi# #evertetadhemb Georgia ne Youtube ka nje video (4:42) me >136.000 shikime, me 3 hashtags #karrjerizmi, #georgiafree, #deshtimi_i_feminizmit, me titull: ata (feministet) me genjyen kur isha vajze adoleshente. Tani po perballem me realitetin. Klik ne titull per videon they lied to me when I was a teenage girl. now I face reality #Careerism #GeorgiaFree #FeminismFails Nga ky mesazh qe dua ta shohin studentet e vajzat Shqiptare - perktheva minuten e pare te videos:

Komentet nen video jane pak te nxehta, ca thone; feminizmi kurre sâ&#x20AC;&#x2122;donte barazine por perfitimet. Eshte e kuptueshme; femrat duhen vlerezuar se ato jane lidhja qe mban pelhuren sociale e opinionin publik ne cdo komunitet.

90

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Nuk ka pengese te behet karriere nga nje femer qe e kerkon ate. Ne ane tjeter cdo femer duhet te ndihet e lire dhe krenare nese vendos te jete shtepiake, te rrise familjen e saj dhe plotesoje zgjidhjen qe ajo ben si nene me femije.

91

DR.BESI / DBMI

Rachel, qe vjen nga shkencat (biologjia) e karriera, edhe ajo nje vajze qe e ka kuptuar demin, shkruan me 13 Shkurt, 2019: â&#x20AC;&#x153;perfytyrimi feminist qe une kisha, ishte se nese nuk do i jepja prioritet karieres time shkencore, do dorezohesha para nje sistemi qe me shihte si makine prodhuese-bebesh. Une doja te provoja se jam me shume se kaq. Jane aq shume gjera gabim me ate perceptim, ndaj kjo eshte arsye pse une ndjej se feminizmi ka qene kancer ne mendjne time.â&#x20AC;?

92

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Keto i kam shkruar ne DBMI_Twitter ne lidhje me rrezikun qe sjell modernizmi e nje sjellje e tille ne demografine e kombeve.

Shifrat me lart ne Total Fertility Rate (sic) [TFR] i kam verifikuar ne disa burime, ndersa konkluzioni ne lidhje me Shqiperine] eshte i imi. Duke luftuar me cdo kusht te shkuaren e perqafuar stilin modern qe sjell deshperime e vetmi, kemi filluar te pranojme se tradita sâ&#x20AC;&#x2122;ka vlera e cdo individ duhet te shoh interesat momentare; me kalimin e kohes po zbulojme ose me mire ri-zbulojme ate qe na thote tradita e vlerat; ne afat te gjate njeriu eshte i lidhur, me femijet, te ardhmen, familjen e komunitetin, cdo gjenerate keshtu gjen kuptimin e jetes duke u munduar te percoje pjeset me te mira e saj. Shqiperia ka detyrime te mbaje nje sy nga aspekti demografik duke inkurajuar femrat e familjeve te reja dhe nenat me shume femije, mes stimujve morale dhe financiare.

93

DR.BESI / DBMI

Po nga Twitter, nje vajze e quajtur Zoe me 07 Shkurt 2019 , nga nje akonto popullore me mbi 17.000 ndjekes; poston nje pyetje-ankete,: Zonja sa vjece keni qene ju, kur shkuat me dragdilerin e pare

Pas mese 400 pergjigjesh; tashme vete e cuditur shkruan Tweet nr.2: te gjitha ju paskeni qene 14-16 vjecare? Te pergjigjet ka cdo moshe te adoleshences kur ladies [‘zonja’] kane shkuar me drogmenet – te njohur ne zone si shperndares e me rekord kriminal; per qef, per kuriozitet, per perfitime, dhurata etj. Pergjigjet e tyre variojne [ne moshe e arsye] por ngjajne ne sjellje. S’eshte problemi primar mosha e numrat; shqetesimi per prinderit e shoqerine duhet te jete se kjo sjellje konsiderohet norme, te pakten mes shume femrave. Ndalu te pyetja nr.1 nga Zoe: ‘kur keni shkuar me gangsterin tuaj te pare’ Jo, a keni shkuar? Nuk eshte, a keni njohur? Sa nga ju e kane bere kete? Jo. Zoe flet sipas ‘normave moderne’ i.e prezumohet qe shumica ose gati te gjitha kane shkuar me nje gangster, kurioziteti i vetem per Zoe eshte ne cilen moshe ka ndodhur kjo gje!

94

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Tani duhen bere 2 nenvizime serioze: 1.) S’duhet ngaterruar feminizmi me emancipimin e femres, i dyti flet per te drejta & liri qytetare dhe mbron femren, i pari i ben lidhje te shkurte hipergamise duke e demtuar ate e shoqerine.

2.) Kur shkruaja maksimat e DBMI ne dinamikat gjinore, me ndiqnin te rinjte ndaj kam ndihmuar disa djem e vajza ne problematika nga stalking ne anet psikologjike. Nje djale me kerkoi disa here keshilla. Ai qe ndare me te dashuren e pare pas 7 vitesh.

Njohur qe ne gjimnaz. Ne 2016 ishte 25-26 vj. Nje dite ajo largohet.

Pas deshperimit qe percillte ne e-mail, shihje pyetjet si iku keshtu e pse eshte aq e ftohte sikur une s’ekzitoj per te? Ka shume rendesi tu rrime prane te rinjve, tu shpjegojme dinamikat gjinore nga ana bazat biologjike; jo si thone romancat, media e kerkojne deshirat. Pas nje indoktrinimi te gjate social qe s’perputhet me realitetin nuk eshte cudi qe jane konfuze; i kemi lene hapur ndaj traumave psikologjike qe cojne drejt veprimeve te pamenduara; ne disa raste manifestohen me ngacmime, diskretitime, stalking etj, e deri dhune ekstreme; per vrasjen e studentes para Uni. te Mjekesise, Janar 2018, klik ketu

pasi i coj dicka ne marredheniet gjinore, i shkruaj: lexoje, s’vihet faj te macja e peshku! Ktheu pergjigje: se kuptova macen + peshkun, kur lexova attachment e kapa. Macja e ha Peshkun      Ne shenimet e mia s’kishte vend per ilaritet por ai me kishte kuptuar gabim: nuk vihet faj te macja kur vepron ne forme reflektive [eshte mace] as fajesojme peshkun pse noton [peshk eshte] “Hipergamia femerore eshte e tille, e ftohte dhe e pameshirshme, pranoji gjerat sic jane; shiko perpara duke jetuar jeten tende dhe gjej nje vajze tjeter.”

95

DR.BESI / DBMI

Gjate xhirimit te filmit Sabrina (1954) Audrey Hepburn vajza Europiane e sofistikuar e me klas dhe William Holden superstar ne Hollivud & all American boy (sic) bien ne dashuri. Ai ishte i martuar e me 3 femije por kjo gjithsesi e donte; duke shpresuar se do linte te shoqen e do martoheshin se bashku. Pas disa kohesh William i thote qe ka bere vazektomi e sâ&#x20AC;&#x2122;ja plotesonte dot deshiren per femije.

Audrey qe donte 4 femije dhe e ndjere e tradhetuar qe si kish treguar me pare, e le menjehere pas ketij rrefimi. Aty ndahen. 10 vite me vone duke tentuar ta kapin serish auren e tyre te sukseshme ne skenen e kinemase, studio i bashkon per nje film dyte ne Paris.

Nje nate, per te kujtuar koherat e shkuara romantiku Bill ngjitet nga nje peme ne dritaren e saj. Audrey e sheh: - oh come on Bill, don't be so childish (sic) dhe ja mbyll kanatat ne ftyre.

[Bill, mos be si kalama tani] *** Bill dje, e studenti Shqiptar sot, bejne nje pyetje: pse kur ajo ftohet sillet sikur sâ&#x20AC;&#x2122;kam ekzistuar? Per pergjigjen lexo hipergamia te dbmi 96

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Keto dite pashe ne Twitter keto foto nga nje stacion i metrose ne Ekateriburg te Rusise, me 8 Mars si Dita Nderkombetare e Gruas. Kontrasti mes ushtarakeve serioze qe shohin drejt kameras e balerinave delikate ne krah te tyre; s’ka si te jete me tregues; paraqet rolin natyror te dy gjinive si jane menduar te gjinden prane njeri-tjetrin nga zoti, natyra dhe bashkesia njerezore. Titulli i projektit: “forca e nje burri eshte ne feminitetin dhe dashurine e nje gruaje’ (burimi:ketu)

97

DR.BESI / DBMI

Ligji Brifo [shqiperimi] “femra, jo mashkulli, percakton te gjitha kushtet ne familjen kafsherore. Kur femra nuk ka asnje perfitim nga shoqerimi me mashkullin, shoqerim i tille nuk ekziston.”

Kirurgu francez Robert Briffault (1876-1948) famen nuk e mori ne mjekesi por si antropolog, ne librin: Nenat, Teoria Matriarkale e Origjines Shoqerore jep 3 shpjegime plotesuese per ligjin me lart: 





qofte ne rastet kur nje femer ka pasur perfitime ne te shkuaren nga marredhenia me nje mashkull, nuk ka garanci se ajo do ta vazhdoje kete marredhenie nese nje femer i premton nje mashkulli te vazhdoje marredhenien me te ne te ardhmen, ne shkembim te nje perfitimi te marre nga ai sot, premtimi i saj behet ‘null & void’ ne momentin qe merret ky perfitim.

Premtimi i mashkullit per nje perfitim te ardhshem ka aftesi te kufizuar per te siguruar vazhdimin e nje marredhenie me nje femer, dhe ky premtim bart aq peshe te ajo deri ne kufirin qe pritja e femres per perfitimin eshte e shkurter dhe ne kufinjte ne te cilet ajo i beson atij qe ta mbaje premtimin.

(reference: Robert Briffault, The Mothers: the Matriarchal Theory of Social Origins)

98

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Serish vijme hipergamia, do sjell ca shifra te fundit qe te mos akuzojme nje gjini apo tjetren por duke pare realitetin. Sipas Qendres Kombetare per Statistikat Shendetesore ne SHBA: 

1975-1988 ne familjet me femije, grate inicionin divorcin ne 2/3-at e rasteve



Ne 1975 ishin femrat (71.4%) qe kerkonin divorcin



Ne 1988 ishin femrat (65%) qe kerkonin divorcin



Ne nje ankete ne vitin 1995, ~80 e divorceve ne SHBA fillohen nga femat (78/22%)

Divorcet mund te jene lehtesuar si procedure por jane plage madhore qe ndikojne individin e shoqerine. Te femrat e postdivorcuara, studimet tregojne se bie standarti i jeteses deri ne 3040% Ne konsiderate jane femijet me cilin prind do ikin, te drejtat per vizita, pagesat per femijet; ndarja e pasurise dhe me rradhe. Per sa kohe qe specia njerezore do vazhdoje ri-prodhimin normal biologjik, hipergamia femerore do jete pjese e shoqerise te cilen nuk mund ta injorojme. Cdo shoqeri qe e lejon te dale jashte kontrollit, ne esence ka firmosur shkaterrimin e saj. Ne faqen tjeter sjell dy karta nga earkivat e dbmi-2016, studimin monumental nga antropologu i Oksfordit, J.D.Unwin: “ne te gjithe historine njerezore nuk ka nje rast te vetem te nje grupi qe behet i civilizuar sa kohe qe s’ka qene absolutisht monogamist, si dhe, nuk ka asnje rast te nje grupi qe ruan kulturen e tij nese adopton zakone ne pak rigoroze.” Unwin i referohet ‘kontrollit social te hipergamise’ qe kur del jashte binareve, te meshkuj humb motivacioni e bie energjia. (e me te, bie vete civilizimi!)

99

DR.BESI / DBMI

100

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

"Eh kurre te mos jesh martuar dhe te vdisje pa femije" Konteksti: vajza e Augustit konsiderohej tip i levizshem; nga politikane, tregtare, biznesmene a oficere; s'para zgjidhte as mendohej se kujt i hynte ne shtrat. Sa here permendej vajza e tij, Augustus psheretinte e thonte kete kuote nga Iliada e Homerit. Sic e kemi ne: eh, c'ta ben femija. Pas disa martesash e skandalesh, Julia pati kaluar cdo parameter derisa arriti prane arrestimit per imoralitet por nderhyri i ati qe e shpetoi.

Ne cdo veper te literatures se kohes permendet nder shembujt me ekstrem. Plini i vjeter shkruan per te: exemplum licentiae te cilen mund te perkthesh si te duash [shembull, perjashtim etj] por ne Shqip do dilte: "s'ka tjeter si Julia/Xhulia' eshte nje ilustrim jo i vogel. Nuk flitet per Patria Potestas (te drejten primare ne familje) te pater-familias me cdo te drejte derisa vdes ai, pra babai vendos ne te gjitha; 101

DR.BESI / DBMI

si mund te merrnim shembuj nje njeri te zakonshem a cdo aristokrat. Augusti eshte perandori i pare i Romes Imperiale, te cilit efekti i zgjati ~200 vite pa konflikte masive. Ne fillim si pjese e triumviratit te 2-te ai shkaterroi vrasesit e Jul Cezarit dhe pasi restauron fuqite e Senatit, behet diktator ushtarak. Ne teori i refuzoi titujt monarkik duke preferuar te quhet Qytetari i Pare i Shtetit (Princeps Civitatis) Taksimi i sakte, rruget, korrieret e posta, policia e zjarrfikset; traktatet e paqes dhe diplomacia moderne; te gjitha fillojne me kete burre te rralle shteti; e kur fliste per Julian, thonte eh... ***

A little learning is a dang'rous thing. te dish pak eshte me rrezik (i percipti) Alexander Pope (1688-1744) Nje Ese ne Kriticizmin

NB. ka nje tendence antagonizmi ne marredheniet gjinore kur disa individe te merzitur a te lodhur me feminizmin, kalojne ne ekstremin tjeter; fokusin e kane vetem te ankesat, e ne raste dhe ekstremet derogatore. Ne fakt ka dhe levizje te tilla si MGTOW (men going their own way) te cilet per arsye te ndryshme, zhgenjyer me femrat e meparshme avokatojne â&#x20AC;&#x201C; jo me seks kazual por mos te kene takime, te mbyllin jeten beqare e te mos merren fare me femrat. Problemi me kete menyre te menduari, le te behen miliona meshkuj qe sillen keshtu por sâ&#x20AC;&#x2122;mund ta quajme strategji, eshte vete-demtues dhe pa i futur femrat fare ne kete ekuacion. Psikologjia na meson se, fokusi i tejshtuar ne te shkuaren per cdo lloj deshtimi, humbje apo abuzimi; 102

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

(a) demton vete personin qe e mban koken pas, dhe (b) nuk mundesh qe gjithe jeten e te ardhmen tende ta kushtezosh nga nje a disa eksperienca te keqia. Njesoj si te meshkuj, mes femrave ka individe qe variojne ne aftesi, mundesi e qellime; nese vendos te rrish beqar eshte zgjedhja jote por s’duhet te dale sikur te kushtezuan femra te shkuara; e ngaqe u dogje disa here tani si beson me askujt. Kam shkruar te DBMI, femra kerkon nje lider e mashkull te forte, behu versioni me i mire i vetes qe mund te behesh; ne aftesi, karakter e durim; ajo te pershtatet me feminitetin e saj. Me i dobet nje mashkull. Me maskuline detyrohet te behet femra. Pa-vetedije ajo pyet: ‘cfare mundesishe ka ky burre, te me mbroje femijet e mi e mua, nese neser jemi ne rrezik’ Kur ’ky burre’ thyhen e stresohet nga gjerat me mundane te jetes, ajo s’ka me zgjidhje por ta humbe besimin ne te. Po ashtu, keshilloj lexuesit e mi sipas postulateve te Albert Ellis [shih librin Psikologjia 1] dhe nese te demtojne apo te tradhetojne, mos kalon ne ekstrem me lenie faji tek te tjeret as ti urresh ata/ato; harro sa me pare dhe vazhdo jeten tende; ‘eshte mire qe bota te me trajtoje mire mua por nuk kam nevoje per kete’ thote Ellis, i quajturi princi i arsyes sipas psikologeve te shekullit 20-te. Kur dalim te skajet krijohen konflikte, dy pika opozitare shihen si kundershtare, kush ka te drejte, kush do fitoje, kush imponon, kush i ka provat dhe me rradhe. Pa futur fare keto, te dy gjinite kane mjaft pika te vecanta, ndaj s’ka nevoje te shtohen konflikte artificiale kur me mire del ne interes te te dy paleve, te ndahen detyrat kryesore me nje vizion te sakte e te thjeshte; sipas DBMI; gjinite nuk jane ne lufte me njera-tjeren dhe as ne konkurrence mes tyre; femra e mashkulli jane komplemetare ne betejen e perditshme per mbijetesen! Te dy se bashku jane aleate.

103

DR.BESI / DBMI

MANIPULIMI Duke analizuar marredheniet gjinore si pjese e biologjise evolucionare e psikologjise evolucionare; shpesh jam kurioz te shoh c’shkruajne njerez te ndryshem nga jeta e tyre. Ne Reddit.com kish nje postim nga Amerika tema [topic: surviving infidelity] Pabesia/mungesa e besnikerise ne cift, (11 Mars 2019) “Po behet nje vit nga D-Day*. Ai eshte bere shume korrekt gjate ketij viti. Ka kerkuar falje dhe premtuar te ndryshoje. Pasi jemi me 15 vite martese e dy femije (7, 9 vj) vendosa ti jap nje shanc familjes. Kam nje vit qe s’marr fryme tradhetia. Tani ai sillet aq mire. Ndihem me lirshem. Arrita ne piken qe po mendoj ‘mos ka ndodhur vetem ne trurin tim’ dhe e kam akuzuar kot. Ai e le telefonin hapur ne tavoline. Sa here e shoh nuk komunikon me me femra te tjera online. Diten qe u kthye besimi isha e lumtur.

Nje dite me pas zbulova se ai kishte fshehur nje telefon te dyte” [*D-DAY analogjia me nje ngjarja masive, si zbarkimi i Aleateve ne Normandi te Fances ne 6 Qershor 1944. Ne kete rast 1 vit nga ndodhia kryesore]

Me kaq mbyllet postimi i saj. Nje nga komentuesit - mashkull, pyet forumin: besoj se gruaja ime me tradheton megjithese telefonin e le hapur dhe nuk e ruan. Me sy nuk shoh gje, me ndjesi besoj se po me manipulon. S’di si te gjej nese ka telefonon tjeter.

- Search for nearby bluetooth devices ose kontrollo nga wireless, e mesojne disa qe jane me adept me komunikimin teknologjik. Ishte kthyer pas ca oresh. Edhe ai kishte gjetur nje telefon te 2-te ne shtepi, qe perdorej per te mbuluar tradhetine…

104

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Zakonisht manipulimi ka 2 elemente 

Mashtrimin e dikujt



Mashtrim pa skrupuj dhe te rafinuar

Manipulimi ndodh kudo dhe me kedo por kur eshte afer e ne familje e ndjen me shume. Jo me kot themi: “njerezit prane nesh kane fuqine te na demtojne me shume” C’eshte manipulimi. E dime te gjithe qoftee pa dhene perkufizime. Mashtrim, dinakeri, genjeshter, tradheti, pabesi e me rradhe; eshte e sigurte nese je ne anen e kundert te manipulimit, perfitimi s’eshte per ty, demtimi zakonisht po. Manipulimi hyn te ‘veglat me te rrezikshme’ te psikologjise njerezore, dicka qe ne e mesojne ne moshe te re, mes shembujsh ne shkolle, familje e shoqeri. Ne forme tipike eshte shfrytezim e perfitim nga nje pale tjeter.

Metodat e perdorura jane deceptive e te padrejta. Manipulimi eshte edhe indirekt, kur manipulon dinamiken e nje grupi per te perbaltur reputacionin e nje personi, biznesi a institucioni; duke hapur fjale boshe, sjelle prova fallco, bere akuza te pabaza a shtyre te tjeret qe te bejne ‘punen e piset’ 105

DR.BESI / DBMI

Manipulatoret dine te lexojne karakterin e tipet e individeve; ata mundohen te afrohen prane tyre nese prane nuk jane qe me pare. Ne fillim mesojne pikat e dobeta qe demtojne me shume, per ti perdorur me efektivitet. Ata s’bezdisen ne demet qe shkaktohen nese njerezit demtohen nga ana monetare, karriera, siguria mendore e me rradhe. Kur te fusin ne kurthet e tyre manipuluesit nuk te leshojne kollaj, per sa kohe: 

Qe u duhesh per tu shfrytezuar prej tyre



Qe nuk arrin ta kuptosh se po te manipulojne



Qe e kupton por per dobesi, frike, meshire per ta, besimi se do ndryshojne etj - nuk arrin te largohesh apo ti largosh.

Shume here manipuluesit jane sharmante, me shkalle adaptimi mbi normalen. Personaliteti kameleonik ben te pershtaten me cdo rrethane duke fallsifikuar shkalle te larte empatie, sa te besoni se jane ne anen tuaj. Jane mjeshtra per shantazhin e friken. Luajne lojra pasivo-agresive. Perdorin abuzime emocionale, kercenime per t’ju demtuar fizikish a per tu vetedemtuar; kalojne ne vete-viktimizim per te eskploruar cdo ndjeje meshire e gjynahu tek viktima. Manipuluesit mund te jene te urte por edhe skandaloze; ata krijojne skena publike, ne shkolle, pune e rruge per t’ju turperuar qe te ndiqni deshirat e tyre. Ata mund te jene te heshtur nje moment e te zhurmshem ne tjetren, ekstroverte perfekte a introverte idhnake; hasen ne cdo forme e menyre. Disa vecori te manipulatoreve: genjeshtra dhe ekzagjerimi, si ne ane pozitive si ne ate negative por ndryshe prej shume nga ne qe kur kapemi ne nje genjeshter provojme ndjenje turpi e faji, ata nuk duan t’ja dine. Ndertojne realitetin e tyre dhe vazhdojne justifikimet. Duket me e lehte ne teori ta analizosh se ta kuptosh ne anen praktike.

106

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Nese je mesuar ti njohesh eshte e lehte te zbulosh kur nje person i zene ne genjeshter vazhdon justifikimin e kote nga egoja ose sepse ashtu i intereson qe te vazhdoje manipulimet.

