Urgjencat - monografi by DBMI

dbmi/urgjencat

Situatat Urgjente/Kartat e Urgjences

URGJENCA

Monografi

drbesi/dbmi londer/ britani e madhe, Shkurt 2019

dbmi/urgjencat

Lajmerim per e-liber sipas te Drejtes te Autorit. Te gjitha te drejtat e rezervuara per Urgjencat ©2014-2019 Dr. Besi/DBMI: Ndalohet Marrja e materialeve te ketij libri, ndryshimi, riprodhimi, kopjimi, shperndarja e publikimi i tyre; ne cdo forme, nga kushtdo tjeter, pervec © Dr. Besi, Londer, Britani e Madhe. Edicioni i 3te. Mars 2019. Ky e-book ka parametra te protokollit Britanik nga OBSH-ja e institucione te ndryshme; shkrime, studime, shenime e analiza te miat ne 25 vite; ka qene botuar ne 2014-15 ne 4 platformat e DBMI & DBMI_ISSUU si liber me 3 pjese: Urgjenca, Drogat, Vitaminat e Mineralet. Online. Tani eshte shtuar 4x ne madhesi (>400fq) DBMI eshte projekti me i plagjiarizuar, e jo vetem ku Mjekesi, ku materialet merren ne gati 5 vite, pa dhene kredit e duke ndryshuar autoresine. Mos perveteso punen e DBMI, kjo mund dhe do te sjelle sanksione ligjore ndaj kujtdo, si me ceshtje civile e ato penale, ne baze te legjislacionit boteror e Shqiptar. eBook copyright notice An ebook or electronic book is the digital equivalent of a traditional print book. It can be downloaded via the Internet and read using a computer or an ebook reader. According to Title 17 of the U.S. Code, copyright laws protect the ownership rights of the authors of original works. According to the U.S. Copyright Office, an ebook created on or after January 1, 1978 is automatically copyright protected for 70 years after the author's death. Anything written ("notated or recorded") in a fixed form, in this case the form of an ebook, is automatically copyrighted. Copyright prevents anyone from: copying author’s work distributing copies of it, whether free of charge or for sale renting or lending copies of intellectual work performing, showing or playing other’s work in public making an adaptation of anyone else’s work putting it on the internet Only the author owns the copyright, unless the author has legally transferred the rights to another party (in writing).

UK, copyright protection is enforced by IPO, Intellectual Property Office. Copyright is an automatic right protects eBook authors for 70 years following death. In the USA, copyright protection is enforced by U.S. Copyright Office. Copyright is an automatic right and protects eBook authors for 70 years following death. Intellectual property is protected by copyright in other countries through international agreements, The Berne Convention © b.bestar, June 2014-2019 London, United Kingdom TITLE Copyright © 2019 by Dr. Besi. All rights reserved for Urgjenca. No part of this book may be used or reproduced in any manner whatsoever without written permission except in the case of brief quotations em-bodied in critical articles or reviews. For information contact; Doctor Besi Medical Information. | 1st Edition: September 2014 | 2nd Edition: May-June 2015 | 3rd Edition: 05. March 2019

dbmi/urgjencat

Permbajtja E drejta e autorit & kopirajt (copyright) Parathenia nga Prof. Dr. Tritan Kalo. Monografi/ monografia Kap. I Ndihma e Pare .......................................................................................................................9-42 NHS Britanik ne Urgjenca, Veprimet ne situate urgjente, kartat per: Anafilaksia, Djegiet, Gjakrrjedhja / hemorragjia, Bllokimi i rrugeve te frymemarrjes, Mbytje ne uje, Elektriciteti (korenti) Frakturat, Goditja ne zemer/Infarkti, Helmimi, Shoku, e Hemorragjia cerebrale (pika) Urgjenca nga DBMI, Pozicioni i Sigurise, Kompresioni Kardiak, Overdoza, Te Vjella, Te Fiket, Gjakrrjedhje nga hunda Gjuha nuk gelltitet, Kur te ze makina, Manovra Heimlich te te tjeret, bebet & vetja. Dhimbje ne temth, Cianoza, Hipoglicemia, Meningjiti Qytetari ne Urgjence, si veprohet, Nese Jeta shihet si Urgjence DBMI, Kartat e Urgjences ne Youtube dhe Bee Gees â&#x20AC;&#x201C;Stayinâ&#x20AC;&#x2122; Alive Kap. II Urgjencat dhe Ramifikimet Ligjore ............................................................................43-56 Ligji dhe origjina e Samaritaneve te Mire, Secili mund te shpetoje jete Mos nis makinen kur je duke shkuar ne urgjence (per veten) Marrja e Aprovimit per Dhenien e Ndihmes Dhenia e Lejes ose Aprovimi nga Viktima dhe Pacienti. Format e Avancuara te Vendimeve, DNR -Te Mos Ri-Ngjallet, Urdheri DNR-Do Not Resuscitate, Si behet DNR? Abuzimi ne DNR

Kap. III Mjekesia e Urgjencave...................................................................................................57-65 Historik i Mjekesise se Urgjences. Ambulanca - etimologjia, origjina, funksioni e perdorimi I tyre Dr. Dominique-Jean Larrey & Dr. Norman Bethune Cfare eshte mjekesia e urgjences. Aftesite e Dr te urgjences. 2 modelet e Urgjences

Kap. IV Urgjencat na ndikojne te gjitheve..............................................................................66-76 Urgjencat ne raste te jashtezakonshme e te fatkeqesive natyrore. 3 kriteret e nje urgjence, OKB, Urgjencat & Krizat Humanitare. OBSH, UNESCO, UNICEF, UNHCR, Kryqi i Kyq, ICRC & IFRC Simbolika ne Konflikt, Disaster e Urgjence, Emblemat & Ligjshmeria, MSF, Voluntarizmi & Urgjencat. 4

dbmi/urgjencat

Kap. V Nje fushe e re, shembuj e trajtime...............................................................................77-88 Sociologjia ne nje Disaster (sic) Urgjenca dhe Ekselenca. IDF â&#x20AC;&#x201C; Mjekesia e Izraelit Trajtimi i Traumes ne Mjekesine Moderne, ekselecna Amerikane, Dr. R. Adams Cowley & Dr. T. M. Scalea Dr. James Styner & kujtese per Lexuesi ne DBMI. Klasifikimi hmsa ne 5 shkalle nga e-Arkivat e DBMI, shtepia, farmacia, telefoni, doktori dhe urgjenca Hapini rruge ambulances, nga Esktremet ne Rekorde 2 Individe me pergjigje te jashtezakonshme urgjenca. Shavarsh Karapetyan dhe Kevin Briggs

Kap. VI Gabimet Mjekesore ne Urgjenca..............................................................................89-105 Gabimet me te hasura ne Repartet e Urgjences Cfare ndodh nje departament te urgjences. Gabimet qe mirekuptohen por qe mund te evitohen. Gabime qe nuk duhet te ndodhnin por ndodhin 2 skenare keqkuptimi, pakujdesie, neglizhence ne urgjenca;kolika renale, infarkti i miokardit & AAA Personeli i Urgjences pertej Urgjencave, ana njerezore

Kap. VII Dhuna Kunder Personelit te Urgjences.............................................................106-110 Dhuna kunder personelit te urgjences eshte ne rritje Iran, Suedi, Amerike, Arabi Saudite, Australi, Kine

Kap. VIII Urgjencat ne pergjigje, mungesat dhe vonesat..............................................111-123 Urgjencat ne kohe-arritje te pacienti/ vendngjarje Askush nuk eshte i kenaqur me urgjencat. Shendetesia boterore eshte ne krize & zgjidhja e shtrenjteâ&#x20AC;&#x2122; Kohe-pergjigja e urgjencave ne 9 vende te botes Kerkesat per Dr/ specialitete ne urgjencat Europiane Eshte shpetimi nga Helikopteret kost-efektiv? Shanci per rezik nga perdorimi i helikoptereve Fatura e perdorimit te helikoptereve

dbmi/urgjencat

Kap. IX Urgjenca dhe Institucionet e urgjencave ne Shqiperi………….......................124-155 Te dhenat ne urgjencat Shqiptare, Koha e “reagimit” te ambulancave Mungesa e seriozitetit e korrekteses EUSEM, SH.U.M, Unlucky 13 Cfare eshte Telemedicina, Telemedicina ne Shqiperi Spitali i Traumes, Data Protection – Mbrojtja e Informacionit. Qendra Spitalore Universitare ne Tirane - QSUT Urdheri i Mjekeve Shqiptare – U.M.SH Albanian Resuscitation Council – ARC Pse Urgjenca e Spitalet Duhet te Kene Prezence Online.

Kap. X Urgjenca Shqiptare sipas Institucioneve te huaja.............................................156-167 Per me shume korrektese, profesionalizem e serioziteti The World Factbook (sic) nga CIA & Urgjencat ne Shqiperi Foreign Office (sic) & Urgjencat ne Shqiperi Sajte, forume, agjensi, udhetare e biznesi & urgjencat Institucione e individe te huaj ne pershtypje jo-te-mira per

Kap. XI Ligjshmeria, Qytetari & Drejta per Informacion..............................................168-172 Shifra, procedura, data (sic) dhe e drejta per informacion. Humbja e besueshmerise te Shendetesia Publike

Kap. XII Pershtypje te Profesionisteve te Urgjences nga Shqiperia........................173-186 Pershtypje nga terreni ne Shqiperia per Urgjencat nisur per DBMI nga profesionistet e urgjences Pse strategjite deshtojne, dhe kjo jo vetem ne Shqiperi? Publiku ka humbur besimin te shendetesia publike Urgjenca per Urgjencat

Kap. XIII Dobia e DBMI per Situatat e Urgjences............................................................187-202 Pse Urgjenca dhe Spitalet duhet te kene Prezence Online. Pacienti, Qytetari & Komuniteti kerkon ndihme online Dobia e DBMI per Situatat e Urgjences. Kapitulli XIV Ku eshte, dhe ku duhet te jete urgjenca……............................................203-247 Konkluzione, keshilla, rekomandime, parashikime Dedikim, Referenca

dbmi/urgjencat

Parathënie

Tiranë, Qershor 2015

Manuali per “Urgjencen, Drogat, Vit. & Mineralet”nga Dr. Besi vjen si nje “dhuratë” e mirëpritur, në larushinë e botimeve të ndryshme nga fusha e mjeksisë. Masa e gjërë e popullatës, dhe jo vetëm, ka njohuri të mangëta si në lëminë e Urgjencave mjeksore dhe në lëmitë e njohjes dhe përdorimit të Drogave e medikamenteve të ndryshme; pa harruar aspak njohuritë e cunguara në lidhje Vitaminat dhe Mineralet, rolin e tyre në metabolizmin tonë, si dhe dëmet jo të pakta që ai pëson nga mosmarrja ose marrja jo e mjaftë e tyre. Zhvillimi i vrullshëm i këtyre dekadave te fundit, ka bërë që në shoqërinë tonë të futen dhe konsumohen drogëra të ndryshme, jo vetëm nga të rinjtë, të cilat kanë krijuar një problematikë më vete për përdoruesit por edhe për personelin mjeksor që merrët me përkujdesin ndaj tyre. Po ashtu zhvillimi i transportit, sidomos atij automobilistik, i ka bërë aksidentet e ndryshme pjesë të së përditshmes sonë. Nëpërmjet këtij ebook, publikuar ne platformen e printimit digjital, plotësohet një boshllëk me njohuri të mjafta në punën që bëhet për edukimin e popullatës në përgjithësi, për tu ardhur në ndihmë të atyre që gjinden në rrethana urgjente shëndetsore. Si dhe material referues për profesionistët tanë te mjekesisë. Studimi i kujdesshëm i tij, futja në programet e domosdoshme të formimit të nxënësve tanë, me siguri do të mundet të shpëtojë mijëra jetë njerezish në të ardhmen e afërt. Prof. Dr. Tritan Kalo, Infektiolog dhe Urgjentist ekspert i Semundjeve Infektive & Tropikale diplomuar ne Shqipëri dhe Francë Spitali Infektiv, QSUT, Tiranë, Shqipëri NB parathenia nga Prof. T. Kalo u shkruajt per librin “Urgjencat, Drogat, Vit & Mineralet” 2015. Pas ketij editimi eshte ndare ne 3 e-books - secili me vete te (klik) dbmi_issuu. Vendosa ta le ketu, te libri Urgjenca. 7

dbmi/urgjencat

monografi – monografia; nga Gr. mono (nje, vetem, njejes) dhe grapho (te shkruash) ne

esence d.m.th ‘te shkruash ne nje subjekt te vetem’ Monografite japin kerkime ne fushe te caktuar, duke stabilizuar kredencialet skolastike te autorit. Monografia te ndihmon ne karriere e tituj akademik e mund te shfrytezohet nga autore te tjere. Ndryshe nga nje pune a studim me shume autore, monografia zakonisht me nje autor, dhe mund te kete 1,2,3 a me shume volume. S’llogaritet nga nr i fjaleve por shkon nga 5.000-100.000 te tilla, ku <20.000 quhet monografi e shkurter. Monografi - jo ne sens te studimit te thate; pasi ka shume arsye pertej kontrollit tim qe s’ma mundesojne kete. (do shpjegohen ne liber) Listoj disa qe vlejne per mjekesine Shq. dhe jo vetem Urgjencat.  



S’ka fakte, statistika, artikuj, studime zyrtare dhe libra me te dhena per urgjencat Shqiptare online; kam bere kerkime por nuk me rezulton asgje. S’ka deshire per ti mbledhur e regjistruar faktet e statistikat ne studime e libra per urgjencat Shqiptare. Kam provuar te kerkoj, kam provuar te inspiroj [ne shume fusha] kam provuar kontakt direkt e indirekt; predispozicioni mungon. Nuk ka korrektese nga zyrtaret, autoritetet, administratat e institucionet, ne rast se u shkruan ‘si studiues, edukator a qytetar i thjeshte’ per te marre informacion, qe te kthejne pergjigje: (a) s’te ndihmojme dot, (c) je ne seksionin e gabuar – adresohu ketu (c) keto te dhena nuk i kemi/ s’ti japim dot (d) te dhenat i kemi, ja ku po i ndajme me ju, sic dhe parashikon legjislacioni Shqiptar. Heshtin…

Ne kushte kur fusha s’ekziston ne terren & online me publikime, rezulton e pamundur te besh vetem teori duke injoruar mungesat, feedback me shqetesimet e pacienteve,

problematiken e personelit dhe te shkeputesh nga nje realiet qe s’eshte i lehte per askend. Jo se me stepin – ndryshe as DBMI s’do e kisha filluar te kisha pritshmeri prej

individeve, institucioneve e shteteve – por duhet ti them cdo lexuesi e profesionisti te shendetesise; mbi Ne bie pergjegjesia jo vetem per specialitete e fusha [urgjenca, mjekesia] por kemi shume detyrime per te bere qe duhen lene pas per gjeneratat. 

Nuk mund ti leme mjeket e pacientet e neserm ne kete djerrine informative



Nuk ben te mos fusim ne rekorde ato qe po behen, sado pak te jene s’eshte pak.



Nuk na nderon situata, ne ~3 dekada flakim librat, grisem letrat, harruam arkivat dhe braktisem formalen, institucionalen, integritetin profesional e skolastik.



S’besova dje [2014] kur u ktheva ne Shqiposfere te hap DBMI e ndihmoj vendin tim. S’besoj sot e s’pranoj neser qe kushtet e veshtira duhet perkthyer si; dhe perdorur ne justifikime se; “pacientet e profesionistet e Shendetesise Shqiptare s’meritojne me mire e me shume; ne sasi, cilesi & respekt.” bb shkurt2019 8

dbmi/urgjencat

Kapitulli I – kartat e Urgjences sipas Protokollit te NHS – Britanik

Cilat jane urgjencat me te perhapura. Bazuar ne Kolegjin Amerikan te Mjekesise se Urgjencave: 

Veshtiresi ne frymemarrje dhe dhimbje / presion ne gjoks



Te fiketit dhe humbja e ndjenjave,



Gjakrrjedhja dhe dhimbja e forta e te menjehershme



Helmimi, te vjella me gjak, hemorragji cerebrale



Demtime madhore, si thyerje kockash.

Situata te Urgjences sipas Protokollit Britanik A & E

dbmi/urgjencat

Urgjenca te Tjera: Ndihma e Shpejtë/ Këshilla Praktike ne raste Urgjence

Individe, institucione e organizma te ndryshem; filluar nga sherbimet ambulatore, policia, sherbimet e kerkim-shpetimit, qendra pune e shkolla; pergatisin anetaret e tyre per nderhyrje te vogla por decizive qe shpetojne jete njerezish. Ka shume raste kur njerezit s'kane idene c'te bejne, veprojne gabim dhe acarojne situaten me tej apo i ze paniku; dhe kur arrin personeli i urgjences kane te bejne me me shume se nje situate. Kjo dukuri eshte pare edhe ne sistemin mjekesor, ndaj mjeke e infermiere po tranjohen e ri-trajnohen ne Ndihmen e Pare. Aksidentet dhe te papriturat ndodhin kur jeni krejt te papergatitur; c’mund te beni ju? Duhet qartesi mendimi, lexoni e printoni materialet, perseritini e mbajini ne vend ku gjinden lehte e shpejt. Beni ushtrime pergatitore se praktika eshte e domosdoshme, provoni me shoke a anetare te familjes; si dhe femijet tuaj duhet te dine elementet baze si veprohet ne raste te tilla. Meqe shancet jane pak qe dikush ti perdore keto shpesh, duhen rifreskuar here pas here. Nje dite mund t`ju jepet mundesia per te ndihmuar e shpetuar nje shok, mik, familjar apo te panjohur. Veprimet e shpejta e te drejta, duke larguar panikun e percaktuar hapat 1,2,3, rezultojne ne (a) mbrojtjen tuaj (b) te viktimes, (c) kontrollim te rrugeve te frymemarrjes e ndalim te hemorragjise, si dhe kerkese-ndihme nga profesioniste e tranjuar te urgjences. Kjo e fundit ka rendesi, persona te tjere ose ju, njekohesisht ti bini telefonit duke raportuar, cfare shihni & adresen e viktimes; ku shume here operatori do ju keshilloje si te veproni. Si Veprohet ne rast Overdoze me Ilace / Medikamente? Ne rast te tille, nje person

kompetent ne dhenien e Ndihmes se Pare DUHET te rrije me viktimen, te tjeret kerkojne ndihme. Thirrja e ambulances mund te jete metoda me e shpejte e transportit. Pastaj fol me mjekun ose urgjencen e spitalit per keshilla. Nese ka mundesi, tregoju c`fare ilaci eshte marre e sa shume. Ndiqni ne menyre precize instruksionet qe ju japin. Ne fillim te dini, ilacet ne Overdoze kategorizohen: (1.) Teper te rrezikshme. (2.) Me pak te rrezikshme Ne ilacet Teper te RREZIKSHME hyjne: Amitriptyline, Aspirinë, Atropine, Betahistine, Chloral hydrate, Chloroquine, Chlorpropamide, Clomipramine, Codeine, Colchicine,Co-proxool, Digoxin, Dothiepine, Epinephrine (Adrenaline), Fenfluramine /dexfenfluramine, Glibenclamide, Gliclazide, Heparin, Imipramine, Insuline, Isoniazid, Isoprenaline ,Lithium, Mefloquine, Metformin, Moclobemide, Morphine, Neostigmine, Orphenadrine, Paracetamol, Petidine, Phenobarbitone, Phenylpropanol-amine, Primidone, Procyclidine, Propranolol, Quinine, Theophyline/aminophyline, Timolol, Tolbutamide, Venlafaxine e Warfarin. 17

dbmi/urgjencat

DROGAT qe ABUZOHEN: Alkoholi, Amphetamina, Barbituratet, Benzodiazepinat, Cocaine

(Kokaina, perfshire Krak-un/CRACK), Ecstasy, GBH, Ketamine, Khat, LSD,Marijuana (canabis), Mescaline, Nikotine, Nitritet, Opiatet (opioids - perfshire Heroinen) Phencyclidine, Solventet.

Keto ilace qe i quajme TEPER TE RREZIKSHME, jane pjese e jetes tone. Kushdo ka Aspirine e Paracetamol ne shtepi, te tjere kane ilace per semundje kronike nga astma e deri te te semuret me zemer. Kur doza kalohet disa here keto ilace te dobishme sjellin vdekje.

SI VEPROJME NE NJE OVERDOZE!

Kontrolloni - A po merr Fryme personi? Jo > Filloni kompresionin kardiak (shpjegojme me poshte). Po > Kontrolloni a i ka humbur ndjenjat! 1.) Nese ka humbur ndjenjat: (a) Pastroni rruget e frymemarrjes, e vendoseni ne pozicionin e sigurte (b) Lajmero URGJENCEN.

2.) Nese Nuk i ka humbur ndjenjat: Shihni a eshte konfuz, i turbullt dhe me marrje mendsh Po > Vendoseni ne pozicion te SIGURTE. Jo > Kerko ndihme mjekesore, mbaje nen vezhgim, nese situata ndryshon.

dbmi/urgjencat

KUJDES >

ne raste te tilla ASNJEHERE mos jepni gje nga goja, pervec kur ju instrukton nje

mjek. Lengjet shpejtojne absorbimin (thithjen) e ILACEVE, DUKE RRITUR RREZIKUN. Kujtese:Trajtimi efektiv i overdozave / helmimeve nga ilacet varet nga mjeku qe merr nje vendim te shpejte per TIPIN (emrin) e BARIT e SASINE e marre nga viktima; ju do NDIHMONIT

shume duke mbledhur EVIDENCE. Kur jep ndihmen e pare shikoni per shishe

ilacesh, boshe apo jo, shiringa etj, mblidhni te vjellat per ti cuar ne spital. Permbledhim SIMPTOMAT E RREZIKSHME TE NJE OVERDOZE • Marrje mendsh deri ne humbje vetedije.

• Frymemarrje e crregullt, siperfaqsore/ose ka ndaluar se marri fryme. • Te vjellat.

• Dridhje e Konvulsione. Me lart permendem ca teknika, ti sqarojme hap-pas-hapi:

1. Frymemarrja Goje me Goje (do e le si eshte shkruar ne 2015 por NUK perdoret me)

Kur NUK ka ngritje e ulje te gjoksit, e ju nuk ndjeni levizje nga ajri i nxjerre, atehere MENJEHERE filloni frymemarjen nga goja: (a) Ulni viktimen ne kurriz ne nje siperfaqe te forte. Pastroni gojen nga te vjellat, materiale te huaja e nga dhembet-falso (protezat). (b) Te hapni rruget e frymemarrjes, me dy gishta (tregues e te mesit) nga poshte mjekrres– cojani koken. Njekohesisht doren tjeter vija mbi balle per t`ja shtyre koken pas. Kendi 90 grade. viza nga mjekrra te veshet te jete pingul me dyshemene-vertikal (c) Mbyllini hunden (me doren qe kishit ne balle, tjetra vazhdon te rrije nen mjekerr). Merr fryme thelle, JEPI FRYME 2 HERE shpejt. Kontrollo pulsin. Nese KA PULS, vazhdoni perseri: 2 frymedhenje te shpejta nje pas nje - prit 5 sek., e keshtu vazhdon (d) Pas cdo frymedhenie, kthehu e shiko a po leviz gjoksi, degjo per zhurmen e ajrit qe del nga goja e viktimes. Vazhdo, deri sa viktima fillon te marre fryme, a deri sa te vije ndihma mjekesore.

Shtese: ekspertet e urgjences sot theksojne se frymarrja goje-me-goje

nuk eshte e

nevojshme dhe nuk rekomandohet me. Problemi vital ngelet qarkullimi i gjakut dhe kompresioni kardiak, gjaku ka oksigjen per disa minuta ndaj duhet te levize duke kthyer zemren ne pune sa me shpejt te jete e mundur. 19

dbmi/urgjencat

2. Kompresioni Kardiak - CPR - (SHTYPJA E ZEMRES) Kjo teknike perdoret per te vazhduar

levizjen e gjakut nga nje zemër qe ka pushuar. Normalisht duhet bere nga dikush i tranjuar per kete problem. Konsiston ne shtypjen e gjoksit (ne qender) te viktimes me 80-100 kompresione /minute (per te rriturit). [Shenim: ne kohen qe eshte publikuar, thuhej 15 shtypje e 2 frymemarrje goje-me-goje. Protokolli ka ndryshuar, shume organizma s’rekomandojne frymemarrjen, e rendesishme eshte te qarkulloje gjaku, qe truri te ruaje nje sasi oksigjeni’ Tani rekomandohen 80-100-120 shtypje per min; llogaritur se shtypja e forte mund te sjelle edhe demtime [i.e thyhet nje brinje e me shume] si shanc i fundit, s’ka rruge tjeter

Kam theksuar gjithmone ne fushatat informativo-edukative te urgjences nga DBMI pse duhet mesuar CPR, klik ketu, ketu, ketu, ketu & ketu (2015-2018) (1) CPR nuk ndalon, deri sa te vijne profesionistet e urgjences me tranjim e mjete adekuate, e sjelle raste ku njerezit jane kthyer ne jete pas 20 min, 2h dhe ekstremet me > 8h.

(2) CPR eshte e lodhshme per nje person, do jete ideale te nderroheni me cdokend prane jush qe ka fuqi te mjaftueshme te shtype gjoksin sa me fort, pasi beni pak pushim ri-filloni duke u nderruar. Sa me lart, siguroheni si per cdo urgjence tjeter te lajmerohen ne telefon sherbimet e urgjences dhe ju e dini se jane nisur ne drejtimin tuaj.