Empatia dhe vemendja, sa kohe qe s’kane arritur te te fusin ne rrjete te bejne qendren e botes se tyre, gjeneroze me kohe e dhurata, fjale te mira e emocione pozitive. Kur arrijne te fusin ne varesi, atehere luajne ngrohte e ftohte, tu japesh cfare duan dhe ata ‘te kthehen ne te mire sic kane qene’ Ne keto pika fillon nje qark vicioz i abuzimit qe shihet ne marredhenie te ngushta familjare [prinder/ femije] ato gjinore/ ne cifte ose persona te cilet jane te detyruar te ndajne nje ambjent per kohe te gjate [komshinj, kolege pune etj] Racionalizime, justifikime e mos-pranim faji. Ne Anglisht ka nje term qe quhet gaslighting, kur ta shpjegoj dhe nese mendon se nuk ndodh me ty - do jesh i gabuar pasi cdokush mund te behet viktime e kesaj teknike vicioze psikologjike.

Projektim i ndjesise se fajit dhe diversionet. Ata mundohen t’ju bejne te ndiheni si njerez qe mendoni vetem per veten qe ju te keni faj sepse jeni ashtu, pastaj vjen ‘ndihma e tyre’ si te mesoheni te ndani gjerat me te tjeret. Ata mundohen t’ju izolojne e t’ju bejne te besoni se te tjeret s’kane interesin tuaj ne zemer, duan t’ju shfrytezojne e eshte mire tu largoheni; pasi arrijne t’ju largojne nga njerezit tuaj [familja, e miqte] fusin ne pune pjesen tjeter te planit, qe do e shpjegojme tani : Gaslighting, perdoret ne marredhenie te pabarabarte [abuzuesi ka/ merr pushtetin ose fuqine me te larte] si te themi psikopate, narcisiste, diktatoret e lider kultesh; shume nga keta njerez jane sharmante dhe besohen nga te tjeret qe si njohin mire.

107

DR.BESI / DBMI

Termi vjen nga nje film i vitit 1944 me Charles Boyer dhe Ingrid Bergman. Ky film noir (bardhe e zi) i nje periudhe tjeter eshte ushtrim spektakular ne psikologjine njerezore e manipulimin inter-personal; skenari, loja e aktoreve, drejtimi nga regjizori George Cukor sjell qe spektatori te ndjeke nje horror psikologjik ku mashkulli permes manipulimit te sjell nje situate qe nga fillimi ndihet se mund te perfundoje keq.

Gregory arrin tâ&#x20AC;&#x2122;ja mbushe mendjen Paules qe te martohet me te, megjithe rezervimet e kesaj te fundit. Se bashku gjejne nje banese ne Londer dhe ai gradualisht fillon ta akuzoje se eshte tip harraqe. Kete e ben ne forme shume te zgjuar, kazuale e me butesi; bile me dashuri. Deri kur i demton me dashje sensin e saj te vete-besimit per te fituar kontrollin mbi te. Pasi e izolon nga bota, i shton paranojen per gjendjen shendetesore.

108

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Duke ja mbushur mendjen Paules te rrije gati gjithe kohen ne krevat se eshte shume e semure. Per fat te mire, Brian nje komshi i drejte, arrin te ekspozoje manipulimet e Gregory.

Paula largohet nga burgu psikologjik ku e kishin futur me qellim ti merrnin disa bizhuteri te trasheguara nga familja.

Filmi beri shume pershtypje per kohen se zbuloi per te gjithe câ&#x20AC;&#x2122;mund te ndodhe pas dyerve te mbyllura; kur nje individ, mashkull apo femer, eshte i/e vetmuar me manipulatorin qe te ben te flasesh me vete, te shohesh hije e te dyshon ne fakultetet e tua mendore. Pas nje viti filmi mori cmin Oscar,

Mund te shohesh klip nga filmi Gaslight, prej 2:22 Ti mendon ti se jam e cmendur? Klik Gaslight (1944) - You Think I'm Insane Scene Si metode e manipulimit psikolo-emocional gaslighting sjell qe individi te humbe perspektiven ne gjykimin e realitet, shpesh abuzuesit e perdorin per te fshehur tradhetine bashkeshortore, si kompensim per te projektuar fajin e tyre tek viktima.

109

DR.BESI / DBMI

Ketu duhet shtuar nje teknike qe perdoret ne politike, biznes, e shume fusha; s’eshte njesoj si ‘e shtyra’ [nudge] dhe quhet misdirection (sic) Kur i nderron drejtimin e mendimit dikujt, i terheq vemendjen nga problemi real [p.sh. politika kur ndez flaket e patriotizmit] faktet jane para te gjitheve por i interpreton ndryshe.

Misdirection ne shqip keqdrejtimi eshte ne parimet elementare e mashtrimit. Ne formen ku te gjithe e ndjejme se eshte aty por se shohim, si p.sh. haset ne shfaqjet nga magjistaret. Per kete kane shkruar H. Houdin 1877, Fitzkee, 1945, dhe A. Ascanio, 1958, qe ne librin e tij ‘Koncepti i Atmosferes Magjike’ shpjegon Parimin e Mbulimit dhe si te fshihet efekti i magjise.

Nese njerezit e kuptojne ate, humbet esenca e te gjithe shfaqjes. Nje magjistar i mire duhet te kete gjuhen trupore, levizjet fluide, fjalet e pergatitura dhe te dije si te terheqe vemendjen e publikut larg nga ajo pjese ku po behet dicka ‘e padukshme’ Njesoj kete e aplikojne ne teater dhe filma, komedianet dhe shkrimtaret. Do te marrin nje shembull te rralle dhe brilant, ne misdirection (sic) 110

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Per kohen kur ka jetuar, Ambroise Bierce mbahej si shkrimtar me i mire e popullor se Mark Twain. Sot eshte harruar sepse shumica e subjekteve per te cilat ka shkruar konsiderohen dated (sic) ai trajtonte me shume Luften Civile ne Amerike ku ka qene pjesmarres. Bierce ka pasur nje rubrike te perjavshme ne gazete ku ate dite njerezit mezi prisnin te lexonin ‘fjalorin e tij’ me interpretime ironike te fjaleve; me pas permblidhet ne librin: Fjalori i Djallit (The Devil’s Dictionary) qe mbahet si nje nder “100 Veprat me Mjeshtrore te Letersise Amerikane

Ambrose Bierce (1842 – rreth 1914) viti i sakte e rrethanat si ka vdekur nuk dihen. Kam lexuar shume nga shkrimet e tij dhe per mua ngelet nder njerezit me gjeniale te penes me dhunti te vecanta observimi e deduksione solide analitike. Keshtu qe, disa here e kam prezantuar dhe per lexuesit e mi te DBMI. Marr nje karte te vogel me print-screen sic eshte publikuar me 11 Maj 2015, per nje shije te vecante nga disa fjale, pjese e Fjalorit te Djallit qe te shihet stili ironik nga A. Bierce. Ne gazeten The San Francisco Examiner me 13 Korrik 1909 ai publikon tregimin "An Occurrence at Owl Creek Bridge” [nje ngjarje ne uren e quajtur Owl Creek] Kjo ndodhi e shkurter, nuk ka paralel ne historine e letrave Amerikane dhe futet nder pjeset me te mira te letersise boterore.

111

DR.BESI / DBMI

Me shume mjeshteri Bierce ka perdorur teknika psikologjike intuitive saqe njeriut i duket se po merr me shume sa po lexon, ai eshte duke shikuar personazhin kryesor. Ne kete rast kemi gershtetim ne nje tematike te dyfishte, ne nje platforme konceptuale ku nderlidhen: ď&#x201A;ˇ

Koha

ď&#x201A;ˇ

Realiteti 112

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Gjate Luftes Civile mes Veriut (Unionit) e Jugut (Konfederates) 6 ushtarake po bejne gati per te varur Pyeton Farquhar; nje civil, njeri i zakonshem e familjar. Prane vendit te ekzekutimit qendron nje kompani e kembesorise. Gjate kesaj kohe personazhi kryesor fillon te mendoje per gruan e femijet. Ai degjon nje zhurme qe vjen nga akrepat e ores se tij. Ngjarja zhvillohet ne 3 pjese. Jane disa versione te bera ne filma te shkurter ku muzika e aktoret ndryshojne; meqe ka probleme te kopiright (besoj gjindet ne vimeo) sjell ketu nje klip 5 min nga Youtube. Ngaqe asnje film si ben drejtesi kesaj proze te jashtezakonshme, jap dy versionet me link, klik ne titull. Ndalo se lexuari qe te mos largohet supriza, dhe kthehu me pas : ď&#x201A;ˇ

An Occurrence at Owl Creek Bridge versioni filmik, 5:24

ď&#x201A;ˇ

An Occurrence at Owl Creek Bridge versioni letrar 6pg, pdf

Farquhar fillon reminishencen dhe i kujtohet se nje nate me pare i vjen ne shtepi nje ushtar qe i sugjeron ta djegin uren.

113

DR.BESI / DBMI

Keshtu do te sabotonin trupat Unioniste dhe si patriote te mire mbeshtesnin Konfederaten. Ai pranon ta beje por shpejt meson se kishte rene ne kurth pasi e kapin ushtaret e tjere. Gjate varjes zhurma duket se kishte qene e litarit qe u keput e i denuari bie ne lume. Megjithese shume ushtare qellojne per ta vrare dhe plumbat i fishkellejne prane, duket se fati beri te mos e kapin. Duke ecur per kilometra te tera ne nje pyll te pafund, ai fillon te halucinoje gjate rruges. Mbahet ne kembe vetem kur degjon zerat e gruas dhe te femijeve te tij. Ky pershkrim aq i bukur dhe i detajuar i psikologjise njerezore, te ben ta shohesh personazhin me syrin e mendjes. Ti japesh nje shtyse ekstra qe ai te arrije aty per ku eshte nisur - ne shtepi.

Qartesia ne detaje eshte e jashtezakonshme. Duhen fjali te tera per te pershkruar dicka te vogel. Ne cdo moment ndjen se je prane fundit dhe Farquhar do ja dale me sukses. Pas nje provokimi e kurthit, denimit te dhene e terrorit te kaluar me litarin ne fyt; ndoshta Zoti e kishte nje plan te mire. Ai vazhdon te ece, tashme gati i pergjumur. Kembet e shpien ne nje drejtim, ne shtepi. Sapo afrohet te perqafoje gruan ndjen nje zhurme e nje goditje te fuqishme ne qafe. Zhurma shoqerohet nga nje drite e bardhe. Me pas ‘qetesi e erresire’ Ne fund te tregimit Bierce na lajmeron se e gjitha kjo kishte zgjatur vecse disa sekonta dhe kishte qene nje produkt i imagjinates se te denuarit pasi ekzekutimi perfundi me sukses. Eshte pikerisht narrativa qe duket neutrale dhe ne nje stil shume te detajuar, qe krijojne kete situate surreale ku lexuesi gezohet se i denuari tashme shpetoi, por i duhet edhe pak, dhe pak me shume, dhe nje hap sa te arrije ne shtepi. Vec nje hapme shume…

114

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Autori s’perfshihet ne mashtrim por jane 6 fq. ne misdirection (sic) qe ne fund te perplasin ne toke pas nje situate shume te veshtire dhe mbreselenese ku ne cdo sekonte te saj ka shprese. Shprese qe ne formen me te pameshirshmme keputet e P. Farquhart ekzekutohet.

Te kujtohet zhurma e ores ne fillim? Ato sekonta tani kuptohen se ishin kembanat e fatit te paracaktuar per kete person. Nga nje mjeshter i prozes te tjetri (e-arkivat e DBMI-2017) shkrimtari Guy de Maupassant (1850-1893) me tregimin: Gjerdani, jo aq tragjik si me lart por me force t’ju shokoje njesoj. Asgje gjate rrefimit s’jep nje tregues si do perfundoje. Dy links per pjeset e filmit ne Frengjisht, me titra ne Anglisht. Me poshte mund te lexoni tregimin ne Anglisht  

The Necklace Part 1 (English Subs) https://www.youtube.com/watch?v=K_TeJW0n3j4 The Necklace Part 2 (English Subs) https://www.youtube.com/watch?v=gIbdSq-3sRo



Guy De Maupassant – The Necklace, short story http://www.eastoftheweb.com/short-stories/UBooks/Neck.shtml

115

DR.BESI / DBMI

AMATORIZMI & PROFESIONALIZMI “Cfare ju keni, ju duhet ose ta perdorini, ose ta humbni” Henry Ford Profesionalizmi eshte konsiderate ndaj vetes dhe te tjereve; ne entet e institucione sociale projekton besim e aftesi per te permbushur shpresat qe kane qytetaret [pacientet] te ti. E kunderta eshte mungesa e tij ose a-profesionalizmi, ne Shqip i themi jo-profesional ne Angisht eshte unprofessional (sic) or unprofessional conduct (sic) sjellje jo-profesionale.

Cdo paraqitje ose veprim qe ndikon per keq funksionin standart te nje institucioni e profesioni, kudo ne bote konsiderohet jo-profesional. Kjo vlen ne shtetet, bizneset, ushtrine e policine, arsimin e shendetesine; qofte edhe ne rastet kur nje pune e beni mire por neglizhoni (a) paraqitjen, (b) sjelljen (c) protokollet e normat profesionale; shpejt vjen koha kur do shkaterrohet ose do ndikohet seriozisht perceptimi publik dhe efektiviteti i punes se bere.

Te jesh profesional demonstron dedikim ne pune, ne aparence dhe ne kulturen e relacionit me ambjentin perreth. Ne kete ambjent – ne rastet e spitaleve – jane jo vetem godinat e klinikat ku behen vizita por dhe pacientet e familjaret e tyre; ndersa kur publikisht paraqitja eshte jo-korrekte; efekti shumezohet deri ne nivele te cilat jane te papranueshme. Bizneset jane shume skrupuloze ne PR e me cdo kusht mundohen te ruajne reputacionin ne publik. Spitalet nuk bejne perjashtime.

116

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Cfare do te thote profesionalizem? Ne fillim vjen:      

Paraqitja Sjellja e komunikimi me konfidence Kompetenca Etika qytetare dhe mjekesore Standartet e larta Paraqitja institucionale

Keto sigurojne reputationin dhe rrisin moralin e personelit.

Njerezit qe demonstrojne profesionalizem projektojne besim dhe ecin te sigurte drejt suksesit.

Si shfaqet mungesa-e-profesionalizmit?       

Paraqitja e dobet Mungesa e displines Shembuj mos-pergjegjesie Humbje e korrektese dhe besimit Sjellje e padenje ne publik Fokus ne nje fushe te pa-vlera ose ne fusha pa lidhje me institucionin Perhapja e negativitetit duke humbur seriozitetin dhe neutralitetin

Te gjitha kontribojne per te treguar nje organizate qe e ka humbur busullen profesionale, drejtimi i tyre eshte kudo por te qellimi primar: sherbimi ndaj pacienteve dhe komunitetit. Duke qene se psikologjia njerezore eshte subjektive e shume sensitive, ndikohet nga shume faktore. Ndaj kane rendesi pervojat e aparencat & fjala e gojes e paraqitja publike; nese arrin te te perceptojne se te mungon profesionalizmi; qytetari e humb besimin te institucioni/ institucionet.

117

DR.BESI / DBMI

Problemi me besimin eshte kompleks [te fitohet dhe te ruhet] por shume i thjeshte â&#x20AC;&#x201C; pasi e humb; gati gjithmone veshtiresia per tu rikthyer eshte shume e larte, kerkon kohe dhe ndryshime substanciale. Mjekesia ka nje avantazh apriori mbi profesionet e tjera dhe shume biznese, ku publiku e merr si te mireqene se ata kujdesen per pacientin. Kur jepen shume shembuj problematike dhe paraqitja e spitaleve e profesionisteve le shume per te deshiruar, mendja e njeriut fillon te zhvilloje perceptimet negative te cilat shpesh jane te drejta por ne disa raste mund te jene dhe te ekzagjeruara.

Duke qene nje balance kaq delikate, shendetesise publike nuk ja mban xhepi devijimet nga profesionalizmi e paraqitja ne publik. Kudo sot ne bote profesionet kane problematiken e tyre. Ne mundohemi te ofrojme zgjidhje. Duke forcuar kodet etike, fushatat PR, bere lidhje me komunitetin e kerkuar mendimin/ feedback-un e tyre. Manaxheret e mire e dine se paraqitja jo-profesionale de-legjitimizon profesionin [arsim, mjekesi, polici, etj] dhe dicka te cilen nuk e vlereson [besimin e pacienteve] vjen dita qe ke per ta humbur. Sic ka ndodhur.

Ne duhet te kuptojme perfundimisht se psikologjia njerezore kerkon ankorat e saj ne vlere, mjekesia operon ne empati, integritet e besim; nese tronditen cdo gje vihet ne pikepyetje.

Shendetesia Publike e Profesionalizmi. Ka pasur ndryshime dhe

tentative per ndryshime, si ne mbajtjen e mjekeve [qe te mos ikin] apo zevendesimin e tyre, cdo strategji per te cilen kam lexuar, gjithmone ka rezultuar e deshtuar.

118

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ka shume qytete ne Shqiperi sot, ku mungojne disa specialitete mjekesore kryesore. Doktoret kane ikur ne vendbanimet e medha [tirane, durres, shkoder etj] ose jane larguar nga vendi.

Antaret e nje profesioni reflektojne shoqerine ku ato jetojne, emigracioni qe eshte problem ne Shqiperi prej 3 dekadash s’ka si te mos ndikoje dhe profesionistet e shendetesise; pa folur per nje pjese te mire, te cilet sot jane punesuar ne spitale private dhe nje grup te trete [te ndermjetem] qe punojne ne publik dhe ne privat.

Profesioni mjekesor s’po arrin te gjeje veten; permes nje percarje ekstreme, devijimesh e akuzash per korrupsion e te qenit perballe nje publiku me opinion ashpersisht antagonist; ka bere te humbe balancen fare. Deshtimet e Shendetesise jane Deshtime ne Profesionalizem. Pse ka arritur situata ketu? Se kane rene standartet etike. Sistemi, permes keq-manaxhimit e korrupsionit – ka kercenuar etiken mjekesore duke e bere te thyhet ne shume raste e pacienti nuk konsiderohet me si primari. Konsekuencat jo te mira shihen ngado dhe publiku nuk heziton te shprehe pakenaqesite e tij. Ne mentalitetin e shume profesionisteve te mjekesise, ka nje ‘mburoje ideale’ akoma duke u bazuar ‘ne perceptimet e shkuara’ ku punonjesi i mjekesise ‘meqe nuk ka qellime te keqia nuk duhet te trajtohet ose pergojohet per keq’ Realiteti flet ndryshe. Sistemi shendetesor ka deshtuar te perballoje kerkesat e pacienteve dhe nuk permbush dot pritshmerite e tyre qe ne aparence. Te gjithe faktoret kane kombinuar te shtypin e dobesojne me teper nje kujdes shendetesor qe doli gati i rrenuar nga sistemi komunist; dhe krejt i papergatiur per konkurrencen e tregut te lire.

119

DR.BESI / DBMI

Tregu ka folur me ze te larte edhe ne Shqiperi. Cdo dite shihet si fitojne territor spitalet e klinikat private. Qytetari megjithese paguan per to s’degjohet me kritika. Kur kritikojne ne pak raste, asnjehere s’kane ashpersine e atyre qe i drejtojne Shendetesise Publike, e cila eshte menduar te jete falas.

Megjithese shihen ndodhi jo te kendshme ne terren, qellimi primar i mjekesise s’ka ndryshuar por perceptimi publik eshte alteruar ne forma qe mund te konsiderohen ekstreme.

Pse Ka Deshtuar Profesionalizmi Shendetesise Publike Shq.?

 

kane humbur respektin dhe besimin nga ana e opinionit publik.

Me respektin & besimin qe i kane humbur dje, s’kane mbeshtetje e mbrojtje nga komuniteti sot.

Kur nje profesion fajsohet en masse ne opinion publik, cdo gje te ndodhe me pas me to eshte pa vlera sepse ata kane humbur besimin. Kontrata e tendera me ilace, mjeke ne rotacion te njejtet emrat [ne varesi te perkatesise politike] here shefa e here drejtore; probleme me mungesa, demtime, shperdorime, keq-manaxhim e firo; korrupsioni e sjellja jo e drejte; te gjitha kane kontribuar te stabilizohet ky opinion, qe per hir te realitetit duhet thene se ka demtuar e ben te vuajne edhe doktoret e infermieret e perkushtuar per te miren publike. Keto eksperienca qe ka kaluar qytetari me shendetesine publike as harrohen as mund te fshihen nen tapet, eshte krijuar nje presion i akumuluar ne vite qe shpesh shperthen ne dhune ndaj personelit shendetesor. Cila eshte zgjidhja? Duhen shume ndryshime per te cilat s’del vendi ne kete kapitull por nje gje eshte e qarte si drita e diellit; kjo qe po behet sot [dhe cfare nuk po behet] s’eshte zgjidhja; qartesisht shihet se nuk funksionon.

120

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ka tentativa PR, half-hearted & kozmetike por esenca eshte injoruar ose e pa trajtuar me dashje, pasi, it seems a daunting task (sic) Ngjan tashme me Hauret e Argjirit, ku plehu i akumuluar duket me mire te mos preket sa te pastrohet. Ne nje trajtim te shpejte do thoja: bazuar ne psikologjine njerezore duhet te kuptohet se perceptimet nuk ndryshojne ne nje dite; as nje reformim i domosdoshem i sistemit shendetesor sâ&#x20AC;&#x2122;behet me investime apo injorime, partizanllek apo lenie pas dore. Duhet shkuar te shoqeria civile dhe pohuar nga profesionistet si eshte problemi; si u arrit aty dhe si do behet zgjidhja e ndryshimet.

Duhen eksploruar mundesite per te ngritur standartet etike e profesionale, ri-gjetur vlerat e ndertuar ura me komunitetin e pacientet; duhet ri-krijuar marredhenie e shendetshme me respekt reciprok, ku primar eshte pacienti per sistemin shendetesor; jo politika e admin. Ne menyre graduale e duke adresuar nevojat e te dy aneve te ketij ekuacioni do arrihet qe te kete besim te shtuar dhe me teper mire-kuptim mes paleve.

121

DR.BESI / DBMI

Pertej tablose se pergjithshme si qendron situata sot? Tani qe e shkruaj eshte 08.03.2019, dje me 07 Mars, me coi mesazh nje doktor nga Lezha: e ke pare rastin e fundit? dhe me te, me nis nje link nga Spitali Rajonal i Lezhes, postimin e te cilit po e ri-prodhoj ketu me copy & paste Sot më dt. 07.03.2019 rreth orës 12:30 u dhunua fizikisht gjatë ushtrimit të detyrës në ambientet e spitalit rajonal Lezhë mjeku dermatolog Zef Doda. Mjeku ka dëmtime serioze në kokë, frakturë multiple maksilare dhe dëmtime të indeve të buta. Kjo nuk është hera e parë që bluzat e bardha bien pre e veprimeve të tilla të patolerueshme.

Institucionet spitalore në funksion të ofrimit të kujdesit shëndetësor me cilësi dhe siguri funksionojnë në bazë normash të rregulluara me ligj. Realizimi i vizitave ambulatore përmes e-referimit dhe regjimi spitalor në aksesin e vizitorëve kanë qëllim përmirësimin e cilësisë së shërbimit të ofruar. Personeli i spitalit rajonal Lezhë dënon me forcë dhunën e ushtruar ndaj mjekut duke kërkuar sensibilizimin dhe mbështetjen e shoqërisë në kryerjen e detyrës sonë në ruajtje dhe mbrojtje të shëndetit të popullatës. Spitali Rajonal Lezhë 07.03-2019. 13:34

122

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Postimi me lart me time-stamp e print-screen, ndersa kjo eshte ballina e spitalit te Lezhes nga faqja e tyre ne rrjete sociale.

Per ta verifikuar vete klik ne titull: Spitali Rajonal i Lezhes Ne faqe spitali ka vleresimin 4 yje nga 5, bazuar ne opinionin e 13 personave. Nje prej tyre ka lene kete pershtypje. Besoj se Ines eshte person real me aq sa kam pare ne FB. Dhe ajo duket se nuk eshte e lumtur ne disiplinen e personelit shendetesor.

Cfare ka ndodhur aktualisht? Postimi thote se eshte demtuar nje mjek ne detyre dhe spitali me te drejte njofton opinionin publik (informacionin e ka detyrim administrativo-ligjor) dhe proteston. Fenomeni i abuzimit te personelit mjekesor ne Shqiperi, eshte mjaft i perhapur dhe nje jave me pare u dhunua nje mjek tjeter ne Tirane [spitali infektiv] Se kisha pare me pare faqen e ketij spitali, ndaj vendosa te shoh nje pjese te postimeve te tyre. Ndoqa disa. Pak dite para ketij postimi qe do shohim me ore si jane ne faqen e tyre.

123

DR.BESI / DBMI

                        

Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 3 March at 07:21 Spitali Rajonal Lezhë shared a post 3 March at 07:27 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 3 March at 08:36 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 3 March at 12:10 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 3 March at 17:17 · Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 4 March at 08:56 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 4 March at 13:37 Spitali Rajonal Lezhë shared a post.4 March at 16:43 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 4 March at 18:40 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 5 March at 07:07 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 5 March at 08:39 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 5 March at 09:23 · Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 5 March at 11:08 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 5 March at 11:33 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 5 March at 15:04 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 5 March at 17:21 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 6 March at 09:19 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 6 March at 11:32 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 6 March at 13:45 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 6 March at 16:24 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 6 March at 16:24 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 6 March at 18:51 Spitali Rajonal Lezhë shared a post.7 March at 08:49 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 7 March at 11:53 Spitali Rajonal Lezhë 7 March at 13:34 [Postimi per doktorin e dhunuar]

Me pas vazhdon, ne po ate dite      

Spitali Rajonal Lezhë shared a post.7 March at 18:11 Spitali Rajonal Lezhë shared a live video. 8 March 12:03 Spitali Rajonal Lezhë shared a live video. 8 March 12:05 Spitali Rajonal Lezhë Gëzuar 8 marsin! 8 March 12:16 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 8 March 12:16 Spitali Rajonal Lezhë shared a post. 8 March 14;03 124

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Nga datat 03-08 Mars Spitali Rajonal i Lezhes ka bere 30 ‘postime.

Nga 30 postime te Spitalit, postime te tyret jane vetem 2.

       

Dhunimi i doktorit Urimi per 8 Marsin.

Me 3 Mars kane 5 Share Me 4 Mars kane 4 Share Me 5 Mars kane 7 Share Me 6 Mars kane 6 Share Me 7 Mars kane 2 Share Me 8 Mars kane 4 Share

5+4+7+6+2+4 (+ 2 postime) = 28+2=30. Nese je kurioz te dish permbajtjen e ketyre SHARE [shperndarje nga fq te tjera] kliko ku thote POST pasi jane marre si links, me copy & paste nga fq e Spitalit te Lezhes.

ne 5 dite, Lezha > nje spital publik rajonal

ben 28 Share [dhe asgje tjeter] nga fq. politike.

Duke qene neutral politikisht s’eshte per DBMI te prononcohet sa pune po behen mire [nuk jam ne terren] ne ane tjeter kjo as faqe propaganda nuk do quhej, pasi: Spitalit sii lejohet te beje propagande qeveritare non-stop. Nje propagandist i mire kurre s’do e bente ne kete forme dhe do te skuqej nga kjo menyre. Ne ato Share Ka cdo gje per shendetesine nga Librazhdi, Durresi e Shqiperia por agje per Lezhen. Ka pak video nga Kr/Ministri por shumica jane nga Ministrja e Shendetesise dhe cdonje e cfaredo postimesh behen ne faqen e saj. Lezha i merr wholsesale (sic) te themi ‘me lopate’ dhe i ben share.

125

DR.BESI / DBMI

Te kuptohemi nuk eshte as faqja zyrtare e Ministrise se Shendetesise Shqiptare por faqja personale e individit qe ne kete kohe (Mars 2019) eshte Ministre e Shendetesise [klik ketu] Personalizimi i institucioneve ne Shqiperi duhet te ndaloje por ne kete forme sic kisha pare ne Lezhe, eshte hera e pare qe per nje moment me cuditi pa mase. Se ne keto 30 postime asnje mase nuk e ka, dhe asgje e asnje prej tyre NUK I FLET FARE SPITALIT, SHENDETIT DHE POPULLATES TE LEZHES.

Po vazhdon i njejti gabim per dekada me rradhe. Me pare ishte minister z Ilir Beqja, me te cilin u arrit deri aty sa ne cdo kerkese, ankese, kritike e pergezim quhej nga publiku e media si: Shendetesia e Beqjes. Zoteria i nderuar doli nga qarkullimi dhe pasi e la ministrine e shendetit Shendetesia Shqiptare po ekziston pa te. S’eshte per askend ti gjeje ‘nene e baba’ pronar metaforik a te politikes-ditore, asnjerit prej institucioneve publike. Shendetesia Publike eshte Aset Kombetar, si i tille duhet te relatohet me te ne cdo hap nga cdo profesionist dhe institucion shteteror, si dhe nga vete popullata. Prill-Qershor 2018 DBMI cdo dite postimet i bente nen kete teme: SHENDETESIA PUBLIKE ESHTE ASET KOMBETAR. Per librim tim me te njejtin titull, klik ketu.per nje shembull postimi, klik ketu 126

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Kaq dine keta - disa here, bashke me ankesat e deshperimin miq e lexues me shkruajne kto rradhe: Kaq-Dine-Keta. Ndoshta duke nen-kuptuar moshen, mentalitetin, mos-deshiren per te ndjekur praktikat e reja etj. Ne 2019 kjo s’do pranuar, dhe aq me pak duhet besuar. Nese nuk dine ka 2 zgjidhje elementare (a) hiqen ata/ato qe s’duan te mesojne me teper (b) kerkohet ndihme nga ata/ato qe dijne, pergatiten njerez te tjere me metodologjine e re. Pse nuk qendron ‘mos-dija’? Se ne Lezhe ka mjaft njerez me mend dhe sens, edhe per dicka krejt te vecante, sot ne epoken e internetit me pak kerkime si dhe me tranjime e praktike; keto gjera mesohen. Ja nje shembull po nga Lezha.

S’kane burime, fonde, llogjistike e as njohurite akademike qe gjinden ne nje spital rajonal por nje faqe ne Facebook e kane te thjeshte, normale e informative, ku postohet me mase [jo7x/dite] me sens e dinjitet. Cfare sekreti di Klubi Shahut Lezhe qe nuk e di nje Spital ne te njejtin qytet!? Ne faqen e tyre ka kampionate shahu, foto me ndeshje, tranjime, postime te shkurtra dhe shume te qarta qe u sherbejne shahisteve te klubit dhe ndjekesve te tyre. A duhet theksuar ketu qe kjo faqe nuk afrohet per nga rendesi te qytetaret e Lezhes me ate qe perfaqeson nje spital? Apo te themi, drejtuesit e spitalit te shkojne dhe te mesojne prej tyre, te pakten te marrin nje leksion ne sensin e mases; sepse ate e kane tejkaluar me kohe.

127

DR.BESI / DBMI

Cfare po ben gabim spitali i Lezhes dhe spitalet Shqiptare?

Klik ne tituj per ti pare ne cfare niveli paraqiten: Spitali Rajonal Diber, ndiqet nga ~2.500 persona. Ne pamje te pare duken me me takt, ka disa fushata e lajmerime. Nese ben scoll, sheh te njejten praktike, Share [ndarje] nga faqja e ministres. Stresoj serish nga individi-minister jo nga fq zyrtare e Min. SHENDETESISE si institucion shteteror, edhe kjo e fundit behet me shume kujdes dhe shume-shume rralle. Cfare ben Ministria e Shendetit ne Britani, Gjermani apo Shqiperi nuk ka si ti flase cdo dite Mancesterit, Hamburgut apo Dibres.

Spitali Rajonal Durres, e ndjekin 3,500 persona. Cfare nuk ka aty? Ka cdo gje! Qofte permendet fjala e z. Gramoz Ruci [per femijet ne kuvend] dhe kudo ka share e vetem SHARE nga fq e minisres dhe te kr/ministrit. Mund te flasim ne nje analize miqesore, kritike apo sugjerim; si per persona dhe institucione duke i adresuar tek sensi i mases; dhe kudo ne bote kjo behet rendom: â&#x20AC;&#x153;what were you thinking?â&#x20AC;? (sic) Ne kete rast kjo mundesi eshte e hequr, pasi akti eshte deliberate (sic) sistematik, gjithe-perfshires dhe koherent me mesazhin e tij.

Nese nuk ke prezence online sot praktikisht nuk ekziston!

Ne bote ky adazh ka minimumi 15-20 vite qe aplikohet. Menyra si paraqiten individe publike, politikane e drejtues, ministri dhe spitale online duhet NDRYSHUAR. Ne 2019 nuk operohet me emra, as perkatesi e titullare; keshtu po, dhe, do te demtohet shume rende Shqiperia. Ne keto forma dhe me kete "mentalitet + praktike operative #personalizimi te tejskajshemâ&#x20AC;?

128

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

SHENDETESIA Shqiptare ka rene ne SHKATERRIM SISTEMIK.

Ilustrim cfare ndodh me Shendetin Digjital te Durresit. Sot me 09 Mars, 2019 ne 08:27 marr postim me print-screen. Nje video nga Minstrja e Shendetit [si individ ne fq e saj] Ne titra sheh Klinike Shendetesore ne Kombinat. Nese dikush ka dyshim ku eshte Kombinati del me poshte, Qyteti i Nxenesve ne Tirane. Jemi ne nje nivel psikologjik te operim-paraqitjes qe ne asnje vend te botes normale nuk do konsiderohej sane (sic)

129

DR.BESI / DBMI

Spitali Rajonal Korce, ka 820 postime. Me date 7 Mars jane 4 Share, te gjitha individuale. Sjelle me print-screen ta shohe edhe lexuesi. Sllogani shtetetor #ShendetesiaQeDuam nuk eshte per cdo spital, shteti operon ne nivel kombetar. Shih per cfare behet fjale ne Korce! Rehabilitohet qendra Shendetesore ne Peze e Madhe. A sâ&#x20AC;&#x2122;eshte pak larg nga Korca per tu kujdesur shqetesuar dhe per ti bere reklamim fshatit: Peze e Madhe, qe eshte ne Tirane. Shteti nuk ka nevoje qe Korca ti beje dublime ne nismat e tij por Korca te shohe punet e Spitalit Lokal.

Kush i inkurajon e lejon keto? Kush guxon te operoje keshtu?

130

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Spitali Rajonal Vlore - The Hospital of Vlora nuk poston qe nga vit 2014. Ka 1-2 postime ne 2017, vendim qeveritar per mbylljen e universiteteve. (??!) Ne total nje nga spitalet me te medha te Shqiperise ka 10 foto, si e sheh ne faqen zyrtare ne FB. Me 3.500 ndjekes online dhe nje qytet te rendesishem te Shqiperise per tu sherbyer Spitali i Vlores nuk mund te sillet keshtu, pasi demton interesin publik dhe e ka detyrim ligjor ne 2019 te mbaje komunikim konstant online me pacientet.

Kur them kane detyrime per transparence e Digital Health (sic) bazohem ne keshillat e OBSH-se, direktivat e Europes (obligatore) kushtet ligjore legjislacioni Shqiptar; vis a vis cdo dite eshte pjese e detyrueshme e punes se tyre administrastive.

131

DR.BESI / DBMI

Spitali i Vlores ka faqe ne internet (klik ketu) e ashtu duhet te jete. Spitalet rajonale kane detyrim ligjor te komunikojne me faqe zyrtare [website] Profili primar duhet te jete ai profesional, me pas rrjetet sociale. Ne balline faqja ka foto ne rotacion qe shfaqen e largohen ne forme periodike. 2 te parat jane te ish-Ministrit qe mund te kete 2 vite qe eshte larguar.

Jemi ne Mars 2019. Njesoj sheh ish-Ambasadorin Amerikan per te cilin interneti thote se u largua ne 2013 nga Shqiperia.

Ndersa majtas te Lajmet e Fundit sheh se ‘i fundit fare’ eshte ne Maj 2018. Gati nje vit nga data qe shkruaj dhe e sheh cdo qytetar Vlonjat online. Nese do ishte biznes, Spitali i Vlores nga cdo klient do perceptohej si i falimentuar, qe ka dale prej 1-2 vitesh nga fusha e konkurences dhe asnjehere nuk do kthehej me ne faqen e tij. Koncepti quhet [ne familje a prone/ sherbime publike] taken for granted (sic) Meqe ajo eshte ketu [nena e familjes] ose qytetaret s’kane ku shkojne tjeter vec te Ne (spitali i Vlores) sherbimin e saj e vizitat e tyre i kemi gjithsesi.

132

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Gjithsesi - sido te paraqitemi, te sillemi, te punojme e veprojme ne, NUK KANE RRUGE TJETER! Ky eshte pikerisht niveli, kur nje invidid a familja, ose nje shtet e institucione hyne ne abuzim me besimin, nivel i pa-pranueshem dhe krejtesisht arbirar e qe duhet te ndryshohet sa me pare. Ndaj konkludoj, ne tregun e lire [te ishte biznes] ose shtet me rregulla dhe praktika me rigoroze se keto qe me rezultojne tani; ky spital do pergjigjej ne menyre serioze pse e trajton keshtu, e kaq lisho komunikimin, informimin dhe edukim publik ne shendetesine rajonale.

Rubrika Lajmet e Fundit, nga website e (klik) Spitali Rjajonal VLORE.

Nje shenim me pergjegjesi per rubriken Lajmet e Fundit: gjate studimeve te mia duke kerkuar materiale per libra te ndryshme qe kam shkruardhe publikuar ne mjekesi si: Korrupsioni ne Shendetesi, Shendetesia Publike si Aset Kombetar, Gabimet Mjekesore, Traumat e Mjekeve, Urgjencat etj (per ti lexuar te DBMI_ISSUU klik ketu) ne cdo institucion te Shendetesise Shqiptare qe kam pare online: ď&#x201A;ˇ

Gjithmone jane foto, shenime, lajmerime te personalizuara qe dominohen {ne masen mbi 60-70%] nga emrat e titullareve, administrata e politika, ose

ď&#x201A;ˇ

Lajmet e Fundit, eshte me lag/delay [vonese] prej 1-2-3 a me shume vitesh, d.m.th. eshte faqe dormante, e pakuruar, nuk kujdeset kush ose eshte mbyllur.

133

DR.BESI / DBMI

Spitali Rajonal Gjirokaster, me 2100 ndjekes ben te njejten gje, vetem Share nga titullaret e politikes. Pyetja se cfare lidhje kane klinika e poliklinika ne Jug e Veri me qytetaret e Gjirokastres; duhet bere dhe me ze shume te larte.

Spitali Rajonal Shkoder sapo e hap faqen e tyre, edhe ne Shkoder ndihet nje krenari me arritjet ne Peze e Madhe, shih print-screen. Nese nje ekstra-planetar mendon se â&#x20AC;&#x2DC;Peza qenka pika kyce per shendetesine Shqiptareâ&#x20AC;&#x2122; fare lehte kontrollon faqet e historise, gjeografise, te shtetit e te shendetesise dhe e shikon situaten. Ose klik ne emrat e spitaleve ku figuron kudo.

134

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Si jemi katandisur ne kete nivel perfaqesimi ne vitin 2019?

Shkodra si qark ka 3 rrethe: Malesine e Madhe, Shkodren dhe Puken, te organizuara ne 5 bashki, 28 komuna dhe 276 fshatra.

UNICEF, ne faqen obsevator.org e jep me 332,483 banore

[burimi:ketu] Ndersa Shkodra_daily me 9 Shkurt 2015 thote; jemi 1 nder 12 qarqet e republikes me 342.000 [burimi: ketu] Homo_skutiari (sic) [termi im] ka lene gjurme jetese ne zone nga paleoliti i mesem e neoliti, me tregues solide arkeologjike nga epoka e bronzit, dhe nje vend-banim nga te pakten 2,500 vite. [shek. 3-te para kohes sone Mbreti Agron e mbreteresha Teuta] Ka nje sistem te organizuar bashkesie gati 5-600 km prane civilizimit Romak, ne te njejten perudhe historike.

Shkodra eshte qyteti i dijes, shkences, letersise, sportit, humorit e shume arritjeve te kombit; nje zone me gati gjysme milioni banore ne nje shtet me me pak se 3,000.000. Ne terma reale flitet per 12-15% te totalit te popullates. Shkodra eshte qendra e hinterlandit verior si pjese kryesore e republikes.

Keto i dine te gjithe? Athere pse nuk behet pyetja keshtu:

Kur Shkodra s’eshte nje boring little town (sic) qyteze provinciale ku asgje nuk ndodh e ate dite askush nuk semuret as ka nevoje per ‘shendetesine Shkodrane’ pse duhet ne faqen e Shkodres te jepet nje klinike e fshatit Peze?

135

DR.BESI / DBMI

Kush i ploteson nevojat informative ne Shendetin Digjital per 1 ne 6 ose 1 ne 7 qytetare Shqiptare? Aq i bie nga popullata e qarkut, 1:6.5 Shqiptare sot jane banues ne Qarkun e Shkodres.

Per kete qark pergjigjet Spitali Rajonal i Shkodres. Mbi te cilin nuk ka detyrime ligjore, profesionale e institucionale, dhe as morale; te beje SHARE - fshatin Peze por te kuroje faqen normalisht ne sherbim te qytetareve te qarkut te Shkodres.

burimi: ketu

Nje nivel i tille ne paraqitje; i trajtimit te postit, institucionit, sherbimit e te shendetit publik eshte indikator primar i dobesive profesionale, i keq-manaxhimit ne shendetesine publike dhe i mungeses se lidershipit politiko-administrativ. Spitalet rajonale nuk mund te vazhdojne te paraqiten me keshut; 136

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Nje sjellje e tille online [dhe ne terren] demton rende besimin e ndikon seriozisht psikologjine e pacienteve dhe popullit.

Shendetesia Shqiptare eshte ne nje Krize te Thelle Besimi.

Besimi lidhet me perceptimet, eksperiencat e shkuara, mendimin e pervojat kolektive dhe me aspekte psiko-sociale.

Keto s’mund te injorohen me. Shendetesia Publike se ka problemin kryesor te investimet, mungesat, ankesat, kerksat e pagesat por te BESIMI. Sipas Prof. David Chan, drejtuesi i Institutit te Manaxhimit te Shkencave te Sjelljes ne Singapur; besimi publik eshte fenomen kompleks e dinamik. Kemi 3 dimensione kryesore ne perceptimin ‘sa te besuar jemi ne’ 

Kompetenca-besimi i publikut per te zgjidhur problemet qe ndikojne jeten e tyre [ne shendetesi: kujdesi per te semuret]



Integriteti-perceptimi ne cdogje qe lidhet me ndershmerine, neutralitetin dhe mungesen e korrupsionit



Miresia-kur publiku perballet me sherbime autentike, me qellime te mira dhe motivacione te pastra. Kjo e fundit eshte forma me e veshtire e besimit [per ta marre nga publiku] qe vlen me shume per te, dhe shpesh neglizhohet nga qeverite.

[ref: Prof. David Chan Director of the Singapore Management University (SMU) Behavioural Sciences Institute (BSI). 28 Feb 2018 burimi: klik ketu]

Sikur asnje kontakt mos t’kete qytetari me Spitalin e Shkodres, dhe te besoje ne profesionalizmin e tyre, nese neser ai/ajo hyjne ne website e faqen e Spitalit ne rrjete sociale; mendoni se aty do gjejne: kompetence, integritet, ndershmeri, neutralitet 137

DR.BESI / DBMI

dhe perceptimin e miresise? Se do u dalin share nga Peza ne Bulqize me menyre postimi e kujdesi qe nje projekt shkolle do konsiderohej i deshtuar nga mesuesja e gjimnazit; ku mungon takti e forma sa nuk afrohen as te nje Klub Shahu Lokal.

Spitali Rajonal Shkoder ka website, le ta shohim edhe kete.

Ne Arkive-updating (sic) ndalon ne Maj 2018. Nga vitet 20142018 pasqyrohen vetem 8 muaj. Te Our Team Members - More Facts dhe Latest Projects - e kam bere highlight me ngjyre blue eshte shkrimi standart Latin per website ne 3 pikat. Lorem ipsum dolor sit amet consectetuer qe nuk ka kuptim por behet per te mbushet hapesira ne Microsoft Word, si ne sajte ne punim-e-siper ose si website template. Pra eshte bosh.

Ndersa ne rubriken Galeri, fotot jane njesoj me Share si nga cdo spital tjeter rajonal. Duhet saktesuar e kuptuar perfundimisht, 138

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

sado te mire te jene titullaret, ministrat e kryeministri, qofte me rezultate substanciale – le te themi nje drejtor me vlera e shume eficent – spitali eshte i shendetesise publike dhe i qytetareve; ne momentin qe publikon (vetem per) figurat drejtuese, aty e ke humbur qytetarin qe eshte ne gjendje te beje dallimin realitet – propagande dhe publike me private; ne nje personalizim paturpesisht te pa-fre.