Si e dime se a ka ndaluar zemra? Kontrollojme pulsin. Zakonisht ne qafe (nga te dy anet) jane dy arterie qe quhen arteriet karotide. Nese puls nuk ka, vazhdojme kompresionin. 20

dbmi/urgjencat

3. Pozicioni i SIGURISE (recovery position) Ky eshte pozicioni me i sigurte per nje te shpetuar nga mbytja e kedo qe ka humbur ndjenjat. Lejon viktimen te marre fryme me lehtesi dhe PARANDALON mbytjen nga te vjellat. Viktima nga overdoza duhet vene ne kete pozicion kur ndihma e I.re urgjente s’eshte e nevojshme e kur nuk ka dyshim per shock. 

Ne cdo pozicion te jete viktima, do e kthejme me bark ne dysheme (lexo: fig.1)



Kthejani koken pak anash e cojeni pak lart-qe rruget e ajrit te jene te hapura; vereni doren e viktimes nen mjekerr (fig.2) ta mbaje koken ne kete pozicion



Hapeni njeren kembe e perkuljani, behuni gati ta ktheni si ne fig. 3



Pasi keni arritur pozicionin e treguar ne fig.4. mbulojeni per ngrohtesi.

dbmi/urgjencat

Mbasi prekem aspektet baze, te shohim disa situata praktike: Jeni present ne nje Krize Epileptike ose ne Overdoze nga disa tipe barnash qe provokojne dridhje e konvulsione. • Mos tentoni ta mbani personin.

• Mos tentoni te fusni ASGJE ne gojen e tij.

• Siguro qe ai nuk ka demtime, duke e larguar nga objektet e rrezikshme, si mobiljet etj. • Kur dridhjet a konvulsionet mbarojne - VERENI NE POZICIONIN E SIGURISE

dbmi/urgjencat

Shoku Anafilaktik (anaphylactic shock) Reaksioni nga Barnat. Shoku Anafilaktik vjen nga nje alergjie teper e rende nga nje ilac (p.sh penicilina). Presioni i gjakut bie ne menyre dramatike, e rruget e ajrit MUND te ngushtohen. Reaksioni, ndodh disa minuta pas marrjes se ilacit, zakonisht.simptomat jane: • Zbardhje, humbje ngjyre. • Shtrengim ne gjoks.

• Veshtiresi ne frymemarrje.

• Te skuqura (ne forme pullash e njollash) • Fryrje faciale/ t'ftyres

• Kolaps, pra humbje ndjenjash. Merren keto masa: (1.) Sigurohu qe personi po merr fryme. (2.) Nese ka frymemarrje normale, vendose ne kurriz, me fytyre lart, kembet ngrihen mbi nivelin e zemres, per te siguruar nivel adekuat te qarkullimit te gjakut. Perdor nje stol, kuti apo jastek per te mbeshtetur kembet. (3.) Mbuloje personin me batanie a rroba dhe telefono per ndihmen mjekesore. Mos jepni asgje nga goja. 24

dbmi/urgjencat

SI VEPROJME NE RAST TE VJELLASH

Vjellja eshte pergjigje e trupit tone ndaj shume situatash, perfshire ushqime te kontaminuara, infeksionet virale e dhimbje teper te forta. Gjithashtu haset si efekt nga disa ilace ne rast overdoze. MOS-tentoni te provokoni të vjellat duke futur gishtat ne fyt. Kur ka te vjella, mbani mend: • Te vjellat, ZAKONISHT, jane shenje e helmimit

• Te vjellat nga barnat, ZAKONISHT, jane rezultat i nje OVERDOZE, se sa i nje efekti anesor.

• Te vjellat kane ndaluar - mbani personin nen mbikqyrje, sepse mund te humbase vetedijen apo kalon ne konvulsion. Kerko ndihme mjekesore.

Nese personi ka HUMBUR vetedijen dhe ka te vjella, vendoseni ne POZICIONIN E SIGURTE. - Siguro qe viktima perkulet, te evitohet mbytja apo inhalimi i te vjellave. - Mbani / ruani te vjellat per analiza te mevonshme. - Jepini pak uje per te shperlare gojen, te nxirret uji dhe te mos gelltitet.

dbmi/urgjencat

Gjuha e Njeriut Nuk Gelltitet

Ka legjenda urbane ne tentative te nxjerrin gjuhen. Gjuha Nuk Gelltitet, si ne gjendje koshiente as kur humbim ndjenjat. Poshte gjuhes kemi lingual frenulum, ligament qe e mban te gozhduar ne dyshemene e gojes. Ju duhet ta vini pacientin ne POZICIONIN E SIGURISE. Do ndalem ne kete model, per te dhene dicka nga dobia & dinamika e DBMI 

31.12.2014 klik ketu per DBMI-Primar ne Google-blog, ose ketu DBMI-Facebook



20.01.2016 klik ketu, ketu dhe ketu, x3 ne 1dite,



24.01.2016 klik ketu



11.04.2018 klik ketu 26

dbmi/urgjencat

Kerko ne Google: “gjuha e njeriut nuk gelltitet” del DBMI ne rezultatet e para e Google Images. Nese kerkon vetem: “gjuha e njeriut’ ne Google Images, DBMI eshte rezultati 3 dhe 5, karta/foto.

llogaritur se eshte edhe ne 2 e-books, Mitet ne Mjekesi & Mjeku e Komuniteti, publikuar me rotacion ne 4 platformat e dbmi, subjekti del >20x ne 4 vite, keshtu kam siguar qe integriteti ne mjekesi e besueshmeria algoritmike te DBMI, te nxjerre kete sa me lart ne rezultate.

dbmi/urgjencat

Ndersa Manovra Heimlich vetem ne nje platforme te DBMI, (print-screen nga fb-dbmi) ka dale x6. Duke filluar x1 ne Janar 2015, x4 ne 2016 dhe x1 ne 2018. Shumezuar me 4, ne 4 platforma te DBMI, dhe shtuar se eshte ne disa libra, dhe youtube-dbmi po ashtu, Manovra Heimlich ne gjuhen Shqipe ne mjekesi lidhet me DBMI 25-30x. Ndersa ne faqen tjeter sjell kartat ku shpjegoj si manovra qe mendohet se ka shpetuar >100.000 personash, aplikohet te nje person nga Dr. Heimlich kur ishte ne moshen 96 vjecare.

dbmi/urgjencat

Si perdoret nje shiringe Adrenaline ose Epipen (adrenaline quhet dhe epinefrine) ne personat qe kane reaksion alergjik. Gati te gjitha modelet ne bote jane njesoj.  

Merr shiringen ose ‘lapsin’



Hiq kapakun blu te sigurise. ...



Drejtoja trupit sikur ngul nje thike.



Me siguri shtype anen portokalli / majen

Hiqe nga tubi.

ne pjesen e jashtme te kofshes. Kur ndodh shtypja, s'do shihni gjilperen te dale por do te degjoni nje zhurme si plop, klikim Mbaje aty disa sekonta. Therrisni urgjencen. Nuk ka nevoje te hiqen rrobat e viktimes.

Ne je i interesuar te dish me teper per adrenalinen si hormon e funksionin ne trup; si & pse perdoret ne mjekesi, sjell link nga FRIDAY, 18 DECEMBER 2015, klik ne titull; Adrenalina Shenim: bazuar te natyra e papredikueshme e reaksioneve alergjike, perfshire rrezikun per anafilaksi (anaphylaxis) tek individet ne rrezik te larte ose me histori te urgjencave serioze alergjike; auto-injektoret e tipit Epipen [me adrenaline] duhen perdorur te pacientet qe ndihen shume keq ne nje kohe shume te shkurter. Aplikimi sipas instruksioneve duhet bere me vendosmeri dhe pa hezitim nga ju. Shpejtesia ne reagim & veprim, do te rezultoje decizive ne shpetimin e jetes tuaj ose te tjetrit; 31

dbmi/urgjencat

Cianoza - e kam trajtuar qe ne 2015 ne nje punim te publikuar ne 3 platforma te DBMI, sjell vec 2 print-screen nga aty ku x2 theksohet: Cianoze >> urgjence mjekesore > nisuni drejt spitalit > doktorit. Per ta lexuar te plote, sic eshte publikuar te DBMIÂˇMONDAY, 21 DECEMBER 2015, 939 reads,

klik ne titull: Cianoza

dbmi/urgjencat

Hipoglicemia - renia e nivelit te glukozes ne gjak (sheqerit) eshte urgjence e mirefillte; mund te sjelle konvulsione e demtime te trurit; ka shok hipoglicemik/ shok insulinik; ne disa raste sjell koma dhe rralle vdekje. Ka 2 tipe te diabetit, Tipi I e II, e 2 lloj krizash qe lidhen me ‘sheqerin’ Hipoglicemia, sheqeri ulet. Hiperglicemia, sheqeri rritet e kalon ne kome diabetike kur del nga kontrolli; ne te dyten vetem spitali e ben trajtimin adekuat.

Problematika per diabetiket duhet ndare ne dy pjese. (1) Jeni person me diabet te cdo tipi dhe ndjeni se po hyni ne hipoglicemi, e vetmja menyre per te percaktuar kete eshte te masni sheqerin ne gjak. (2) Nese jeni prane viktimes, dini se eshte diabetik dhe keni pare here tjeter kriza te tille, duhet qe edhe ju t’ja masni sheqerin ne gjak; pa bere veprime te tjera. Pastaj veproni. Nese per nje kohe te gjate kujdeseni per ta [prind, femije etj] keni njohuri te mesuara nga nje dr a infermier-edukatore te diabetit, edhe ju mund ti injektoni glukagon (jepet me recete ose aplikohet ne spitale) ne muskujt e tyre (kofshe, muskujt e pasem ku ulesh, krahe etj) Zakonisht rekomandohet rregulli 15 + 15. Jepen 15 gr. Sheqer. Pritet 15 min te rritet glukoza ne gjak. Behet nje matje. Nese eshte akoma poshte 70mg/dL, jepen prape 15gr karbohidrate. Pritet 15 min. per matjen tjeter. Rekomandohet, nese jetoni/ punoni me nje person diabetik dhe shihni shenja te tilla, kujdesi aplikohet ne ‘sheqerin e ulet’’ 34

dbmi/urgjencat

qofte kur shenjat sâ&#x20AC;&#x2122;jane te qarta, jepet karbohidrate, pasi e vogla haset me shpesh dhe e rritura zakonisht ulet [flasim ne parametra te pranueshem, jo jashte kontrollit qe eshte per mjekime ne spitale] Nese sâ&#x20AC;&#x2122;keni tableta glukoze jep nje luge gjelle me sheqer, mjalte, biskota qe mund te shkrihen/zbuten ne uje etj. Telefononi sherbimet e urgjences duke pritur aty me te semurin. Ata jane tranjuar te kerkojne per identifikues te diabetit (byzylyke, medaljone etj) kur ju se njihni personin. Nese nje diabetik qofte hiper ose hipoglicemik, humb ndjenjat; ju duhet te kontrolloni pulsin, frymemarrjen dhe te telefoni Urgjencen; hapni rruget e frymemarrjes (pozicioni i sigurise) dhe veproni si ne rastet kur dikush eshte pa ndjenja. Shenjat e Meningjitit â&#x20AC;&#x201C; DBMI, 2016, Nena & Femija | Si Behet Testi i Gotes per Meningjitin.

dbmi/urgjencat

Per me teper informacion, kam publikuar nje e-book, klik ne titull: Meningjiti

Qytetari ne nje Urgjence dhe si duhet te veproni Ju. Vlen per cdo rast, pavaresisht ne keni tranjim ne Ndihmen e I-re. Duhet ndjekur nje renditje sa me sakte qe eshte e mundur. Po ashtu, operatoret e urgjences ndihmojne me keshilla por te keni parasysh se koha eshte kunder jush: 

nr. 1 ngelet SIGURIA e juaj dhe e viktimes; nese koha s’lejon [rrezik i metejshem] fjalia e pare do jete adresa/ vendngjarja. Operatoret jane te tranjuar e nese iken

sinjal, mbyllet linja a dikush ta merr telefonin; do te cojne dike per verifikime; zakonisht sherbim policor ose ambulance te mbrojtur nga policia. Me pas duhet jepni me ze te qare dhe te larte: 

Simptomat, pozicionin, moshen, gjinine e peshen mesatarisht,



Mjekimi qe po merr e sa kohe ka qe ka ndodhur kjo /ose kur e pate ju.



Nese e dini ose gjeni shenja identifikimi ne trupin e viktimes; te dhena identiteti, shenja mjekimesh, ilace etj, ti listoni edhe ato.



Nese viktima, eshte ne gjendje te flase disi - mos flisni per te - beni pyetjen direkt dhe kalojani operatorit sic e thote ai/ajo.



Nese ai mund te rrije vete ne linje, asistoni me telefonin duke ja afruar prane veshit ose perdor hands-free phone (speaker) dhe te flase direkt me urgjencen.



Mundohuni te ruani evidencen; barna, helme, solucione industriale apo shtepiake; ne raste overdoze, helmimi etj.

dbmi/urgjencat



Mos hiqni objekte nga plaga. Ne asnje rrethane, sado i tranjuar te jeni ju (qofte dr a

inf) objektet ne plage, si thike, xhama, objekte te mprehta etj, s’preken vecse nga personeli i tranjuar, dhe ne spitale (kirurget) Kete ja shpjegoni dhe viktimes. 

Mos hiqni rroba nga trupi i personit, te kontrolloni per nje proteze ne paciente pa ndjenja ose te lironi pak nje xhakete a rrypin - lejohet. Rrobat e levizja zakonisht nuk keshillohen; sidomos ne djegie, helmime, gazra te demshem etj



Mos hiqni helmetat e motociklisteve e ciklisteve, mund te perkeqesoni situatten, njesoj vlen per personin e aksidentuar ne makine; levizet vetem ne rast se ka rrezik te metejshem



Mos veproni ne kundeshti me deshiren e viktimes; mund te insistoni ‘nisur nga

deshira per ndihme’ por nese ju thone: Jo, ai/ajo e refuzojne levizjen dhe/ose ndihmen, NUK LEJOHET TI PREKNI ME DORE. 

Dhe ne fund, qe nese haseni me te duhet te jete ne fillim; HEMORRAGJIA – nen cdo

rrethane, me cdo mundesi duhet ndaluar rrjedhja e gjakut. Gati cdo hemmoragji

qe ju shihni me sy, ne termat e mjekesise eshte e ndalueshme. Mos e leviz viktimen. Mos e transporto ne spital. Si solla te ‘Mjeku & Komuniteti’ keshillen e Dr. Edmond Faber,

kirurg vaskular DBMI (2016) “nese s’ndalohet hemorragjia, kemi pare qe

njerezit vdesin ne transportim ose sapo arrin tek spital” perdorni peceta letre, gazeta, kemisha, rroba e peshqire; cdo gje qe vihet siper e mbahet duke ushtruar presion. Mos e hiqni derisa te vije personeli i urgjences. 

Shko ne nje kurs te ndihmes se I-re. Nje dite mund te asistosh dike e te shpetosh nje jete njeriu. Merre telefonin, organizoje qe sot.

*** Shenim: si kur fillova projektin edukatiov-informativ DBMI ne mjekesine shqipe online (29 Gusht 2014) dhe ne momentin qe po shkruaj (16 Shkurt 2019) asnje faqe mjekesore nuk i ka te paraqitura situatat e urgjences; edhe ku jane disa informacione sporadike, mungon trajtimi ne teresi; pergjegjesia e rigoroziteti qe duhet aplikuar ne informacione te kesaj natyre, qe jane me dobi maksimale per cdo njeri dhe komunitetin.

dbmi/urgjencat

Jeta e pare nen Prizmin e Urgjencave

Ne fillim do ju keshilloj kunder alarmisteve, have a go heroes (sic) qe nuk dine cfare po bejne dhe njerezve qe mendojne se jeta eshte nje zinxhir konstant tragjedish per te cilat duhet te jesh i pergatitur ne cdo moment. Me lejoni tâ&#x20AC;&#x2122;ju garantoj: asnje sâ&#x20AC;&#x2122;mund ta beje kete dhe te jete nder me te pergatitur te kerkim-shpetimeve e dhenies se ndihmes se pare. Gjithmone do dale nje e re ose dicka qe ne kontekstualitet krijon problem ku cdo individ mund te deshtoje. Pse ofroj kete garanci? Sepse garanci per shpetim te jetes 100% pas cdo problematike dhe aksidenti nuk ka as ne spitale, mjekesia kuron por nuk ben mrekulli. Dua te mbani mend se te ndihmoni dhe / ose shpetoni dike s'eshte do or die, sakrifiko veten a ate, futu mes zjarrin dhe krijo precedente ekstreme. Nuk flitet per konflikte morale ku jeni gabim a mire, dhe zgjedhje te veshtira ku ju duhet te demtoni dicka/dike (qofte veten) te ndikoi per mire ne jeten e tjetrit. Jeta eshte me prozaike se adrenalina konstante e ngjarjeve qe lexoni ne media a ju thonte te tjeret. Ka nje fare harmonie ne situata te tilla pa kaluar te abstraktja e as frika, urgjencat jane jo-frekuente e ndodhin/ hasen rralle, sidomos te njeriu mesatar qe sâ&#x20AC;&#x2122;ka lidhje me shendetesine e sherbimet e urgjences. Si do e pershkruaja nje urgjence: eshte nje situate ku se shpejti ose aty per aty do/ po kercenohet shendeti e jeta, ne disa raste jeta mund te behet e pamundur. Ndihma me e mire eshte te parandalohet e largohet stimuli nese mundeni; qetesohet e ndihmohet viktima e lajmerohet personeli i kualifikuar mjekesor. Ne esenve, urgjencat jane me afat te shkurter e te rrezikshme. Qellimi kryesor ne jete s'duhet te jete si te mesojme te gjitha urgjencat por si ti evitojme ato; nese te ndodhin si ti mbyllim sa me shpejt qe eshte e mundur; ku prioritetin e kane profesionistet. Le te ndalemi per nje moment ne urgjencat ekstreme, pjesen e parandalueshme te tyre duke pranuar se ne jete ka situata tragjike por dhe te parandalueshme.Ne te gjithe marrim vendime. Ka raste qe dalin me konsekuenca te demshme. Disa prej ketyre pasojave jane anomali por shumica e tyre vijne nga vendimet tona te gabuara. Kur ecen ne nje zone te ndaluar [rreshqitje, gure, stuhi, korente detare etj] hyn naten ne territor qe dihet se ka probleme, shancet per gjerat te shkojne gabim rriten ne menyre eksponenciale. Parandalimi eshte ideja me e mire per cdo qytetar, te veproje me mend ne koke dhe duke perdorur sensin e mases. (publikuar me 19, Korrik, 2019 klik ketu)

dbmi/urgjencat

Stayinâ&#x20AC;&#x2122; Alive â&#x20AC;&#x201C; do Jetoj / Muzika nga Bee Gees & incident (gabim) nga DBMI-Yotube Ne Tetor 2016 disa nga kartat e urgjences i kalova edhe te DBMI-Youtube, ne total jane 4 video aty, medium qe se kam perdorur shume krahasuar me te tjerat, ne shkrime e foto. Si muzike shoqeruese vura nga Bee Gees - Stayin' Alive (1977) Life goin' nowhere, somebody help me Somebody help me, yeah Life goin' nowhere, somebody help me, yeah I'm stayin' alive Nuk kontrollova per kopirajtin, pasi pashe video nga nje shoqate Brianike (British Heart Foundation) ne 2013 titulluar CPR Fort e Shpejt vetem me Duar. (klik: Vinnie-Jones-hard-and-fast-Hands-only-CPR) ku aktoret duke imituar disa gangstere, me kete muzike, japin instruksionet per CPR dhe si te vazhdohet deri sa vjen ambulanca. Staying Alive d.m.th. Rri Gjalle. Mendova se perfaqesuesit apo nje agjensi qe mbron interesat e ketij grupi [e familjes, trashegimtareve] do e kene lene te lire per Shoqatat Mjekesore ne Bote, pasi eshte kenge qe shkon ne mesazh fjalesh e muzike ritmike per kete procedure >> Staying Alive.

DBMI-Facebook Staying Alive: Kartat e Urgjences Youtube 04.10.2016 klik ketu

dbmi/urgjencat

Publikohet te DBMI – Youtube. Per 1-2 dite funksiononte normalisht. Me pas lexuesit shkruanin se nuk e

shihin dot, mendova s’hapet ne disa vende te botes si ndodh me disa versione te Youtube qe shihen vetem ne rajone te ndryshme. E kisha harruar kete kanal-video te DBMI (jane vetem 4 te tilla, helmimet, mbeshtetesit, aforizma/ thenie te dites e urgjenca) vetem po e shoh sot (18.02. 2019) Jane 4510 shikues ne 2.5 vite, nje numer shume i larte per nje kanal te panjohur si DBMI-YOUTUBE, te cilit vetem nje here i kam bere link (+3x ne videot e tjera) ne FB pas publikimit dhe se kam reklamuar as permendur me.

Print-screen nga statistikat e videos mer Kartat e Urgjences, DBMI-YOUTUBE, Stayin’Alive 4510 shikues

dbmi/urgjencat

Kur kontrolloj te analitika e videos , ne pak dite UMG (On behalf of: Strategic Marketing) menjehere ka bere nje claim (pretendim, ankese) kunder perdorimit te muzikes (shih djathtas lart e kam bere highlight ne ngjyre blue) me vone kane vendosur ‘qe materiali i tyre te perdoret ne videon time’ Megjithese kartat jane ne gjuhen Shqipe, kane pare disa terma latine e figurat ne video dhe e kane kuptuar se per cfare behet fjale. Jam i bindur se kane lejuar vetem per dy arsye: 

eshte verifikuar se DBMI-Youtube nuk ka aspekt komercial, s’perfitoj asnje cent e $1, DBMI akces ne materialet mjekesore e ka falas online per interesin publik e te komunitetit Shqiptar



jo se eshte mjekesi [fushe e madhe, s’japin free-pass] por eshte pare se ka material/ video specifike per urgjencat, qe ekzakt i shkon kenga e tyre: Stayin’ Alive.

Pasi kjo eshte pare, kane dhene leje perdorimi [te Youtube] e Youtube ka lejuar videon te shihet ne cdo vend te botes. Po ta kisha perdorur per qellime komerciale ose te mos ish per Urgjencat/ jete-shpetimet? Nese do kisha bere kerkese zyrtare dhe do me lejohej perdorimi i kesaj kenge, ne kete rast < 5minuta, e perdorur nje here kerkon pagese prej ~10 cent. Nese e hapin videon 10 persona, duhet te paguaj ‘royalty fees’ $1. Per 100 persona $10 e me rradhe. (The current statutory rate is $.091 per copy, per song for songs

five minutes and under) Me kaq shikues sa ka arritur (4510) shifrat dalin keshtu: 4510 x $0.091= $410.41

dbmi/urgjencat

Do duhej te paguaja nga xhepi $410. Universal Music International, kompania qe mbron interesin e kopirajt per Bee Gees eshte nder operatoret me te medhenj ne bote; pronare e rekordeve ose licencave ne 63 shtete, dhe njekohesisht nder publikuesit me te medhenj. Ata perfaqesojne e mbrojne muziken nga superstare si Elton John, Stevie Wonder, Rolling Stones, Jimi Hendrix etj, pjese e grupit Vivendi Universal nje kompani mediatike dhe e komunikimit global. Ja cfare ndodh ne nje rast tjeter, te cilin sapo e pashe. Videon me shprehje nga mbeshtesit origjinale te DBMI ne rrjetet sociale (30-50 mbeshtetes te rregullt nga Shqiperia e bota) me muziken nga Immigrant Song, e Led Zeppelin menjehere e ka bllokuar nje claim (sic) nga kompani tjeter WMG-on behalf of Rhino Atlantic. Si e tille ka pak shikues ne 2.5 vite, aq sa e kane pare diten 1 dhe 2. [tani e kam hequr ate dhe zevendesuar me kete muzike Temptation March - Audionautix from from copyright (klik ketu) Ndaj te gjithe duhet te jemi korrekte, te verifikojme dhe me teper se x1

Ndersa ne 3 platformat e tjera numrat shkojne ne 00-000 mijerez Shqiptare nga 178 vende te botes, te cilet vijne lexojne, bejne print-screen dhe dowlnload te kartave te urgjences. Ja nje shembull (18Shkurt)

dbmi/urgjencat

Kapitulli II Ligji i Samaritaneve te Mire

Njekohesisht me librin e meparshem Urgjencat, Drogat, Vit & Mineralet, pata publikuar nje precedent nga Britania dhe nje nga Shqiperia qe vlejne ne keto raste.

Rastin e aktorit Pandi Toce qe humbi jeten ne uje pasi shpetoi nje femije qe po mbytej te liqeni ne Tirane, te cilin e kam publikuar si ilustrim me 20 Prill 2015 ne 3 platformat e DBMI, klik ne titull: The Good Samaritan Law - per mjeket, vullnetaret, heronjte. Po ate dite kam dhene rastin Britanik klik ne titull: Nese shikoni nje femije duke u mbytur… me qellim qe te gjithe lexuesit e mi dhe komuniteti Shqiptar te jene te informuar si duhet te veprohet, dhe ramifikimet ligjore. z. Toce beri nje veprim heroik qe jo kushtdo do e bente. Ndersa ne rastin Britanik ndodhi e kunderta, dhe kjo ndodhi (ne fq. e ardhshme) ndezi nje debat qe perfshiu mbare shoqerine e institucionet e vendit ku jetoj. Duhet pasur parasysh, ne disa vende dhe zakonisht ato Perendimore Ligji i Samaritaneve te Mire eshte hartuar per nje arsye e nje te vetme; ketyre individeve – te cilet hidhen ne aksion per te ndihmuar te tjeret e shpesh mund te rrezikojne jeten e tyre – u japim nje ombrelle ligjore per ti ruajtur nga pasoja jashte kontrollit te tyre dhe qe mos te hezitojne te tjeret neser te bejne te njejten gje. Sepse disa here ka pasur raste ku personi i shpetuar apo familja e tij, kane hedhur ne gjygj Samaritanin e Mire qe ka ofruar ndihmen dhe u ka shpetuar jeten. 43

dbmi/urgjencat

Origjinen e termit Samaritan i Mire e kam shpjeguar ne Kap. 3 te librit tim, klik ne titull: Historiku i Mjekesise publikuar ne 2015 (310fq.) Parathenien e librit e ka shkruar Prof.