Ne vendet e zhvilluara nuk ndodh keshtu. Titullari ben Share nga institucionet. Jo institucionet nga titullari. Ai/ajo ben edhe propagande kur eshte politikan, sepse kerkon vota e ky eshte qellimi i tyre por institucionet, spitalet, ministrite etj nuk bejne ASNJEHERE SHARE nga faqet e tyre individuale sepse institucionalja perjashton personalizimet individuale, keshtu eshte nese do te punosh me sens, formalisht dhe ne afat-tegjate; te kerkosh besimin publik dhe publiku te te besoje!

Njesoj te ndodh edhe kur ne faqen e Spitalit te Shkodres e ve kursorin te Administrata [shih figuren] dhe kudo te besh klikime, Drejtori, Zv. Drejtori, Sekretare etj, fusha eshte e bardhe. Jemi serish te detyrimet ligjore. Keta individe duhen perfshire ne rekorde publike te sajtit zyrtar qe njerezit te dine kush jane. Me nje CV te shkurter, foto e pozicionin ne institucion. Bizneset e org. e bejne kete per Administraten/ Our Team. se eshte praktika normale, ndersa institucionet zyrtare qe paguhen nga taksat publike e kane per detyrim ligjor; postet publike jane ne rekord publik.

139

DR.BESI / DBMI

Pse ka rendesi Besimi? Nese Spitali Rajonal Lezhe nuk do kishte keto 3 fjale ne balline, e ke te pamundur te kuptosh se je ne faqen e sp. te #Lezhes. Ne fakt, te nje #spitali - fare. Spitalet varen nga, dhe operohen prej, por nuk jane te shtetit! As te administrates, drejtoreve, politikaneve e ministrave te perkohshem. Ne 2019 online duhet te paraqiten profesionale, te sillen korrekte e serioze me imazhin e tyre dhe me publikun.

Spitalet jane pasuri e te gjitheve, pjese te SHENDETESISE PUBLIKE si ASET KOMBETAR. ne Shendetesine Publike nuk futem, as kam lejuar kend te me fuse te KRITIKET e ankimtaret. Ne ka disa gjera qe jam krenar te DBMI, njera eshte se Online sot - jam mbrojtesi #PRIMAR i SAJ. Nuk di tjeter te kete bere me shume, individ, institucion a shtet.

Vetem vjet ne Prill-Maj-Qershor 2018 cdo dite e pa pushim, kam pasur Rubriken Shendetesia Publike si Aset Kombetar.

140

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Por keshtu si veprohet jemi ne territor suicidi duke shkaterruar ate qe e ngritem ne 7 dekada mundime! Shkolla shqiptare e mjekesise, spitalet tona e qytetari meritojne shume gjera ne forme me te sakte dhe korrekte; cdo gje normale fillon nga paraqitja, formalja e serioziteti institucional.

Karta nga e-arkivat e DBMI, 19 Mars 2018. Mesatarisht, jane 45 min. nga dalja e nje lajmi per dhunen ne mjekesi kur jepet postimi/share nga dikush [kushtdo, por me teper individe te njohur] ku ne forma lirike 'paraqitet sakrifica e mjekut, 141

DR.BESI / DBMI

a rrihet doktori, e me rradhe' Denohet ngjarja nga te gjithe.

Shume shpejt te gjithe e harrojne. Keto fjale ne rekord publik i kam shume para Marsit 2018. [do ndodhe keshtu] Nga cdo sistem shendetesor [shba, kine, indi, rusi, angli] kam sjelle DHUNA NDAJ DR e Inf. eshte ne rritje, dhe disa sqarime/ zgjidhje NUK RREGJISTRON ASKUND. Parashikimet si bej me 'crystal ball' as hamendesi te edukuara for fun (sic) jane nga (a) paralele me sistemet boterore e dhunen ne rritje ndaj personelit, fakt universal qe ne Shq s'po arrij ta filtroj dot; dhe (b) op. publik, te cilin e kam studiuar me format qe kam mundesi. Ne fq e para te ketij libri gjen % paralelin me rrahjen e Dr ne Durres.

Sentiment me ashpersisht antagonist se ka ndaj shendetesise publike nga publiku shqiptar nuk e gjen ne asnje vend Europian. Sikur te mos dije asgje e ta lexoje per here te pare, do te tmerroheshe. Ne bote doktoret e infermieret jane ne top 3 profesionet per RESPEKT E BESIM. Ne Shq jane ne top 3, ne ane negative [-30-40% Inf, dhe 7-80% Dr]

Klik ne titull per: Korrupsioni ne Mjekesi dhe Sinjalizuesit [DBMI-ISSUU] 142

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Per ta ri-shikuar opinionin ashpersisht antagonist ndaj shendetesise publike ri-sjell materialin nga libri me lart; kur rrihet mjeku ne Durres

143

DR.BESI / DBMI

Per te lexuar rastin e dhunes ne Spitalin e Durresit klik ne titullin e librin me lart, do sjell vetem disa fjali me copy & paste “Koncepti psikologjik eshte vendetta by proxy (sic) Nje individ qe ndjen se jane bere faje a krime ndaj tij, gezohet kur personin qe e ka demtuar ate, e demton nje tjeter. Kur ndodh ne nivele grupi e shoqerie ky eshte problem madhor. Cfare eshte shqetesuese: (a) jane punet kaq keq ne Shendetesine publike, apo (b falja e nje krimi nen emeruesin e perbashket te nje justifikimi [mjeket ‘jane te gjithe te keqinj’] e kerkojne me shume shpagim. Kur te gjithe keto elemente jane te pranishem, ka vetem nje term qe e perfshin te gjithe situaten: linçim.

Publiku kerkon linçime ndaj mjekeve, spitalit e shendetesise….

Komentet nen cdo artikull jane pak a shume njesoj….” [2018] 144

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

per Personelin e Shendetesise ne Shqiperi jo ku eshte zhytur sistemi ne 30 vitet e fundit. Kudo ne bote doktoret e infermieret jane sinonim besimi, integriteti e humanizmi, ndaj dhe themi nuk ka SHENDETESI pa BESIM. Ketu eshte VENDI I MERITUAR

Ne 2019 duhet mbedhur mendja e te lihen pas keto fushata puerile me SHARE; te matet sentimenti publik e pas studimesh te hartohet strategji e plote mbare-kombetare. Si te kthejme besimin (?) e publikut te shendetesia > imperativa nr.1.

145

DR.BESI / DBMI

Te gjithe ne, nga ana politike, manaxheriale e administrative, si profesioniste dhe qytetare duhet te flasim per rrugen e drejte; ndryshe publiku nuk na perkrah me dhe ne raste kur ka perkrahje kursive [sic bejne keto spitale e disa individe] eshte e forcuar, e udhezuar nga lart, e bere nga njerez qe duan te mbajne nje vend pune por ne afat te gjate nuk ka rezultat.

*** Besimi dhe Reputacioni, Lidhen por nuk jane njesoj “nje reputacion i mire me ben te blej produktin por persakohe qe nuk i besoj kompanise qe i jep keto, pavaresisht reputacionit do ndaloj se bleri” Kjo linje nga barometri Edelman i Besimit duhet lexuar keshtu: 



Pa besim nuk ka transaksion, biznes e progres. Nese nuk te njoh dhe te besoj ne reputacion kur degjoj disa here ‘qe ke zhgenjyer te tjeter’ – si klient te largohem Nese te vij nga reputacion pastaj me sherben me korrekte do te besoj por mjafton 1-2x te ma thyesh kete besim dhe si klient une largohem

Me sa me siper jane dakort 63% te njerezve, d.m.th. sapo te humbesh besimin ne disa pika, 3 ne 5 bizneseve do u iknin klientet. Ky barometer qe bazohet ne besimin e publikut ne shtylla baze: qeveria, biznesi, media e OJQ, ka shume rendesi ne bote. Ne Shqiperi nuk ka anketa e studime per besimin, cdo gje ose eshte e opinionuar; si sentiment i pa-kuantifikuar ose matet vetem diten kur hidhen votat por edhe ato [politika] duhen marre me pak dyshime…

146

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

 

Lidershipi lokal, drejtuesit e spitaleve duhet te jene lider ne edukim shendetesor Perfshirja e punonjesve, spitali te siguroje qe u jep ze ne faqen zyrtare mjekeve e infermiereve, komuniteti duhet te degjoje specialistin, direkt nga vendi i tij i punes.

Drejtuesit e spitaleve lokale kane detyrime:  Te komunikojne rregullisht me publikun  Te perfshihen ne edukimin publik shendetesor  Te perfshihen ne problematiken mediko-sociale ku mes te tjerash jane semundjet e stilit te jeteses [alkoholi, duhani, obeziteti etj] infeksionet seksuale, problematikat kardiovaskulare si nr.1 ne shkaqet e vdekshmerise ne Shqiperi.  Te sqarojne nese pushteti lokal ose qendror merr vendime jo te drejta qe ndikojne shendetesine lokale  Te veprojne vete me cdo mundesi per te rregulluar dicka Bordi spitalor duhet te jete ne gjendje te kuptoje kur dicka

eshte [a s’eshte] ne interesin e shendetit lokal, pacienteve e personelit te tyre; keto futen ne detyrimet perkatese qe kane:    



Te ruajne dhe te luftojne per permiresimin e imazhit te brandit te spitalit lokal Te promovojne sherbimet e tyre duke siguruar publikun ne kualitetin e kujdesit, ekspertizes e tranjimit te personelit Te punojne sa me shume te ri-kthejne besimin publik Te bashkepunojne me isnt. shtetetore e private; shkolla, biznese, policia etj, si edukator serioz ne rajon; me takime, anketa, fushata, studime lokale, e cdo gje qe prek shendetin e popullates; duke u bere pika nr.1 e references per te Cdo gje qe prek reputacionin e tyre, sigurine e pacienteve dhe te personelit trajtohet si ‘agresion ndaj brandit e cenim i kushteve te sigurise’ Ne bashkepunim me komunitetin e org.ligjore pergjigjet duhet jepen ne proporcion, ne forme te organizuar, sistemike e te mencur per lloj shqetesimi.

147

DR.BESI / DBMI

Pse Biznesit i duhet Besimi? Se pa te operimi eshte praktikisht i

pamundur, nje dyqan ne cep te rruges apo General Motors, njesoj do falimetojne, kohe-zgjatja mund te varioje. Kur biznesi humb besimin nga klientet, ai biznes rrezikon:  Licencen e operimit, pas kontrollove nga autoritetet  Blerjet nga klientet, te cilet te largohen  Furnitore e partneret qe s’duan te shoqerohen me te  Aksioneret dhe financieret; individe, fonde, banka etj.  Mbeshtetesit ne borde, komunitet, institucione etj.

Spitalet Publike duhet te operojne me mentalitetin e biznesit, duke mesuar dhe i imituar ne PR, korrektese e profesionalizem Spitalet ne Shendetesise Publike jane publike por ato s’bejne perjashtim nga priteshmerite e psikologjise njerezore dhe rregullat e perbashketa. Faliment financiar nuk kane se qeveria vazhdon te paguaje rrogat por falimenti i tyre ne reputacion eshte njesoj. Po te marrim anen tjeter, spitali privat XYZ ne Shqiperi nese do kishte 10-15 incidente e skandale te niveleve qe jane pare ne 30 vite ne shendetesine publike, sa kohe do te duhej te prishej reputacioni i tyre? [shume shpejt] Ne brande delikate ku (a) potenciali per demtim eshte shume i larte, dhe (b) integriteti eshte primar e s’jepen shpesh shance te dyta; dukeditur keto do perdorej cdo menyre per ndryshime e mbijetese; me kundershti, prova, shfajsime, fushata PR etj, kompensime e me rradhe; gjithsesi, prape deri ne 70% te tyre brande te tilla te shkaterroheshin; pjesa e mbetur do humbin reputacionin e brandit ne treg duke ekzistuar diku ne periferi me shkurtime me personel e sherbime.

148

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Si eshte shendetesia Shqiptare sot ne perceptimin publik, gjeja e fundit per te ciat ka nevoje eshte heshtja, share puerile e pa sens e mungese ekstreme te profesinalizmit. S’mund te humbet kohe me sekondaret; nese s’behen ndryshime substanciale demtimi perfundimtar do i jete i shpejte dhe i pakthyeshem.

Komunikimi Profesional online dhe Shendeti Digjital 1. Psikologjia e Komunikimit Publik. Kam shkruar disa here per bazat e advertising (sic) reklamimit, si origjinatoret e pare te saj ne koherat moderne kane studiuar psikologjine njerezore

qe te jene te sukseshem; dhe kam sjelle nje kapitull me vete per Edward Bernays, babain e kesaj fushe; kete rradhe so paraqes dicka ‘me shtruar’ dhe ne formen e saj natyrale.

Ne kete figure kemi ish-Presidentin Bill Clinton ne parlamentin e Kosoves. Pak oratore sot ne bote, dine te relatojne kaq mire me njeriun e zakonshem. Ta degjosh me kujdes eshte nje masterclass (sic) ne psikologjine njerezore. Fjala-lidhja qe ben s’eshte per guret, as Rugoven, ne fakt as per veten aty.

149

DR.BESI / DBMI

Por nje paraqitje universale. Si arrihet kjo lidhje? Diku permend 'pedagogu im i gjeologjise''' kjo mjafton per ta bere 'TOKESOR' e te relatueshem; vecori qe e has ne njerez te mencur e te sukseshem kur lexon me kujdes biografite e tyre e i degjon me vemendje. Ata shpesh, dashje pa dashje, perdorin #nivelues ne pika te perbashketa. Nena e babai, nje xhaxha ketu e nje halle aty, thone: mesuesi im tregonte... #prinderit & #mesuesit jane nivelues universale, para te cileve te gjithe e pergjate gjithe jetes ngelemi 'te vegjel' Kete e kupton cdo kulture ne planet. Clinton tregon si 'dikush me lart se une, nga koha kur isha student i gjeologjise' [historia pak rendesi ka, apo cka thene mesuesi] dhe pastaj vazhdon spiel (sic) te zakonshem.

Ai eshte momenti kur pa e kuptuar ndjen se B.C eshte nje â&#x20AC;&#x2DC;ordinary manâ&#x20AC;&#x2122; njesoj T. Blair e individe me te cilet kupton se mund te pish nje birre normalisht e pa pretendimet e zakonshme te nje politikani llafollog. [ashtu ata arrijne sukses e te marrin voten] Mes referencave e niveluesve fillon oratoria moderne; sic thote nje studiues: kur njerezit degjonin Cicero pas nje fjalimi thonin: sa bukur ka folur; kur njerezit degjonin Demonstenin thonin: hajde te marshojme ne lufe. Cdo paraqitje ka shkallezim deri te ekselenca, ku jo te gjithe jemi natyrale ne te; duke pohuar se as dy te fundit dje, as Bill Clinton sot nuk arrijne te tilla nivele pa studiur a gabuar, pa praktike dhe marre prej saj pjesen funksionale. Administratat e spitaleve duhet te punesojne njerez qe kuptojne nga paraqitja & estetika, media & komunikimi modern, profesioniste qe ndikojne per reputacionin e lidhjen me publikun. Ne 2019 kjo eshte vitale dhe nuk mund ti lihet shancitâ&#x20AC;Ś 150

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

2.Psikologjia e Komunikimit Profesional. Meqe jeta ka shume fusha ku jo te gjithe kerkojme vota por na duhet oratoria e pergjithshme, krijuam komunikimin specifik qe e quajme profesional dhe sipas nje sfere te caktuar. Policia flet per rendin ndersa spitali flet per shendetin e gjerat qe kane lidhje me shendetesine. Nuk eshte per spitalin e Lezhes te merret me politikat shendetesore kombetare, ky spital duhet te flase me nje grup specifik dhe vetem per interesat e tyre, qytetaret e Lezhes dhe cdo pacient i asaj zone.

Permend Spitalin Rajonal te Lezhes pasi ky ishte shkaku qe fillova kete analize por shihet se problemi eshte sistemik e jo vetem ne nje spital. Shkodra, Vlora, Gjirokastra, Durresi, Korca e Dibra, te gjithe ne faqet e spitaleve te tyre kane nje sjelle. Kjo paraqitje jo-profesionale online nuk eshte rastesi. Eshte norme!

3.Qellimi i Komunikimit Profesional. Eshte detyrim publik ne epoken e revolucionit teknologjik, te cilin e njohin shtetet e Bashkimi Europian. Detyrim - sâ&#x20AC;&#x2122;perdoret ne kuptim metaforik por futet ne pjesen per te cilen paguhen keto institucione; komunikimi, transparenca, publikimi i fakteve e te dhenave qe kane; si dhe informacioni dhe edukimi publik mjekesor.

151

DR.BESI / DBMI

Keshtu, spitali i Lezhes e cdo zone krijon lidhje me qytetarin, pasqyron mungesat e gabimet, paraqet aftesine profesionale e eficencen lokale; dhe motivon zhvillimet per mire; qellimet variojne sipas fushes specifike [p.sh nje biznes do te shese dicka] por ne rastet e spitaleve jane te pakten 3 te tilla   

Informon qytetaret e pacientet per shendetin Tregon ecurine e puneve & aftesite e personelit Siguron publikun ne kapacitetet spitaliore

Ne rrjete sociale e uebsajt te gjitha spitalet e Shqiperise kane shume mangesi elementare dhe te papranueshme ne paraqitje e komunikim publik. Spitalet dine vetem te bejne share nga titullaret duke refuzuar me koke-fortesi te ndjekin qofte sensin e mases; Dibra, Vlora, Lezha e Durresi, jane spitale lokale; si te tilla, pergjigjen vetem per shendetin lokal dhe jo faqe-reklame per cdo ambulance-fshati te republikes.

Mund te shohesh spitalin e Tetoves online ne Facebook [s’postojne nga 2015] s’ka asgje mbare-kombetare, vetem informacion per kanceret, nisma etj. Spitali i Janines, si spital universitar rajonal e me standarte te larta, me 7 Mars 2019 ka publikuar 5 tendera ne sajt; per ‘mause’ te kompjuterve, ilace e pajisje zyrtare. Cdo dokument eshte online nga adminstrata; duke llogaritur barnat, pajisjet, informacionin mjekesor etj. Ky eshte detyrim zyrtar sipas parametrave Europiane, nuk po bejne favore per qytetaret e Janines por permbushin detyrimet ligjore, ndaj theksoj ndryshimin e shendetesise Shqiptare me rajonin e Europen. Klik ne titull Spitali Universitar i Janines.

152

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Nuk ka me nevoje te iket jashte vendit, vjet eshte hapur nje Spital Amerikan ne Fier (ne mos gaboj Qershor 2018) faqja e tyre megjithese eshte faqe biznesi s’ka foto per titullarin e pronarin por vetem shendetesi. Faqja ne FB ka shpjegime per kirurgjite, lekuren, orl, procedura, diagnostika etj; ekzakt ate qe kerkon qytetari-pacienti-klienti; ato qe ka detyrim edhe cdo spital i shendetesise publike. Klik ne titull per ta pare:, Spitali Amerikan Fier - ku natyrisht askush s’poston 6x/dite (si Spitali Lezhe) as ben Share prej individeve te tjere.

Ndersa po ti shohesh ne uebsajt e ti krahasosh me website te shendetesise publike; Spitalet Rajonale Vlore & Shkoder; krijon idene jane dy kombe e dy kultura krejt te ndryshme. Klik ne titull Spitali Amerikan Fier Cdo informacion dhe paraqitje eshte e sakte e up-to-date (sic) Spitali, procedurat, stafi, pacientet - per te cilet ka nje buton te vecante, deget, te reja etj.

Faqja eshte edhe ne gjuhen Angleze. Pse s’mesohet prej tyre?

Cfare kane me teper se spitalet e shendetesise publike? Fonde apo ekspertize? Shteti Shqiptar po investon miliona $$$ ne dhjetra vite. Spitalet private [vone e kam mesuar kete fakt] jane gati te gjithe me personel shqiptar nga shkolla e mjekesise shqiptare. Pse ekzistojne keto ndryshime si nata-me-diten?

153

DR.BESI / DBMI

Ne librin tim te fundit te DBMI, publikuar ne Mars 2019 kam bere nje analize te institucioneve shendetesore Shqiptare ne lidhje me (klik ne titull) Urgjencat; nga QSUT, Telemedicina, Spitali Ushtarak etj. Cfare mungesash ka - i pari. Mbyllja e faqes prej vitesh - e dyta. Mos-ekzistenca online me websaj - i treti.

Digjital Health (sic) ne shendetesine publike eshte lene krejt pas dore, fakt qe e sheh publiku dhe e stresoj ne punimet e mia nga 2014. Shqiperia eshte i vetmi vend Europian sot, qe nuk ka nje faqe te vetme te mjekesise zyrtare, me liste te plote semundjesh, ilacesh, diagnozash, protokollesh etj. Klik ne titull per e-book Urgjencat 240 fq. 2019.

Câ&#x20AC;&#x2122;duhet te kete online nje faqe spitali? Jane disa detyrime e pergjegjesi, ne nivel lokal flitet per zonen ndersa qendrat kombetare zgjerohen ne pergjithesi, dhe asnjera prej tyre nuk del nga remiti primar shendetesor duke bere Share pa fund ose perfshire ne pjese qe nuk u takon.

154

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Spitali i Lezhes, Dibres, Durresit, Vlores, Korces e Gjirokastres, te gjitha spitalet rajonale nuk duhet te zgjedhin rrugen e lehte, duke menduar se po bene Share, detyrimi i tyre mbaroi.  duhet te informojne e edukojne qytetaret cdo dite dhe gradualisht te mbushin nje arkive online per semundjet  Te flasin per vaksinat, problemet sezonale e infektive  Shendeti per nenat e femijet, dhe edukimin pediatrik  Procedurat kirurgjikale & i semuri ne spitalin e tyre  Kapitull te plote ne te drejtat ligjore te pacienteve, procedura per ankesa e kohezgjatjen, sqarime ne nivele te ndryshme etj. Paciente duhet te kete te publikuar aktin per te drejten e informimit dhe cdo gje ne spitalin lokal, nga personeli, punesimi, buxheti e me rradhe.  Problematika per pacientet e rinj, adoleshentet dhe/ose nxenesit; shpjegime ne/dhe adresime te klinikat seksuale, problematike mendore nga depresioni te suicide; aspekte psikologjike e ku te drejtohen te rinjte, per te folur ne konfidence me profesionistin e mjekesise  Shpesh duhet te jepen lajme e update me semundje te perhapura, lidhja e spitalit me komunitetin, edukimi profesional dhe i publikut; si dhe cdo nisme te re qe ndermerret ne ate spital lokal.

Sic shihet nje spital ka aq shume per te bere, sa nuk ka nevoje per Share pa lidhje me te as nuk vazhdohet me mentalitetin e dembelizmit. Progresi e injoranca s’mund te bashkejetojne ne nje vend. Te libri Urgjencat kam theksuar se ne statistikat e shendetesive publike boterore llogaritet se 50% e kontakteve qe ka pacienti me spitalin behen ne dhomat e urgjences.

155

DR.BESI / DBMI

Sikur secili nga keto spitale rajonale te merrej vetem me kete 50% [te punes, kontaktit e reputacionit] duke permiresuar sherbimin e urgjences, vene ne dispozicion burime shtese, thirrur brenda e shkuar te komuniteti – te shohin si funksionon urgjenca, paraqitur cdo nisme e pune te bere online, me real people & real stories (sic) do benin nje sherbim te jashtezakonshem per ‘besimin e reputacionin e tyre’ Spitalet permes faqeve ne rrjetet sociale dhe websajte zyrtare te dedikuara: 

Paraqesin reputacionin e personelit dhe te shendetesise publike lokale ne zonen perkatese. Ne disa raste mund te zgjerohet kur ka paciente jo-rezidente, si kalimtare, vizitore, biznesmene etj; qe u duhet te perdorin keto sherbime.

Kushtdo nga Shqiperia e nga jashte vendit qe sheh sot faqen e spitalit te Lezhes nuk mund te rrije me mendje te qete. Ai spital ka mjeke edhe infermiere shume te mire, te cileve duhet tu mbrohet puna e mundi me paraqitje profesionale online.



Jepen eksperienca e deshmi nga paciente te meparshem, se bashku me kualifikimet, ekspertizen e aftesite e personelit qe cdo pacient i ri te ndihet ne duar te sigurta



Cdo perspektive online, paraqitur me korrektese nga stafi spitalor krijon sens familjariteti e komforti per pacientet; te cilet bazojne gjykimet e qetesojne frikerat ne perballje me profesionalizmin e Spitaleve Shqiptare,



Ne fund, duhet hequr psikologjia kolektive e 30 viteve ne sensin: ky spital eshte, e njohin te gjithe e ketu do vijne!

156

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ato spitale jane e ka qytete qe jane te vogla por jemi ne 2019en. Brezi i ri qe eshte i gjithi online do te dije praprakisht se ku po shkon, cfare i pret ne procedure a mjekime dhe te sigurohen nga cfare shohin. Sepse me kete mentalitet te sotem:  Punet po shkojne me keq duke fiksuar per dekada praktikat e keq-manaxhimit e mos-pergjegjesise, dhe  Punet po shkojne shume mire ne shendetesine private, qe me fleksibilitet te shpejte ne po ato ‘qytete te vogla ku njihen te gjithe’ ne pak kohe hapin klinika private; me korrektese, pastersi, pergjigjesi e paraqitje serioze ne terren e online [po me Doktore e Infermiere Shq.] jo vetem marrin pacientet por dhe sherbejne si pasqyre per Shendetesine Publike - si nuk duhet te jene ata sot.

Rekomandime ne Paraqitjen Online & Shendetin Digjital, 1.Mundesi ka cdo spital te beje dicka duke u bazuar krejtesisht ne burimet e personelin e tyre. Mjeket te cilet bejne roje, gjate kohes qe nuk kane vizita duhet te vihen te bejne nje artikull per nje semundje te zakonshme. Keshtu pasurohet faqja e spitalit me njohuri mjekesore per publikun.

2.Te jepen keshilla per situata me te zakonshme te urgjences, duke prioritizuar ato qe hasen me shume ne zone [sipas stastitikave, p.sh mbytjet ne uje e cpr afer detit, rrezimet, demtime, hemorragji ne zona malore e me rradhe] 3. Te paraqitet cdo detaj financiar e administrativ online, filluar me buxhetin, tenderat dhe si shpenzohen fondet publike.

Transparenca eshte hapi i pare ne kthimin e besimit te publiku.

4.Te publikohen nismat e tentativat per rritjen e eficences, kost-perfitimet, implementimet dhe rezultatet.

157

DR.BESI / DBMI

5.Sistemi shendetesor Shqiptar e spitalet rajonale kane nevoje urgjente per ndryshime, sot jane krejtesisht te papergatitur per Epoken Digjitale, te cilen e kane neglizhuar ne nivele te papranueshme. Ne Shqiperi mbi 60% e popullates eshte online (1.800.000 persona, sipas Gjirafa.com nje motor kerkimi ne gjuhen shqipe) dhe keto jane numra qe nuk mund te injorohen askund ne bote. Pra, 2 ne 3 Shqiptare jane online.

6.Perballe nje publiku te pa-kenaqur sâ&#x20AC;&#x2122;mund te vazhdohet me kjo praktike ku mungesat jane ne nivel elementar. Edukime e informacione; korrektese e paraqitje profesionale perballe qytetarit; etika dhe sensi i mases; nuk jane dicka qe duan fonde shtese por duhet bere ne orarin e punes; informacioni nga spitali eshte detyrim e pjese e punes ditore te administrates.

7.Fokusi i mjekesise gjithmone ka qene te parandalimi, duhet te ri-kthehemi aty por nuk ka prandalim pa edukim publik. Me pas ndryshohet edhe sjellja e tyre [alkoholi, duhani, semundjet e lidhura me jeten esedentare etj] Cfare i duhet zones e nga cfare perfiton, prioritaret ne teknologji e edukim profesional, eficenca e trajtime actual, pacienti e komuniteti. Shendetesia sâ&#x20AC;&#x2122;duhet te ndalohet vetem te spitalet por ne kujdesin paresor e integrimin me spitalet. Jane shume detyrime te paplotesuara qe e presin Shqiperine ne epoken digjitale.

Kur mungon korektesa, transparenca, integriteti e besimi te personeli shendetesor & spitalet; ka rene esenca e profesionalizmit e vete sistemi.

Post scriptum, kjo pjese per faqen e spitalit te Lezhes, fare mire mund te titullohej Mentaliteti-2 ose Psikologjia e Pa-Ndryshuar e Pjeseve te nje Sistemi Jo-Adekuat Shendetesor ne Rajonet e Shqiperise.

158

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Meqe kemi mbaruar te njejten shkolle te mjekesise, jo vetem ne Lezhe por ne shume spitale te vendit mund te njoh individe drejtues e nga personeli, ka dhe plot te rinj te dale ne keto 2-3 dekada por kjo nuk eshte personale dhe rreth autorit te ketij libri. As per 1-5- dhe 55 doktore e infermiere qe mund te njoh diku. Ka te beje me profesionin e mjekesise, shendetin dhe interesin public; tashme shihet se:  Korrupsioni perreth 3 dekada  Mungesat substanciale ne gati 3 dekada  Humbja e respektit ne keto 3 dekada  Kushtet jo-adekuate gjate 3 dekadave  Mosbesimi i publikut te shendetesia ne 30 vite, dhe faktore te tjere; gabimet ne mjekesi [trajtimi jo i drejte) mungesa e sigurise dhe rritja e dhunes ne spitale, politizimi i tesjkajshem i profesionit, personalizimi e njehsimi i disa specialiteteve, spitaleve e pavioneve me shefin e drejtorin qe zakonisht jane te njejtet emra ne rotacion; ne raste dhe i krejt dikasterit; jane bere NORME por as keto nuk ngelet problemi nr.1 per tu analizuar e zgjidhur. Titulli Amatorizem e Profesionalizem jep 2 ekstreme kur ne fakt ka nje te perbashket: NJERIUN. NUK MUND TE FLITET PER PROFESIONIZEM PA DINJITET! NUK KA DINJITET PROFESIONAL PA DINJITET NJEREZOR!!

Infermieret, doktoret, sanitaret dhe tekniket e spitalit te Lezhes, ne fillim jane njerez, prinder, anetare te nje komuniteti, banore ne qytetin e tyre; me pas punonjes te nje spitali. Asnje institucion publik e privat nuk mund te lejohet te trajtoje njeriun ne kete forme; ata nuk jane ushtare e askurre nuk quhen SKLLEVER. Nga Prill-Qershor,

2019, DBMI: Shendetesia Publike si Aset Kombetar, shkruaj dhe per DeBakey, kardio-kirurgu nr.1 i shekullit 20-te, thote: “ky eshte spitali jo une – per pastruesin me te cilin ndalej cdo mengjes per nje pershendeteje e bisede te shkurter, s’ka gje qe une mund ta bej qe nuk do te prishej ketu!” [higjena] 159

DR.BESI / DBMI

Kur spitali i Lezhes e Durresit, Dibres e Gjirokastres ne faqet e tyre zyrtare bejne vetem share nga titullare dikasteresh; nga politikane e lajme palidhje me rajonet e tyre; ne forme kaq kembengulese disa here ne nje dite; publiku lexon ate qe ndjen personeli ne terren, mungese-respekti, trajtim me contempt (sic) Mesazhi: puna, interesat e personeli sâ&#x20AC;&#x2122;kane vlera. Qytetari ne Durres, Lezhe, Shkoder e Vlore; kerkon te shohe personelin ne spitalin rajonal por mbi te forcohen lajme qe u inagurua nje dhome mjekesore ne nje fshat 200km larg. Kush jane mjeket, infermieret, tranjimi e puna e tyre; ku jane fotot e ketyre individeve; pse nuk ekzistojne ata ne spitalin ku punojne?

160

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Politikane e ministra ikin ne pak vite! Pse behet anonim ne internet Dr. X qe punon per 35 vite ne Lezhe e infermerierja ne Vlore qe ka imunizuar qytetin ne 4 dekada? Si pretendohet per sistem shendetesor kur sistemi as nga brenda nuk u jep nje vleresim a nje falenderim online? Pse sot, kur ne fillore e gjimnaze ka sisteme vleresimi me 1-2 certifikata formale, njerezit qe merren me traumat madhore nga fillimi ne fund te jetes; injorohen e trajtohen si urithe; e dime se jane aty [ku?] por s’duhet ti shohim as ne faqen e spitalit ku punojne. PSE? Pse sot mesohet se ne faqen e spitalit Lezhe ekziston Dr. XYZ vetem kur masakrohet ne detyre?!! Ose tjetri ne Durres permendet vetem pasi dhuna ne spital i nxjerr shpatullen?

Pse qytaret Shqiptare si gjejne dot emrat e tyre ‘ne kohe paqe’?

Ndryshimi qofte ne raste ekstreme eshte subtancial, mbron shendetesise e rrit opinionon per ta. Sikur Dr. XYZ neser te dhunohet ne Diber por faqja e spitalit e ka me figure e pune, kualifikime e mundim per komunitetin, kur 20-30 paciente shkruajne nen foton e tij sa doktor te dedikuar kemi; eshte referenca me e mire per cdo profesionist; kur te bashkohen per 5 minuta buje mediatike, publiku e sheh ‘se jo te gjithe keta jane njesoj’ aq me keq – sic e kam provuar te studimet e mia ne opinion publik per shendetesine – te thone: fajin e kane vete, mire ja bene, e meritojne dhe te vriten te gjithe keta gjakpires’ Si mendojne drejtuesit e ketyre spitaleve - besimi i publikut do te vete-kthehet pa asnje pasqyrim te personelit njerezor te ndryshimeve esenciale?

161

DR.BESI / DBMI

 



Profesioni, percakton dhe mban standartet, Dinjiteti profesional, si ndihen, mendojne dhe sillen anetaret e nje profesioni te caktuar, ne raport me vleren e tyre te vetja dhe tek te tjeret.

Dinjiteti Njerezor, eshte i pari dhe mbi te gjitha.

Dinjiteti vjen me njeriun, si e drejte natyrore e tij, eshte e patjetersueshme dhe e pavarur nga shteti, institucionet a individe te tjere. Nuk ka rendesi pozicioni ne hierarki, profesor i mjekesise apo roje te dera e spitalit; asnje s’ka te drejte ti eradikoje nga faqet zyrtare te punes, ti fshije sikur s’kane ekzistuar, ti trajtoje sikur puna e tyre s’ka vlera dhe te sillet me ta si me non-entitete ku qofte ne qytetet e tyre e per bashkeqytetaret me te cilet ndajne nje rajon cdo dite – te mos figurojne askund.

Profesioni i mjekesise ka specifika te vecanta, te cilat shoqeria i njeh e i vlereson me cdo mundesi qe ka; doktoret e infermieret punojne me njerez vulnerable dhe me problematika serioze; ata perballohen me kerkesa te cdo lloji dhe dhimbje me te cilat nuk njhen njerezit mesatare, dhe kurre nen ate intensitet ditor.

Ata duhet te jene ne gjendje tu pergjigjen njerezve ne cdo kohe, te merren me anen organizative dhe ligjore, dokumentacion e konflikte qe ne raste s’kane te bejne me ta. Ndjenjat, emocionet, vuajtjet personale e traumat familjare, gjithmone lihen pas duke i dhene prioritet personit perballe tyre.

162

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Si do ndihej nje politikan (qe dje e sot neglizhon shendetesine publike) po te ndodhej ne pozicionin e nje pacienti te semure, sikur doktori te nderprese viziten ne mes duke thene: do dal tani se me hahet ushqim apo dicka te ngjashme? Mjekesia eshte nje profesion qe konsiderohet i keq-balancuar, i.e pacienti duhet vene i pari; individet qe i hyjne ketij profesioni e dine kete, nese jo - shpejt e kuptojne qe ne vitet e para te punes. Shoqeria nuk i kompenson dot per e gjitha por te pakten te mos jua heqe minimalen e dinjitetit profesional, se tashme i kane shkelur ne cdo ane –qofte ne dinjitet njerezor.

Sikur ne Britani a cdo vend te zhvilluar, nje trust shendetesor ose institucion i cdo lloji ne rajone te ndryshme te vendit – te bente SHARE cdo dite nga faqja personale e nje ministri, ku institucioni ne fjale nuk figuron fare; vertete ky vend nuk njihet per revolucione por NJEREZIT DO MERRNIN RRUGET. Kjo sjellje me contempt [poshtrim] me dashje a nga injoranca do shihej per ate c’ka eshte; trajtim perbuzes per gjithe shoqerine e jo vetem ne nje lokalitet, profesion a institucion.

Psikologjia njerezore ne si trajtohen punonjesit e njerezit me te cilet ata punojne [u sherbejne e kujdesen] eshte fushe delikate qe nuk mund ta nen-vleftesojme; qofte edhe ne perceptime – kur na dalin te gabuara - demtimi ndodh fare lehte dhe njerezit ‘vritet shpirterisht’ Kjo menyre privatizimi dhe personalizimi, degradimi aktiv me efekte afatgjata indentifikimi i institucioneve shteterore e pubike me nje a disa persona drejtues (politikane, shefa, ministra) dhe percmimi per personelin & publikun taksa-pagues; nuk mund te vazhdoje me, duhet te NDALOJE sa me pare!

Duhet te kthehen spitalet te personeli, pacientet & publiku.

Ne 2019 kjo praktike eshte jo-etike, amorale dhe ilegale!

163

DR.BESI / DBMI

Postscriptum - â&#x20AC;Ś.. and he is from? (sic) Ne masen me te madhe studenti i mjekesise ka te drejte. Ky lloj deshperimi, vjen kur biznesi, institucioni a nje profesion ndryshon drejtim ne forme radikale per 2 arsye. (a) neglizhim qe e con ne faliment (b) drejtohet nga njerez pa 'skin in the game' - sado humbje e deme sjellin sâ&#x20AC;&#x2122;ka asnje pasoje per ta.

Te #DBMI kam bere nje analize me pare, me 10 pika, te cilen s'besoj e kam promovuar me pare se tingellon pak #harsh (sic) Mes tyre...

164

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

5. Taken fom granted (sic) eshte e veshtire, mos te themi e pamundur per nje grupim/shoqeri pa mjekesi ne asnje lloj forme (private a publike) qe ne hapesire prej 10 vitesh te merrte cdo sherbim falas e brenda 13-15 vite arrin standarte vaksinimi ~ njesoj me B. e Madhe. (1959-1960) - te vleresoje qarte rolin e shendetesise publike sot. Ndaj, para nje dhurate te tille - qe malli i babes nuk quhet por ngjan - individet e grupi qe mori dicka kaq papritur e te mesuar te jete 'thjeshte aty' nuk ndjejne perkatesi te plote ne te; sic do te ndodhte me dicka me organike te ardhur per disa gjenerata ne tradite.

6. Knowing them too much (sic) Me ka humbur nr. sa here shkruaj: doktore - pacientet nuk jane shoke, mos i shtoni ne rrjete sociale e mos beni postime publike; ne mos thyefshi etiken e te hapeni shume, ju bie prestigji. Mbani distance! Dhe kjo nga e shkuara e afert. Ndryshe nga counterparts (sic) ne bote ku ka rradhe per nje specialist e do ndjekesh shkallet e sistemit ne gradim e kohe; Shqiptari mesatar shkon te primari, profesori, ndalon specialistin ne rruge; miku, bakshishi etj. Njohje e pritshmeri te tilla, krijojne edhe pak contempt (mungese respekti) e resentment; eshte fenomen psikologjik kompleks por eshte si eshte, ne forme te thjeshte: dr ndihmon 1.2.3.x qofte ne mes-nate; heren 4 vonohet pak apo ben dicka qe perceptohet jo-mire ...is all downhill from there. Popullata jone, ndryshe nga te tjera qe votat i japin e llogarine e kerkojne ne 4 shtylla baze: arsim; ekonomi e punesim; ligj e rend publik; shendetesi; shperndahet ne emra, batuta, personale etj dhe i kujtohen keto me lart kur deshton vajza ne shkolle, semuret vete, demtohet djali, i heqin gruan nga puna ose vuan DIREKT. 165

DR.BESI / DBMI

Studenti eshte nga Bullgaria por ate postim njesoj si ta kish shkruar nje student Shqiptar i mjekesise nga viti 4, 5 dhe i 6-te pasi edhe ata ndihen ezakt keshtu. Nese jo, ti pyesim. Nuk besoj te jete ndalur kush me to: how do you feel? What do you think...ti pyese per neser e me rradhe. Te vjetrit nga dje e te rinjte sot, ndjejne #alienim ndaj sistemit pikerisht se sistemi u eshte larguar dhe mungon besimi ne te dy palet. Keta 'femije*' jane te DESHPERUAR!! Shpesh te #DBMI kam shkruar per pedagoget; studentet e mjekesise nga viti 4-6 adresohet 'doktor ose koleg' dhe duhet te trajtohet si i/e tille. For all intents n purposes he/she is a Doctor. (perjashto dicka radikale, semundje, etj-gati Dr) Nese nuk u japim krenari e respekt qe ne shkolla e ti trajtojme me dinjitet ne cdo kohe, edhe shoqeria neser do te sillet me mos-besim dhe mos-mirenjohje ndaj tyre.

Ndaj arritem ne keto pasoja te hidhura sot, ku ata eksplorojne cdo mundesi ngado te gjindet per te ikur jashte vendit.

Burimi:reddit.com.

Sa e lexova ne rubriken 'Rrefime nga Gjoksi' (22Mars, 2019) print-screen nga postimi /autori 166

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

BESIMI & KORRUPSIONI Sa here me eshte dashur ne korpusin voluminoz te punimeve te DBMI; te sjell nje precedent, te paralelizoj me nje shembull apo te ilustroj nje metodike; gati gjithmone (vec ca rasteve ne filozofi & shkence) kam vene re se e kemi ose e kemi pasur mes nesh. bb Ne 2016 studiuesi i arkivave z. Aurel Plasari ri-publikon “Nji udhëtim në Turkí të ré, në “Hylli i Dritës” 1931-1932 te shkruar nga Gjergj Fishta si pershtypje per Korcen.

“Nder të gjitha qytetet e Shqipnís – mbas mendimit tem – Korça âsht ajo kû frymzimi i qytenís okcidentale paraqitet mâ haptas e jo krejt si nji bimë ezotike. Në Korçë ké fort pak rrugaca (impas) e rrugat, edhè në mos kjoshin gjithkund të drejta e të shtrueme, janë të krahazueshme me ndërtesa, shêji qi mbrendë nuk zotnon aq fort mosbesimi ndërmjet bashkëqytetasve, prà shêji që aty ka qytetní; pse qytetnija, së pari, bazohet n’socjabilitet të qytetasve. Mbasandej në Korçë gjen edhè sod asish që interesohen për të mirë të pergjithtë, kush tue ngrefë me mjete të veta nji shkollë, a nji kishë, a ndonji smuetore, a ndoj bibliotekë qytetse etj. Kà edhè shumë asish që kanë krye msime të nalta jashta Shqipnijet, posë se kà shumë asì tjerësh që për punë kanë kërkue botën mbarë e s’kanë ndêjë mshilë në vend të vet si zogu i pulës në gzhojë të voes. E mbasandaj: e po kû shef njeti në Shqipní arët e livadhet pa shtigje e gardhiqe, përpos se ndër rrethina të Korçës? Kjo âsht – mos tjetër – përshtypja që mue m’ká bâ qyteti i Korçës”. [pjeset e markuar me te kuqe jane nga une] 167

DR.BESI / DBMI

Jane 7 pika esenciale ne ‘qyterimin Korcar’ te dhena nga Fishta ne formen me koncize te mundshme:   

 



Frymezimi dhe inspirimi per Korcen qe ka pare ai, eshte marre nga Perendimi (qytenis ocidentale) Ka qetesi e harmoni ne ambjente publike (pak rrugaca) Korca jepet si qytet me high trust levels (sic) njerezit i besojne njeri-tjetrin, kjo eshte pika me esenciale e nje bashkesie per progresin (nuk zotnon aq fort mosbesimi) Besimi mes njerezve vjen nga harmonia sociale (qytetnija, së pari, bazohet n’socjabilitet të qytetasve) Shpirti civil qe mundohet te beje dicka per komunitetin, ka njerez qe bejne bamiresi e lene vepra per qytetin (të mirë të pergjithtë,) Ne nje vend ku nivelet e besimit jane shume te larta – pra askush nuk do t’ja hedhe tjetrit –bien gardhen dhe shenjat standarte te zakonshme qe hasen ne zonat ku besimi eshte me i ulet (të mirë të pergjithtë,)

Gjergj Fishta (1871-1940)

168

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Cdo shoqeri ku besimi mes individeve eshte relativisht i ulet, pas cdo kontakti kushtezon antaret e saj te sillen pak me keq se me pare. Me kohen, ky cikel i pafund vicioz ka rritje ne potencialin e tij toksik dhe mund te shkaterroje shoqerine...