Dr. Arben Gjata, Rektori aktual i Universitetit te Mjekeise ne Tirane, Shqiperi.

dbmi/urgjencat

2 print-screen nga e-arkivat e DBMI 46

dbmi/urgjencat

Marrja e Aprovimit per Dhenien e Ndihmes. Pasi sqaruam Ligjin e Samaritaneve te Mire,

duhet analizuar dhe ‘marrja e aprovimit’ S’do hyj ne detaje shume specifike sipas

vendeve Perendimore, megjithese sot ka shume Shqiptare ne bote [keshilloj te

adresohen te legjislacioni i vendeve perkatese ose te pyesin isntruktoret e tyre te 1st aid (sic)] por ne kombinim te sensit te mases e legjislacionin Europian ne te drejtat e detyrimet e dhenesit te ndihmes/vullnetarit, te pacientit, dhe te njeriut ne pergjithesi. 

Sepse ju jeni i tranjuar ne Ndihmen e Pare, nuk eshte me detyrim per te nderhyre, arsyet mund te jene te ndryshme dhe ju nuk e beni kete.



Mos-nderhyrja ose ushtrimi i aftesive tuaja nuk eshte njesoj me braktisjen.



Ikja nga nje skene aksidenti apo lenia e nje viktime te urgjences, pa kerkuar ndihme mund te behet problem ligjor;



ne kete rast kujdesuni per sigurine e metejshme te viktimes, merrni ne telefon sherbimet e urgjences dhe prisni qe te vijne ata.

Si per Samaritanet, jane 3 kushte per tu plotesuar qe te konsideroheni te mbrojtur ligjerisht, nderhyrja juaj duhet te behet bazuar ne 3 rregulla: 

Trajto dike vetem nese do, dhe je ne gjendje ta besh trajtimin



Trajto vetem ne menyren ne te cilen jeni tranjuar



Vepro vetem ne interesin e viktimes.

Duhet theksuar se nese jeni personi i nominuar/ desinjuar, ne nje qender pune, skuader sportive apo grup social; tranjimi juaj, zakonisht, eshte supozuar te jete me i larte se nje person qe merr pjese ne nje kurs te ndihmes se shpejte, ndaj, edhe pergjegjesite tuaja e ramifikimiet ligjore mund te jene me specifike dhe me te ndryshme. 

Kur

jeni

personi

caktuar

per

ndihmen

pare

institucion,

s’mund te refuzoni dhenien e ndihmes ne ate institucion, sepse keni dale vullnetar 

Nese jeni person i rastesishem qe di ndihmen e pare ose profesionist i mjekesise, ligji nuk te detyron te ndihmosh dike ‘ne rruge’ por ne moment qe nderhyn, pergjegjesia ndaj viktimes, menjehere kalon tek ju.

dbmi/urgjencat

(1.) Trajto dike vetem nese do, dhe je ne gjendje ta besh trajtimin. Nese dikush po mbytet

ne uje dhe ti s’beson je ne gjendje ta shpetosh, mund te mos nderhysh por duhet te lajmerosh te tjeret ne person a ne telefon, ndryshe ‘berja e asgjese’ kur dikush eshte ne rrezik te qarte per cdo person te arsyshem, ju ben pergjegjes sipas legjislacioneve.

(2.) Trajto vetem ne menyren ne te cilen jeni tranjuar. Ju nuk mund te beni nje nderhyrje

te cilen nuk e dini a te improvizoni per te cilen s’keni njohuri. P.sh, nje dhenes i ndihmes se pare mund te vere nje viktime ne recovery position por meqe e di nga leximet apo ka pare nje pjese ne TV, se ne raste te bllokimit te frymes – deshtim respirator qofte nga nje hemorragji cerebrale a demtime ne koke behet trakeostomi, ku hapet pjesa anteriore e qafes, pas nje prerje ne trake e futet nje tub, nuk i lejohet te marre thiken e te prese dike te fyti ne procedure per te cilen nuk eshte tranjuar. Duhet edhe pak kujdes e mend, nderhyrje krejt jashte remitit e pergatitjes tuaj ndoshta sjellin pasoja te tilla te viktima ku ju mund te perfundoni dhe nen ‘akuze per plagosje dhe/ose vrasje*’

(3.) Vepro vetem ne interesin e viktimes. Interesin e viktimes, literatura e jep ne formen:

te behet minimumi i mundshem sa te vijne sherbimet e urgjences. Zakonisht ne shtepi, rruge e ne kushte rrethanore; edhe nje profesionist i shendetesise nuk ka mundesite te beje shume gjera, ndaj trajohet rreziku primar [fryma, gjaku, CPR etj] dhe pritet per sherbimet e mjekesise te cilat e stabilizojne me shume aty apo e terheqin drejt spitalit.

Per tu mbajtur mend; Ndihma e Pare do te thote ekzakt; Ndihme e Pare, jo me teper sa duhet.

*S’do ndalemi ne legjislacionet Anglo-Saksone ku demtime te kesaj natyre, zakonisht klasifikohen si manslaughter (sic) individi humb jeten por s’eshte njesoj [ne percaktim/ denime] si vrasja. Si te themi: vrasje pa dashje. Te kesh manslaughter (sic) duhet te mungoje malice aforethought (sic) ne esence eshte ‘paramendim’ ose ‘e paravendosur’ dhe e bere ‘me qellim te keq’ (intent/me dashje) Kjo eshte fushe e gjere e jurisprudences, manslaughter (sic) ka nen-klasifikime. Ne English criminal law: manslaughter (sic) mund te jete ‘me/ ose pa dashje, ndaj themi qe eshte klasifikim kompleks. (burimi:ketu)

dbmi/urgjencat

Skenari Shqiptar bazohet ne Ligjet e Republikes se Shqiperise KODI PENAL I REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË (i perditesuar) [burimi: ketu]

Lexuesit qe jane juriste, studentet dhe praktikante te ligjit, mund te shtojne edhe argumente te tjera por do sjell keto nene: Kodi Penal > Pjesa e Posatcme > Kreu II – Vepra Penale kunder personit. Krime kunder jetes.

Seksioni IV- Vepra penale kunder shendetit te kryera nga pakujdesia 

Neni 92 – Plagosja e lehte e kryer nga pakujdesia perben kundravajtje penale dhe denohet me gjobe



Neni 91 – Plagosja e rende nga pakujdesia perben kundravajtje penale dhe denohet me gjobe ose burgim gjer ne nje vit.

Seksioni II – Krime kunder jetes shkaktuar me pakujdesi 

Neni 85 – Vrasja e kryer nga pakujdesia denohet me gjobe ose me burgim gjer ne pese vjet.

---- ---- ---Dhenia e Lejes ose Aprovimi nga Viktima/ Pacienti. Ne SHQIPERI kete aspekt se kam gjetur te diskutuar akoma. Ne Perendim eshte kapitull me vete dhe ka disa pjese ne literature, kode te mjekesise e guidelines (sic) per ‘medical consent during first aid” (sic) Ne fillim kur pata shkruar per DNR (do not rescuscitate, mos e ri-ngjall) qe duhet shkruar ne kartelen e nje pacienti, qe vete e ben nje kerkese te tille dhe personeli mjekesor nuk ka te drejte te nderhyje por respekton deshiren ne rekord; me treguan se ne Shqiperi kjo nuk ekziston, as shkruhet askund; sapo nje pacient ben kollaps / infarkt, mundimi vazhdon njesoj per ta kthyer ne jete.

Prekja/ te prekurit,

si me cdo njeri edhe me te semure nuk mund te prekesh dike pa

lejen e tij. Per te mos e cuar ne esktrem, nje prekje ne shpatull duke e pyetur: si e keni emrin nuk eshte njesoj si ta mbash dike me zor; dhe kur te thote nuk dua ndihme prej teje – mos jep ndihmen me zor. Shoqata e Mjekeve Britanike, nen kapitullin: Consent (sic) dhe Akti i Kapacietit Mjekesor (2005) sqaron:

Prezumimi per cdo person, eshte se ka kapacitet mendor te mjaftueshem per te marre vendime per veten, persa kohe qe nuk provohet e kunderta. [burimi: ketu] 49

dbmi/urgjencat

Paranteze: ne nje nga mitet qe kemi shpjeguar te DBMI ne vite eshte ‘gjuha e njeriut nuk gelltitet’ [gjindet edhe ne kete liber] Jo vetem nga publiku por dhe profesionistet e

mjekesise s’kuptohet kjo; ndodh ne Shqiperi dhe ne bote. Rendom ka njerez qe besojne se po ndihmojne te semurin; hapin me dhune gojen dhe tentojne te terheqin gjuhen me cdo mjet. Kete e kam shpejguar te konvulsionet, krizat epileptike etj. Jo cdokush e di ligjshmerine & kodet e etikes mjekesore, ndaj provoni dhe sensin e mases: 

Mos jepni ndihme me zor, dhe pertej kapacitetit e tranjimit tuaj, qofte kur ndjeni se duhet bere dicka e shihni se ka dicka per te bere.



Pyet viktimen nese kerkon trajtim, shpjegoji kush je e cfare do te besh.



Sigurohu qe viktima e kupton seriozitetin e gjendjes, ne raste aksidentesh do i duhet pak kohe te marre veten nga shoku/ perplasja



Pranoje nese viktima e refuzon ndihmen prej teje,

ndoshta ai/ajo e pranon kete ndihme nga dikush tjeter. 

Sensibilitetet njerezore mundohu ti ruash. Nese viktima eshte femer ose femije nen 16 vjecare. (prinderit e tij/saj mund te refuzojne ndihmen)



Ka raste kur viktima eshte vete-demtuar ose refuzon trajtim nga cdokush.

Per tu mbajtur mend, si ne rastet kur jepni ndihme si kur te jeni ju ne rrezik: te drejtat e njeriut dhe te drejtat e pacientit, ngelen njesoj ne cdo rrethane: NESE DIKUSH REFUZON TRAJTIMIN TUAJ, ne cdo rrethane dhe per cdo arsye

[te cilen s’kane pse ta ndajne me ju] NUK JEPET TRAJTIM ME FORCE. Shpesh me kane bere pyetje ne te drejtat e pacientit; 

ai mund te ike para 1 procedure, te refuzoje e ndryshoje mendjen ne cdo kohe



ne spitale firmos nje deklarate ‘refuzoj trajtimin’ ne rruge mjafton te thote Jo.

Ne Aglisht pranimi, aprovimi, dakortesia e nje pacienti /viktime per tu trajtuar quhet consent (sic) dhe jepet ne dy forma: 

Aprovim direkt, thote po, kerkon ndihme, te drejtohet me emer/ peremer a sipas shenjave dalluese; te dy jeni e qarte se (a) ai kerkon ndihme (b) ju ofroni ndihme



Aprovim indirekt, pacienti zgjat doren drejt jush, tund koken duke pohuar ose ben shenje aprovimi me sy e gjeste; se ka nevoje dhe e pranon ndihmen tuaj. 50

dbmi/urgjencat

Po ne rastet kur viktima e ka humbur ndergjegjen eshte pa ndjenja, i bie te fiket dhe nuk komunikon dot me juper cdo lloj arsye?

Ne kete rast aplikohen 3 kushtet me siper nga Samaritanet e Mire. Duhet perseritur serish: 

Ju nuk jeni te detyruar ligjerisht te jepni ndihme



Mos-dhenia e ndihmes s’eshte baraz me ikjen tuaj



Mos jep ndihme me shume sa je tranjuar



Mos jep ndihme ne dicka qe nuk e di



Mos jep ndihme ne plage minore dhe te vogla



Mos jep ndihme pa siguruar qe pacienti pranon



Kur jep ndihme be ate qe di, per problemin kryesor

Nje pyetje thelbesore: A mundet dikush tjeter te refuzoje trajtim per nje person tjeter? Shkurt: Jo. Me gjate, asnje individ nuk mund te refuzoje trajtim apo nderhyrje jeteshpetuese per nje individ tjeter sa kohe qe ata jane te rritur. Per femije <16 vjecare ka pergjegjesi ligjore prindi. Duhet theksuar se me mungesat ne edukim, si dhe shtrirje te pa-plote e te pa-sakte ne ‘mbulimin e tranjinim e urgjencave’ si profesionistet e Shendetesise dhe Komuniteti nuk

jane te qarte ne ‘te drejtat e viktimes dhe pasojat ligjore qe vijne nga veprime ndesh me: 

Interesin e viktimes



Deshirat e viktimes



Te drejtat e viktimes/ njeriut

Keto mungesa manifestohen ne shume fusha te mjekesise e ligjshmerise, kur shkalla e pare e ankeses per qytetarin eshte ‘denoncimi ne polici dhe me pas arrestohet doktori’ ne

raste vdekjesh ne spitale. Kete e kam shpejguar disa here, ne Perendim ‘kur arrestohet nje Doktor’ eshte dicka ekstreme; ne Shqiperi eshte rutine, nje fakt qe e provojne dhe numrat e personelit te arrestuar ne Shqiperine e 30 viteve te fundit. [% shume e larte]

Format e Avancuara te Vendimeve, te cilat kundershtojne nderhyrjet e urgjences ne ambjentet spitalore. Ne keto raste besohet se personeli eshte ne dijeni kur nje pacient me nje a disa semundje serioze e degjenerative, ka lene si ‘testament mjekesor’

dbmi/urgjencat

te shkruar qarte ne kartele, deshiren e tij se ne rast te nje infarkti nuk kerkon/pranon nderhyrje urgjente per ta kthyer ne jete. Gjithsesi, edhe per kete ka rregulla strikte ku: (a) pacienti duhet te kete kapacitet te rregullt mendor (b) te shprehet qarte se nuk deshiron nderhyrje, kerkon te lihet te vdese ne paqe (c) dokumenti eshte pare, firmosur nga deshmitare e njihet nga grupi trajtues mjekesor. Nese ju a dikush i tranjuar ne ndihmen e pare ofron e jep ndihme ne keto persona – ne

ambjente te tjera qe rastis aty dhe personi eshte pa i njohur - prezumohet se ju nuk e dinit

deshiren e tyre, per pasoje nuk kishit se si ta respektonit. Me poshte do shtoj kete punim te sjelle per profesionistet e mjekesise, qe do u duhet ne pune e perditshme por dhe ne rastet e urgjencave spitalore, megjithese ligji/kodet e mjekesise Shqiptare nuk e njeh e as nuk permendet askund DRN. Nje dite do vije dhe rradha per kete, ndaj une shkruaj dhe i fus ne rekorde. (DNR nga DBMI_2015, gjindet ne kete e-book, klik ketu) DNR - Te Mos Ri-Ngjallet. Urdheri DNR - Do Not Resuscitate, gjithmone eshte nje urdher mjeksor qe shkruhet nga mjeku; duke shprehur kerkesen dhe deshiren e pacientit; dhe instruktuar te gjithe profesionistet e mjeksise te mos bejne CPR, nese ndalon frymemarrja apo kur zemra pushon se rrahuri. Urdheri DNR, lejon te zgjidhni perpara se te vije situata urgjente, nese ju doni CPR ose jo. Ky urdher perfshin vetem CPR-ne. Nuk ndikon ne trajtimet e tjera, sic jane ilacet qe qetesojne dhimbjet, terapine standarte apo ushqimin. Doktori e ben kete vetem pasi ka folur me pacientin; ose me familjaret e tij nese ai nuk mund te komunikoje. CPR. Ky lloj trajtimi behet kur ndalon frymemarrja apo qarkullimi i gjakut, dhe perfshin: 

Tentativa te thjeshta si frymemarrja goje-me-goje ose shtypjet ne gjoks.



Shok elektrik qe zemra te rifilloje punen.



Tuba per te rihapur rruget e frymemarrjes.



Ilace e terapi te ndryshme

Vendimi. Nese jeni ne fund te jetes tuaj ose keni nje semundje te rende qe nuk do permiresohet, ju mund te vendosni nese doni CPR apo jo. 

Nese DONI te merrni CPR gjate situatave urgjente, ju nuk duhet te beni gje.



Nese NUK doni CPR, flisni me mjekun tuaj per nje Urdher DNR. 52

dbmi/urgjencat

Sigurisht kjo nuk eshte e lehte per ju apo per familjen tuaj. Nuk ka rregulla standarte per cfare mund te zgjidhni. Eshte mire te mendosh kete per sa kohe qe jeni ne gjendje te vendosni vete. (a) Mesoni per semundjen tuaj dhe cfare te prisni ne te ardhmen, dhe (b) Flisni me mjekun per faktet pro-e-kunder, te CPR-se.

burimi, ketu

Urdheri DNR mund te jete pjese e planit tuaj ne “shtepite e perdorura per kujdesin palliativ” (hospice) ku fokusi eshte ne trajtimin e simptomave te dhimbjes, te mbahet frymemarrja por jo te zgjatet jeta. Nese keni nje urdher DNR, ju gjithmone keni te drejte te ndryshoni mendjen ne cdo kohe dhe te kerkoni CPR. Si behet nje urdher DNR? 

Pasi keni vendosur, flisni me mjekun tuaj duke i treguar se c’doni ju. Doktori duhet te plotesoje deshiren tuaj, ose:



T’ju transferoje te nje mjek qe eshte i gatshem te ndjeke deshiren tuaj.



Doktori duhet ta zgjidhe kete konflikt brenda 72h, nese jeni pacient ne spital.



Mjeku ploteson formularin per urdherin DNR.



Nese jeni i hospitalizuar e shkruan ne kartelen tuaj mjeksore.



Ju meson ku te gjindet nje karte, byzylyk ose forme identifikimi, ta keni me vete kur nuk gjindeni ne spital, qe kushtdo te kuptoje deshiren qe keni shprehur.



Format standarte i shperndan Ministria e Shendetsise e cdo shteti. 53

dbmi/urgjencat

Nuk duhet harruar: 

Ta perfshini deshiren tuaj ne testament ose a te hartoni prokure perfaqesie.



Informoni familjen dhe te afermit per vendimin qe keni marre.



Nese ndryshoni mendje, jeni plotesisht ne te drejten tuaj ta beni kete.



Lajmeroni familjen dhe personelin qe kujdesen per ju - kur ndryshoni mendje



Sigurohuni qe keni shkaterruar cdo dokument a shenje per urdherin e I-re DNR.

Personat e pa-afte te marrin vendime. 

Ne varesi te semundjes ju mund te mos jeni ne gjendje te komunikoni deshirat tuaj ne lidhje me CPR-ne.



Nese doktori ka bere nje urdher DNR sipas kerkeses tuaj, familja nuk mund ta rrezoje kete urdher.



Dikush mund te flase per ju, nje person me te drejta ligjore i cili pranon qe urdheri DNR te futet ne dokumentat tuaj mjeksore.

Nese ju nuk keni caktuar askend te flase per ju, nje anetar i familjes mund te pranoje te beje urdher DNR per ju, kur: 

Jeni ne faze terminale te semundjes



Jeni i pamundur te vendosni pergjate gjithe kohes



CPR nuk do funksionoje per ju



CPR mund te shkaktoje me shume probleme mjeksore per ju.

C’kuptojme me stade “fundore te gjendjes mjeksore e ato terminale” Behet fjale per gjendje mjeksore qe eshte e pakurueshme dhe e pakthyeshme, ne stad te avancuar qe vjen nga demtimet, semundjet ose probleme shendetsore; te cilat ne varesi te opinionit te doktorit tuaj, ne shkalle te arsyeshme te parashikimit mjeksor; do sjellin vdekje pavaresisht trajtimit dhe vazhdimit te tij. Nese pacienti eshte “ne gjendje fundore e terminale” (si koncepte jane te ndryshme) ka arsye per te kerkuar nje urdher DNR edhe per jashte spitalit, qe cilido nga personeli mjeksor i urgjences eshte ne gjendje ta kuptoje dhe te respektoje deshirat e pacientit. Te gjithe personat qe jane qe faze terminale, kane nje “gjendje fundore” sipas parametrave mjeksore.

dbmi/urgjencat



Megjithese urdherat DNR mund te shihen si forme “pasive e eutanazise” ato nuk jane problematike vecse ne rastet kur abuzohen.



Sepse ato jane paramenduar te parandalojne vuajtje te panevojshme per pacientet nga efekti qe mund te sjelle CPR: thyerje brinjesh, fraktura te tjera, carje te shpretkes dhe demtime te trurit.



Jane 2 shkrime te libri im Psikologjia ku sqarohet Eutanazia.

burimi:ketu

Abuzimi me DNR. Ka udhezime te qarta qe ri-freskohen ne disa vite, ne disa vende paciente te shendetshem zbuluan urdhera DNR ne kartele, pa konsultim me ta dhe mee familjen. Kjo ka sjelle ferkime, gjyqe, ndjenja te demtuara e problematike per spitalet e paciente e perfshire ne te. Disa here eshte pare se mjeket e rinj vene urdhera DNR pa u konsultuar me mjekun specialist, ne rastet kur ai ka qene i zene per ate moment. Ne menyre strikte urdherat DNR, njihen dhe si DNAR (do not attempt resuscitation) 55

dbmi/urgjencat

Sqarim: DNR eshte e vlefshme per vendet ku aplikohet DNR sipas parametrave te mesiperm. Pyesni mjekun tuaj si qendron ky koncept ne raport me "ringjalljen ne institucionet mjeksore" ne baze te rregullave e legjislacionit perkates te vendit ku ndodheni ju. Jam konsultuar me Prof. Arben Gjata - kirurg, i cili me ka sqaruar se ne Shqiperi, pavaresisht gjendjes mjekesore a deshires; personeli mjekesor ne spitale, automatikisht kryen te gjitha procedurat perkatese per ta rikthyer pacientin ne jete. Shenim 1. S’duhet ngaterruar me eutanazine, qe e kam shpjeguar ne nje punim me vete

ne kete liber. Nga ku eshte marre dhe (DNR, nga DBMI_2015, ne kete e-book, klik ketu) Shenim 2. Ne disa vende te botes ka edhe Medical Orders for Scope of Treatment (sic) qe

perfshin intubimin, nderhyrjet e avancuara ne rruget e frymemarrjes, ventilimi, lengjet, nutricionin, antibiotiket, teste, analiza etj. Si DNR dhe forma tjeter gjinden ne dept. e shendetesise dhe zyrat e urgjences; kur i pari eshte i sakte dhe i prere, ne te dytin problematika eshte me e gjere, se mjeksia kur ben nderhyrje:” zakonisht e by default (sic) tenton te jape ‘maksimumin e kujdesit me trajtimin me adekuat te mundshem’ Referenca 1.) Rregullat e Trusteve Shendetsore Britanike | NHS Trusts Guidelines . 2.) Udhezimet e Keshillit te Mjekeve Britanike | Guidelines issued by the British Medical Association. 3.) Udhezimet nga Kolegji mbreteror i Infermierise | Guidelines issued by the Royal College of Nursing. 4.) Age Concern - Shoqate qe mbron te drejtat e te moshuarve. 5.) David C. Dugdale, III, MD, Professor of Medicine, Division of General Medicine, Department of Medicine, University of Washington School of Medicine. 6.) David Zieve, MD, MHA, Medical Director, A.D.A.M. Health Solutions, Ebix, Inc. (reviewer) 7.) DBMI-ISSUU, Psikologjia e-book, Eutanazia ‘vdekje e lehte’ Format e Eutanazise. Dr vdekja Jack Kevorkian, DNR, fq.145-152 [klik: ketu]

dbmi/urgjencat

Kapitulli III Historik i Mjekesise se Urgjences. Cfare eshte Ambulanca, etimologjia, origjina, qellimi, funksioni e perdorimi Fjala ambulance ka rrenje Latine nga ambulāre/ ambulō, bazuar me prefiksin ambi- qe ka dy kuptime, “s’bashku, te dyja’ (si ne ambivalente) dhe ‘te ecesh te sillesh perreth’

Ambulanca ka 2 funksione (a) transporton paciente ne spital dhe (b) jep trajtim jashtespitalor ne vendngjarje ose gjate rruges (Skinner, 1949) Ne fillimet e saj termi perdorej per te semuret e transportuar me barrele ose si mjet me rrota [karroce] per te levizur shpejt te semuret: 

1487, rrethimi nga Katoliket Spanjolle kunder Emiratit ne Granada, ambulance



1854, Lufta e Krimese dhe 1861-65, lufta Civile Amerikane kemi vagonat ambulance



1870, Lufta Franko-Gjermane & Serbo-Turke (1876) ambulance quheshin spitalet e levizshme ushtarake