Pyetja, si mund te kthehet nje shoqeri nga low-trust level ne high-trust one (sic) eshte me kryesorja nese nje vend do arrije progresin. Tregjet dhe transaksionet, ekonomia e financa, shendetesia e arsimi, ligji e rendi; shtyllat kryesore te jetes se nje bashkesie nuk mund te funksinojne pa #besimin.

Besimi vlen nga niveli celular [individi e familja] ne nivel organizmi, institucionet e shoqeria; jeta nuk mund te vazhdoje perhere si zero sum game (sic) ď&#x201A;ˇ ď&#x201A;ˇ

te fitoje njeri duhet qe gjithmone te humbe tjetri une sillem keq e ti sillesh keq, (mendojme se) fitojme te dy, nese une humb sillem ne formen qe duhet te humbesh dhe ti

Ne vende ku nivelet e besimit jane te uleta, mendimi i pergjithshem

per shumicen e njerezve eshte se te sillesh korrekt, ne rastin me te mire shihesh si naiv ne me te keqin nje idiot qe do demtohesh; rezultatet ne terren shpejt provojne se te tjeret kishin te drejte. Pritshmerite ku sâ&#x20AC;&#x2122;duhet te kesh besim te askush, bejne qe individi te sillet ne menyra jo te besueshme, dhe kjo konfirmon besimin e tij fillestar ne pritshmerite e uleta.

169

DR.BESI / DBMI

Shihe sa e veshtire eshte te prishesh kete ekuiliber vicioz. Ne ane tjeter, asgje s’ka vlere [praktikisht asgje] nese nuk arrihet nje fare etike e perbashket sociale de te ngrihet Niveli i BESIMIT.

Dicka duhet sqaruar ne konceptin e civilizimit, ai nuk fillon te bashkesia megjithese lidhjet duhen per ta nderuar ate. Veteinteresi ne analize te ngushte perjashton bashkepunimin por ne duhet te bashkepunojme sepse nuk mund te behet gjerat vetem, qe ne diktumin e Adam Smith – ‘ndarjen e punes’ [division of labor] baza nuk eshte preferenca per tjetrin por veten tone por duke u lidhur me tjetrin arrijme qellimet tona.

Forcimi besimit te tjetri, te njerezit prane nesh, te institucionet, te profesionistet, te grupi mes nje etike te perbashket; eshte problemi nr.1 i Shqiperise se sotme; dhe e vetmja strategji qe do te sjelle rezultate afat-gjata dhe te qendrueshme.

170

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

  

Nuk ka asgje me urgjente se kjo Nuk duhet te kete prioritet tjeter Nuk behet me $$$ as investime.

Keto me poshte i kam analizuar te DBMI, klik ne tituj:  

Dilema e te Burgosurit - Prisoner's Dilemma Dilema dhe Modeli Howard.

Besimi eshte vital ne jeten e njeriut dhe shoqerise, ne vende me nivel te larte besimi (Suedi, Kine, Britani, Gjermani etj) dhe korrelacioni me kriminalitetin ndryshon, njerezit s’jane te shqetesuar si ne vendet me nivel te ulet besimi. Ne keto te fundit ka me shume frike e panik, pasi cdo gje bazohet ne nivelin e besimit social. [Messner, Steven F., Eric P. Baumer and Richard Rosenfeld. 2004. “Dimensions of Social Capital and Rates of Criminal Homicide” American Sociological Review]

E njejta vihet re ne perceptimin e korrupsionit, ne vendet e Europes Lindore, ne % te larte njerezit kane shqetesime kryesore ndaj korrupsionit te liderve politike e drejtuesve administrative. Duhet te ri-gjejme dhe forcojme lidhjet familjare - me prinder e femije,kushurinj e miq [krushqi] lidhjet komunitare – aty ku jetojme me shkollen e biznesin, spitalin e policine; lidhjet kombetare – cdo indivd ne vendin e tij te ndihet aksioner, balle ligjit e rendit, ambjentit e turizmit, krenarise kombetare e traditave qe kemi. Ketu futen edhe lidhjet nderkombetare – jemi vend me 1.000.000 persona jashte Shqiperise, te gjithe Shqiptare qe te dish te akumulosh fuqine dhe potencialin e tyre te pakten i heq vendit 2-30% te problemeve.

171

DR.BESI / DBMI

Asnje qeveri nuk po e kupton kete fakt ose paguajne nje harac mediatik duke thene: diaspora-diaspora dhe asgje me teper.

Ne 1995 politologu Francis Fukuyama* sjell nje argument te: “Besimi: Virtytet Sociale dhe Krijimi i Prosperitetit” “shoqerite me nivel te ulet besimi jane ne negociata konstante mes vetes ne ndryshime pa fund e perpjekje ligjore; ndryshe shoqerite me nivel te larte besimi [si Japonia, Britania, Gjermania etj] te cilat i kane rregullat; energjine e shpenzojne per pune produktive, inovacione dhe ulje kostosh per te bere biznes. Niveli i besimit bazuar ne normat e perbashketa eshte karakteristika kryesore qe influencon prosperitetin e nje kombi dhe konkurencen e tij globale.” [*autori i librit Fundi i Historise] Do ndaj me lexuesit e mi nje vezhgim analitik nga Vidiadhar Surajprasad Naipaul (1932-2018) Nobelisti i literatures me origjine nga Trinidadi: si ndryshojne vendet pa besim ose aty ku ka besim te larte, me mire te themi vendet e suksesshme me ato jo te suksesshme. Historia e vendeve me sukses ka plot problematika e deshtime por disa gjera zgjidhen pergjithmone; p.sh. ne SHBA, Britani, France, Norvegji etj, ka lufte mes njeritjetrit, lufte civile, revolucione, ndryshim rendesh sociale, emancipim etj, pastaj vjen Great Society (sic) Ne vendet e pa-suksesshme (te themi Argjentina, Shqiperia, etj) rrine brenda nje ‘historie rrethore’ ku ngjarjet te njejta ose te ngjashme perserisin njera-tjetren e asnje challenge (sic) s’tejkalohet nje here e mire, keshtu cikli vazhdon duke u perseritur papushim.

172

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Si duhet ri-kthyer dhe ndertuar besimi Nje aspekt qe ka demtuar besimin mes nesh padyshim eshte edhe faktori historik; qe duhet ndare ne 3 pjese. (a) Shqiptari mesatar tenton nga familja e miqesia, sa ligji dhe e verteta; kur ka konflikt mes tyre zakonisht zgjedh te parat, (b) pushtimet e huaja me pare e ana ideologjike gjate sistemit komunist sollen frike - krijuan mosbesim e terheqje, dhe (c) ne keto 30 vite, militantizmi dhe servilia (per te mbajtur nje vend pune) e presioni per te mbijetuar; sollen heshtje, indiference, pajtim me te keqen dhe shume terheqje.

Aspekti tjeter duhet pare dhe te elitat, biznesi, media e politika; keta individe me pushtet e para nuk demonstrojne pergjegjesi sociale vendin; akuza e panderprera per mashtrim, vjedhje, korrupsion, krime, blerje favoresh e nepotizem, sâ&#x20AC;&#x2122;ndikojne fare.

Aq me pak ndihmon fakti se Shqiperia eshte i vetmi vend ne Europen ish-komuniste qe nuk ka denuar nje minister te vetem ne 25 vite; nje fakt substancial qe e thekson over & over again (sic) media e institucionet nderkombetare.

Humbja e besimit ka penetruar cdo qelize te shoqerise, nga policia ne spitale, te nje fature elektrike a mosdhenie e fatures ne nje bar. Te gjithe duket sikur do jua hedhin te gjitheve, edhe kur sâ&#x20AC;&#x2122;eshte e vertete - perceptimi duket i tille. Mentaliteti eshte rrenjosur, kombi e ka vendosur mendjen ne kete sjellje, analiza ne besimin e as studime nuk ka; mungoje lideret morale e autoritet sociale me integritet; Shqipera sâ&#x20AC;&#x2122;po e kupton se pa ndryshuar kete sjellje nuk mund te hyje ne familjen e vendeve me high-trust-levels (sic) zhvillim e progres.

173

DR.BESI / DBMI

Duhet te ri-kthehemi te vecorite elementaret te moralit; duke filluar mesimet didaktike qe ne shkolla. Duhet te ri-theksojme gjithmone – dhe duke dhene shembuj si ndikohet - interesi publik, asnje individ nuk mund te beje nje hap te vetem pa cenuar ose pa shtuar ne interesin e perbashket kur te gjithe se bashku ndajne nje hapesire dhe nje te ardhme te perbashket.

Kush eshte faktori kryesor qe:  Prish kontraten sociale, dhe  Ul besimin e njerezve te qeveria dhe institucionet Korrupsioni! Korrupsioni, ne kuptim te drejte e dime cfare eshte dhe demet e tij, ndersa perkufizime ka plot; bazuar te Enciklopedia Britanike: Korrupsioni eshte nje sjellje e padrejte dhe e paligjshme me qellim per te siguruar perfitime per veten a dike tjeter, paraqitet me disa forma qe perfshijne bakshishin, kercenimet dhe keq-perdorimin e ‘informacionit te brendshem’ Cilat jane demet e korrupsionit? Praktikisht ndalon progresin ekonomik, kercenon demokracine, zvetnon vlerat etike dhe demton sistemin e drejtesise; keshtu ne aspektin fundor dhe ne % te larte kur prek te gjitha sferat e jetes te nje shoqerie – korrupsioni destabilizon vendin dhe s’lejon sundimin e ligjit.

Efektet e korrupsionit jane te prekshme e te matshme ne jeten e qytetarit; rritja e kriminalitetit, kualiteti i dobet ne ndertime godinash, urash, rrugesh, infrastrukture etj; mangesite ne arsim e shendetesi; kostot e shtuara ne riparime nga mungesa fillestare e cilesise; qe se bashku kthehen ne nje rreth vicioz; ku paraja, krimi i organizuar dhe pushteti politik; nderthuren ne rrjeta multi-nivelesh per te shtuar perfitimet dhe kapur e mbajtur pushtetet; qeveritare, ligj-berese dhe ligj-zbatuese.

174

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Cilat jane format e korrupsionit? Nese shihen ne cdo fushe ku praktikohet korrupsioni, keto forma jane te pafundme, sic dhe eshte ingjenuiteti i individeve te perfshire ne te. Tenderet e bakshishet, ndarja e fitimeve dhe perfitimi i paligjshem, favorizimi i miqve dhe venia e privates mbi shteteroren, kercenimet e shantazhet, patronazhi e nepotizmi, fallsifikimi dhe mashtrimet ekonomike, manipulime mediatike dhe politike, shkembim favoresh dhe blerje e votave etj. Psikologjia ka kohe qe po merret me origjinen, evolucionin, efektet dhe pasojat e korrupsionit; se fundmi ka studime te shtuara ne metodologji, studime, konferenca e workshope ne nivele kombetare e nderkombetare. Megjithate rezultatet ne terren nuk perputhem me mundimin, te pakten ata deshire-mire e akademik. Ka direktiva e inciativa globale ne vendet e korruptuara, nder to edhe Shqiperia, por nuk po arrihet progresi i duhur. Mungesa e rezultateve ka edhe demtime afatgjata pasi keto vende tentojne te behen baza per kriminalitet e droge, pastrim parashe dhe bizneset e dyshimta, ndersa bizneset serioze, korporatat e stabilizuara dhe individe qe luajne sipas rregullave, kane frike te investojne e zakonisht rrine larg vendeve me indeks te larte korrupsioni. ď&#x201A;ˇ

Sipas Barometrit Global te Korrupsionit, 66% e te anketuarve ne Shqiperi thone se niveli i korrupsionit eshte rritur (2013)

ď&#x201A;ˇ

Transparency International ne Indeksin e Perceptimit te Korrupsionit, Shqiperine e ve ne vendin e 91 me 38 pike, ne mes te 180 vende te botes (2017) 175

DR.BESI / DBMI

Levizja globale anti-korrupsionit (Transparency International) ne nje vleresim te plote [per here te pare] per Shqiperine dhe riskun per korrupsion konkludon se: â&#x20AC;&#x153;Shqiperia nuk arrin ti plotesoje kerkesat e Bashkimit Europian per anti-korrupsionin persa kohe qe nuk fut reforma kyce. Eshte shqetesuese se, institucionet e ngritura per te siguruar qe zyrtaret publike veprojne ne perputhje me interesat e qytetareve Shqiptare, nuk kane force, burime e pavaresine per ta siguruar kete. Institucionet kryesore te cilat duhet te luftojne korrupsionin si Prokuroria, Gjykata e Larte, Komisioni Zgjedhor, Inspektoriati per Vlersimin dhe Deklarimin e Pasurive dhe Konfliktit te Interesit jane subjekt ndaj presionit politik e interferences qe ul aftesine e tyre per te permbushur rolin qe kane ne ndalimin e korrupsionit. Po aty jep nje shpjegim sa e pamundur eshte kjo, p.sh Komisioni Zgjedhor, megjithese anetaret e tij duhet te jee te pavarur [teorikisht betohen] ne praktike propozohen nga partite politike.â&#x20AC;? [The National Integrity System Assessment-Albania 2016]

*** Kur korrupsioni prek cdo fushe te jetes flitet per korrupsion sistemik, qe haset ne cdo nivel te organizmave e institucioneve te shtetit, jo me ne disa individe te caktuar. Ne ane tangjible e praktike, korrupsioni ne keto 30 vite e ka demtuar pa mase Shqiperine, rrenoi shpresat te demokracia, pengoi mireqenien ekonomike e nenkembi DINJITETIN KOMBETAR. Qytetaret kane mundesi per te ndikuan ne kete situate mes forces se opinionit publik me forma te mencuara dhe pragmatike.

176

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Duhet ndalur te 1 ceshtje, duke u bere The Shield (sic) mburoja e nje prokurori e gjykatesi qe procedon Ministrin e I-re. Hera 2 e 3 kthehet ne norme. Jo me kot, sa here flitet per Shqiperine, media e institucionet nderkombetare thone: ngelet i vetmi vend ish-komunist qe sâ&#x20AC;&#x2122;ka burgosur nje minister. Cdo vend ne rajon e ka bere, si kroacia, gr. mk, romania etj. Pse perseritet kaq shume? Dine dicka qe se dime? Pse ka rendesi #nje rast? Se EKZISTON KULTURA E MOS-DENIMIT. KULTURA e mos-ndeshkimit ka sjelle keto pasoja, ndaj asnje zyrtar i larte publik se ka FRIKE LIGJIN. Duhet krijuar NJE precedent per te luftuar e ndryshuar kjo kulture qe te progresoje vendi. Keto 15 raporte e organizma ne nje forme a tjeter thone: asnje zyrtar i nivelit te larte [minister e siper] sâ&#x20AC;&#x2122;eshte DENUAR ne keto 3 dekada. Nese na duhet nje shkak i vetem na e kane dhene te huajt. KULTURA E MOS-NDESHKIMIT > Korrupsion > Humbje Besimi.

Nuk eshte e lehte, dhe ne praktike rezulton e pamundur te vesh etiketa duke permbledhur cdo person a veprim te korruptuar nen nje perkufizim psikologjik, gjithsesi studimet tregojne se individet e korruptuar ose kane, ose me vone, zhvillojne disa nga karakteristikat e meposhtme: 177

DR.BESI / DBMI

 

  

Mungese ose ulje te empatise, veshtiresi per te kuptuar/ pranuar pasojat e veprimeve e demin tek te tjeret Sensi i perkatesise, duke menduar se u takon dicka me shume se te tjeret, kalojne cdo norme dhe mase per te arritur suksesin Manipulimi, duke influencuar njerez dhe sisteme per te arritur qellimet kriminale duke demtuar shoqerine.

Perqendrimi te vetja, ku nuk shihen nevojat e te tjereve Mos-pranimi i fajit, duke mos marre pergjegjesi per veprimet e tyre, me kalimin e kohes ata behen imune ndaj moralit e rregullave dhe sjellin me shume demtime.

Nje nje analize nga shume studime psikologjike eshte vene re se baza ekzistuese per korrupsionin qendron te;  





Pushteti, individet qe mbajne pushtetin tentojne drejt korrupsionit (13 studime) Perfitime personale e vete-kontrolli, kur perfitojne personalisht individet kane me shume shance te perfshihen ne korrupsion, te kene me pak vete-kontroll dhe te perceptojne se korrupsioni sjell vetem demtime indirekte, dhe kur ata punojne ne organizata ku sjellja jo-etike nuk ndeshkohet (6 studime) Pasiguria, rrit veprimet e korruptuara dhe individet kane me shume mundesi te pranojne riskun per te mbrojtur perfitimet (8 studime) Narrativa racionalizuese, duket se e ben korrupsionin me te pranueshem per ta ( 4 studime)

[Kendra Dupuy & Siri Neset, The cognitive psychology of corruption, Micro-level explanations

for

unethical

behaviour, U4 Anti-

Corruption Resource Centre, Michelsen Institute, Norway] 178

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

“Korrupsioni eshte jo-etik, i padrejte e urgjent per tu hetuar se: (1) dobeson aktualizimin e potencialit njerezor (2) ndryshe nga etika e virtytit, sjellja e korruptuar ul kapacitetin e individit si agjent moral per te qene ne gjendje te konsideroje implikimet morale ne cdo fakt te jetes (3) ka impakt demtues ndermjet gjeneratave, nga e shkuara ne te sotmen nga e sotmja ne te ardhmen, duke krijuar erozion te normave te besimit (4) ul besimin ne perfaqesuesit politike (5) ul dinjitetin, krenarine dhe aftesine e konkurrences te nje kombi (6) institucionalizohet ne strukturat legjislative, ekzekutive e te jurisprudences. [J.Abraham, J. Suleeman & B. Takwin, 2018.

Psychological Mechanism of Corruption: A Comprehensive Review. Asian Journal of Scientific Research, 11: 587-604.]

Konventa e Kombeve te Bashkuara Kunder Korrupsionit jep 3 tipe te korrupsionit kriminal ku perfshihen zyrtaret publike: 

Mashtrimet financiare, zyrtaret publike per interesa te tyre ose te personave te tjere ose te organizmave te korruptuar marrin fonde ose ne forma te tjera nderhyjne te kapitali publik, privatizimi, kapitali privat etj duke shperdoruar dhe bere pervetesime.



Transaksion i influences, zyrtaret publike ose cdo person qe merr perfitim direkt per vete ose nje individ tjeter, si oficer zytar abuzon me influencen e tij duke sjelle avantazhe te padrejta nga departamenti shteteror ose autoriteti publik i shtetit kontraktual.



Abuzim me pushtetin, zyrtaret publike dhunojne ligjin gjate kohes se ushtrimit te detyres ose duke mos e bere detyren per te marre perfitime te pajustifikuara 179

DR.BESI / DBMI

per vete ose persona te tjere ose nje entitet tjeter. [Webb P (2005) The United Nations convention against corruption: Global Achievement or Missed Opportunity? Journal of International Economic Law 8: 191-229.]

Besimi eshte monedha e marredhenieve njerezore; ku ne cdo moment, sistem dhe rrethane eshte e pamundur te veprosh pa #besimin. Ne Shqiperi rezulton se ka humbur besimi te partite e politika, policia e gjykatat, shkollat e spitalet, biznesi e media; s'ka ngelur 1 institucion qe inspiron besim te publiku.

Sipas psikologjise njerezore, besimi bazohet ne 4 pika: 

mos premto me shume se mund te besh



degjimi dhe zgjidhja e ankesave te tjetrit



sjellja me integritet

 mos shfrytezimi i njerezve vulnerable (sic) Ne nje shoqeri dhe komb pa ankora solide; pa kasta e institucione tradicionale qe projektojne stabilitet e krenari (ushtri, polici, arsim, shendetesi) humbja e besimit i ka lene njerezit pa kordinata; duke sjelle deshperim e frike; te gjitha permblidhen te anarkia dhe mungesa e shpreses. Kur dikush qe mund te beje dicka, te arrije te kuptoje se cdo gje e bere ne nje shoqeri me low trust level (sic) nuk ka asnje vlere pa adresuar BESIMIN, gjerat do ndryshojne per mire. Deri atehere...

180

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Modeli i krimit ne kosto-perfitim nga ekonomisti i njohur Garry Becker ka aplikim edhe per korrupsionin: kostoja direkte, kosto oportune dhe kosto nga demet. Ndersa perfitimet jane ne vlera materiale, interesa politike e kenaqesi psikologjike. [Gary Becker (1968) Crime and punishment: An economic approach. The Journal of Political Economy 76: 169-217.]

Duket qarte [nga sa me siper] se ne rrethana te nje shteti ligjor sjellje e tij nuk ndodh ose ndodh rralle sepse ka balance mes kostos dhe perfitimit [ushtrohen denime] por kur reduktohet kostoja [s’ka denime] atehere do te rritet perfshirja e ketyre personave ne akte korruptive.

Per te analizuar fenomenin e korrupsionit nga ana e psikologjise dhe sjelljes ekonomike; studiuesit shpesh i referohen individit si homo economicus [economic man hypothesis] qe ne esence shpjegohet keshtu: ndryshe nga njeriu real - homo economicus - prezumohet se gjithmone do sillet ne forme racionale duke mbrojtur ngushtesisht interesat e tij ne nje forme qe maksimizon perfitimet per veten. Ne lidhje me korrupsionin shkenca e psikologjise konkludon se ”zyrtari publik eshte nje homo economicus, qe eshte duke ndjekur interesin e tij ne nje sistem me kufizime specifike’ [RoseAckerman P (1996) The political economy of corruption-causes and consequences. General Information 45: 561-562.]

Si kuptohet konkluzioni me lart. Ne forme te thjeshte mund te themi: ai/ajo – zyrtari publik - gjithmone do shohe per veten dhe interesin e tij/saj por me aq sa i/e lejohet (nga sistemi) 181

DR.BESI / DBMI

Zgjidhje magjike per te luftuar korrupsionin nuk ka por kur fillon kjo lufte jane mundesite per te pare impaktin ne terren.

Me poshte jepen 5 rruge per tu ndjekur:



Ti jepet fund kultures te mos-ndeshkimit. Legjislacioni, organet ligjore dhe gjykatat efektive sigurojne qe liria nga mos-ndeshkimi te marre fund.



Reforme ne administrate publike e manaxhimin financiar.