Nga kjo periudhe kemi dhe termin mjekesia ambulatore, ne rastet kur kujdesi mjekesor jepet ne vizita jashte spitaleve ose dhe brenda tyre; qe nga diagnoza, vezhgimi, konsulta, trajtimi, analizat dhe rehabilitimi; po ashtu perfshihet teknologjia e avancuar dhe procedurat per te cilat te semurit nuk i duhet te shtrohet ne spital. Ne Anglisht njihen si Doctor's surgeries, njesoj si themi: vizita te doktori. Sherbimi ambulator eshte esencial ne mjekesi dhe perfshin trajtime nga semundjet akute te ato kronike. Cdo mjet qe perdoret per kete qellim, pavaresisht cfare pajisjesh ka, mund te quhet ambulance; jane tokesore, ujore e ajrore; ne forme makinash, anijesh e helikopteresh, si dhe ka aeroplane te vegjel te tipit ambulance e brenda 1-2 viteve do kemi dhe drone. 57

dbmi/urgjencat

Pergjigjet e tyre behen pas kerkimit nga njerezit edhe ne disa raste kur ka fatkeqesi ose personeli ndalon te asistoje nje viktime te rastesishme dhe ofrohet prej tyre. Sot kemi disa tipe ambulancash nga ato me te mire-pajisurat, deri ne tipe qe i quajme ambulette (sic) ambulanca qe perdoren per transport te semureve jo_urgjente. Si ambulancat e shendetesise publike dhe ato private ose modele nen-kontraktuese ku ka gershetim te te dyjave, edhe ambulancat e organizatave te ndryshme te bamiresise (p.sh ne Britanine e Madhe, St John Ambulance nje NGO qe meson e praktikon Ndihmen e Pare) jane me shenja te

qarta identifikuese; ku kodet rrugore te shteteve e ato nderkombetare kane provisione te vecanta per to, nen kapitullin â&#x20AC;&#x2DC;transporti dhe mjetet e urgjencesâ&#x20AC;&#x2122; Per tu shenuar eshte fakti, ndryshimet brenda nje shteti duhen pare nga individet qe jetojne aty. Ka shume tipe ambulancash - ne perkatesi te disa organizmave - per te cilat rregullat aplikohen ndryshe e jo en masse per cdo lloj ambulance p.sh ambulacat e NHS Britanik kane prioritet te vecante ne rruge, krahasuar me te tjerat. Ambulancat kane sinjale vizuale e auditive, permes llampave qe jane paralajmeruese me sistem rele (relay, flash warning lights) e sirenave, me e cilat komunikojne te motoristet se jane drejt nje urgjence/spitalit, kjo vlen edhe kur afrohen ne vendngjarje; si keshille: kur ka mundesi - nje person, familjar ose mik, te dale ne nje vend te dukshem e ti prese qe te mos humbet kohe duke kerkuar nje adrese. Ne kodet rrugore percaktohet se prioriteti i ambulances sjell qe cdo motorist, kur eshte i sigurte se mund ta beje, sa me pare duhet ti hape rrugen personelit te urgjences; njesoj vlen per policine, zjarrfikset etj. Cfare ka ne brendesi te nje ambulance e mjetet qe perdorin Per te funksionuar sherbimi i ambulances ne sistemin e urgjences, duhet te plotesoje tre komponentet baze. Mjeti motorik, zakonisht por jo gjithmone eshte ne formatin e nje furgoni (van) me hapesire per nje krevat, barrele te tipit me rrota e vend per pajisjet. Shasia mund te jete e njejte me nje mjet te ngjashem por nga brenda ka axhustime nga fabrika ose me vone ne oficina. Kane shenja dalluese, dritat e sirenat, sistem komunikacioni, qe sot perfshin gps, lidhje me dispatcher-in, me internetin etj. Personeli, ne varesi te vendit ku jane mund te perdoren mjek te urgjences, mjeke te tjere e infermire. Ka edhe me tranjim te posatcem si paramedike (sic) Me poshte kete liber, do te sqarohemi ne modelet e sistemit te urgjences. 58

dbmi/urgjencat

Pajisjet. Ka ambulancat nga me te thjeshtat tek te tjera qe jane mrekulli e teknologjise moderne. Ne ambulance standarte shohim se personeli perdor: Canten e punes me elemente me praktike e bazike te urgjencave (shiringa, fasho etj) Ky eshte mjeti kryesor qe kane dhe marrin me vete sapo dalin nga makina, hyne ne shtepi ose u duhet te ecin ne kembe nje pjese te rruges per te arritur pacientin. Ne ambulance ka maske oksigjeni e tubat qe thithin lengjet ne rruget e frymemarrjes, derrasen spinale ne jeni perfshire ne aksidente kur rrezikohet shtylla kurrizore, keni dislokime etj, Ilace te ndryshme, serume, adrenaline, trinitrine, anestetike e analgjezike, kollaren cervikale [demtimet ne qafe] monitor per EKG e defibrilator, aparat tensioni, aparat per matjen e glukozes ne gjak (hemoglukometer) e materiale te tjera sipas urgjencave me te hasura.

disa ambulanca kane mjekime per djegie, hemorragji, antidote per helmet e me rradhe.

Jo te gjitha ambulancat nga nje sistem shendetesor jane njesoj si nga tranjimi i personelit dhe nga pajisjet e brendshme; disa ambulanca perdoret sipas prioriteteve te ndryshme; ne dhenie ndihme, transportim te shpejte, aftesi per nderhyrje te ndryshme etj. Sic do i trajtojme me pas ne kete liber ne problematiken ne vazhdim. Ne Shtator 2014, vetem 2 jave pasi kisha filluar DBMI, (18.09.2014) shkruajta per mjekun Francez, Dominique-Jean Larrey, duke pare dhe popullaritetin e nje serie TV per Dr. House [nje personazh fiktiv] Klik ketu per shkrimin origjinal klik ketu 59

dbmi/urgjencat

Realiteti ja kalon fantazise. Dr. D-J Larrey Dr House e keni pare ne TV, ekstrem apo jo? Do sjellim "mjeke te cuditshem e gjeniale" qe asnje "TV-Dr" nuk u afrohet ne pune e arritje. Dominique-Jean Larrey (1766-1842) fillon studimet per mjeksi ne Toluse me pas shkon

ne Paris ku hyn ne marinen Franceze. Gjate udhetimit te tij ne Ameriken e Veriut vetem nje person vdes, dicka e rralle per kohen. Ne 1792 ne moshen 26 vjecare kalon mjek ushtarak ne betejen e Rinit (Rhine) Ne 1797-en pasi sheh karrocat qe ecnin me shpejtesi ne beteje, i lind ideja e “ambulancave fluturuese” Ne kete grup “para-medikesh” perfshin nje mjek, nje oficer, 24 ushtare dhe nje djale qe mbante garzat dhe pajisjet mjeksore.

Metoda kopjohet nga te gjitha ushtrite e kohes, qofte ne kushtet e shkretetires, abulancat e tij arrinin cdo te plagosur ne me pak se 15 minuta. Jo vetem u rrit morali i trupave por doli nje mundesi reale per te mbi-jetuar. Doktrinat e Larrey-t per trajtim pa dallim te paleve, me pas jane adoptuar nga Kryqi i Kuq. Sipas saj, prioritet te mjeku ka plaga e kujdesi ndaj te semurit pa dallime ranku a pale luftuese.” Dr. Larrey eshte i pari qe trajtoi te semuret ne beteje, pa pritur ti sillnin ne spitale te zonat e sigurta. Futi konceptin e Triage. Sot me modifikime, perdoret nga personeli mjeksor ne mbare boten ne zona lufte, urgjenca e fatkeqesi natyrore. Sipas tij te plagosurit duhen ndare ne tre grupe

Ne 1803 beri nje nga amputimet e para afer ijes, dhe ne 1805-en emerohet Shefi-iKirurgjise te Armates Franceze. Bonapartin e ka shoqeruar ne Egjipt, Palestine, Siri, Gjermani, Poloni e Moske. Gjate fushates Spanjolle ku pati minime gjate terheqjes, Larrey shpetoi jeten e shume te plagosurve. Ne Betejen e Borodinos 1812, ka bere 200 amputime ne 24 ore. Ai eshte i pari mjek qe publikoi te dhena per “semundjen e kembes

te ushtareve ne transhe” (trench foot) Ushtaret Franceze e kishin idhull, kur ishin ne terheqje nga Rusia, tek kalimi ne Bressina, mijera ushtare po shtypnin njeri -tjetrin per te kaluar por nga repekti qe gezonte tek te gjithe; ata e percollen Dr. Larrey mbi kokat e tyre deri sa e kaluan ne anen tjeter. 60

dbmi/urgjencat

Ne 1815, ne Betejen e Waterloo-se kur Wellington sheh Larrey-n ne aksion urdheron trupat: "Mos qelloni mbi te! Njeriu me guximtar qe kam pare, i nje periudhe qe nuk eshte me e jona” [ne kuptimin e te qenit kavalier e human] Gjithsesi, doktorin e merr nje plumb qorr dhe ngelet ne fushe-beteje. Kapet nga aleatet qe duke e pare me uniforme oficeri e denojne me vdekje. Kirurget Gjermane qe e njohin protestojne: “S'mund te

vrisni doktorin” Shefi i tyre takon Field Marshallin Prusian Gerhard Blucher: “Kur

Francezet kapen rob djalin tend te plagosur, shte ky qe i ka shpetuar jeten" Blucher e fton si mik ne tavoline. Nen eskorte te ushtrise Prusiane e percjellin deri ne France.

Ka shkruajtur 4 vellime per trajtimet kirurgjikale ne lufte, publikuar ne shume gjuhe te botes. Kirugjia moderne ne beteje, fillon me Dr. Larrey! Bonaparti ka thene: “Larrey eshte

NJERIU ME ME VLERE QE KAM TAKUAR NE JETE!

Nese Armata ime ndonjehere do i ngreje

monument dikujt, ai duhet te jete Dr. Larrey!”

TV-Fox ne Amerike nga viti 2004-2012 beri nje seri dramash mjekesore, titulluar House. Gregory House / Dr House eshte karakteri kryesor. Doktori eshte nen mjekim per dhimbjen, miserabel por gjeni. Luajtur ne menyre brilante nga Hugh Laurie. Ngelet nga personazhet me te njohur te TV ne mbare boten. 61

dbmi/urgjencat

2. Me siper folem per Dominique Jean Larrey qe futi ‘ambulancat fluturuese’ ne fushe beteje’ qe njihet si babai i mjekesise se urgjences. Duhet te bejme nje dallim. Mjekesia e urgjences, ne esence bazohet te fjala

– urgjence. Ka mjeke ne histori te cilet kane vepruar shpejt bile ne fushe-beteje apo prane saj, si Ambroise

Paré (1510-1590) mjeku i mbreterve Franceze e nje gur kilometrik ne mjekesine boterore; dhe disa te tjere ne kohe te ndryshme. [per A. Pare mund te lexosh te librin tim, kap.2, 4 gjigante te mjekesise

boterore, ne kete raste 4Dr Franceze, klik ne titull Historik i Mjekesise.]

Ka pasur spitale fushore prane ne frontit te luftes nga L1B e me pas. Nje rast tipik eshte kirurgu Norman Bethune qe shkon ne Spanjen e Luftes Civile e fillon organizmin e transfuzionit te gjakut me grupe te levizshme [mobile units] ku gjaku i dhuruar nga civilet perdorej per ushtaret e plagosur. Sherbimi Kanadez i transfuzionit te gjakut operonte ne Madrid. (Servicio canadiense de transfusión de sangre) Me pare hematologu F. Duran-Jorda kish hapur nje te tille ne Barcelone. [Ne librin me lart, Historik i Mjekesise, Kap 2. 4 gjigante te Mjekesise Kanadeze mund te ndjekesh jeten e Dr. Norman Bethyne.]

Ne 1938, Bethune arrin ne Kine gjate luftes II-te Sino-Japoneze, ai operonte qofte nen bombardime e kushte jashtezakonisht te veshtira duke ndenjur edhe 24-36h pa pushuar; dhe mjekone te plagosurit e ushtrise komuniste Kineze. Vdes ne 1939 nga mungesa e barnave; pasi preu gishtin gjate nje operimi dhe e neglizhoi derisa ju be gangrene e nuk mund te kurohej me. Mao Ce Dun shkruan esene: “Ne Kujtim te Norman Bethun-it” qe dokumenton punen e tij, dhe me pas behet mesim i detyruar ne shkolla. Sot ka statuja te tij, i perkujtohet jeta & vepra dhe njihet si hero per popullin Kinez. 62

dbmi/urgjencat

Kirurgu i quajtur Mjeku i 3 Kontinenteve eshte nje shembull, si koleget e tij ne histori qe duke rrezikuar veten dhe me shume sakrifica e mungesa; ndihmuan te plagosurit e te semuret por sherbimi i urgjences si e njohim ne kohen moderne, ka keto pika kyce: 

1952, B. e Madhe, Dr. Maurice Ellis caktohet specialist iurgjences ne spitalin e Leeds



1967, B. e Madhe, Dr. M. Ellis Presidenti i I-re I Shoqates Kirurgjikale te Urgjences



1961, Amerike, Dr James DeWitt Mills se bashku me 4 doktore te tjere: Dr. Chalmers A. Loughridge, Dr. William Weaver, Dr. John McDade & Dr. Steven Bednar ne Virgjinia krijojne ne Spitalin e Aleksandrise, te parin kujdes 24 oresh per urgjencat, qe sot njihet si Plani i Aleksandrise.



1979, Amerike, Bordi i Specialiteteve njeh Mjekesine e Urgjencave si specialitet me vete



1970 Amerike, Universiteti ne Cincinati fut te parin program te mjekesise se urgjences per tranjimet, e nje vit me pas ne Universitetin e South Carolina hapet Departamenti i Mjekesise se Urgjences, ne te paren shkolle mjekesore te vendit.



1990 Britani e Madhe, shoqata e krijuar nga Dr. M. Ellis behet Shoqata Britanike e Mjekesise se Aksidenteve e Urgjencave, ne 2005 kthehet ne Kolegjin Mbreteror te Mjekesise se Urgjences qe percakton rregullat, provimet e standartet e specialitetit.

Cfare eshte Mjekesia e Urgjences. Sipas Federates Nderkombetare e Mjekesise se Urgjences: “nje specialitet i bazuar ne njohuri e aftesi qe duhen per parandalim, diagnoze e manaxhim te aspekteve akute e urgjente te semundjeve, dhe demtimeve qe ndikojne pacientet e cdo moshe me nje spekter te plote e te padiferencuar te crregullimeve te sjelljes dhe atyre fizike. Per me teper, perfshin te kuptuarit e zhvillimeve ne sistemet mjekesore te urgjences para-spitalore dhe spitalore, si dhe aftesite per kete zhvillim” Ose ‘cdo gje qe kercenon menjehere, cdo aspekt te shendetit, ne cdo pacient; dhe aftesite per tu perballur me keto situata nen cdo rrethane” Nga zhurnali Europian i Anesteziologeve (01.05.2017) “shumica e te semureve ne urgjenca kane probleme minore e acarime te semundjeve kronike por nje pjese e vogel vijne me demtime serioze e kritike”

Cfare aftesishe i duhen nje profesionisti te urgjences, citoj nga i njejti burim pasi

anesteziologet jane mjeket me ekspertize ne urgjenca e shpesh te pranishem, vetem a si pjese grupi, ne situatat spitalore me njohuri te plota ne cdo aspekt te jete-shpetimit. 

Doktori i urgjences duhet te dije procedura kirurgjikale, CPR dhe per trajtim traumash, life-suportin e avancuar kardiak, dhe te rrugeve te frymemarrjes.



Doktori i urgjences duhet te kete disa aftesi thelbesore nga disa specialitete, si mjekesia intensive, anestezia, kirurgjia, ortopedia, kardiologjia, neurologjia, ORL, psikiatria, gjinekologjia, etj 63

dbmi/urgjencat



Doktori i Urgjences duhet te dije te kuptoje e interpretoje grafite, ultrasound [eko] EKG e nje seri testesh e analizash per te dhene ndihmen sa me pare.

Me vone do ndalemi te gabimet ne mjekesi qe ndodhin qofte ne kushte rutine ne nje pavion spitalor apo te mjeket e familjes; aq me teper ne ambjentet e urgjences qe punojne nen presion te shtuar, e ne problemet mediko-ligjore dhe te etikes; tani do te trajtojme dy sistemet baze nga mesi-ne-fund shekullin e 20-te.

Sistemi i Mjekesise se Urgjences ne Perendim bazohet ne 2 modele:



Modeli Franko-Gjerman / Europian pasi shume vende e kane ndjekur ate, dhe



Modeli Anglo-Amerikan.

Nese do bazoheshim tek niveli i kujdesit te ofruar, klasifikimi do na dilte nga: 

Niveli i kujdesit per mbeshtetjen esenciale te jetes



Niveli i kujdesit per mbeshtetjen e avancuar te jetes.

ndalemi ne filozofine e metodologjise sipas 2 sisteme te para. *Modeli Franko-Gjerman tenton te sjelle ekspertizen tek pacienti me te gjitha mundesite e mundshme, ndaj me ambulancen vjen edhe doktori. Ai shkon ne shtepi, rruge, aksident, shkolla etj, praktikisht ku te jete situata, me ambulance, motor apo dhe helikopter. Ai ka autoritetin per te percaktuar nese pacienti trajtohet aty, nuk ka shqetesim serioz dhe nese do merret ne spital do lhet ne shtepi dhe me pas ti rekomandohet te shohe mjeku ne familjes. *Modeli Anglo-Sakson bazohet te shpejtesia, te arrihet pacienti nga paramediket e tranjuar per urgjencat [jo Dr] dh percillet sa me pare ne spital, natyrisht sherbimin bazik e afrojne per stabilizimin e parametrave e intervenimet primare ne vend-ngjarje. Sherbimi i Urgjences, qe perfshin zjarrfikset, ambulancat, policine etj, eshte pjese e sigurise publike. Modeli tjeter qe lidhet/ del/ dhe perfundon ne spitale. Ky sherbim eshte me vete, me qendrat e tij, nga llogjistika, komanda dhe menyra operacionale. Cdo pacient qe percillet ne spital, lihet te Departamenti i Urgjences, vetem ato vendosin nese do percillet ne pavionet e specialiteteve. Pra qellimi eshte i njejte, ne te dy modelet jepet Ndihma e Pare ne raste urgjente por ndryshon metodologjia dhe vendim-marrja.

dbmi/urgjencat

Cili eshte me optimal? Veshtire te krahasohet me parametra qe ndryshojne, problemi eshte cili i pershtatet me mire vendit e sa mund te adoptohet nga secili per vende me burime te kufizuara sic Shqiperia. Te dyja mund ti pasqyrojme te thjeshtuara ne kete forme sipas vecorive kryesore qe kane.

Modeli Franko-Gjerman perdoret ne France, Gjermani, Austri, Itali, Rusi, Ukraine, Spanje, Poloni, Estoni, Kroaci, Sloveni, Zvices, Hungari, Republiken Ceke, Modeli Anglo-Sakson aplikohet ne Britanine e Madhe, Amerike, Kanada, Irlande, Meksike, Hong Kong, Australi, Korene e Jugut, Iran Mendimi im per Shqiperine: duhet te jete nje version i ndermjetem, mes “rri aty e trajto” & “merr pacientin dhe ik”

te behet “trajto pacientin aty, pastaj merre nese duhet marre”

dbmi/urgjencat

Kapitulli IV Urgjencat na ndikojne te gjitheve Ne

Urgjencat ne raste te jashtezakonshme dhe te fatkeqesive natyrore. Problemet e urgjences shtohen e burimet rrallohen, eshte nje tematike e cila duhet te kete grupe e protokolle perkatese, ne nivele te larta, multi-organizative e me teknika ku afrohen shume burime per te permbushur nevojat imediate. Kriza vjen nga fatkeqesite natyrore (termet, bllokime nga bora, permbytje etj) ose ato sociale; [man-made (sic)] politike, lufte civile, terrorizmi etj. Keto kriza, te marra se bashku, kane problematika, here te ngjashme dhe shpesh specifike, si dhe paraqiten me pasojat perkatese.

Pasojat 

Demtohet shendeti dhe jeta e shume individeve



Prishet jeta sociale, sherbimet dhe infrastruktura



Intensifikohen semundjet kronike & ulet aftesia e sistemit shendetesor per te ndihmuar te semuret,



Rritet rreziku per semundjet infektive & epidemite



Demtohet struktura politike, ekonomike & ligjore; mund te prishen shtepi, institucione dhe biznese

Problematikat 

Manaxhimi i burimeve ekonomike e financat



Manaxhimi i burimeve njerezore, personelit



Manaxhimi i llogjistikes dhe transportimi i viktimave sa me shpejt te jete e mundur



Kordinimi mes inst. e organizmave te ndryshem



Informacioni, komunikimi dhe teknologjia



Ushqimi, higjena dhe shendeti mendor. 66

dbmi/urgjencat

Ka nje pike sa me lart, â&#x20AC;&#x153;semundjet kronikeâ&#x20AC;&#x2122; sepse deri ne kete dekade te fundit, te gjitha perpjektet per mjekesine e urgjences kane qene fokusuar ne: (a) ne ndihmen akute, dhe (b) parandalim te epidemive; Ndaj, mungojne studimet dhe statistikat e plota si ndikohen keta paciente ne raste te faktkeqesive natyrore. Duhet pasur parasysh edhe ne Shqiperi, ne rast se ka nje permbytje a kriza te niveleve te larta, keta te semure sâ&#x20AC;&#x2122;mund ti harrojme se prioritetet e urgjences do e zhvendosin fokusin tone te problemi imediat; duhen rekorde, provizione e plane te avancuara qe te semuret kronike mos te ngelen pa terapine e tyre ditore dhe akces ne sherbimin mjekesor. Perjashtuar rendin e ligjin, ndihma ne fatkeqesite natyrore zakonisht duhet drejtuar nga nje agjensi kordinatore ose nga ekspertet e shendetesise, me background ne manaxhim, llogjistike e komunikacion. Humbja e jetes njerezore vjen nga goditja e pare [fakeqesia natyrore] por dhe si pasoje e mungesave te sherbimit mjekesor, ku te semuret kronike perkeqesohen ne shendet, dhe disa vdesin nga mos-kujdesi e pamundesite per te siguruar barnat e tyre. 67

dbmi/urgjencat

Nese plotesohen keto 3 kritere, themi se individi/komuniteti eshte ne nje urgjence te mirefillte dhe duhet te marre ndihme me cdo mundesi qe ekziston ne ate ambjent.

Kombet e Bashkuara dhe Urgjencat & Krizat Humanitare. Nje nga agjesite kryesore qe merret me keto eshte WHO (World Health Organisation) ose OBSH (Organizata Boterore e Shendetesise) me seksionet perkatese ne vendet anetare, zyra rajonale e nje network per Urgjenca Manaxhim Risku e Pergjigjet Humanitare; ndan informacion, ofron sherbime, organizon dhe mobilizon partneret per veprimet qe do ndermerren. Sipas faqes se (klik) WHO parimi primar ne Urgjenca e Kriza humanitare, qofshin fatkeqesi natyrore ose te krijuara nga njeriu, eshte â&#x20AC;&#x2DC;te ulet humbja e

jetes, luftohen semundjet dhe te parandalohen mundesite per crregullime te metejshme.â&#x20AC;?

dbmi/urgjencat

OBSH-ja punon me vendet anetare per te minimizuar vuajtjet dhe vdekjet, bazuar te: 

Pergatitja e kapaciteteve per cdo tip krizash permes pergjigjeve eficente nga sistemet shendetesore



Ri-kthimi sa me pare ne gjendje te rregullt i sistemeve shendetesore, qe funksioni i tyre te vazhdoje operimin normal dhe te ndihmoje pacientet mes mundesive aktuale.

Nje rol te vecante kane nje agjensi e OKB-se, formuar per asistence humanitare ndaj femijeve qe quhet Fondi i Urgjences Nderkombetare per Femije – UNICEF (United

Nations International Children’s Emergency Fund) UNICEF perballet me >200 urgjenca

vjetore dhe ndihmon femijet kudo ne bote. Nevojat aktuale jane ne nje kombinim mes krizave humanitare, fatkeqesive natyrore, urbanizmit dhe shume faktoreve te tjere. Programet e UNICEF aplikohet ne nivel global dhe lokal, lidhin pergjigjen humanitare gjate tranzicionit te krizave, sidomos ne konflikte e ne vende ku fatkeqesite natyrore hasen me shpesh, ne menyre qe femijet e komuniteti ti ri-kthehen normalitetit ose te kene minimumin e ndihmes, ushqimit, tranjimit dhe arsimit te domosdoshem.

UNHCR eshte zyra e Komisionerit te Larte te Kombeve te Bashkuara per Refugjatet (The Office of the United Nations High Commissioner for Refugees)

njihet si Agjensia e OKB-se per

Refugjatet. Krijuar ne 1950-en dhe me qender ne Gjeneve te Zvicres, ka procedura te vecanta per urgjencat e katastrofat qe zakonisht vijne nga veprimet e njeriut [luftrat]

dbmi/urgjencat

Mandati i tyre eshte mbrojtja e refugjateve, komunitetet qe jane larguar me force nga zonat e banimit, njerezit pa shtetesi, ndihma ne vende te 3-ta, integrimi lokal dhe rikthimi vullnetar ne shtepi pasi te qetesohet situata. Duke praktikuar situata te tilla urgjente dhe me pervoje ne shume dekada konfliktesh, UNHCR mund te lancoje nje operacion urgjence & ndihme per refugjatet brenda 72 oresh ne cdo pike te planetit. Me procedura efektive mobilizojne fonde e burime njerezore, specialiste e llogjistike per te ndihmuar refugjatet me ushqime, mjekime, tenda etj. Sot kane disa Urgjenca te Deklaruara ne Burundi, Kongo, Irak, Nigeri, Burma, Venezuela, Jemeni, Siria, Sudan i Jugut etj.

Voluntarizmi dhe Situatat e Urgjences - VULLNETARET Protokolli Britanik per Urgjencat Komunitare peermban 16 faqe me udhezime specifike [ref nr. 25] dhe udhezon njerezit qe jane vullnetare ne keto raste, ne 4 pika kryesore: 

Kontribo. Ndihma juaj ndikon ne forcen dhe pergatitjen e komunitetit



Puno ne partnership me sherbimet e urgjences. Ju duhet te dini se cfare mundesishe kane profesionistet e urgjences per t’ju ndihmuar ju dhe si duhet te kordinoni se bashku.