Duke reformuar sektorin publik ne shume vende, me transparence ne buxhet dhe forcim te rolit te agjensive auditore arrihen suksese ne kufizimin e korrupsioni.



Promovimi i transparences e akcesi ne informacion.

Vendet qe luftojne me sukses korrupsionin, kane liri shtypi, transparence e akces ne informacion. Keto rrisin pergjegjesine ne organizmat shteterore e njekohesisht kane efekt pozitiv ne nivelet e perfshirjes se popullates.



Jepu force qytetareve. Kerkesa anti-korrupsion e kerkimllogaria ndaj qeverise rrisin besimin mes qeverise e popullit. P.sh komuniteti monitoron inciativat qe zbulojne korrupsionin, keq-manaxhimin e fondeve publike dhe kualitetin te sherbimeve publike.



Mbyllja e international loopholes (sic) Qendrat madhore financiare duhet te kene mekanizma per te kontrolluar dhe ndaluar bankat te koperojne me qendrat financiare offshore (sic) qe absorobojne parate e paligjshme.

Bashkimi Europian ka miratuar Direktiven e 4-rt Kunder Pastrimit te Parave qe kerkon nga shtetet antare te regjistrojne pronaret e kompanive te ngritura brenda kufinjve te tyre. [TRANSPARENCY INTERNATIONAL • 10 MARCH 2016HOW TO STOP CORRUPTION: 5 KEY INGREDIENTS]

182

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

PRIORITETE dhe PERCEPTIME Tigri Metaforik dhe Tigri – Tiger Lali & figurat publike, individi & shteti

 

Prioriteti > gjendje ose fakt, qe konsiderohet ose trajtohet si me e rendesishme se te tjerat Perceptimi > (a) aftesia per te pare, degjuar e njohur dicka permes shqisave (b) menyra si dicka kuptohet, vleresoht ose interpretohet.

Me 02.02. 2019, ish-Ministri Financave shkruan ne Facebook… …por me mire te sqarojme ne fillim ‘psikologjine ekonomike te kombit tone’ Ne veshtrim te pare duket se flitet per implikimet psikologjike ne prosperitet ekonomik [shendeti mendor i kombit] dhe kjo s’mund te perjashtohet por eshte me komplekse se kaq.

Kemi kombinim te dy fushave: Ekonomi + Psikologji. Ne fakt ka dhe nje tjeter te quajtur Neuroekonomia e cila perfshin psikologjine sociale, sjelljen kolektive dhe efektet konjitive. Do ndalemi me shume te e para, psikologjia ekonomike ne Anglisht njihet si Behavioral Economics: studion ndikimin e faktoreve sociale, kulturore, emocionale e konjitive te nje grupi, ne sjelljen dhe vendimet ekonomike te tyre. [Lin, Tom C. W. "A Behavioral Framework for Securities Risk". Seattle University Law Review.]

Psikologjia Ekonomike ose Sjellja Ekonomike shpjegon sa racionale jemi ne perballje me faktoret ekonomike; nga blerjet e thjeshta te vendimet ne bursa; mbajtja/shitja e aksioneve nga njerez e kompani te zakonshem, deri ne korporata multinacionale dhe shtete. [Shahram Heshmat - Behavioral Economics] 183

DR.BESI / DBMI

Cilat jane zgjidhjet tona. Si arrijme ne tek to. Pse marrim nje vendim te caktuar kur nese i kthehemi pas duket sa gabim ka qene. Jane njerezit aq racionale sa pretendojne. Vlen kjo ne ekonomine ‘e thate’ ku raportet jane ne fatura dhe para.

[Minton, Elizabeth A.; Kahle, Lynn R. (2013). Belief Systems, Religion & Behavioral Economics: Marketing in Multicultural Environments.]

Ne na pelqen te mendojme ashtu, dhe deri vone kemi menduar “se vendimet tona individuale apo kolektive ne raport me ekonomine jane zgjidhje racionale ose te pakten me racionalet e mundshme ne rrethanat e me informacionin qe patem.”

Psikologjia Ekonomike na sqaron aspektet kryesore (a) racionaliteti qe varet nga dijet tona, koha ne dispozicion dhe efektet shtese (b) klishete, stereotipizimi e paragjykimet tona nga e shkuara (c) gabimet ne treg dhe keq-informacioni qe marrim ne.

Te DBMI ne rubrika psikologjike kam shkruar per gjigantet e kesaj fushe ne histori si dhe per 2 psikologet Izraelite Daniel Kahneman e Amos Tversky, puna e cileve ndryshoi fushen e ekonomise; ketu bazohet sot psikologjia-ekonomike. Ne 2002 Kahneman i jepet Cmimi Nobel pikerisht per lidhjen e bere mes psikologjise dhe ekonomise; si e para ndikon te dyten dhe e dyta eshte faktor ne vendimet njerezore. Ne keto zhvillime ne arritem te kuptojme se njerezit jo-gjithmone jane racionale apo veprojne ne interesin e tyre; ata ndikohen shume nga rrethanat. [kete e shfrytezojne advertisers/ reklamat (sic)] Deri sot ne kemi menduar se ekonomia varet vetem nga ‘modeli racional’ dhe llogjikisht duket se kishim te drejte. Njeriu shikon faktet qe ka perpara, analizon modelet dhe merr vendime bazuar ne interesat afatgjata.

184

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ne realitet ndodh ndryshe - thote Kahneman - sepse njerezit nuk kane kontroll te mire te emocioneve e impulseve te tyre.

Ata nuk mendojne ne afat te gjate dhe ndikohen shume nga dinamika e grupit [konteksti] zgjedhjet dhe sugjerimet e te tjereve, dhe po ti pyesesh tani cfare duan neser s’jane te qarte; dhe po ti pyesesh neser cfare duan ne te ardhmen, akoma nuk e kane marre ate vendim. Vete Kahneman eshte shprehur:

“me duket se ekonomia tradicionale krahasuar me psikologjine ekonomike jane dy specie krejt te ndryshme” Ne 2017 Cmimin Nobel ne Ekonomi e merr Richard Thaler po per psikologjine ekonomike “dhe si vendosim ne nen efektin e te panjohurave.” Ne 2008 R. Thaler shkruan dicka per ‘te shtyren’ ne Anglisht quhet the nudge. “Nje e shtyre, si do e perdorim ne kete term, eshte nje aspekt qe ndryshon sjelljen e njerezve ne menyre te predikueshme pa ndaluar asnje opsion tjeter ose te ndryshojne ne forma te rendesishme shperblimet ekonomike. Per tu quajtur nje e shtyre, nderhyrja duhet te jete e lehte dhe e lire per tu evituar. Te vesh fruta para syve te dikujt, eshte e shtyre. Te ndalosh junk food (sic) prej tyre, s’eshte." [Richard Thaler and Cass Sunstein book Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness, 2008]

Ndaj politikanet por dhe njerezt e zakonshem e perdorin kete efekt tangecial, te shtyren per te kanalizuar nje individ drejt mendimeve te tyre duke i bere te mendojne se ata vete po zgjedhin. Shpesh mjafton nje e shtyre. (do sqaroj ne fund dhe decoy effect) dhe asgje me teper.

185

DR.BESI / DBMI

Njerezit me te harruar, te panjohur dhe krejtesisht te injoruar ne Shqiperi sot jane ekonomistet - dhe - financieret.

Mund te mos duken interesante por mbajne shtetin funksional.

Duhem tu japim prioritet, te na edukojne dhe ti degjojme. Me a pa pune, rroga a asistence, biznes a student, aty fillon e mbaron jeta. Ndikohemi direkt e indirekt nga dje (borxh) sot (taksat) dhe neser (buxhet/borxhe) E.R. L.B etj, ti doni a jo, me te mira a te keqia, praktikisht jane irelevante ne jeten tuaj ditore, krijesa artifici qe kalojne disa vite e pasojne ne qeveri te tjetra. Cfare praktikisht i duhet nje kombi eshte BORXHI KOMBETAR & ekonomia; keta eksperte nuk injorohen, ndryshe vendet do gjenin menyra me elegante per te bere vetevrasje. Kerkoj ishMin emrin e te cilit tani e mesova - vetem te shoh si/sa/per cfare ndiqet ai. Ne 450.000 rezultate fillon me 'ministri fshiu postimin ne FB...' Dal ne fund, dhe per Ministrin e Financave, qytetaret ne 8 kerkimet kryesore 3x kerkojne per gruan dhe nje here te motren.

sa shkruan emrin e tij, keto jane top auto-sugjerimet nga Google.

Po kjo pune?! Natyrisht qe Google sugjeron te tjetri, ato qe kerkohen me shume nga personat me pare. Tigri - Pse? 186

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Lashe Google dhe kerkova ne FB. ne 10-15 min te humbura jete kuptova cfare po ndodh. Gruaja, e dashura, skandalet, perfolje akuzime, thshetheme private dhe me shume per jeten e tij private. Te ndalojme ketu se s'na intereson zoteria i nderuar, jeta e familja e tij. Per argument ta quajme KLLOUN dhe keshtu do argetohemi plotesisht. Sa nga ju ne jeten reale talleni me personin qe mban portofolin? S'besoj te jeni shume. Ndaj, ne ka individ ne politike jashte limitit te talljes eshte Min i Financave!

Shteti, media e njerezit mbajne frymen nje muaj para se ai jep buxhetin [me hipoteza cdo ndodhe] ne terma reale ai eshte fuqia e vendit. Kur flet Sekretari i Thesarit apo Finances, mbarojne shakate; nese kerkon si e ka gruan e te merresh me te dashurat e tij, aty shakaja eshte te kerkuesit.

Pse politika s'ka rendesi? Eshte zhurme e demagogji, se cdo gje fillon dhe mbaron tek EKONOMIA. Britani e Madhe - te heqim cdo gje duke lene skeletin, sistemi funksionon keshtu per vendin: ď&#x201A;ˇ

Populli zgjedh Laburistet, qe te dehur nga fitorja shpenzojne para sikur do mbarohen neser. Investime, programe sociale pafund, hapen vende pune non-stop; ekonomia rritet [shpenzimet] mburren, bejne show deri kur vjen #fatura! Makineria ndalon - CRASH.

ď&#x201A;ˇ

Thirren Konservatoret, jane serioze dhe i dine punet.

Shkurtime te dhimbshme. Balancojne buxhetin.

Manaxhohet borxhi. Kalohet kriza. Mburren edhe ata!!

Populli i heq. Cikli perseritet dhe ne fund e gjitha sillet rreth #ekonomise. The End. 187

DR.BESI / DBMI

S'ka nevoje te kesh shkollim ekonomik sa kohe degjon e sheh rreth teje cfare po ndodh pasi gjithshka qe ndodh eshte ne varesi te $$$£££. C'hyn E.R a L.B? Cdo mekanizem rregullator social, ligji e njerez me arme ta zbatojne; i kemi per te mbrojtur buxhetin, faturat e $$$; ‘siguria + ushqimi’ Nese hyn thelle s'mbarojne argumentat; dihet se ka plot vende me borxhe qe pas L2B u kaloi 2x GDP-ne e me rradhe. Ata s'jane njesoj si ne (gr., it., port., angli etj) Kane asete madhore, shkolla e knowhow, aleate e besim ne ta [per borxh tjeter] Behet ri-organizim e paketim borxhi, u lihet 10 cent a 1 cent ne $1 [some are too big to fail] cdo lehtesi u afordohet e pas periudhe kursimi [e te dhimbshme] sado trazira kane prape e marrin veten.

BORXHI KOMBETAR ka shume rendesi per kombin.

Shqiperise kete s'ja mban xhepi. As sistemi. Te ne s'kane besim.

S'kemi c'afrojme. S'planifikojme sot as mendojme per neser.

Borxhin se di populli. As permendet. Nje figure periferike e politikes e con kombin ne spin 3 ditor me nje batute a skandal. borxhi kombetar qe ndikon cdo njeri nuk e permend asnjeri.

Borxhi Kombetar, edhe nje here. Nje nga parametrat primare

ku duhet te bazohet Shqiperia: sa eshte borxhi? Sa kredi madhore jane marre? Ku? Per sa kohe? Sa eshte interesi? Interesi i akumuluar? Kur do paguhet? Kushtet baze? (hipoteka) C'ndodh nese interesat boterore ndryshojne? Ku eshte pika e thyerjes? [interesa qe si perballojme] Nuk ka nevoje populli per kurse finance por duhet ti shpjegohen e thjeshtohen me disa grafike te kuptueshem disa ceshtje ekonomike e rendesia qe kane ato.

188

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ku jemi, ku ishim, ku po shkohet. Lufta ne zgjedhje duhet te behet te fatura e ekonomia; buxheti, borxhi e sherbimi i tij; cdo gje tjeter s’ka vlera ose thene ndryshe: vjen pas saj. Ketu bazohen rendi, arsimi, punesimi, shendetesia etj. Injorimi i FINANCAVE dhe mungesa e kerkese-llogarise per miremanaxhimin e fondeve publike jane ne perpjestim te drejte me rezultatet. Interesi i publikut duhet te kthehet aty, qe te mos marre si pagese situaten ku eshte. Pse te edukohemi ne minimalet e fianances; se duhet te jemi shtet, popullate, ekonomi dhe mentalitet ndryshe nga sot.

* Shendeti Ekonomik-pa te nuk ka progres e as normalitet. Cila mendje pret dicka te sakte kur cdo fakt e % ekonomike tregon se vendi s’ka politike te pavarur fiskale (kushtezimet nga borxhet) *Shendeti Shendetesor-pa eficence, manaxhim e investime me aq sa mundemi s’ka shendetesi publike. Per person/ vit jane <$250, shume qe nuk mbulon 1 vizite/ 1 recete per 2 antibiotike nga 1 Dr. Amerikan. Ndaj Doktoret tane te neserm (studentet sot)

kuptojne kontekstin dhe nuk varin bluza rrugeve ne krahasime me boten. Ministrat s’shesin check up si Anglia, dhe… *Shendeti Mendor, kalibrohemi ne kerkesa, dhe s’do shohim nga arsimi falas se ashtu e ka Gjermania. Per kete e ne keto politikanet jane te rrezikshem; gjithmone duan ta largojne popullaten nga realja drejt demagogjise, nga e prekshmja te ndjenjat; nga $$$ tek premtimet; kur kete e arrin vete e krejt pa nevoje te shtyje kush atehere quhet SUICID financiar 189

DR.BESI / DBMI

Me 2 Shkurt, 2019, ish-Ministri shkruan ne FB:

"Raporti i Standard and Poor's, pas FMN, nje tjetër notë pozitive për ekonominë shqiptare!.. e vazhdon ....S&P vlerëson me nota tejet pozitive performancën fiskale të ekonomisë dhe thekson se Shqipëria në aspektin fiskal performon më mirë se vendet fqinje në rajon me renditjen B+ ' [copy&paste] Nese ai se kupton vete do ish tragjedi. Nese me dashje del nga konteskti, individi do quhej SPEKULLATOR. S & P e te tjeret s’flasin keshtu. Terminologjia eshte strikte dhe e thate. Situate stabile. Jo nga ekonomia por ilustroj me mjekesine. Kur themi: gjendje kritike por e stabilizuar kemi thene: shenjat vitale per tani jane normale por pacienti ka humbur ndjenjat, gjendja eshte jete-kercenuese por se dime do behet me keq a me mire, sa per tani eshte stable ne keto qe shohim. Kur ministri shkruan ne rating [klasifikim] B a B+ qe jep S & P e 4 agjensi te tjera kredituese, pershtypje vjen si nga notat e shkolles. Ka A e B, duket sikur me B+ po shkojme ne rritje, gati arritem A-ne. Ne realitet eshte keshtu A++, A+, A, A−, B++, jane 5 klasifikime para B+. Te konsiderohesh pak credit worthy (sic) te duhen minimumi 3 B jo 1B+. Ne terma reale eshte nje njeri qe nuk i beson ti japesh borxhe. Ose ti japesh borxhe atij qe i mungon aftesia per ti kthyer. S’KA MUNDESI KY PERSON TE KTHEJE BORXHIN. Pra B+ duhet lexuar korrekt: NUK I JEPEN BORXHI KETIJ INDIVIDI (shteti) 190

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Si kompani nuk te japin borxhe se nuk ke vlera. Si shtet borxhet e bonds qe leshon jane junk [shteti si forma me e larte e besueshmerise] Klasifikimi ku eshte Shqiperia futet te:  jane aq spekulative sa s’mund te konsiderosh investime ne to [ne te, Shqiperi]  jane shume spekulative [highly speculative] Jo mos i jep borxhe por nese i jep borxhe je ne territor bixhozhi.

Kush investon ne kete vend? Ka me keq? Shih tabelen: *substanciale, *shume spekulative, * pritet default, *default.

keto te fundit mund te jene ne vende me trazia sociale, lufte civile, autokracie me rradhe. Ky eshte niveli ku gjindet Shqiperia e mbushur me borxhe qe ish-Ministri e paraqet si arritje. Shkaterrimi 30 vjecar nuk fillon ne sheshe dhe demonstrata por te arka, buxheti, faturat dhe $$$

191

DR.BESI / DBMI

Kete kapitull mund ta titullonim edhe ekonomia 101, qe sipas stilit Perendimor perdoret per shpjegimet elementare. Ne 1929 ne Universitetin e Buffalo ne New York, per here te pare haset ky term: nr. 101. Sot sistemi universitar Amerikan e perdor ne kurset hyrese dhe te prezantimit ne nje subjekt, keshtu qe studentet e kane me te lehte te adaptohet kur ndryshojne shkolle a kerkojne dege tjeter. Ndaj themi, endokrinologji one oâ&#x20AC;&#x2122; one (101, o = zero) ose kompjuter 101, ekonomi 101, etj. Si ekonomia fillestare. Jemi serish ne fushen e psikologjise dhe si ndikohet ekonomia prej saj. Do rrime ne domenin Shqiptar pa prekur psikologjine e bursave e tregjeve ku nje shkalle paniku i vogel e humbje-besimi trondit tregjet dhe ne pak ore a brenda nje dite mund te beje te shkaterrohen kompani e miliarda $$$.

Ne cdo gje qe bejme psikologjia njerezore eshte e pranishme, qofte kur jemi pa vetedije e sâ&#x20AC;&#x2122;kuptojme cfare qellimesh ushtrohen mbi ne. Ekonomi 101 - ne 3 dekada politikani shqiptar shkruan artikuj, rri me ore ne TV, kerkon vota, mban premtime, del rrugeve ne protesta bile edhe flen aty. Nderron poste e ben cdo gje por (1) publiku e media sâ&#x20AC;&#x2122;ja kerkojne (2) ai vete nuk ofron te merret me ekonomi e finance. Kur vemendja konsumohet ne tigra metaforike; dhembi i #tigrit real ka shkuar ne palce ne #ekonomi, finance, borxhi kombetar, buxheti; asnje fushe tjeter nuk vjen me perpara se keto; bashkesite sociale jane organizuar te mbrojne fatura, parate, komercin dhe pronen.

192

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Si eshte e mundur ne Shqiperi zgjedhjet as nuk bazohen e as fitohen ne keto parametra te llogaritura me laps ne dore?

Sepse vete psikologjia e popullates perdoret kunder tyre; ju terheqin vemendjen ne episode sporadike, luftra me gogole patriotizmi; marredhenie-e-batuta inter-personale, pa asnje lidhje reale me mireqenien pubike por qe publiku i ndjek.

Me 6 Korrik, 2018 kam publikuar The Decoy Effect te DBMI, e sjell ketu me print screen. Duke e njohur teorine e marketingut, origjinen dhe funksionin e reklames (adversiting) dhe keshilluar disa here invidide e biznese ne psikologjine njerezore pas ketyre teknikave, me duhet te them se megjithe shpjegimet; njerezit deshtojne ta kuptojne efektin komparativ qe kane oferta, fjala e manipuluar ne realiteti i ndryshuar ne paraqitjen e nje personi me elokuence ose te pakten kur ai ka reputacion e beson, dhe te ben ty te besosh ne ato qe thote.

193

DR.BESI / DBMI

Kjo nuk ndodh vetem ne politike por kur ndodh ne politike ndikon te gjithe popullaten. The decoy efekt njihet dhe si efekti i dominances asimetrike; zgjedhjet tona nuk bazohen ne preferenca absolute por ne cfare na nxirret para si oferte. Ne 2008 Batmen, Munro & Poe provuan se shumica e njerezve kur paaqiteshin mes zgjedhjes se:  Nje stilolapsi elegant, apo  $6 Nese do ofroje per ta edhe nje zgjedhje te trete, nje stilolaps me pak elegant, efekti ishte se zgjidhnin stilolapsin elegant. Fjala Anglisht: decoy, perdoret ne gjueti per zog a kafshe - ne forme imitimi por qe ngjan reale-per te terhequr te tjeret, ne perdorim te perditshem vjen si ‘terhiq dikend ne nje kurth’

Ne terheqje nga nje individ, biznes a politika, gati ne cdo rast nese para jush vihet nje decoy (sic) (pra qellimi jo fisnik) duhet te dini se efekti psikologjik qe perdorin mund dhe do t’ju demtoje ju. Po beja kerkime per librin e Urgjencave ne mes te tjerave duke pare per buxhetin, borxhet e investimet qe ka Shqiperia; dhe me dolen shume gjera abnormale. Jam mesuar me mungesat ne 4 vite qe shkruaj per Shendetin por me pare vemendja ime ka qene ne kend skolastik me theks informativoedukative per publikun e profesionistet ne mjekesi; semundje, ilace, fakte, sqarime e analiza per shendetin; 194

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

tashti qe po studioj institucionet e sistemin e shendetesise publike jam ne nje territor te pashkeluar shume me pare. Mes problematikes se pare online dhe te hasur nga profesionistet e publiku ne terren; dallohen karakteristika tipike psikologjike; ku individet drejtues ne poste publike rezultojne pa ndjesi faji dhe empatine per njerezit te cileve duhet tu sherbejne. Ndaj do perseritur se: “politika nuk ka lidhje me moralin” (N. Makiaveli)

Indinjata e ankesat ndaj sjelljes politike te cdo krahu kurre nuk do arrijne gje; sic dhe nuk eshte arritur. Indinjata publike ne 3 dekada s’mungon, apo jo? Duhen kerkuar faturat, shpenzimet e $$$, sa, ku, si dhe pse; te veprojne sakte auditimet, prokuroria, gjykatat, te shtohet kerkese-llogaria publike dhe masat institucionale. Nje faktor kyc qe duhet ri-theksuar disa here eshte edhe informaliteti qe ndikon e manipulon perceptimet dhe menyren si relaton njeriu me shoqerine. Kur secili, dhe cdo individ, te kuptoje se qeveria nuk ka para, ne Shqiperi do filloje Epoka Racionale. Shtetet nuk kane para por mund te:  Ruajne thesarin (parate tuaja)  Mbledhin taksat (parate tuaja)  Shesin disa asete (pronat tuaja) Mund te mbledhin para shtese nga koncesione e bashkepunime me sektorin privat, emetojne bono thesari – por si pame me lart duke qene ne kategorine highly speculative (sic) bonot Shqiptare jane te pa- vlera dhe nuk kane c’te bejne me teper.

Asnje shtet ne bote nuk ka para. Parate i mbledhin nga ju.

195

DR.BESI / DBMI

Kur te kuptohet kjo plotesisht, qytetari mesatar:  Kalibron kerkesat e tij ne forme realiste; s’krahason arsimin Shqiptar me ate Gjerman; pret nga shendetesia publike me teper por ne kontekstin aktual dhe ligjin e rendin i kerkon sipas specifikave e mundesive aktuale.  Pergjegjesia e kerkese-llogaria te zyrtaret publike patjeter qe do rritet, kur qytetari kupton e pranon se eshte ‘aksioner ne shtet’ dhe qeveria eshte aty per miremanaxhim te fondeve dhe burimeve publike.

Cfare ndodh ne realitet? Eshte arritur te pranohet si normale menyra e jeteses me 'ankesat perpetuale' e te 'treguarit me gisht nga fajtori' Nga historia kjo konsiderohet tregues primar i renies kulturore (te nje vendi, civilizimi) Ndryshe njerezit do e shpenzonin kohen duke mesuar, u permiresuar e ndertuar; per te krijuar nje jete me te mire per veten e bashkesine. Pse publiku s’eshte serioz ne trajtim te figurave publike? Te marrin Kryetarin e Bashkise se Tiranes. "Lali Eri" - duke bere kerkime ne shendetesi me del bashkia e Tiranes. Vendosa te devijoj pak.

Shoh ca vendime, akte, pune, shume PR dhe buxhetin’ eshte tej konceptimit te cdo gjeje te shenjte por dhe normale; ku njeriun me pergjegjesi per 1/3-en e banoreve te Shqiperise, e adresojne e i referohen si Lali_Eri. Flitet per te sikur per nje djale ordiner; jo zyrtar publik in change (sic) te miliona $$$ Diku ne nje artikull kishte kritika per projekt te pergjithshem prej 450 milione Euro. Sa jane 450.000.000 Euro? Per qytetarin mesatar eshte nje shume e pallogaritshme te cilen veshtire ta perceptoje; as te kete te beje me te gjate jetes. Ne keto nivele operon nje CEO i nje kompanie te madhe nderkombetare, pra eshte biznes gjigant qe prek 00-000 individe e familje te tyre.

196

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Z. Erjon Veliaddfhg me punet qe ben ne Tirane ka potencialin ta ndikoje qytetin per 1-3-5 gjenerata. Ka njerez qe e perkrahin si dhe ka kritike, ky s’eshte qellimi yne te shohim si punon ai por psikologjine publike ne trajtimin e individeve te tille. Duhet sforcim fizik ta quash Erjon se tingellon aferi fallco. Ka politikane qe njihen per vite me rradhe si tip protestuesish a maverike, disa me nick-names [nofkat] sapo marrin post serioz, Minister i Jashtem [J. Fisher- Gjermani] Kr.M apo President, adresimi kthehet ne formal. Edhe kur vete te thote: me quani; Lali, publiku duhet te terhiqet nga nje artific i tille; individi qe ka ne dore fatin e nje qyteti dhe ndikon ne forma serioze jeten e tyre ditore, si dhe te neserme, nuk eshte Lali i askujt. Le ta shohim ne anen tjeter, sikur ky ‘Lali’ te jete fenomen me vete, ndoshta nje shkalle poshte Mesias dhe te gjithe e duan shume; le ta adhuroje publiku – ky individ nuk quhet Lali.

197

DR.BESI / DBMI

Ne anen me te mire nje dite do vije koha e delirit, do kerkoje ‘respekt’ pasi ky term s’mund ti mjaftoje; ndoshta dhe i kujton te shkuar jo te mire. Te gjerat kryesore per te cilat psikologjia flet ne te pasurit e te pushteshmit, eshte ‘disconnection & discontent’ shkeputja (nga populli) pakenaqesia (me ate qe ka qene dikur) e kjo do demtonte te dyja palet, qofte kur ka dakortesi te plote me ‘titullin’ Lali. Me z.Velija dhe cdo politikan (shkruaj ne forme neutrale per te - per mua s'eshte as i mire as keq) vlen vetem kerkese-llogaria, shpenzimet e faturat. Kombi me i varfer ne Europe duhet ti harroje batutat; te kthehet te arka, buxheti e paraja publike; keshtu nuk mund te vazhdohet me.

Vete-demtimi & indinjata e personalizuar ka kaluar cdo permase te konceptimit normal; s’mund ta injorojme me gjate buxhetin & ekonomine. Kemi arritur ne nivelet e nje informaliteti vrastar, kjo s’ndodh vetem me nje figure politike ne nje rast te rralle as nje individ te jashtezakonshem me dekada ne politike. Deputet e ministra, politikane e kryetare bashkie adresohen ne forma muhabeti, loderzimi, aferie informale qofte dhe kur tonet jane haptazi armiqesore. Sala, Edi, Iliri, Luli, Cimi, Muli, Dashi, Mona, Miri, Cimi, Linda etj. Kur kerkon ‘Lali + Eri’ ne Google dalin 601.000 rezultate. Per nje individ keta jane numra fenomenale. Emra te plote dhe s’jane 10 te tille ne shqip qe te arrijne keto shifra drejt nje milioni.

Ndaj shpesh ndodh ne diskursin shqiptar sa kur akuzohet nje individ, aferia e rreme ka sjelle qe dhe te akuzuarit menjehere pergjigjen ne nje vije standarte; akuzat ndaj meje jane politike.

Publiku vazhdon me akuza me shume [ose i mbron] kur rendi demokratik e ligjor kerkon – qe cdo person nen akuze zyrtare deyrohet te heshte deri ne kohen qe: 198

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

(a) rrezohet akuza apo terhiqet prokuroria apo (b) shpallet i pafajshem me vendim gjykate. Aq rigoroz procesi, sa ndodh ne bote qe njerez nen akuza, nganjehere ekstreme e monstruoze [korrupsion a pedofili] ku u prishet karriera e jeta, familja u largohet e miqte i perbuzin, su beson askush e sâ&#x20AC;&#x2122;kane mundesi te flasin! Kalojne muaj apo 1-2-3 vite sa ceshtja eshte sqaruar dhe kane marre pafajsine por ky eshte rendi formal i gjerave.

Shpesh insistoj te DBMI kur shkruaj ne psikologjine publike â&#x20AC;&#x201C; Informaliteti Vret, vret me shume se cdo gje. Ironite dhe talljet ne keto raste nuk kane vlera fare, ose me mire nese kane disa te tilla per efekt humori, sarkazma nga disa aktore a portale per publikun eshte dicka tjeter. F**K YOU MONEY, kur njerezit arrijne ne keto nivele me fuqi, fame e para; thuhet se kane aq sa nuk u ben pershtypje asgje. Mendo te kesh $5-$10.000.000 ky eshte f*8k you money; cfaredo te thone se ke problem, aq me pak nje politikan i cili eshte mesuar me lufte dhe akuza ne domen publik; 199

DR.BESI / DBMI

sa pershtypje i ben atij nese njerezit te ironizojne? Ndryshe, sa pershtypje do te bente nese pasurine tende [ndoshta jo te ligjshme] auditoret, prokuroria e shteti ta vinin e pikepytje duke te kerkuar prova si e ke vene? Diferenca mes formales e informales eshte si nata me diten; njesoj te krahasosh ushtarakun profesionist me gangsterin e dehur te bareve. Ti ndoshta je rehat, gjithsesi vizualizoje keshtu: mund te tallet ky njeri me te fuqishmit e te pasurit? Edhe e ben por shakaja e vuajtja, jane te ai.

Shqiperia sot renkon se eshte shume e semure, vuan nga semundje informale e mbi-familjaritetit pueril dhe vetedemtues. Nuk kerkohet keshtu pergjegjesia te Luli e Lali Eri. Serioziteti, formaliteti e kerkese-llogaria kane humbur. 99% te Shqiperise ka 2 te perbashketa me politikanet - vota, ku ata luten e premtojne per sa kohe u duhet ta marrin, dhe FRIKA frika qe eshte nivelues universal. Nuk ka menyre tjeter te kontrollohen politikanet; ndaj publiku duhet perqendrohet ne $$$, shpenzime, fatura e kerkese-pergjegjesi.

200

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ata quhen zoti zoti X e zonja Y persa kohe jane ne poste publike. Kur te largohen pastaj silluni si te doni me ta.

Shqiptari mesatar mes nje vete-demtimi psiko-social referohet te njerez me duar ne buxhet e fonde publike sikur flet per te metin e fshatit, ndaj ne fund shakaja ngelet te Ai. Ne bote ka fushata qe kushtojne miliona $$$ ne advertising (sic) per ti bere politikanet me familjar e ti sjellin afer popullit; pls call me Tony, hi I'm Bill ur friendly politician, he is Al the trusworthy guy. (sic) Shqiperia jua jep falas. Tani imagjino sikur po heton dike, jeni ne nje tavoline dhe e adreson si Lali ose Luli. Sa vlen? Po kur kete e ben nje komb i tere? S’dua te hap biseda ne politike, ne fakt nje rregull i hekurt i DBMI nisur se jam apolitik, ka qene te vazhdoj informacionin e edukimin mjekesor duke ‘injoruar anesite ne terren’ por ka ardhur koha te pranojme se psikologjia e vendit eshte ndikuar e ka ndryshuar ne forme radikale; s’mund te shihet me e shkeputur nga sjellja ditore, ku cdo gje, ne cdo fushe te jetes, ka rene ne nivele informale…

Formaliteti eshte ndjekja strikte e konventave, rregullave dhe etiketes. Kjo manifestohet qofte ne takime miqesore ku shtrengojme duart, pyesim per familjen e shendetin, dhe ne forma institucionale ku ndjekim kode te veshjes, orare dhe rregulla qe kerkon vendi i punes. Mungesa e formalitetit ne paraqitje, adresime, konceptualizime e pritshmeri, sjell problematika serioze dhe ndryshon perspektiven e nje individi dhe te gjithe shoqerise. Nuk ka asnje alternative per formalen, ne nuk duam qe gardianet te jene shoke me te burgosurit, doktoret ti kemi te hallakatur e pa discipline dhe zyrtaret ti trajtojme sikur njihen nga te gjithe; 201

DR.BESI / DBMI

ndryshe koncepti kthehet koke-poshte e detyrimet nuk plotesohen. Ka raste qe jeta sjell nivele semi-formale, p.sh nje politikan ne takime me popullin ose tavoline te rrumbullakte me zgjedhes, kolege a gazetare, gjithsesi nuk duhet lene te harroje se pse eshte aty; cdogje bazohet ne mire-manaxhimin e postit e te fondeve publike; kur kalojme ne informalitet kemi dorezuar mekanizmat e llogari-kerkimit dhe pritshmerive normale qe ka shoqeria ndaj liderve te saj. Formalizmi ne variantin e tij me te paster krijon mundesi per te ndjekur rregullat ne cdo kohe, duke i kujtuar te dy paleve [popullit e politikaneve] se s’ka ndryshime ne kanalet normale te adresim/ komunikimit. Ndaj ne e dime diferencen mes nje verejtje me goje e asaj me shkrim, mes nje qortimi kur punen e ben gabim me nje urdher per largim nga puna. Informalja eshte ‘deshire e mire’ ose ‘nje pune e pazgjidhur’ qe nuk hyn ne rekorde, mund te krijoje miqesi e solidaritet ose kritika e te shara por rralle ndryshon gjerat per mire ne afat te gjate. Toni, zgjedhja e fjaleve, kerkese-llogaria ne forma formale e ben edhe gjuhen me pak personale, ndaj ne denojme gjestet dhe aktet kur ndodh dicka jo e mire [korrupsion etj] por jo te anihilojme personin.

Shpesh here heqja nga puna me denim perkates e proporcinal mjafton; sa kohe jemi ne perputhje me rregullat e ligjet.

Ndryshe? Do i ngrejme ne qiell e ti mbrojme me cdo kusht [sic bejne perkrahesit politike]deri ne pikat kur demtohet vetja dhe shoqeria ose shahen sic ndodh cdo dite ne nivele banale e deri me gjuhe inflamatore dhe shume agresive. Shqiperia e mentalitetit informal arriti deri te policia e Tahirit e shendetesia e Beqes [te dy keta ministra jane larguar] ku per mire apo per te keq, cdo gje ishte veshur mbi ta. Kjo sjellje duhet ndaluar.

202

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Psikologjia njerezore ka nevoje per ankorat e formalizmit, ato sigurojne jeten tone te perditshme duke na dhene disa kordinata standarte; ndryshe do jetonim ne kaos. Duke ruajtur formalen ne adresimin publik, perballe figurave publike, edhe sjellja e mentaliteti yne do te ndryshojne; do behemi me te qete, me te mencur, me te duruar e pragmatike; kjo e fundit eshte nder pikat baze qe mungon ne keto 3 dekada. Kam ilustruar me nje deputete nga qendres e Londres qe nuk ka me teper se 2.000 Like ne Facebook, njesoj dhe Ministri i Mbrojtjes Britanike [nje fuqi berthamore ne bote] e as ai i shendetesise [2-3,000 like] ne Shqiperi ekuivalenti i tyre [ne perpjesim jane superstare me 30-50.000 perkrahes e 2-3,000 pelqime ne cdo postim banal]

por cdo politikan minor e deputet ndiqet ne permasa qe as grotesku nuk i kap. Per ta mbyllur, ne cdo rast kur perballemi me problematika serioze - sâ&#x20AC;&#x2122;ka me serioze se interesi e fondet publike - sjellja duhet te jete ne pershtatje me problematiken; njerezit pergjegjes per arsimin, shendetesine, rendin publik e ligjin, ekonomine e financat; duhen adresuar dhe mbajtur nen tension konstant permes procedurave formale.

203

DR.BESI / DBMI

Te ndryshme

204

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

205

DR.BESI / DBMI

206

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

207

DR.BESI / DBMI

208

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

209

DR.BESI / DBMI

210

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

211

DR.BESI / DBMI

212

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

213

DR.BESI / DBMI

214

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Post-scriptum - psikologjia si dege relativisht e re [shek 19-te] e dale nga filozofia, ka kaluar mes shume ndryshimesh. Jane te pakta fushat ku fashion (moda) ndryshon me me shpejtesi nga 1-2-3 dekada ne te tjerat; ndryshojen teorite e interpretimi, kend-qendrimi e metodika por objekti [mendja e sjellja] ngelen po ato; si dhe-kudo ku ka ndryshime pasohen me ri-kthim te modes ne dekadat e mepasshme. Duke perjashtur raste ku psikologjika eshte perdorur per qellime jo te mira e disa here djallezore; per biznesin, manipulimi social, efekte politike etj; gjithsesi ka vlera teorike dhe klinike, si nje mjet ne arsenalin tone per te ndihmuar individe e organizma te ndryshme.

Print-screen nga faqete pare te librit Psikologjia (2015)

Ne librin Psikologjia 1, ku trajtoj metodika e fenomene nga ana teorike kam informuar lexuesit si kane evoluar shkolla te ndryshme psikologjike nga fundi shekullit 19-te ne ditet tona, permes jetes e vepres se korifejeve te fushes; si p.sh.

215

DR.BESI / DBMI

Wilhelm Wundt (1832-1920) Hermann Ebbinghaus (1850-1909) Edward Titchener (1867-1927) Sigmund Freud (1856–1939) Carl Jung (1875-1961) Jean Piaget (1896-1980) Carl Rogers (1902-1987) Viktor Frankl (1905-1997) Albert Ellis (1913-2007) János (Hans) Selye (1907-1982) etj. Per ta lexuar librin, klik ne titull Psikologjia (168fq.) publikuar te DBMI_ISSUU me daten 9Maj 2015 Sipas Brown & Brown (2009) besimi eshte baza e cdo marredhenie sociale qe lidh njerezit sipas pritshmerive te bashkeveprimit reciprok. Si i tille [besimi] qeveriset nga lidhjet sociale ne te cilat ndershmeria [ose mashtrimi] vleresohet nga fjalet dhe format jo-verbale te komunikimit (Mitchell 1997) Sipas psikologjise evolucionare kur burimet jane te kufizuara duket me mire te parandalosh humbje te metejshme se te luftosh per perfitime; kjo deri diku do na ndihmonte te shpjegonim sjelljen e nje kombi ne 3 dekadat e fundit: (a) 1.2 milione persona largohen per nje jete me te mire, ndersa individet qe jane brenda mundohen te kapin/ruajne nje pune duke hyre ne nje pakt djalli me administraten, partine e drejtuesit; me vota perkrahje, mitingje etj; se jane te kushtezuar deri te ‘buka e gojes’ Nese do u beje moral ketyre individeve, ne thellesine e shpirtit te tyre [dhe disa e thone haptazi, ne privat] do pohonin se i ‘kane duart te lidhura’ psh. ushqimi, faturat, familja, femijet, e ardhmja etj. Pikerisht vijme te e ardhmja, ketu qendron djallezia e ketij pakti, per hir te dhe nga deshperimi i se sotmes po shiten interesat afat-gjate dhe e ardhmja. Pas ketyre rradhe lexuesi i vemendshem e kupton se fusha e psikologjise shume shpejt behet dated (sic) 216

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

sepse vjen nje teori e interpretim i ri, dhe kjo vazhdon me menyre ciklike. Nisur qe ne cdo fushe qe dal serish synimi im primar ngelet mjekesia, me duhet te kthehem per kete koncept psikologjik-dated, ne shendetesine shqiptare. Cdo te thote dated? Dated perdoret per dicka qe ekspiron pra e markuar me nje date brenda te ciles perdoret dicka [ushqime/ ilace] ose old fashioned (sic) ose thjeshte e vjeteruar. Online s’ka asgje qe vjeterohet me shpejt se fusha e shendetesise shqiptare, pa llogaritur institucionet e tjera. Cdo spital rajonal [qe pame ne kete liber] e te tjere te analizuar te monografia Urgjencat, sapo t’jua shohesh faqen e kupton mentalitetin e tyre.

Duke privatizuar e personalizuar fushen, identifikuar e glorifikuar individin drejtues ne raport me institucionin, vihet re sa dated (sic) eshte praktika, mentaliteti e metodologjia e tyre; ne forme vulgare do thonim sillen si agallare me pronen e postin publik, ndersa ne sqarime institucionale duhet thene…

Me mire mos themi gje se pak ka ngelur pa thene. Ne ane institucionale keta individe jo vetem do ndeshkoheshin, do hiqeshin, s’do lejoheshin te personalizonin publiken ne forma kaq brutale e te hapura por do kishte udhezime [te mos ndodhnin] dhe filtra normale te profesionalizmit, etikes dhe ligjit, qe individe si keta te mos arrinin ne maja te tilla ne poste publike. Publiku dhe vendi ndodhen para praktikave qe edhe punen e mire ne terren, keta e nxjerrin dated ne 2-3 postime, me dalje ne media e TV, me propagande patetike e puerile; me paraqitje aq jo-profesionale sa mesuesit e nje shkolle nuk do e pranonin tek nxenesit e tyre. Atehere pse pranohen ne 2019 kjo sjellje qe demton vendin!?

217

DR.BESI / DBMI

Ne keto rrethana a mund te behet dicka? E lehte nuk eshte, (kur ne poste jane keta individe) se ndryshimet duhet te jene radikale; qe arrihen me vullnetit politiko-adminstrativ [sot qartesisht mungon dhe realisht inkurajohen] ose nga nje revolte e plote, paqesore dhe e mencur e nje populli qe kerkon pas pronen publike, pret profesionalizem dhe i shtyn drejt llogari-kerkimit qe kurre me â&#x20AC;&#x201C; dhe askush - te mos personalizoje nje spital e nje shtet. Psikologjia njerezore na ndihmon duke analizuar sjelljen e individeve dhe grupeve, na ofron platforma ne mentalitet dhe sjellje por nuk mund te beje mrekulli as te ndryshoje praktika nese vete njerezit e nje popullate dhe personat pergjegjes nuk e kerkojne dhe as jane gati per ndryshime.

Ndryshimet duhet te behen nga ne; fillohet me vizion e vullnet per ndryshime; duke vazhduar me planifikime afat-gjata ku prioritar eshte interesi social e kombetar. Ne forme modeste, ky liber, si mjaft te tjere nga DBMI, sherben per diagnostikimin e problemeve e si nje mjet shtese ne permiresimet ne mjekesi, psikologjine kolektive dhe te ardhmen e vendit tone.

218

PSIKOLOGJIA NJEREZORE 2

Ne ankete miqesore me 17 Mars, 2019 per te zgjedhur mes 2 kopertinave, nga preferenca e 12 miqve rezulton se 7 mendojne me e mire eshte e para, ndersa 5 pelqyen te dyten. Rezultati sâ&#x20AC;&#x2122;varion shume por vendosa te ve kopertinen e pare. Iluzioni tek 2-shi, eshte i tille sa syri/truri sâ&#x20AC;&#x2122;mund ta perceptojne ne forme drejtkendeshi dhe korniza e librit duket me hark. bb

219

DR.BESI / DBMI

Nga 28 Shkurt, 2018 - 05 Mars, 2019, ne nje periudhe nje-vjecare Dr.Besi ka publikuar 10 libra e 1 Monografi per Urgjencat. Nga 11 e-books 7 prej tyre jane ne Mjekesi. Klik ne tituj: Urgjencat-monografi, Published 6 days ago.

Drogat & Substancat Abuzive Published 1 month ago. Vitaminat & Mineralet, ed.3-te, Personazhe-PPP, Published 3 months ago. 100 Keshilla, Published 7 months ago. Etika Normative, Published 8 months ago.

Shendetesia Publike si Aset Kombetar, Published 9 months ago. Jo Vetëm për Vete, Published 9 months ago. 7 ese ne 1 e-book, Published 11 months ago. Korrupsioni ne Mjekesi e Sinjalizuesit, Published 12 months ago.

Gabimet ne Mjekesi, Published 1 year ago Per ti lexuar 48 e-books klik: DBMI_ ISSUU [print-screen from 11.03.2019] 220