Mos vini veten ne rrezik. Individet, grupet dhe komuniteti asnjehere nuk duhet te bejne asgje qe ve veten dhe te tjeret ne rrezik



Flisni me njeri-tjetrin. Bisedoni me komunitetet qe kane perballuar situata urgjente me sukses. 70

dbmi/urgjencat

Kryqi i Kuq Kryqi i Kuq ne rastet e Urgjencave eshte nder me te detajuarit ne pergatitje e keshilla; ata shpjegojne per termetet, zjarrin, urgjencat kimike, thatesiren, gripin, permbytjet, sigurine ushqimore, periudhat shume te nxehta, sigurine rrugore, hurrikanet, rreshqitjet tokesore, shperthimet berthamore, humbjet e elektricitetit, helmimet, terrorizmin, stuhite, tornadot, tsunami, vullkanet, sigurine e ujit/ permbytjet, zjarret ne pyje, stuhite e bores. S’do ndalemi gjate; pasi ne 2015 kam publikuar origjinen dhe misionin historik, menyren e operimit e hapesiren qe ze Kryqi i Kuq ne problematika te tilla, per me shume klik ne titull: Kryqi i Kuq dhe Konventat e Gjeneves

Kryqi i Kuq Britanik, p.sh. ne rast te nje urgjence komunitare ne pak ore arrin ne terren permes vullnetareve lokale dhe stafit te tyre. Ata ndihmojne me:       

Evakuime dhe udhezime ne transport, Informacion dhe specialiste te mire-tranjuar ne fatkeqesi natyrore. Tenda, batanije, veshje, ushqime, uje etj Burime finaciare, Ndihmojne ne bashkimin e familjeve e gjetjen e individeve te humbur, Ofrojne mbeshtetje psikologjike dhe emocionale, Vazhdojne punen ne raste kur urgjenca mbaron dhe vemendja largohet, qe komuniteti te rindertoje e ti rikthehet jeten normale.

Pavaresisht vendodhjes, races apo besimit fetar; Kryqi i Kuq ju ofron mbeshtje per gjerat me te rendesishme e bazike, tashme me nje protokoll te stabilizuar ne dekada dhe me besim nga publiku e autoritetet ne neutralitein dhe humanizmin e tyre. Ne kete rast do keshilloja te gjithe lexuesit e mi, te konsiderojne te regjistrohen me Kryqin e Kuq, pavaresisht profesionit dhe bindjeve qe ata kane. Ne cdo nivel aftesie e moshe te jeni, kur beheni vullnetare te Kryqit te Kuq, do gjindet nje vend qe te sherbeni edhe ju. 71

dbmi/urgjencat

Federata Nderkombetare e Shoqatave te Kryqit te Kyq e gjysme-Henes se Kuqe, perfshin

mbi 100.000.000 vullnetare duke e krijuar keshtu network-u me te madh ne historine e njerezimit me qellime humanitare. Struktura perfaqeson 180 shoqeri, ku futen Komiteti Nderkombetar i Kryqit te Kuq dhe Federata nderkombetare me Shoqata te Kryqit te Kuq dhe gjysme-Henes se Kuqe.

Komiteti i ICRC ka nje keshill te pavarur me qender ne Gjeneve, qe perbehet nga 25 qytetare Svicerane; vepron si mediator mes paleve konfliktuale duke ruajtur neutralitetin ne vizita ne kampet e luftes, roberit, burgjet etj, cojne posten e informacione, ushqime dhe barna mjekesore. Ne 1917 e 1944 kane marre, dhe ne 1963 ndane Cmimin Nobel per Paqe me Ligen e Shoqatave te Kryqit te Kuq (tani se bashku) Anglisht & Frengjisht  

International Committee of the Red Cross – ICRC



Comité International de la Croix-Rouge



Fédération Internationale des Sociétés de la Croix-Rouge et du Croissant-Rouge

International Federation of Red Cross and Red Crescent

Simbolika ne Konflikte, Disaster e Urgjenca, Emblemat & Ligjshmeria Zakonisht simbolet

e tilla kane dy kuptime (1) markimi mbrojtes (protektiv) ku perkufizimet e derivatet e Konvetave te Gjeneves percaktojne personelin ndihmes dhe mjekesor, qe s’lejohet te goditet, dhe (2) markimi tregues (indikativ) percaktohet ne statutet organizative e ne protokollet shtese. Simbolet e vena ne uniforma, mjete motorike apo ndertesa mbrojne kedo si te jene civile ose ushtarake, dhe s’kane nevoje per fjale e specifikime shtese. Pra mjafton te shihet simboli i Kryqit te Kuq. Sot ekzistojne 4 simbole te tilla, 3 te parat perdoren rregullisht ndersa i katerti sikur eshte lene pas dore dhe harruar. Keto simbole jane: (1) Kryqi i Kuq, (2) gjysme-Hena e Kuqe, (3) Kristali i Kuq dhe (4) Luani i Kuq me Diellin. Emblemat e tyre vihen ne makina dhe uniforme duke i bere vullnetaret neutrale ne konflikt; dhe palet kane detyrime sipas Konventave te Gjeneves te mos i godasin ata. 72

dbmi/urgjencat

Ka pasur disa probleme, me pare kryqi i kuq gjithmone ka qene simboli i pergjithshem i mjekesise, i ndihmes, e i urgjencave etj por se voni mori perdorim masiv [e te paligjshem] ne filma, video games, lojra femijesh etj jashte kontekstit origjinal. Si dhe ka ndodhur qe shume spitale, organizma mjekesore e biznese bene reverse (sic) nga kryq i kuq ne bekground te bardhe dhe e kane kthyer ne kryq te bardhe ne bekground te kuq.

Simbolet perdoren nga ndihmesit ne konflikte dhe personeli mjekesor. Simboli i gjysme Henes se Kuqe perdoret qe nga koha e Perandorise Otomane ne 1870-en dhe formalisht njihet qe nga 1929, nga 190 shoqata te federates e perdorin 33 te tilla. Ne fillim vendet myslimane se preferuan Kryqin e Kyq e ishin kunder ketij simboli qe sipas tyre ngjante me simbolet e Kryqezatave mesjetare. Nisur edhe nga problemet kulturore eshte menduar te futet simboli i Kristalit te Kuq ne forme diamanti, qe vlen si simbol neutral ne vendet qe kane kontestim ndaj kryqit apo gjysme henes se kuqe si simbolike fetare.

Ne 5-6 Dhjetor 2005 qeveria Svicerane mbajti nje konference per te shtuar simbolin e Kristalit te Kuq dhe te adoptohet nje protokoll i 3-te shtese ne konventat e Gjeneves te cilat i kane njohur 192 vende te botes. Ne votim 98 pranuan, 27 ishin kunder ndersa 10 neutrale. Meqe kerkoheshin >2/3-at e votave mocioni kalon dhe sot i referohemi si emblema e protokollit te 3-te. 73

dbmi/urgjencat



Nje shoqate kombetare ne vendin e saj mund te perdore cdo simbol ose ti vere ne kombinim me Kristalin e Kuq



Nje shoqate kombetare ne territor te huaj, nese nuk paraqitet me simbolin e vet duhet te komunikoje simbolin unik te Konventave te Gjeneves duke dhene Kristalin e Kuq.



Per perdorim mbrojtje, perdoren vetem simbolet e njohura nga Konventat e Gjeneves.

Keto simbolika jane te domosdoshme per tu sqaruar dhe vlejne jo vetem per konfliktet ushtarake, sepse jane vene dhe perdoren per nje arsye, qofte ne zona urbane e rurale, pengesa, cenimi apo dhunimi i tyre ka specifika me cilesore se ne nje ‘veprim konfliktual

ose krim ordiner’ Dhe nese jane organizate e huaj [ne raste fatkeqesishe natyrore] mund dhe do aplikohen ligjet Euroiane e nderkombetare. Shqiperia po ashtu, njeh dhe aplikon disa prej tyre ne legjislacion per te mbrojtur ne detyre personelin e ndihmes. Nje shembull nga Britania, ne 2018 u fut nje shtese e vecante ku perfshihet i gjithe personeli i ndihmes pare dhe urgjencave. Per policine kjo mbrojtje ka ekzistuar, tashme do perhapet per te gjithe: zjarrfikesit, personelin e kerkim-shpetimit e paramediket. Disa nga denimet do rriten x2 automatikisht nese viktima eshte individ qe po punonte si personel i urgjences. Ne keto vite ka pasur rritje te dhunes ndaj tyre keshtu qe shoqeria e shteti po reagojne per ti mbrojtur ata. Vetem ne 2018 jane regjistruar 26.000 sulme ndaj oficereve te policise dhe 17,000 ndaj punonjesve te NHS Britanik (shendetesise) Ndersa te zjarrfikesit ka nje rritje prej 18% ne 2 vitet e fundit. Ligji do perfshije dhe vullnetaret qe ndihmojne pa pagese dhe personelin mbeshtetes. Baza mbeshtetese ne kete aksion nuk vjen vetem shifrat por edhe pergjegjesia e respekti ndaj tyre. “Shteti po vepron duke njohur nje borxh mirenjohje ndaj sherbimeve te

urgjences, dhe per kurajon, vendosmerine e dedikimin qe tregojne cdo dite ne detyren e tyre per te na sherbyer ne” dhe vazhdon (kuotojme Ministrin e Drejtesise Rory Stewart) “te sulmosh nje oficer te policise ose nje punonjes te urgjences – nuk konsiderohet goditje e izoluar – por perfaqeson dhune kunder gjithe publikut” 74

dbmi/urgjencat

MSF - Médecins Sans Frontières Nje nder organizatat me pervoje te pasur ne fatkeqsite natyrore, dhe jo vetem, eshte Médecins Sans Frontières (Fr.) also known in English as Doctors Without Borders, ndersa Shqip quhen Doktoret pa Kufinj; e cila themelohet nga Bernard Kouchner, Jacques Bérès, Xavier Emmanuelli, etj, ne 22.12.1971 ne France dhe sot ka mbi 35.000 individe qe ndihmojne ne zona konflikti, semundjesh dhe epidemie. Ngelet e pavarur nga qeverite, si OJQ [English-NGO] dhe deri tani ka ndihmuar njerez ne 70 vende, pavaresisht dallimeve te besimit, races dhe politikes.

Mbi 90% te donacioneve jane nga individdet, ndersa ~10% nga biznesi dhe korporata, kjo pavaresi ka bere qe MSF ose DpK hyjne kudo ne zona konflikti vetem ne aspektin mjekesor dhe humanitar, krejtesisht te pavarur nga qellimet e qeverive perendimore apo vendeve te origjines nga jane personeli shendetesor. Vetem nje here ne historikun e saj gati 50 vjecar, MSF ka bere thirrje per nderhyrje ushtarake, dhe kjo ndodhi gjate gjenocidit ne Ruanda (1994)

Jane 5 qendra operacionale te bazuara ne Amsterdam, Athine-Barcelone, Bruksel, Gjeneve e Paris, dhe 24 seksione kombetare; sistemin rregullator te te ciles e kordinon Keshilli Nderkombetar qe mblidhet ne Gjeneve. MSF ka status konsultativ ne Keshillin Socio-Ekonomik te OKB-se dhe ne 1999 eshte nderuar me Cmimin Nobel per Paqe, per dhenien e ndihmes mjekesore ne kriza akute dhe fatkeqesite natyrore. Eshte dhe nje organizem tjeter (pa lidhje me MSF) qe quhet Doktoret e Botes (Doctors of the World) organizate jo-qeveritare e formuar dhe operon e pavarur, me qendra ne 15 vende te botes. Bernard Kouchner, nje nga themeluesit e MSF, ndjeu se MSF eshte larguar disi nga “parimi i te qenit (edhe) deshmitar dhe ti tregoje botes c’po ndodh”

dbmi/urgjencat

Ishte ky arsyetim qe u perdor ne 1980-en, ku se bashke me 15 Doktore te tjere, ai krijon nje organizate tjeter. Doktoret e Botes sot numeron me shume se 4,000 vullnetare. Si operon MSF. Ne fillim niset nje numer kordinatoresh te cilet vizitojne shtetin/ vendin

ku ka ndodhur fatkeqesia natyrore. Paraqes nje mision standart, pasi kjo organizate ka disa misione ne vazhdime ne vite [me programe afagjata] Ne kete grup ka disa individe me pervoje ne krizat humanitare, te cilet bejne kordinimin me shtetin, organizatat e tjera te bamiresise dhe ka ne perberje persona me ekspertize ne inxhinieri, llogjistike, siguri publike, elektricitet, aspekte sanitare, karburanti etj. [field mission team] pasi bejne nje raport, dhe sensibilizojne ne popullate e media ata organizojne planet dhe lidhjet per te tjeret qe vijne pas tyre; si dhe mesojne e tranjojne stafet lokale.

Aspekti Mjekesor. Vullnetaret jane dr, infermiere, laborante e cdo specialitet qe ofrohet. Pas ndihmes mjekesore, tranjojne grupe lokale, kujdesen per nutricionin, vaksinat, higjenen dhe parandalimin e epidemive qe zakonisht mund te vijne dhe hasen shpesh pas fatkeqsive te natyres e ne zona me crregullime te larta e prishje te jetes normale. Sa me lart nuk jane pa kosto njerezore, dhe disa individe kane sakrifikuar per te ofruar kete ndihme. Ka pasur dhunime, arrestime, grabitje e deri vrasje te personelit te MSF. Pasi vritet nje grup prej 5 vullnetaresh ne Afganistan, organizata e deklaron vend jo te sigurte dhe ne nje hap te jashtezakonshem, terheq ndihmen dhe largohet nga vendi. Problematika te tilla jane hasur ne Somali, disa vende te Afrikes e Amerikes Latine e ne vende me konflikte jashte kontrollit. Ne 2015 MSF i jepet Cmimi Lasker, qe fondacioni me te njejtin emer jep per individe e organizata: te cilet me ane te sherbimit publik ndikojne ne menyre te thelle kerkimin shkencor te mjekesise, shkencat e shendetit dhe shendetit publik. MSF kane sherbyer dhe si inspirim per te tjera organizata jo qeveritare, qe mbarojne me â&#x20AC;&#x2DC;Sans Frontieresâ&#x20AC;&#x2122; si Inxhinieret Pa Kufinj, Reporteret Pa Kufinj etj

dbmi/urgjencat

Kapitulli V Nje fushe e re dhe Urgjenca ne shembuj e trajtime Sociologjia ne nje Disaster (sic) Eshte nje dege e sociologjise qe s’perfshin vetem problematikat lokale por katastrofat ne shkalle te larte, lidhet me sociologjine e ambjentit e antropologjine socio-kulturore; me qendra kryesore ne Ameriken, Itali e Gjermani. Babai i fushes eshte Italo-Amerikani Enrico L.Quarantelli (1924 – 2017) Njohur

si Henry, ky individ rigoroz, sistematik e shume observues ka shkuar ne mbi 200 zona me disaster e mbante shenime rreth sjelljes njerezore ne urgjencat e nivelit me ekstrem. Quarantelli eshte i pari qe provoi se ndryshe nga mendojme ne – urgjencat do sjellin

histeri e shkaterrim – njerezit bashkohen dhe koperojne dhe shpesh ne keto momente,

qofte edhe per pak kohe; grupe qytetaresh normale organizohen e veprojne si nje “unit

imun ne mbrojtje te komunitetit, duke ju ofruar nevojave bazike njerezore me shume se ne cdo kohe tjeter.” Keshtu qe nje disaster mund te ‘demokratizoje jeten sociale dhe forcon idenitetin komunitar’ Sipas autoreve qe kane shkruar per te, [klik ketu] ‘viktimat pas nje katastrofe kane sens te shtuar te nje lidhjeje dhe qellimi te perbashket’

[Nicholas P. Peropoulos 29Gusht – 1 Shtator 2017, Athine, Greqi, burimi: klik ketu]

Profesionistet e shendetesise kane rolin e tyre, me fokus te shendeti, ne keto disasters (sic) por duhet te studiojne dhe te kuptojne ndryshimin mes urgjencave, katastrofave dhe fatkeqesive te ndryshme, dhe pikat e perbashketa pasi ketu bazohet planifikimi e organizmi i dhenies se ndihmes se pare. 77

dbmi/urgjencat

Ne rastet kur prishet nje pjese e madhe ose pjesa me e madhe – qofte godinat ku punon

personeli shendetesor dhe/ose rruget – dhe komuniteti kerkon shume kohe ti kthehet

rutines, eshte e veshtire te japesh ndihme te shpejte me sukses, pasi, cdo komunitet

eshte i ndikuar dhe asistenca eshte esenciale te shperndahet sipas fenomenit e shkalles se seriozitetit qe prek ate komunitet e ato perreth. Nje disaster teknologjike [p.sh. ndotje kimike] kerkon planifikim te ndryshem nga nje natyrore, dhe brenda grupit te fatkeqesive natyrore nje disaster ambjentale ndryshon nga nje tsunami i menjehershem.

Profesor Quarantelli ka ndjekur dhe rekorduar mbi 700 raste ne disaster, ka shkruar mbi 400 punime, artikuj e analiza dhe publikuar 19 libra e monografi. Ai ka studiuar konceptin ne thellesi, nga folklori, arti, kultura etj, duke percaktuar pyetjen kryesore “cfare eshte nje disaster’ dhe sqaruar dallimin e nje urgjence nga nje disaster. Kjo eshte nje fushe e re, per te cilen kam bindje se ne Shqiperi s’eshte permendur ne specifika te

tilla shkencore; keshilloj qe individet pjesetare te sherbimeve te urgjences te informohen, dhe te pakten te kene nje ide nga kjo monografi qe po shkruaj. Kur themi fusha, eshte ne respekt te nje displine te re, ne realitet Quarantelli eshte vete fusha, cdo gje fillon, vazhdon e mbaron me te ne kuotime e citime [megjithese ka dhe te tjere tani] Ne Shqiperi keto ndiqen nga Drejtoria e Pergjithshme e Emergjencave Civile. Cdo lexues dhe studiues qe i intereson te dije me shume per funksionin e tyre, mund ti ndjeke: ketu.

dbmi/urgjencat

Urgjenca dhe Ekselenca. Pak vende jane te mire-pergatitura per krizat masive sepse dhe ne rastet kur u ndodhin; kerkojne ose pranojne ndihmen e ofruar nga vendet e huaja. OBSH-ja ka nje raport te titulluar: Klasifikimi dhe Standartet Minimale per Ekipet e Huaja ne Fatkeqsite e Menjehershme [WHO, Klik] Raporti eshte shume specifik dhe komprehensiv (91fq.) do paraqes te shkurtuar gradimet e ketyre grupeve te ndihmes: 

Grup Mjekesor i Tipit 1, me aftesine per te ofruar ndihmen e shpejte dhe disa komponente esenciale, pra viktimat nuk rrine shume ne spital



Grup Mjeksor i Tipit 2, ka te pakten 20 shtreter per pacientet dhe me aftesine per te bere 7-15 operacione ne dite.



Grup Mjekesor i Tipit 3, ka 40 shtreter, zone te kujdesit anestestik dhe kryen 15-30 operacione ne dite, si dhe shume sherbime te tjera ku pershihet rehabilitimi, obstetrikegjinekologji, kurim per djegiet, dializa, kirurgji plastike etj.

Ne varesi te vendeve te origjines dhe zonave ku kane operuar keto grupe me spitale fushore, kane marre vleresime te ndryshme sipas kapacitetit dhe rezultateve; Tipi I ose Tipi 2.Askush se ka arritur Tipin 3, deri kur ne 2016 i jepet IDF-Forca Mbrojtese e Izraelit (Israel Defence Force) Izraeli jo vetem ploteson te gjitha parametrat por dhe i tejkalon ato. Nga 40 shtreter ka 96. Nga 2 salla operatore qe duhen punon me 4 te tilla. Sipas Kol. Lejtnant [ne rez] Dr. Ofer Merin, komandat i spitalit fushor & shefi i Qendres se Traumes ne Jeruzalem, Shaare Zedek Medical Center, ‘ky nuk eshte nje spital fushor me ca mjeke ketu dhe disa personel atje’ por nje grup ekspertesh; qe nga momenti i

uljes se avionit brenda 12 oreve hapin nje spital te plote me 30 tenda dhe menjehere kalojne ne operacionale, edhe fillojne punen’ Nga 17 grupe mjekesore me te mira te ketij niveli qe ka bota, vetem Izraeli e ka marre lavderimin me te larte, dhe sot njihet si i vetmi grup me komponent ushtarak.

dbmi/urgjencat

Nje shembull Ekselence ne Sherbimin e Urgjences Amerikane. Eshte “R Adams

Cowley Shock Trauma Center at the University of Maryland Medical Center in Baltimore” si institucioni me kapacitetin me te madh ne SHBA, i cili ‘asnjehere nuk thote jo dhe te refuzoje nje pacient ne 24h te dites. Si krahasim qendrat e traumes ne ShBA pranojne

mesatarisht 3-4,000 paciente ne vit, kjo me siper pranon 8,000. Dhe 96-97% e pacienteve mbijetojne; qe e ben kete statistike unike per fushen e traumes, Megjitheate duhet specifikuar, mbijetesa s’eshte gjithmone jete normale, ka paciente qe ngelen te paralizuar e me handikape per jete ose te tjere te cilet shpetohen ne qender por vdesin jave/muaj/vite me vone pasi si kane mundesine ekonomike te perballojne kostot shume te larta ne vite dhe kujdesin specifik qe duhet te jete konstant ne cdo 24h Shefi i qendres eshte Dr. Thomas M. Scalea, MD, qe njihet per aftesite organizative, humanizmin e larte e pune me sakrifica dhe ore te gjata. Dr. Scalea permendet shpesh ne media nga pacientet e familjet e tyre, si dhe koleget ne literaturen mjekesore. Nese klik ne linkun poshte fig. Sheh s quhet: Doktori qe ngre dollite me uje. (eon call/ gatishmeri-24/7, s’pi alkohol) Kjo qender e ekselences ne trajtimin e traumes cdo dite perballet me dhunen e cdo forme, plage nga arme zjarri, arme te ftohta e mjete rrethanore, dhe me aksidente nga ato industrialet tek ato me makina ne rruge. Ne Perendim s’ka institucion te krahasueshen me gamen dh volumin me te cilat merret cdo dite kjo qender e traumes.

Dr. R. Adams Cowley Qendra e traumes e ka marre emrin nga Dr. R.Adams Cowley qe ne gjysmen e 2-te te shek 20-te studionte efektet fiziologjike te shokut dhe deprivimin qe sillte tek indet e trupit mungesa e oksigjenit. Filloi eksperimentet ne Universitetin e Maryland, me 2 krevate dhe arriti ne trauma center (sic) qe mban emrin e tij e sot ka 138 krevate. Me pas rioganizoi sistemin ne SHBA me 10 qendra te traumes, dhe 450 ambulanca nga 50 spitale. Mund te quhet babai i nje sistemi nderkombetar te ekselences.

Ne 1966 Dr. Cowley paraqet ne Akademine Kombetare te Shkencave

raportin: Vdekjet Aksidentale dhe Disabilitetet: Semundjet e Harruara te Shoqerise Moderne. 80

dbmi/urgjencat

Sot ne Amerike, trauma qe vjen nga aksidentet e dhuna eshte shkaku nr.1 i vdekjeve per moshat 16-44 vjecare. Fale vizionit te tij tashme ka ambulanca ku procedurat e bera shihen live nga mjeket ne spitale dhe sallat operatore jane gati menjehere. Ne 1986 presidenti R. Reagan e Kongresi krijuan Qendren Kombetare Studimore per Traumen dhe Sistemet e Mjekesise se Urgjencave ne Baltimore, ku Dr. Cowley ishte drejtuesi i projektit. Ai ka qene kardio-kirurg i njohur dhe nder te paret qe ka bere operacione te tipit â&#x20AC;&#x2DC;open

heart surgeryâ&#x20AC;&#x2122; [burimi:Nytimes]

Po ashtu, nje rol te rendesishem ne trajtimet ne spitale dhe repartet e Urgjences, ka luajtur kirurgu ortoped Dr. James Styner. Kjo karte eshte nga e-arkivat e DBMI_2015

dbmi/urgjencat

Kujtese per Lexuesin e DBMI 

Duhet te keni kujdes kur perdorni sherbimet e urgjencave



Ne rastet kur merrni ne telefon



Ne rastet kur kerkoni ambulance



Ju mund te keni demtime te vogla por keto do marrin kohen e personelit dhe cdo minute e humbur nga ju ne ambulance apo ne dhomen e urgjences ndikon dhe tendos nje sistem qe duhet perdorur vetem per situata serioze.

Ne Urgjence duhet te shkojme vetem kur kemi nevoje per kujdes te menjehershem. Ne raste minore mund te kuroni vete nje djegie a te care te vogel, merrni analgjezike pa recete [qetesues]dhe te vizitoni mjekun e familjes ose specialistin ne kujdes paresor/ dytesor. Si rregull i pergjithshem – bazuar te hmsa.com – nje e ftohur, grip, dhimbje veshi apo ne fyt; konsiderohen probleme jo-urgjente.

karta me kete klasifikim eshte nga e-Arkivat e DBMI-2017 82

dbmi/urgjencat

kam keshilluar shpesh: Hapini Rrugen Ambulances, e-Arkivat e DBMI2018

Megjithese shoferet a ambulances jane te tranjuar ne ‘defensive driving’ (sic) puna e tyre perfshin kerkesa te cilat s’plotesohen nese ata nuk jane perjashtim nga disa rregulla te caktuara; p.sh ne Britani jane disa nivele te certifikuara per tu kaluar ne teori e praktike, ne menyre qe individi te punesohet ne sherbimin e ambulances, dhe ‘to claim exemptions under the road trrafifc act* keto perjashtime (exemptions) jane per makinat e zjarrfikseve, policise e

ambulances te cilat perjashtohen nga ‘kufizimet e shpejtesise ne rruge’ (*Road Traffic Act 1984, Secion 87) Nisur se shpejtesia eshte nder faktoret e aksidenteve, duhet pasur parasysh se ka shume aksidente (sipas Komisionit Europian) ku perfshihen edhe ambulancat por ne shumicen e rasteve faji eshte i shofereve te tjere; qe reagojne vone, s’reagojne fare ose reagojne shpejt por pa kordinuar veprimin e tyre me trafikun. Si kembesor e si motorist duhet vepruar sakte dhe me kujdes, kur shihni nje ambulance me drita/sirena te hapura qe po vjen ne drejtimin tuaj 83

dbmi/urgjencat

nga Esktremet ne Rekorde – nisur se sherbimi i urgjences ka shume specifika te pazakonta, ne kete mongrafi do sjell edhe disa rekorde zyrtare nga vende e ndryshme. 

Ambulanca me e gjate ne bote eshte desinjuar nga Dr. Martin von Bergh me kapacietin te trajtoje e te transportoje 123 paciente dhe personel mjekesor; sot perdoret nga Qendra Qeveritare e Sherbime Ambulatore ne Dubai.

The Mercedes-Benz Citaro ambulance (Photo/Busworld.org)



Fondacioni Hollandez i Zemres mban rekordin per njerezit me te tranjuar ne nje sesion te vetem, qe nga data 6 Qershor 2014, ku jane perfshire 3,242 persona.



2 grupe me 2 individe kane bere sesionin me te gjate ne histori ne nje maratone per CPR. Ray Edensor & Emma Parker dhe Paul Gauntlett & Mark Brookes nga Staffordshire Ambulance Service (sic) ne nje supermakate Angleze bene 151h CPR nga datat 19-25 Qershor, 2004 (1jave =168h)



Koleksionin me te madh ne bote per modele ambulancash, me 10,648 te tilla e kane Siegfried Weinert e Susanne Ottendorfer nga Wiener Neudorf, Austri. Ne fillim ishin ne gare me njeri tjetrin kur vendosen ti bashkojne arriten nje rekord.



Udhetimi me i gjate me nje pacient ne ambulance eshte ne daten 18-20 Gusht, 2014, me nje ambulance te tipit Mercedes Benz Sprinter 312 Diesel, ne nje distance prej 2,373 miljesh (3,818.9 ose ~4,000km) ku transportohet ne shtepi ne Danimarke nje pacient qe semuret ne Turqi.

dbmi/urgjencat

Nese do niseshim nga aftesite per pergjigje nga specifikat e perdorura ne personel dhe ambulanca, sherbimi i urgjences sipas modelit Anglo-sakson bazohet ne 3 shkallezime  

BLS – Basic Life Support – mbeshtetje bazike e jetes



ALS - Advanced Life Support ose First Responders, mbeshtetje e avancuar per jeten

ILA – Intermediate Life Support – mbeshtetje e nivelit te mesem per jeten

Ku klasifikimi i fundit, ka tranjimin, mjetet dhe kushtet me optimale qe mund te kete kudo nje ambulance dhe grupi/ paramediket/ personeli qe ndodhet ne te. Shkallezimi perdoret ne raste prioriteti sipas urgjences e percaktimit nga operatori dhe ekspertet e urgjencave qe marrin thirrjen e publikut. Ne 2020 ushtria Izraelite do fuse ne perdorim per here te pare ambulancen fluturuese te tipit dron, pa pilot, qe mund te hyje ne cdo zone te rrezikshme e ato normale, pasi s’ka helika si helikopteret qe mund te pengohen diku, p.sh, kabllot e korentit, si dhe te marre individe te aksidentuar ne zona qe jane veshtire te arrihen me shpejtesi, dhe ne siguri. Mendohet se do jene ideale per raste zjarri, helmimesh (avujt toksike) dhe fatkeqesite natyrore; e cdo ambjent ku mund te kercenohet edhe jeta e personelit shpetues.

Sot ne bote, bazuar ne kushtet ku operojne dhe qellimet e perdorimit, ka tipe te ndryshme ambulancash, nga ato arktike (me zinxhire) pediatrike (te adoptuara vetem per femijet) ushtarake (te cilat jane te blinduara) etj. 85

dbmi/urgjencat

Individe dhe pergjigje te jashtezakonshme ne raste e urgjences. Do sjell dy shembuj atipike nga DBMI. Shavarsh_Karapetyan - jeta e sportistit Armen eshte aq e rralle, sa afrohet te hiperbola si ne sporte, si ne keto raste. Duke u stervitur ne 1976 sheh nje trolejbus qe bie ne uje., menjehere zhytet ne thellesite 7-8m dhe shpeton 20 persona. Vete perfundon 40 dite ne koma. Ne 1985 hyn ne nje godine qe po digjej. Shpeton shume njerez, derisa e cojne me barrele ne spital.

dbmi/urgjencat

Kjo nderhyrje ku ai shpeton jeten e 20 individeve, i keputi ne mes nje karriere brilante sportive, sepse nga demtimet e shumta, infeksionet e marra dhe me pas komplikationet ne mushkeri; nuk arriti te vazhdoje me ne nivele te larta sportive. Por nuk ngelet me kaq â&#x20AC;&#x201C; ndaj solla fjalet e komentuesve* nga e gjithe bota, ne 19 Shkurt 1985 duke kaluar pas nje ndertese ne zjarr ai futet brenda duke nxjerre njerez derisa merr djegie te rende dhe shtrohet serish ne spital Shembulli 2 eshte officeri i rendit publik ne Amerike, Kevin Briggs. Nje tentative suicidi eshte urgjence per sherbimet ndihmese, nga policia te mjekesia; oficeri Briggs qe ka shpetuar 200 persona ne momenti ne fundit, meriton te permendet per urgjencat.

Materiali nga e-Arkivat e DBMI_2017

dbmi/urgjencat

Per me teper ne kete individ, si dhe problematiken e suicid/vetevrasje, te cilen e kam trajtuar 3x ne 3vite ne fushata javore sensibilizimi dhe edukimi, mund te ndjekesh librin tim (klik ne titull) Vetmia, Stresi, Depresioni & Suicidi/ vetevrasja â&#x20AC;Ś (117fq.)

Materiali nga e-Arkivat e DBMI_2017

*Shavarsh_Karapetyan, tema sic eshte botuar me 18 Qershor 2018, klik ketu, sjell edhe me print-screen nga Reddit, si nje forum me ~10.000 subforume, qe per here te pare ne veren e 2018-es ja kaloi Facebook ne numra e ne tematika te vecanta, aty meson shume fakte, fenomene dhe shkence, ne tema serioze komentuesit i permbahen etikes si dhe ka moderim strikt. Shpesh i kam inkurajuar lexuesit e mi te ndjekin reddit, duke ju larguar Shqiposferes monokrome, te pa-organizuar e shpesh te zhurmshme. Foto te tjera nga ky individ, i gjen ketu Ndersa original thread (sic) from reddit.com e gjen ketu 88

dbmi/urgjencat

Kapitulli VI Gabimet Mjeksore ne Urgjenca Gabimet me te hasura ne Repartet e Urgjences. Meqe ne 3 vite kam bere 3 fushata sistematike e me pas nje liber per Gabimet Mjekesore [i vetmi autor ne kete fushe, me trajtim multi-disiplinor] do analizojme problematiken e gabimeve ne urgjencat mjekesore. Per te lexuar librin tim botuar ne 2018, klik ne titull: Gabimet ne Mjekesi Mund ta gjeni dhe ne Google: “gabimet ne mjekesi” ku del ne rezultatin nr.1. Nese klik ne

Google Images, sheh akoma me shume materiale ne format kartash, nga une tek DBMI.

”sipas DBMI-2016, ne Shqiperi gabimet mjekesore jane ne vendin 4-5te si shkaktate te vdekshmerise”

dbmi/urgjencat

Gabimet ne urgjenca kane shifra e klasifikime te ndryshme, ne varesi te kendit, qellimit te studimit, objektit dhe metodikes. Ne rastin tone do e trajtojme ne aspektin mjekesor dhe juridik, ne sensin - ato gabime te cilat kane kaluar pertej nje paraqitje statistikore ne mjekesi, dhe kane dale deri ne gjykatat e vendeve. Si ta kuptojme kete ndryshim; e lehte nuk eshte sepse ne shume raste trajtohen se bashku por nese do e raportonim nga ana mjekesore, shkurtimisht dalin keshtu: 

Gabime ne caktim prioriteti [triage]



Gabime ne analiza, teste e nxjerrje para-kohe nga spitali



Gabime ne transportim dhe shtrim te pacienteve



Gabim/ deshtime ne ‘ndalimin e perkeqesimit te situates shendetesore’

Ku me pas, mjekesia ben konkluzionet klinike, administrative e manaxheriale. Natyrisht ka gershetim jo prerje standarte por shkruajme per hir te argumentit. Ne rastin kur perfshihen juristet, p.sh. avokate e pale ne ceshtje civile & dhe prokurore ne ato penale; dhe ceshtja perfundon ne gjykate, mund te shprehet ne keto forma direkte juridike. 

Demtime te shendetit/jetes nga tranjimi jo-adekuat i personelit te urgjences.



Deshtime ne diagnostike per arsye te ndryshme; mungesa ne staf, ne aparatura, kushte pune etj dhe /ose trajtim te pamjaftueshem, neglizhent apo te gabuar.



Demtime nga terapia dhe / ose nderhyrjet; nje ilac jepet me metode jo te sakte, ose procedura zbatohet ne forma jo korrekte



Kushte te dobeta sanitare, pasi pacienti hyn ne urgjence per nje traume/aksident dhe merr patogjene qe vijne nga mungesa e pasterise ne ate ambjent.

Keto gabime te mjekesise se urgjences, ku pa dyshim listimi eshte i manget pasi ka mori faktoresh e rezultatesh jo te kenaqshme; qe perfundojne ne gjykata civile e ose penale, jane shume prej atyre te cilat degjon/ shikon ne media e diskutohen ne opinion publik. Studimi Gokhman per 2011 (publikimi 2012) ne 50 paciente te urgjences ne nje qender akademike te sherbimit terciar [s’jepet emri per efekte anonimiteti] tentoi te evaluoje (a) sasine, (b) tipin, dhe c) shkallen e seriozitetit te gabimit mjekesor. 90

dbmi/urgjencat

Observohen 86 doza per 36 mjekime. 

identifikon 296 gabime,



nder to 196 (66% gabime jane teknikat aseptike



ne 100 gabimet e tjera, 46% jane dhenia gabim, 28% administrim, 14% etiketa gabim,

Prej tyre, 14% e te gjitha gabimeve u konsideruan nga te moderuara ne ekstreme, dhe studimi konkludon se “ka nevoje per edukim dhe ndryshime sistematike per te parandaluar gabimet mjekesore ne urgjenca per te evituar demtimin ndaj pacienteve.”

Studimi nga Schnap et al (2018) fillon nga nje kend interesant, perqendrohet ne faktoret konjitive dhe kontributin e tyre ne gabimet mjekesore ne ambjentet e ugjences. Jane pare 52 raste ne 8 muaj, ku pacientet jane ri-pranuar ne urgjence brenda 72h, duke perdorur nje version te modifikuar te sistemit te klasifikimit te Fondacionit Australian per Sigurine e Pacienteve nga nje grup i tranjuar mjekesh. Rezultatet: 

45% te rasteve procesimi jo i drejte i informacionit



31% verifikimi jo i drejte



6% njohuri te pasakta, dhe



18% grumbullim i pasakte i informacionit,

ishin gabimet qe ndodhnin jo shpesh ndersa keq-gjykimi i rendesise se nje gjetje dhe mbyllja e parakohshme e rastit [konsiderohet e zgjidhur] ishin gabimet individuale qe ndodhen me shpesh (13%) Autoret percaktojne se te semuret me dhimbje abdominale jane nder kategorite me vulnerable ne keto raste gabimesh, ndersa ne konkluzione thone: “...eshte kritike per ne te kuptojme si dhe pse ndodhin keto gabime, keshtu ne mund te fillojme punen per ti parandaluar dhe ky eshte nje hap i vogel ne kete drejtim” Ne keto raste duhet te theksojme, pervec problematikes se gabimeve mjekesore qe mund te, dhe natyrisht qe do te ndodhin ne ambjente ambulatore, klinike e spitalore, ne rastet e mjekesise se urgjences, jane edhe disa faktore shtese: 

Stresi dhe presioni i shtuar ne kohe per vendime te sakta e te shpejta



Tensioni rezultant nga manaxhimi i situatave serioze dhe kritike



Mungesat ne personel dhe situatat dinamike ne triage me shume viktima



Kerkesat e volumi i pacienteve te ardhur vete, dhe siguria e personelit



Mungesat ne kushte, materiale, pajisje e ilace mjekesore, ne llogjistike etj



Te tjera; veshtiresia ne akces, mos-koperimi nga pacientet, abuzimi, dhuna etj. 91

dbmi/urgjencat

Te gjithe keto por edhe faktore te tjere, krijojne nje ambjent me te pa-zakonshem se puna e nje mjeku i cili ka kohe te beje diagnostikim, te ri-evaluoje e te matet gjate mjekimit; ndersa nje doktor ne urgjence, shpesh here punon i kushtezuar nga parametra te tjere, te cilat ja veshtiresojne punen e saktesine klinike. Natyrish do shtojme, se pacientet ne shumicen me te madhe te tyre, besojne ne kompetencen e mjekeve te urgjences, dhe megjithese ka dhe mund te behen gabime, ndihen me te sigurte kur arrijne ne keto departamente dhe vleresojne punen e personelit te tyre. (jemi ne reference me Perendimin, ne Shqiperi me sa kam kerkuar s’ka studime te tilla, ne ka - ftoj lexuesit te mi tregojne e ndoshta ne nje punim/ editim te ardhshem do i perfshijme te ref.) Shumica e gabimeve mjekesore ne

urgjenca, nuk sjellin demtime te menjehershem keshtu thone shume studime por dua ta imagjioni kete ambjent sic eshte; (a) ne nje ore me influks te rritur pacientesh, (b) dhe te tjere ne ardhje e siper; (c) edhe plot te tjere qe askush nuk e di kur do vijne. Situatat e paraqitura jane te renda e kritike, ka infarkte, hemorragji cerebrale, plage me thike e arme zjarri, aksidente e poli-trauma te ndryshme. Volumi i pacienteve eshte i larte. Personeli ngelet statik per cdo turn te caktuar. Ata perballen dhe me problemet nga poli-farmacia, te gjitha ilacet duhen adxhustuar per gjini, moshe, peshe trupore etj, ne situata kur edhe pacienti nuk te ndihmon (ai ka humbur ndjenjat, eshte konfuz etj) Barnat e dhena jepet ne disa forma, nga goja, me serume, (i.v) subkutane e muskulare [gjelpera] Grupi i urgjences komunikon me fjale, me kompjuter dhe ne shpejtesi e siper pasi doktori qe trajton ate pacient kerkohet sa me pare te shohe dhe pacientet e tjere. Urgjencat perdorin barnat te cilat mjekesia i konsideron si ‘high-alert medication’ [sic] me potencial te larte per demtim, p.sh vazopresoret, sedativet, insulina, anti-trombotiket, anti-koagualantet, opioidet, paralitiket etj. Ve re: s’kemi bere listmin e nje nate standarte ne te themi, urgjencat e fund-javes; pacientet alkoholike, qe marrin droge, ata me delire; semundje qe i kane lene vete te perkeqesohen, familjare e paciente abuzive, jobashkepunues, shpesh te irrituar e here te dhunshem. Potencialet per gabimet s’mbarojne ketu, (a) ndodh qe pacientet ne perkeqesim e siper, percillen neper pavione specialitetesh dhe informacioni qe ka urgjenca per ta s’kalon i sakte te mjeket e tjere, ose pacienti mjekohet e lihet te shkoje ne shtepi por instruksionet terapeutike e te marrjes se mjekimit nuk sqarohen ose nuk kuptohen sakte.

dbmi/urgjencat

Ne 2006 nje komision ne sigurine e pacienteve rekomandon se kalimi nga urgjenca ne pavione, duhet bere sipas nje protokolli standart. Studime te tjera jane fokusuar ne â&#x20AC;&#x2DC;keshillat e sakta qe duhen dhene per pacientet e liruar nga spitaliâ&#x20AC;&#x2122; Komunikimi i dobet mes personelit brenda pavioneve te ndryshme, brenda 2 a me shume spitalesh &mos marrja e plote e informacionit klinik jane pergjegjes per ~ 50% e gabimeve mjekesore (Comprehensive Risk Intelligence - developed by CRICO Strategies) qe perfshin nga mos-

urdherimi i nje testi te nevojshem, diagnozave te gabuara e lirimit para-kohe nga spitali.

komunikimi Mjekesor ka dhe keq-kuptime, ne te cilat gjinden edhe situata humori; e-Arkivat e DBMI-2015

Gabimet qe mirekuptohen por qe mund te evitohen Gabime qe nuk duhet te ndodhnin por ndodhin... (1.) Nje rast me te cilet mund te perballet personeli i urgjences Shqiptare. (text-book case nga literatura) Si ndodh ne keto ambjente mos-vleresimi i disa shenjave qe mund te perfundoje ne fatalitete? Pacient mashkull. 45vjecar. Paraqitet ne Urgjence me marrjefryme e mpirje ne kembe. Personeli ben CRX dhe EKG (perkatesisht; radiografi te gjoksit / elektro-kardiograme per ritmin e aktivitetin elektrik te zemres) Te dy testet dalin normal. Shenja te tjera sâ&#x20AC;&#x2122;ka. Pacienti lejohet te shkoje ne shtepi pasi i jepet rekomandim per nje takim te mjeku i familjes, ku do vizitohet pas 2 ditesh. Gjindet i vdekur ate nate ne shtepi. Autopsia paraqet nje aneurizem te care te aortes. 93

dbmi/urgjencat

(2.) Nje tjeter ne terma te thjeshtezuar qe ta kuptoje cdo lexues. Sot DBMI eshte nje miniere e informacionit mjekesor, gjej & sjell koliken renale te ilustroj rastin me poshte.

K.R vjen nga guret ne veshka, per me shume klik ne titull Guret ne Veshka (08Prill, 2016) ose ne kete e-book, klik: Urologjia (2015-16) Dhimbja eshte subjektive e ne varesi e shume faktoreve. Veshtire te kuantifikohet a cilesohet ne masa ekzakte. Ndryshon nga personi ne person, origjina, frekuenca, intensiteti etj. Ndaj perdorim disa shkalle matje. Ne shume protokolle dhimbja nga K.R, konsiderohet >/ = me â&#x20AC;&#x2DC;aksidente, plage nga plumbi e dhimbjet e lindjesâ&#x20AC;&#x2122; Ne konkluzione empirike nga biseda me kardiologe te vendeve te ndryshme, te cilet kane pyetur paciente qe kane kaluar kolike renale e infarkt te miokardit (jo masiv) me kane thene se shume paciente raportojne: kolika renale u ka dhembur me shume. Ne Urgjence paraqitet nje pacient me kolike renale. Dr i ri, megjithese e di hierarkine e prioriteteve [dhimbje te koka, gjoksi e me poshte] sheh pacientin ne distres e dhimbje te larte, pacienti eshte i pa-zoti te percaktoje regionit ekzakt ku (kolika renale projekton dhimbje para/pas, lart/poshte) sâ&#x20AC;&#x2122;mund ti rezistoje tundimit te lere pacientin tjeter e ti kthehet ketij me vemendje te shtuar. Natyrisht qe e meriton ndihmen - mendon ai - ky individ as qetesohet e as gjen karar. 94

dbmi/urgjencat

Dhimbja nga kolika renale shkon e vjen, ne kulmin e saj eshte vecanerisht ekstreme, jemi ne shkallen 6-7 te dhimbjes, 9 e pas edhe humb ndjenjat. Sikur ta dinte cfare ka, Dr e ka te qarte se pacienti me nje kolike renale, sado ne dhimbje, s’eshte ne rrezik per jeten aty per aty e ore me vone, bile dite e jave. (zakonisht) Si dhe pacientet qe e kane provuar nje here, zakonisht, e dine se kane gure ne veshka a uretere. Ky pacient eshte per here te pare e ne panik, ndjen ‘sikur nje femije i ka futur thiken e nxehte ne trup dhe e leviz pa pushim’ [Shenim: pershkrimi s’eshte i imi por jepet si klasik ne literature] Pacienti tjeter qe ka Dr., ka ardhur ne urgjence me shtrengim ne gjoks, pa shenjat klasike ne nofull e krahun e majte, ka mpirje te lehte por jo serioze. Qellon tip i heshtur nga ata qe s’para ankohen te bezdisin te tjeret. Tensionin e ka pak te larte, ndoshta edhe shume. Dr i ri e kupton eshte dicka ne gjoks, degjon shenjat e dhena, merr historikun nga pacienti: hipertensiv nga 12 vite. Mendon mund te jete nje krize standarte hipertensive ose angina pectoris, i jep nje trinitrine (nitroglicerine) Tensioni ulet e stabilizohet, disi. Pacienti lirohet, disi, Doktorit i duket se e vuri nen kontroll, disi. Iken, dhe vazhdon duke kontrolluar barkun, shpinen, gjoksin dhe te gjithe pacientin me kolike renale, i cili e ka te veshtire te flase ne fjali te plota, tundet e perkulet, leviz e bie ne gjunje [nga dhimbja] as nje ilac se qeteson dhe Doktori i ri ka 2 mendime, te cilat i mban per vete: 

Ndoshta eshte edhe me mbindjeshmeri dhe dhimbja mund te mos jete kaq e larte



Eshte ne dhimbje ekstreme mund te perkeqesohet ose te vdese ne urgjence ‘se dicka ka shperthyer’ [amendon rupture, carje arteriale, hemorragji e brendshme’

Dhe merr vendimin me ekazakt qe mundet, duke tentuar nga ekstremi i sigurise [rreziku per jeten] duke menduar: AAA. Jo nuk eshte standarti i baterive por Aneurizmi i Arteries se Aortes ne nje carje, e cila, e lene pa kujdes rezulton fatale.

Edhe nje mjek i ri e di se nje carje e tille jep hemorragji te brendshme fatale qofte edhe me KUJDES MJEKESOR. Ne cdo 10 paciente 7-8 vdesin (a) para se te vijne ne spital ose dhe (b) gjate kirurgjise. Meqe mjekesia ka shume te dhena, studime e burime, ta shohim kete statistike nga nje tjeter kend. 50% e ketyre pacienteve nuk e arrijne te gjalle spitalin. Ata qe vijne; per cdo 1 min. vonese ne trajtimin me operacion humbin 1% shanc per mbijetese, pra 30 minuta vonese e cojne fatalitetin ne 80%

dbmi/urgjencat

Ketu ndalemi per nje paranteze, lexues me duhet e plote vemendja juaj. Nuk kerkoj

simpatine tuaj por mirekuptimin per kete rast; ngaqe jam autoriteti primar ne gabimet ne mjekesi ne gjuhen Shqip [askush si ka trajuar si une, mos te themi qe nuk ka asnje tjeter] do futemi ne ate dhome, ne ate situate dhe e mendjen e ketij doktori te ri. Perseris, jo per te justifikuar gabimet ne mjekesi por per te kuptuar pse ndodhin.

Paranteza 2, e domosdoshme edhe kjo. Nr. i mjekeve te arrestuar ne Shqiperi, te pezulluar, te persekutuar e te denuar ne keto 5 vitet e fundi nga raportimet/ per gabimet ne mjekesi eshte shume i larte. Krejtesisht jashte cdo proporcioni. Nuk mund, dhe nuk do ta trajtojme mjekesine e urgjencave jashte sistemit te shendetesise publike.

Kam ankesa te tilla plot, spital per spital me raste qe me cojne paciente, doktore dh e infermiere por nuk mund ti publikoj; as ti analizoj e te dal me konkluzione ne % e fakte, pasi sâ&#x20AC;&#x2122;kam si ti verifikoj. Sâ&#x20AC;&#x2122;dyshoj se jane raste gjenuine por ne probleme te kesaj natyre duhen vetem konfirmime zyrtare te cilat nuk i kam. Fare lehte mund ti shkruaj prokurorise e policise se Shqiperise por nuk do me pergjigjen. Sâ&#x20AC;&#x2122;po spekulloj ketu por ose do mendojne motiv te mbrapshte [se dine sa shume kam bere per mjekesine SHQIPE ONLINE] ose edhe do heshtin sic bejne shpesh herazi, dhe jo vetem me nje person.

dbmi/urgjencat

Sepse edhe praktika juaj si shtet & popullate nuk eshte e drejte por fajesi nuk keni. Mungon besimi juaj te mjekesia dhe mungon edukimi i mjekesise per ju. Pasi publikova librin Gabimet ne Mjekesi, pak jave me pas me sjellin nje rast [mediatik] nga Berati 

Mjeke e familjes, >60vj. Arrestohet se vdes 1 femije nga komplikacionet e gripit. S’dua ta paragjykoj. Si di specifikat, komplikacionet e si ka mbaruar ceshtja. Cfare u be gabim apo jo, c’komplikacione mund te parandaloheshin dhe a eshte kjo e vertete. Por pa ardhur fare tek une – niveli me i larte i mjekesise Shqipe online - cdo lexues mesatar e kupton se gripi qe vjen nga viruset [i pakurueshem] s’mund te jete shkak te burgosim Doktoret e Beratit, kur ne Londer dhe Washington akoma gripi nuk kurohet.

Kjo frike e ne raste terror, po ben qe mjeket te ikin nga Shqiperia. Ju demton ne spitale dhe ju si publik kur personeli punon nen kercenime te ketj lloji. Kam kerkuar ta adresojme deri ne parlament e ne fund, Dr ZYX vs Shqiperia ne Gjykaten Europiane,ku ta ndihmoj personin e profesionin dhe ta ndryshojme ligjin ‘per pakujdesine mjekesore’ [eshte krejtesisht i vaget e i hartuar shume dobet] A e dine personeli kete? Po. Ata me

lexojne. E dine drejtuesit manaxheriale te shendetesise publike? Po. Edhe ata me lexojne, ne heshtje e sa here u duhet dicka nga DBMI. Po sikur te mos e dine? Asnje rendesi s’ka, mund te ndodhe edhe kjo. Mjafton tu ineresoje problemi. Google; Gabimet ne Mjekesi. Si aty, si ne Google Images, e shohin se askush vec DBMI s’analizon gabimet ne mjekesi ne shqip. Ndalo nje minute. Provoje. S’ka tjeter – vec ca zhurme mediatike. Pra me pak vullnet nga Shqiperia e me njohuri nga DBMI, Ne e trajtojme kete ceshtje dhe e sqarojme perfundimisht. Nese vullneti mungon, i vetem se ndryshoj dot pasi se kam mundesine politike, adminstrative e lokale ne Shqiperi. Si dhe, mungon plotesisht gatishmeria e profesionit per tu organizuar en masse dhe adresuar kete fenomen pernicioz ne legjislacion per/kunder mjekesise Shqiptare. [Ankesa s’eshte adresim] Kthehemi te rasti Dr te ri – kolika renale.

(a) Meningjiti, te DBMI i them nje nene me femije, ne rast se dyshon per menigjit menjehere shko te Dr., drejt spitalit ose thirr urgjencen, aq vitale eshte kjo me mire te jesh ti gabim se te mbingarkohemi Ne. Le t’ja humbesh kohen doktorit e te thote s’ka gje eshte panik pa baza, se sa te presesh dhe te ndodhe tragjedia. Pse jepet kjo keshille: se mortaliteti i meningjitit eshte 10% ne keto shifra ku per cdo 10 femije te vonuar, 1 vdes, si shoqeri e mjekesi nuk mund ta testojme dot nje risk te tille. Referenca DBMI, e-book (klik) Meningjiti 97

dbmi/urgjencat

(b) (Plaget nga armet e zjarrit e Plaget me Thike publikuar me 02. Maj, 2018, klik ne tituj. Megjithese punime komprehensive e te referencura, ne kete rast s’do i referohem vetes por studimit nga Shkolla e Mjekesise Perelman ne Universitetin e Pensilvanise, ne demtimet nga traumat penetrative per nje periudhe 5 vjecare studimi, pas te ciles, autori kryesor Profesori Roger Brand MD thote: “sherbimet e zjarrfikesve, policise e te urgjences mjekesore, qe japin kujdesin e tyre ne rrethana shume te veshtira, te gjitha ndajne nje qellim, te mesojme sa te mundemi duke permiresuar kete kujdes dhe sherbimin tone te pacientet e komuniteti” Profesionistet mund ta gjejne kete studim te publikuar ne Analet e Mjekesise se Urgjencave (Annals of Emergency Medicine)

Nga Janar 2003-Dhjetor 2007, jane

ndjekur 4,122 paciente, te percjellur ne 8 qendra traume te nivelit I dhe II ne Filadelfia: 

Mortaliteti total ka qene 27.4 %



77.9% e viktimave (3/4) paten plage me arme zjarri



22.1% plage me thike/ shpime (me pak se ¼)



Shumica e pacienteve ne te dyja grupet (84.1%)

paten shenja jete gjate

transportit ne spitale 

1/3-a e pacienteve me plage nga arme zjarri vdiqen (33.0%) krahasuar me



7.7% te atyre qe vdiqen nga plaget e marra nga arme te ftohta.

nje studim i gjate ne kohe (5 vite) ne numra te larte (#4,000 viktima) konfirmon se nje pacient me carje te aortes abdominale, ka shance per te vdekur; ~2.5x me te larta se te qellohesh me arme zjarri dhe ~ 10x me te larta se te goditesh nga arme te ftohta. Doktori i ri, ne nje dyshim per nje problematike ku % e vdekshmerise eshte >/=80% sa mundesi ka ta injoronte kete rrezik? 80% eshte gati siguri. Sa i ndizet ky mendim, doktori aktivon protokollin e urgjencave. Me pas, si ne mjekesi e shume fusha ndodh njesoj; gabimi i pare pasohet nga nje mori gabimesh te cilat veshtire te ndalohen. Jepet alarmi e hapet cdo dere, i semuri kalon direkt ne sallen e operacionit. Ne nje katalog gabimesh [qe i zbulon nje hetim gjitheperfshires ne jave/muaj me pas, rezulton ne verejtje, ndryshim procedurash e protokollesh ne urgjence, kirurgji e spital] kirurgu i ardhur nga Afrika e Veriut, me problem ne Anglishten kolokiale [te foluren e shpejte] Infermiere nga Filipinet e Europa lindore, nje grup operacioni qe me pare s’kish punuar se bashku e mungesa te tjera, te gjithe kane lexuar 3 shkonja, qe zakonisht i di cdo mjek 98

dbmi/urgjencat

dhe infermier – AAA. Jo si aneurizem [ballonizim, fryrje] tashme si nje diseksion - carje [shperthim te gjakut, hemorragji e brendshme]

Ku te gjithe, prezumojne se kjo diagnoze eshte konfirmuar nga ekspertet e urgjences e jo nje Dr i ri, qe ka pak jave aty dhe me pasion ne te nesermen te studioje mjekesine e urgjences. Por ‘te vjetrit’ jane te zene ne ato momente. Kirurgjia veproi sic eshte mesuar

ti prese keto raste, nese ‘ka konfirmim me pare’ me teste a ekspertiza klinike, dhe koha s’pret e dine se dhe kur nderhyjne jane ne gare me kohen e ne humbje ndaj fatalitetit. Ne

10 raste 2 shpetojne. Ne 5 te tilla, 4 vdesin. REZULTATI. Hapet nje pacient qe s’kishte nevoje te hapej, e pak kohe pas operacionit akoma ka kolike renale. Lihet gati te vdese tjetri, shpetohet ne momentin e fundit [qelloi ne spital] per infarkt ne zemer [injoruar nga mos-kuptimi] Kemi 2viktima nga nje mendim/ vendim i gabuar i nje mjeku te ri. Ku ne shumicen e kohes, ai e cdo mjek e di se infarkti eshte me i perhapur se AAA ne urgjenca dhe nje kolike renale qe per momentin ‘skane cfare ti

bejne’ nuk i jepet vemendje para nje infarkti te miokardit. 2 Viktima ne pak minuta. Te dy shpetuan por njeri u demtua pa shkak [operacion] tjetri mund te vdiste [pa dashje] nga pakujdesia. Nuk mund te injorohet fakti se u vune ne rrezik 2 jete njerezore.

Ne cfare ndodhi me pas, kete Doktor edhe mund ta arrestojme [flasim ne praktikat Shqiptare, ku arrestohen doktoret per gabimet ne mjekesi] por ne koken e tij dhe sipas atij tranjimi te pakte qe kishte nuk dinte si te vepronte ndryshe. Mbajme mend eshte Dr i ri, me ta shoqeria eshte e detyruar ti toleroje ne disa gabime se diku do tranjohen e si leme dot non stop me 2 profesore pas shpatullave, eshte nje kompromis historik qe jemi te detyruar ta bejme sipas parametrave qe i afrohen sigurise te larte por kurre 100% Keshtu meson cdo brez. Praktikat ditore, per me teper, kane dhe desensitivizim, nese ai ne cdo moment shkon te Dr me me pervoje [e kete e ben disa here e sic duhet ta beje] vjen koha qe nga ‘false alarms’ ose (a) nuk e degjojne me [jo cdo dhimbje gjoksi eshte infarkt] ose (b) ai druhet te pyese kur sheh sa veshtiresi kane e me cfare po merren te

tjeret. Eshte nje balance mes ‘te mesuarit e praktikimit’ ku ne ca raste edhe mjeket me

eksperience gabojne sepse disa ceshtje jane tej ‘fuqise e aftesive te tyre’ [sapo thame c’ndodh me nje carje ne AAA] Ja ta paraqesim per cdo lexues:

dbmi/urgjencat

Sa afer eshte me veshkat, ureteret, barkun e kurrizin - zonat ku ankohej pacienti me kolike renale - dicka qe nje mjek i mire e kap me eko. Kjo foto e jep te fryre, jo te care.

burimi per foton: ketu

Pra ‘u besua ne diagnoze patologjie dhe me shenja’ pa u konfirmuar me teste. Ku cdo mjek nese do bente vonese [te kerkonte konfimin] e di se po humb kohen e cmuar sa te behet ai test dhe e rifilloje ‘ekzaminimi nga e para’ Ishte thjeshte situate paniku, le ti listojme tani faktoret nga ana juridike dhe mjekesore 

Urgjence e mbingarkuar dhe nje dr i ri pa back up (sic) (mungesat/ tranjimi)



Protokoll i pa-sakte dhe/ose i thyer. Nje mjek ne ate nivel se ka fjalen e fundit, por meqe te tjeret ishin te zene, u morr si thirrja ‘zjarr ne teater’ dhe precipitoi ne evente qe menjehere dolen jashte kontrollit por per fat te mire pa fatalitete.



Mungese e mekanizmave te sigurise e te konfirmimit, nga niveli infermieror e mjekesor; brenda urgjences; administrata duhet te sigurohet per skenare me frekuenca te rrituara shtrimesh ne urgjenca dhe te vere ne dispozion me shume doktore me eksperience, ne ato ambjente ose shume prane tyre.



Neglizhence te grupi i salles operatore & mungese ne komunikim te sakte [nje nder pikat kyce te gabimeve ne mjekesi] Ato s’duhej te besonin ne diagnoze pa pare vete testet ose te benin te tjera sa me shpejt qe mundeshin.

Te shohim medical & administrative & legal outcomes (sic) S’jane 1 e 2 por 3 te tilla. Ne secilin skenar, per nga pasoja/pasojat, gjithmone, do demtohet/denohet njera pale: 

Pacienti



Doktori i ri/ Urgjenca/ Spitali



Kirurgu/ grupi i tij/ Spitali 100

dbmi/urgjencat

Skenari 1. Sic ndodhi > gabimin e ben doktori ri > gabimi percohet ne sistem. Skenari 2. Po te ndodhte e kunderta > nje pacient me AAA te care, te vonohej qofte per 8-15 minuta. Mjeku i ri do hezitoje. Kirurgu do kerkoje ekzaminime e teste shtese. Kohe-humbej, pacienti vdes. Ne sallen e gjyqit do kish akuza kunder tyre. Jemi ne ceshje civile, Perendimi s’arreston Dr. per gabime ne mjekesi. Perballe tyre urgjenca & kirurgjia e spitalit do kene profesore te kirurgjise - si eksperte per palen e demtuar qe do konfirmonin - prioritetin e nje AAA te care, jo gjithmone me shenjat tipike, ku nje ‘mjek

me eksperience’ mundet ta fuse ne salle nje pacient kur ai (a) dyshon arsyeshem bazuar ne praktike klinike, dhe (b) meson se ka kaluar kohe ne ardhje dhe ne urgjence.

Nisur se mjekesia s’eshte shkence precize, diagnozat bazohen edhe ne intuite, eksperience e %. Kirurget do dilnin gabim ne vonesa/hezitime nese pacienti do vdiste. Skenari 3. Do dilte akoma shume me keq sikur para tyre te vihej akuza e cilesuar “kur nje Dr i ri ne urgjence, i sapo dale nga shkolla, Diagnostikon nje hemoragji nga AAA, nder

urgjencat me fatale te mjekesise, ju si kirurge nuk mund ta kuptonit? Pse humbet kohe me konfirmime ne urgjence gjenuine mjekesore ne keto nivele fataliteti? Pacienti vdes. Eshte dhe nje skenar i 4-rt, ne te cilin ‘mund t’jua falim’ Sikur diagnoza te rezultonte korrekte dhe te dilte hemorragji se pacienti nuk ishte me kolike renale, dhe ata mund e

shpetonin jeten e pacientit, prape dikush do ushtronte denime e masa administrative pse e kane thyer protokollin, sepse duheshin testet e plota dhe konfirmime te sakta.

Per ta mbyllur si situate, le te jete ne spitalin me te mire, ku brenda pak minutave vjen nga pavioni nje mjek specialiteti, Dr i urgjences akoma se di cilin specialist te therrase. Ai e ka nje supervisor me eksperience ne dhomen ngjitur qe po merret me nje individ tjeter me 4 brinje te thyera, femur te dislokuar, demtime ne koke e duart, te cilit po i presin rrobat, administrojne ndihmen e pare e po i bejne intubim... Dhe 3 raste te tjera po aty. Ky skenar ndodh kudo ne urgjencat e botes me junior doctors (dr e rinj) e ne gjithe kete rremuje, gjenuine gjithsesi por jo jete-kercenuese pas nje perdeje tjeter, urgjenca ka nje individ qe eshte ne proces te nje infarkti kardiak, koronarja e tij (nje nga deget e holla qe furnizon zemren me gjak) tashme eshte bllokuar e pacienti 101

dbmi/urgjencat

po humbet minuta vitale. Sikur Dr ta dinte kete, menjehere pacienti cohet per nje angioplasti (nderhyrja zgjat zakonisht <1h) ku nje kateter hap arteriet e ngushtuara ose te bllokuara. Kete skenar e kam ne shenime [dr ka pasur disa shenja qe si kapi ne ate moment nga presioni i larte, hera a pare qe kishte hasur te dyja, infarkt e kolike renale] eshte per mjek Irlandez, ardhur ne Londer per tu tranjuar ne Emergency Medicine; dhe ai se perjetoi mire rastin. (~20 vite me pare) Sot eshte okulist i zoti ne vendin e tij. Pas 3 muajsh ai e la A & E e la dhe zgjodhi specialitet tjeter tranjimi ne mjekesi.

Personeli i Urgjences pertej Urgjencave - ana njerezore Analizojme nje profesion te ushtruar ne tension te larte dhe me high burn out rates (sic) dhe te shoqeruar me deshperim, ore te gjata, stres, trauma e depresion; keto i kam trajtuar ne libri time ne 2017, klik ne titull: Problematika pa Emer, Traumat e Mjekeve. Jo cdo profesionist eshte ‘i prere’ te punoje, duroje e vazhdoje per shume kohe apo gjate

gjithe karrieres ne mjeksine e urgjences, ata jane ne front-line te shendetesise dhe perballen me problematika te zakonshme dhe te pazakonshme te mjekesise. Natyrish qe tranjohen dhe marrin eksperience por jane njerez si cdonjeri nga ju. Lodhen, vuajne, u dhemb, sakrifikojne, deshperohen e kane hallet e tyre, te jetes e te punes; vjen nje dite qe keto trauma te akumuluara, shtohen ne (invers) perpjestim te kundert me kenaqesine e te shpetuarit nje jete vs mos-besimit e keq-trajtimit (abuzimit) ose ne rastin me te te lehte mungeses se respektit qe u japin ne komunitet! Si dhe, kjo s’permendet as ne Perendim [s’ka studime ne kete efekt] jane mjeke por pa satisfaksionin e raportet e cdo specialiteti. Mund te shpetojne disa jete njerezish. Disa prej tyre edhe shume here. Por jane te rralla rastet kur takojne nje pacient/ vetem nese nje prej tyre shkruan nje leter falenderimi apo kthehet ti takoje. Shumica e doktoreve ne spitale kane nje fare vazhdimesie me pacientet e tyre, qofte ne pavione per disa dite, here te tjera kur vizitohen, ndoshta edhe vite me rradhe [te semuret kronike] si dhe ose lexojne kartelat ne historikun e semundjes. Keshtu qe krijojne raport njerezor dhe kane nje ide se cfare problematike ka pacienti. Mjeku i urgjences gati gjithmone eshte i deprivuar nga ky raport normal qe haset kudo ne mjekesi.

102

dbmi/urgjencat

Ne fund do shtoja edhe dicka qe flitet ne rrethet mjekesore, disa here edhe ne programe televizive qe ngjan si legjende urbane me shume si shanc teper i ulur qe s’ndodh. Besojeni s’eshte i ulet. Ne pjesen e pasme te trurit te cdo personi te urgjences, sado duken te qete, here me pak humor te zi e doze ciniczmi te shendetshem’ [mekanizma qe i mbajne ne kembe] te gjitha kane nje ide, po SIKUR. Sikur ne kete turn, dite e jave me vone,

te shkoj te marr ose te me bien femijen, gruan, prindin, vellain e me rradhe. Ky mendim qe eshte shokues kur kthehet realitet, hyn ne frikerat e tyre me te thella. Eshte nje presion i shtuar ne enderrat [keshtu i shohin] e mendimet ne perditshmerine e tyre.

Ne fillim te 2016, te rubrika e DBMI-Thenia e Dites, perdora 40-50 karta me thenie nga mbeshtetesit e projektit, kjo karte nga z. Vasil Bilani eshte ne 1:48, DBMI_Youtube, (kohezgjatja 2:44) klik titullin © Doctor Besi Medical Information & Mbeshtetesit. Me informacionin qe kam, ai eshte larguar nga Shqiperia dhe aktualisht punon ne shendetesine Gjermane. Deshiroj qe

qytetari mesatar te kuptoje, ka disa profesione specifike – te cilat ndikojne jo vetem ne formimin e karakterit tone por dhe psikiken, menyren e e operuarit e si e shohim boten.

Ju e keni degjuar shprehjen ‘cinik si nje policmen i vjeter’ Vjen se ai gati cdo dite, si ne kriminelet si ne njerez normale perballet me genjeshtra, te paret sepse ashtu jane

mesuar dhe u intereson; te dyten pasi tek polici shohin nje ‘uniforme me funksione

punitive’ qe mund t’jua komplikoje diten e pse jo edhe me teper se kaq...

103

dbmi/urgjencat

Mund te kene kaluar dy dekada e titulli i librit sâ&#x20AC;&#x2122;me kujtohet por mbaj mend autoren, (klik ne emer) Edna Buchanan qe shkruan libra per krimet por ka qene edhe gazetare. Ne mes shume ngjarjes te verteta nga Majami (Miami, USA) ne vitet 70-80-te ku u rrit kriminaliteti ne shkalle te jashtezakonshme nga emigracioni Kuban dhe sasia e droges nga Amerika Latine (kokaina) mbaj mend nje histori te vecante njerezore. Shefi i zjarrfikseve te qytetit, si pjese e first responders ne sherbimet qe pergjigjen te parat. Ne Perendim ky sherbim eshte me teper se thjeshte urgjence.Ata bejne tranjime e edukime me individe, biznese, shkolla, institucione etj, instalojne alarme zjarri, mesojne te tjeret, ushtrojne kontrolle e me rradhe ose bashkepunojne me agjensi e biznese te certifikuara per sigurine kunder zjarrit. Ky invidid qe i kishte pare te gjitha persa kane lidhje me zjarret, ne cdo aspekt e kohe-gjatesi, dite e nate nga viktima te shpetuara tek jetet e humbura nga zjarri; pas 3 dekada pune e kishte nje frike por se ndante me njeri mendimin e thelle. Ja kishte treguar vetem gazetares ne interviste. Kur i rriten femijet e vajza 17 vjecare kerkonte te shkonte per vizite te shoqet (sleepovers) ose ne party me miqte e shkolles, babai gjithmone e conte aty, e pershendeste dhe i thonte do te vij te marr ne mengjes. Me pas, parkonte makinen 20metra me tej ne anen tjeter te rruges dhe gjithe naten vezhgonte godinen duke menduar nje qiri ketu e nje shkrepse atje, nga pakujdesia te rinjte do ndezin nje zjarr, do i marre gjumi a kalojne ne panik, dhe me mire po rri prane. Ky ne fakt eshte rast ekstrem por te tilla jane URGJENCAT, raste ekstreme. Tashme jeten e tij ai e shihte vetem permes kendit te zjarrit e viktimave. Dicka qe per ne futet te sensi i mases; i.e mos e mbaj mendjen aty se soben e ke te fikur, ose shohim/degjojme 1-2 zjarre ne jete. Me cfare kish pare zjarrifksi i vjeter te puna, gjera te pashpjegueshme ku shume prej tyre tej cdo sens mase; ai kudo priste nje zjarr. Sensi i mases te njerezit thyhet shpejt e shpesh, e hasim cdo dite edhe ne mjekesi, ku nje grup i madh semundjesh vijne ose perkeqesohen nga lifestyle choices. (sic) Nje pacient i shpenzon shoqerise sasi te medha ne $$$ dhe 1 muaj pas operimit ne zemer kur e pyet doktori zbulon se ai pi shume alkohol duke mos u kujdesur per veten. Kjo gjendje hipervigjilence, qe zjarrfikesi e kish supresuar ne mendimet e tij per vite me rradhe, sâ&#x20AC;&#x2122;mund ta linte te flinte gjume kur femijen e tij e kishte diku tjeter. 104

dbmi/urgjencat

Le ti quajme keto ‘mendime te zjarrta’ nje stres te shtuar te profesionistet e urgjences.

Le tu shtojme edhe disa te tjera, kete rradhe bazuar ne terma reale dhe cfare me kane shkruar nga Shqiperia. Ai shkon, arrin dhe terheq ne spital nje pacient te helmuar; e

sheh qe po i iken ‘nga duart’ sepse i mungon antidota. Ky eshte ekzakt ai Dr e Infermeri qe iken ne neser ne Gjermani. S’mund te punoje e ekzistoje normalisht ne keto kushte.

Sistemi u testua. Sistemi provoi te jete funksional deri ne piken kur arrin pacienti ne spital, personeli eshte i tranjuar (a) kupton c’ka ndodhur dhe ve diagnoze te sakte, dhe (b) si ta administroje terapine jete-shpetuese. SISTEMI deshton vetem ne piken fundore – qe ngelet me esencialja – nje ampule. Ketu nuk ka me asnje rendesi nese eshte mungese ilacesh ne sensin (a) s’ka investim, apo (b) ilaci eshte por s’ka ardhur nga probleme e ngaterresa e bureokracie. Ne fund te gjithe ata, gjykohen ne rezultate. Sa here duhet ti ndodhe kjo nje personi ne jave/ muaj, ne urgjencat e Shqiperise, qe

dicka te mos i thyhet ne shpirt e ta traumatizoje ne mendje? Te qenit profesional, esenca e tij/saj, dalja me ambulance neper qytete, sensi i vleres qe beson se ka e vete-respekti bien cdo dite e me shume ne perballje me nje pafuqishmeri qe ja ekspozon praktika e punes. Lexues, me lart ‘pacienti i iken nga duart’ e kam nenvizuar, duhet te shohesh te

pakten nje rast te tille ne jeten tende* ta kuptosh se nuk e bera per efekt dramatik duke

rreshtuar metaforat me pas, eshte ekzakt ne formen me literare te mundshme: kufiri mes jetes e vdekjes. Syte e nje pacienti ne dhimbje ‘ndryshojne ngjyre ne kohe’ [as ky s’eshte figuracion] kur arrin ambulanca; pasqyrojne shprese bashke me dhimbjen qe kane. Me pas padurim,

kerkojne sa me shume e sa me shpejt ilace qetesimi, edhe te arrijne ne spital. Nese pas kesaj, per mungese ilacesh a natyra ka vendosur e beje te veten do shohesh dicka tjeter qe te ngulet ne mendje deri ne fund te jetes. Syte e tij shfaqin mosbesim e cudi; njeriu s’beson se po iken pa kthim. Disa kane revolte e disa kane pranim i dorezohen fatit. Eshte proces qe pa qene prezent s’mund te kuptohet. Ka rendesi me teper se, ne ditet e sotme kur te semure sheh vec ne TV a kur je vete ne spitale & te vdekurit jane ne shtepi funeralesh, jeta e sanitizuar ka sjelle qe njerezit ‘s’kuptojne me semundjen e vdekjen’

Ata kane pritshmeri ekstreme ne spitale; personeli kuron e sheron por s’ben mrekulli; ndaj ne hasim backlash (abuzime e kerkesa ireale) ndaj personelit. Kete pike nuk do e harrojme te konkluzionet ne fund; veshtiresia e/ respekti per personelin e U.

105

dbmi/urgjencat

Kapitulli VII Dhuna Kunder Personelit te Urgjences Dhuna ne Urgjencave. Ne Shqiperi nuk ka studime dhe s’besoj te kete anketa ne terren apo online, e per pasoje as strategji ne dhunen ndaj personelit te urgjencave mjekesore, brenda ambjenteve te urgjences apo ne punen e tyre ne terren. Per me teper, ky sherbimi i urgjences ka problematike te shtuar me dhunen, abuzimet e presione; gjate kohes qe del nga baza dhe shkon drejt nje viktime. Kur keto akte ndodhin ne shoqerite e zhvilluara, personeli i urgjences nga Shqiperia pa dyshim qe nuk ben perjashtim dhe duhet te kete probleme me abuzim e dhune nga paciente e te tjeret.

karta nga e-arkviat e DBMI-2017

Problematika s’mund te injorohet dhe duhet trajtuar ne rang kombetar e ‘kohe paqeje’ dhe jo te pritet kur media publikon rrahjen e nje doktori [rasti i fundit te spitali infektiv]

ku te gjithe indinjohen, te gjithe shprehen me cudi si ndodhi e pse nuk duhet te ndodhe, te gjithe japin deklarata se e denojne gjestin, te gjithe kerkojne policine e shtetin; dhe menjehere ne 1-2-3 dite, po te gjithe e harrojne se problematike ekziston dhe abuzimet e pa raportuara ne media, jane serish prezente ne terren. 106

dbmi/urgjencat

Materiali nga DBMI-2016, ne reference te Joint Commison (sic) ne SHBA thote: â&#x20AC;&#x153;dhuna kunder personelit te urgjencave eshte e zakonshme...â&#x20AC;?

Kam publikuar, referuar e

analizuar shpesh kete shqetesim te rritje per personelin shendetesor, kam publikuar nje e-book (2016) per Dhunen ne Mjekesi (klik, ketu) Do ndalemi te personeli i urgjencave

1.]. Studim nga Irani, Studiuesit e disa dept. shendetesore pasi konkludojne se: sot dhuna kunder personelit shendetesor eshte rutine, dhe statistikat tregojne se 70-80% e 107

dbmi/urgjencat

doktoreve, infermiereve e personelit te urgjences do perballen me nje a me shume episode dhune - te pakten nje here ne vit; thone se pas nje skanimi te literatures [per keto incidente] sjellja e personelit te urgjences eshte tille – duke mos bere raportime. Ata besojne se dhuna ‘eshte pjese e punes’ e kane ‘frike mos gjykohen ne forma negative’ frike nga nje hakmarrje, dhe mungon infrastruktura per te raportuar ne forma zyrare te ambulances. Personeli dhe publiku Shqiptar duhet ti shohe keto te dhena: 

9 studime raportojne, 53-90% e personelit mjekesor kane provuar dhune



4 studime thone se ne 0.8-8.5% dhuna eshte ushtruar mbi personelin e ambulances



12 studime raportojne dhune fizike e verbale,



5 studime kercenime, sulme dhe dhune seksuale



Dhuna verbale eshte ne frekuence nga 21-82%, me poshtrime dhe te shara



Dhuna fizike, si te shtyra, goditje me grushte, gervishtje, goditje me kembe/ shkelma, shuplaka e kafshime, ose perdorim armesh, ndodh ne 13-77% te rasteve.



Kercenimet dhe/ose/ intimidimi jane provuar nga 10-55% e personelit



Viktimat kercenohen me thika, shkopinj, arme zjarri



2 studime, respektivisht e japin kercenimin me arme zjarri ne 17% dhe 27%



Incidente me sulme kulturore, seksuale e ngacmime, perkatesisht: 9.5%, 15.5% e 3.5%

2.] Studim nga Suedia. Megjithese dhuna ndaj perseonelit te urgjences e kercenimet ndaj tyre jane shtuar, ka pak studime ne vitet e fundit ne sherbimin para-spitalor ne Suedi. Jane pyetur 134 infemermiere dhe paramedemike nga 11 stacione ambulancash ne 4 provinca. Eksperienca e tyre ishte nga 3 muaj ne 8 vite ne pune. Rezultatet: 

66% e personelit te ambulances kane provuar kercenime dhe/ose dhune gjate punes



23% e personelit te ambulances kane provuar kercenime



16% kane provuar dhune fizike vetem ne vitin e fundit.



27% eshte kercenimi me i perhapur per dhune fizike, ku perfshihen armet

Problemet me te zakonshme te dhunes jane shtyrje, grushta, shkelma, goditje dhe kafshime. Ne shume raste agresori eshte vete pacienti qe jane duke ndihmuar, ai/ajo gjinden nen efektin e droges ose alkoholit. Incidentet me serioze ndodhin kur cohet alarmi per ambulancen ne nje intoksikim ose kur dikush ka humbur ndjenjat.

108

dbmi/urgjencat

3.] Studimi ne Kaliforni, SHBA. Sherbimet e Urgjences – EMS (Emergency medical

services - EMS) mund te ekspozohen ndaj dhunes gjate rutines se tyre ditore. Ne 4.102 raste te analizuara: 

Nje lloj dhune eshte hasur ne 8.5% te rasteve te kontaktit me pacinete (349 here)



Nga kjo dhune 52.7% eshte drejtuar ndaj personelit te ambulances, (184/349)



ndersa 47.3% eshte drejtuar ndaj te tjereve (165/349)



Prevalence e dhunes ndaj personelit te ambulances shte 4.5% (184/4,102)



89.7% e dhunes vjen nga pacientet



20.7% e dhunes eshte verbale



48.9% e dhunes eshte fizike, dhe



30.4% e dhunes eshte fizike dhe verbale

4.] Studimi nga Arabia Saudite. Jane pyetur sipas nje standarti anketues te OBSH-se, 370 punonjes te urgjencave ne Riad (Kr.Q) 

63% e punonjesve te urgjencave kane provuar dhunen mbi ta

 

61% eshte tipi me i zakonshem – dhuna verbale



10% (vetem) e personelit e kane raportuar te autoritetet dhunen ndaj tyre,

80% e dhunes vjen nga familjaret e pacienteve

Kur jane pyetur pse nuk raportojne aktet e dhunshme personeli i ambulances pergjigjet: 1. 56% thone se ndihen se nuk ka asnje vlere te raportosh 2. 52% thone se nuk eshte e rendesishme 5.] Studimi nga Australia. Studiuesit nga Central Queensland University (sic) bejne skanim te plote te studimeve (ne gjuhen Angleze) per dhunen kunder personelit te urgjencave, duke e ditur se eshte nje problem ne rritje. Pasi kane ekzaminuar 2655 studime per kete problematike nga 2000-2016, zgjodhen 25 studime nga 9 vende sipas kritereve te tyre. Ata identifikuan 3 pjese kritike: 

ndryshimet e rrezikut per pesonelin e urgjence ne kohe (rritje)



impaktin ekonomik nga dhuna, dhe



rezultatet e arritura nga intervenimet rrezik-reduktuese

109

dbmi/urgjencat

6.] Dhune kunder personelit Shendetesor ne Kine. Ketu s’do sjell studime, dhe e kam perfshire te gjithe sistemin Shendetesor, pasi ne 10 vjecarin

fundit eshte nder

problemet me alarmante ne vend; saqe permendet kudo ne mediat boterore: 

Ministria e Shendetit thote se incidentet jane rritur nga 10.000 (2005) ne 17.000 (2010)



Shoqata e Spitaleve raporton 20.6 sulme per spital ne 2006, qe kalon ne 27.3 ne 2012



Ne 2012 Lancet del me editorial te posatshem duke deklaruar: ‘krize’ ne sistemin shendetesor Kinez, dhuna ndaj personelit.



The Economist (21.07.2012) publikon: Dhuna ndaj Doktoreve, goditjet pa zemer



2016, te DBMI e-book Dhuna ndaj Personelit kam shkruar: rojet po shtohet – problemi i dhunes e Kine nuk ulet, sot Doktoreve po u mesojne Kung-Fu.



burime te tjera stresojne, dhuna ndaj doktoreve eshte nder arsyet kryesore pse ne Kine ka rene popullariteti i mjekesise si nje nder profesionet qe zgjedhin te rinjte.

Te DBMI qe ne ditet e para, megjithe mungesat ekstreme qe ka mjekesia Shqipe online kam tentuar te anashkaloj keto mungesa duke punuar ‘ne formen me te thate’ te mundshme, ndaj s’jam futur me gjere dhe as munduar te mesoj te tjeret por pasqyrimi mediatik, nga profesionistet dhe nga publiku eshte ne nivel jo te mire. 

Ne rastet e dhunes ne mjekesi, gjithmone ka pathos ankimor, qe varion nga cudia [si ndodhi] te absolutizmi mohues [s’duhet te ndodhe]



Me siper solla 6 shembuj nga kultura te ndryshme, europiane, australia, azia dhe amerika; dhuna ne mjekesi eshte nje fakt qe gjindet mes nesh dhe s’mund te mbyllen syte duke injoruar faktorin primar; ku dakortesohen studiuesit dhe sistemet shendetesore ne bote, kjo dhune eshte gjithmone e ne rritje.



Te kapet e te denohet keq-beresi, ‘une i bej thirrje policise’ [keshtu flasin politikanet Shq, gjithmone me thirrje, dhe nga uni] dhe denojne aktin...



Flitet per nje e vetem nje akt, ate qe sapo ndodhi dhe eshte publikuar; asnjehre nuk flitet per cfare strategjishe parandaluese do ndertohen dhe si duhen mbrojtur nga dita ne dite, me mundesite ekzistuese, profesionistet e shendetesise



Brenda sistemit, e mjekesise, jane disa dege te caktuara – nje prej tyre mjekesia e urgjences – te cilen mbajne barren me te madhe me sulme ndaj tyre; kjo askund s’permendet dhe nuk ka nje hap te vetem ne tentativa dokumentuese/ studimore



Do kuptuar nje here-e-mire pa studime-rekorde ne leter, s’ka strategji e rezultate. 110

dbmi/urgjencat

Kapitulli VIII Urgjencat ne pergjigje, mungesat dhe vonesat Urgjencat ne kohe-arritje te pacienti/ vendngjarje. Sido te jete mundesia e sherbimit dhe forma e ambulances, qellimi i ekzistences te mjekesise se urgjencave bazohet te shpejtesia ne pergjigje (me nje provizion, gjate planifikimeve s’duhet pare si qellim ne vetevete) Ka mendime te ndryshme por disa burime klasifikojme pergjigjet e ambulancave ne komunitetet Hebre (ne Izrael e vende te tjera) dhe ato te Singaporit, ndersa une do sjell shifrat dhe per nje pergjigje fenomenale ne Tajvan ku personi ne nevoje arrihet ne pak se 5 minuta. Ne Britani te gjitha targets (sic) per ambulancat kane qene 8 minuta, duke pare se kjo ishte e pamundur, frustronte stafin e tendoste burimet jo cdo thirrje eshte urgjence jete/a/vdekje - u be nje studim nga Universiteti i Sheffield per NHS England (2013) ku u vendos te kategorizohen sherbimet e ambulances, pasi operatori ne 999 te kete pak kohe duke bere pyetje dhe te beje klasifikimin me pas: 

Kategoria nr.1. futen thirrjet per njerezit qe kane semundje dhe demtime jete kercenuese, kohe-pergjigja nga ambulanca tentohet te jete <7 minuta.



Kategoria nr.2. thirrje urgjente me kohe-pergjigje <18 minuta



Kategoria nr.3. do jene thirrjet urgjente por pacienti mund te trajtohet nga stafi edhe ne shtepi. Te pakten 9 ne 10 thirrje do kene pergjigje <120 minuta



Kategoria nr.4. thirrje me pak urgjente, ku ne disa raste njerezit do keshillohet te kontaktojne mjekun e familjes ose nje farmacist. Kohe-pergjigja ne te pakten 9 nga 10 here do jete <180 minuta.

Ambulanca Britanike e Departamenti i Urgjencave (A & E) Getty images

111

dbmi/urgjencat

Cfare ndodhi qe nga koha e studimit, si dhe nje ri-organizmi te fundit, ne 2017. 

Paramediket Britanike pritet te arrijne ne thirrjet e kategorise 1, brenda 7 minutave ndersa per kategorine 2 nen 18 minuta.



Ne 11 muajt e vitit 2018, Kat.1 si mesatare ne pergjigje ka pasur 7 min e 43 sek.



Kategoria 2, ka qene me kohe-pergjigje 21 minuta dhe 56 sekonta.Kritiket e sistemit

thone: ”keto kohe-pergjigje kane vene ne rrezik jeten e pacienteve, dhe vijne si

rezultat i shkurtimeve ne shendetesi te bera nga qeveria Konservatore.” Ndersa vete shefat e shendetesise thone: “investimet jane shtuar dhe ky sistem i ri i

aprovuar nga akademiket dhe doktore po shpeton 250 jete njerezish ne vit.” Ndersa nje burim tjeter thote se jane mbi 157.000 raste ne nje vit qe kane pritur mbi 1h qe te arrije ambulanca ne vendin e kerkuar. Vonesa me e gjate ne Britani eshte rekorduar nga Sherbimi i Ambulances ne Uells (Welsh Ambulance Service) qe ka lene ne pritje 4 paciente permbi 50h. Shoqata a Pacienteve shpesh proteston per ‘shqetesime ekstreme’ qe vijne nga vonesat e ambulancave ne pergjigje te pacienteve. Sipas BBC nga Qershor 2017 – Qershor 2018 ambulanca nga 4 sherbime (truste shendetesore) jane vonuar mbi 24 ore, perfshire ketu dhe te semure me probleme te frymemarrjes, dhe te shendetit mendor.

Matt Graveling, Patient waited 62 hours for ambulance 23 August 2018 [burimi: BBC]

112

dbmi/urgjencat

Askush nuk eshte i kenaqur me urgjencat. Urgjencat boterore jane me kerkesa te shtuara e kritika ne rritje, ku te gjithe kerkojne dhe presin me shume, dhe te gjithe me shume ankohen. 

Sipas nje ankee nga BMA ne A&E Britanike (2005 per 2004) 48% e reparteve te urgjences nuk kishin arritur waiting-time target (sic) per pritjen e personave qe paraqiten ete ne urgjenca, qe eshte <4h.



Ne Amerike fenomeni eshte hasur qe ne 1990 (Andrulis et al., 1991) ku me pare kishte shume paciente ne qendra te medha spitalore, tani kjo ndodh ne te gjitha departemanetet e urgjencave te komuniteteve (lokale) (Derlet et al., 2001).



Mbingarkesa dhe rritja e numrin te njerezve ne urgjenca eshte raportuar ne Amerike, Britani, Australi, Kanda dhe Spanje (Bradley, 2005)



Mbingarkesa eshte problem shume i hasur me kujdesin mjekesor ne SHBA dhe vendet e zhilluara (Kolb et al. 2008)



Ne 1999 raportohet se nje spital ne Tajvan kishte aq shume apcinete sa 4% e tyre u mbajten ne repartin e urgjences per 4 a me shume dite.



Kjo po ndodh kudo ne bote, dhe ndodh cdo dite (Cowan and Trzeciak, 2005; McCaig and Burt, 2004) e disa njerez rrine aty per ~8h sepse ka kerkese te shtuar. (Kowalezyk, 2007).

Jane disa arsye pse ne 20 vitet e fundit kemi raportime dhe studime te tilla, dhe do i analizojme akoma me gjeresisht ne kapitujt ne vazhdim por tani nenvizoj: 

Mjekesia ka proliferuar shume ne dege e kerkesa, si dhe studimet ne fusha te ndryshme te saj behen nga autore qe jo gjithmone vijne nga mjekesia (fin., ekon., manaxh-biz. etj)



Kontakti me i larte ndermjet studiueseve e komunikimi masiv; cdo ankete e studim gjindet me lehte dhe shume me shpejt, si ne Google, si ne search engines specifike qe perdorin specialistet e fushave te caktuara.



Eshte rritur numri i shoqata te pacienteve dhe sensitiviteti i tyre



Ka ndryshuar raporti mjek – paciente dhe me renien e autoritetit te te parit, te dytet

vete-edukohen e kerkojne me shume informacione. (jo gjithmone eshte e drejte, dhe jo gjithmone del mir; kam shkruar dhe per pasojat ne disa raste) 

Jane rritur raportimet mediatike qe nga ato normale ne ato sensacionale; mediat sidomos ato Perendimore e dine mire se publiku eshte i interesuar per mjekesine dhe kujdesen te japin titujt vemendje-terheqes, ku shpesh here toni sensacional largohet paksa nga problematika reale. 113

dbmi/urgjencat

[A.]Mjekesia e urgjences eshte ne perberesit me kryesore te cdo shendetesie kombetare. [B.]Kur funksionon, pacienti ka shance te rritura te mbijetoje ne te gjitha hallkat e kujdesit spitalor.

1. Problematikat qe vijne nga qeverisja, politika e administrimi; nder te parat jane tinkering (sic) ku cdo qeveri e re e fillon me zell ndryshimin dhe trondit sistemin (a) duke projektuar besim; qe me vone deshperon profesionistet e publikun dhe (b) kur sheh se nuk i ecen mundohet te kontrolloje raportimet, jep PR fallco e te ekzagjeruar, fut problemtet me te mprehta nen karpet dhe pretendon se gjendja e rende nuk eshte aq e rende, ose nuk ekziston por kete e bejne kritikat e opozitareve. 2. (keq) Qeverisja e manaxhimi jo-korrekt sjellin mbyllje te spitaleve, te qendrave te traumes, reparteve te urgjences dhe te sherbimeve te ambulances; kjo behet kur s’ka investime, mungon personeli, sistemi aktual ka deshtuar. 3. Nuk kuptohen nga operuesit; shteti, administrata, manaxhimi e personeli mjekesor; se urgjenca si cdo sistem i jetes ka pika te forta e te dobeta ne cdo spital ku eshte e atashuar, ne te tillat ne gjejme limitet fundore dhe kufizimet aktuale, duke i pershtatur me rrethanat; dhe ne te gjitha ket - sado qe nuk eshte pune e lehte - edukojme publikun duke u mundur te jemi realiste dhe te kalibrojme pritshmerite. Shendetesia botore eshte ne krize, kete e pranojne shtetet dhe qeverite, politikanet dhe analizat, deri ne organizma te Kombeve te Bashkuara; kjo krize prek spitalet dhe sistemet e urgjencave. Pse Shqiperia duhet te jete perjashtim? Mbingarkimi i personelit dhe spitaleve ne bote, qe vjen nga shtimi i numrit te pacienteve e rritja e pritshmerive te tyre, eshte nje krize serioze, progresive, sistematike e alarmante; (4 fjalet, nga studime te ndryshme) ne shumicen e vendeve te zhvilluara te botes. Pse Shqiperia qe nuk futet te me te zhvilluara, ka ndrojtje ta pohoje kete ne forme publike, zyrtare e me sinqeritet!? Deshtimet ne sistemin e urgjencave jane multi-faktoriale dhe potencialisht mund te prekin cdo qytetar te republikes, vis a vis Urgjencat s’jane te shtetit “per ti rregulluar apo deshtuar” ato kane impakt direkt ne jeten e perditshme te njerezve, familjareve, kolegeve e miqve te viktimave, dhe te te gjithe shoqerise. 114

dbmi/urgjencat

Zakonisht, ky presion i shtuar nga pacientet, publiku e media; ka sjelle ne rritje te rregullimeve/zgjidhjeve te shpejta dhe short-term (sic) te cilat ose jepen me burime te hedhura ne forme te pamenduar (rritet nr i ambulancave, helikoptereve, pajisjeve e mjeteve) ose hidhen ne front line (sic) nr i shtuar personeli, te cilet ashtu sic jane e kudo qe jane, punojne ne stres te shtuar. Kjo quhet ‘zgjidhja e shtrenjte’ si rezultat i vendimeve politike e niveleve te larta te administrates dhe behet pa plan e pa studime. Literatura njeh raste “rregullimesh” ne nje spital a ne nje zone ku kane arritur te ulet

kohe-pritja ne urgjenca dhe eshte rritur kohe-pergjigja ne marrjen e ndihes se pare nga

viktimat, pa u ulur kualiteti i kujdesit; por eshte pare se keto rritje te sforcuara kane tendosur sistemin ne pikat kufitare, dhe ne teresi. Ne esence; eshte marre nga nje xhep e futur te tjetri, duke e lene tjetrin bosh fare. [ndaj rregullime eshte ne thonjeza]

115

dbmi/urgjencat

Kerkesat per Dr/ specialitete ne Urgjencat Europiane

Studimi eshte bere per vendet qe shihen ne print-screen

116

dbmi/urgjencat

Titulli i raportit eshte me lart ne foto 1, foto 2 ka vendet e perfshira ne studim, ndersa ne foto 3 jepen vendet ku specializimi kerkohet per Dr qe punojne ne urgjencat jashte spitalit (15) e brenda spitalit (15) dhe kerkesat specifike ne shtetet Europiane (nga 27) ku p.sh 11 &12 prej tyre e kerkojne si specializim e specialitet te vecante; 7 pranojne dr. te semundjeve te brendshme, 9 anesteziste, 6 kirurge, 4 kardiologe e 5 specialitete te tjera. Pervec 11 & 12 duhen me lidhesen edhe pasi mes te tjerave pranojne edhe keto specialitete. Eshte interesant fakti qe ne 11 vende (jashte spitalit) dhe ne 9 vende te Europes (brenda spitalit) nuk kerkohet specializim dhe specialitete, perkatesisht.

Raporti jep keto konkluzione: “ne BE sistemet e urgjences akoma duhet te gjejne vendin e tyre ne mekanizmat e pergatitjes dhe te pergjigjes per disaster. Megjithese pergjigja e pare e tyre eshte ndihma mjekesore per viktimat ne nje disaster, roli i urgjencave ne BE eshte margjinalizuar ne kordinimin dhe skeletin komandues… . … Ne fund, rezultati i projektit ka qene krijimi formal i nje paneli Europian Nder-Ministror ne Urgjencat e Kujdesit Shendetesor, nje grup ekspertesh te urgjences i emeruar nga Ministrite e Shendetesive perkatese, qe duhet te takohet me frekuence te rregullt dhe te bashkepunojne ne ndarjen dhe analizimin e informacionit te sistemit te urgjencave pergjate vende Europiane” Mund te shkruajme per urgjencat mjekesore te shteteve individuale dhe per urgjencat ne pergjithesi ne Europe ne rastet e fatkeqesive te medha, vis a vis konkluzionet e raportit me siper por ka dy probleme (a) cfaredo konkluzione te arrije nje studim, a do te merret parasysh ne Shqiperi? dhe…

117

dbmi/urgjencat

(b) urgjencat jane pjese e nje sistemi shendetesor, qe funksionin ne teresine e tij dhe pa rregulluar sistemin s’arrin rezultate te urgjencat. Nje nder qellimet e sistemit shendetesor eshte profilaksia/parandalimi, nese kjo del nga kontrolli; direkt - nga semundjet; ose indirekt – nga komplikacione primare e sekondare

te i semuri, perhapja te/ dhe rritja e nr. ne komunitet; rezulatet e lena pas dore ne ‘paramjekesi & mjekesine e familjes’ do te rezultojne demtuese ne aspektin final - te

urgjencat. Me 7 Shkurt, 2019 ne Kopenhagen te Danimarkes OBSH-ja per Europen sqaron se “…si kurre me pare me shume femije jane vaksinuar ne Europe” gjithsesi “progresi nuk eshte uniform, dhe ka shume zona mes vendeve e brenda nje vendi, me nje

rekord te numra te prekur nga virusi i rubeoles.” “Ne Europe kane vdekur 78 femije ne 2018, ku bazuar ne raportet mujore nga Janari ne Dhjetor ne 47 nga 53 vende, jane 82,596 persona te prekur dhe 61% jane hospitalizuar. Ky numer eshte 3x me i larte se ne 2017dhe 15x ‘the record low number of people affected in 2016’ Konsiderohet nje rritje e larte megjithese vaksinat jane bere ne masen 90% (2017) ku qe nga 2013 kemi 95% imunizim ne dozen e I.re. pra, imunizim te larte ka por nr e te prekurve rriten dhe kjo mendohet se vjen nga gaps (sic) mbulimi jo adekuat ne disa zona e lokalitet. “

118

dbmi/urgjencat

Ky eshte vetem nje aspekt ne nje specialitet te mjekesise ne imunizimet/ semundjet infektive, Europa ka dhe shume probleme te tjera ‘akute e kronike’ ne shendetesi, te cilat ne shkalle te ndryshme, jam i bindur se kane prekur dhe ndikojne Shqiperine.      

Besimi i publikut te Shendetesia Publike Eskperienca e pacienteve, feedback-u dhe respekti per ankesat/kerkesat e tyre. Cilesia e sherbimit, higjena e gabimet ne mjekesi Popullata drejt plakjes, ne Shqiperi perkeqesohet me shume/ me shpejt, nga emigracioni qe s’ndalon. Investimet e uleta, mungesa e strategjive dhe keq-administrimi i fondeve e burimeve aktuale Mungesa e vizionit, korrekteses dhe eficences etj.

*** Sipas Komisionit Europian ne Mobility & Transport (sic) [burimi:ketu] “Ambulancat

perdoren ne shumicen e aksidenteve rrugore ne Europe. Nisur nga numri i konsiderueshem i perplasjeve me makina, te cilat duhet arritur nga ambulancat

tokesore, sebashku me permiresimet ne sigurine e makinave dhe rritjen e standarteve te sigurise per shoferet, kemi rekomanduar dhe standartizimin e pajisjeve. pergjate gjithe ambulancave Europiane.” Tashme studimet kane provuar se sa me shpejt nje viktime ka akces ekspertizen e ndihmes se pare me shume do rriten shancet per (a) mbijetese, dhe (b) sherim te plote. Studimet deri me sot kane stabilizuar se:  

“ne pergjithesi vdekjet nga viktimat e aksidenteve rrugore, rriten me rritjen e kohe-pergjigjes se ambulancave, qe lidhet ngushte me densitetin e popullates. proporcioni i aksidenteve fatale eshte me i ulet ku akcesi te ambulancat eshte shume i mire, dhe eshte i larte kur akcesi eshte shume i dobet.”

Po aty, pyetja qe u intereson te gjitheve: eshte shpetimi nga Helikopteret kost-efektiv? “Helikopteret perdoren gjeresisht ne ambulancat e BE, kete rol e kane ne Gjermani qe

nga vitet 1970-te. Mendohet se helikopteret jane te dobishem ne permiresimin e kohepergjigjes dhe marrjes se viktimes nga skena, deri sa arrihet ne spital ku ka akces sipas nivelit te kerkuar. Studimet tregojne se perdorimi i helikoptereve per transportimin e pacienteve nuk influencon shume propabilitetin per mbijetese, ato jane te kushtueshem (~0.5-1.5 milione Euro per nje vit operacional) dhe jo me pak faktor rreziku per tu perplasur/ rrezuar. [Elvik & Vaa, 2004] [Buylaert, 1999] 119

dbmi/urgjencat

Akoma nuk eshte gjetur nje analize ne kosto-perfitim per pemiresimin e viktimave ne aksidente rrugore. Nje analize ne kosto-perfitim ne sherbimit kombetar te ambulancave ajrore/ helikoptere [Elvik, 1996] konkludoi se sherbimi Norvegjez ka nje ratio prej 5.4x (shenim i imi:kostoja eshte ~ 5 here e gjysme me e larte se fitimi) Helikopteret perfshihen me (a)misione kerkim-shpetimi dhe ne funksion si (b) ambulance. Per misionet e kerkim-shpetimit raporti kosto-perfitim eshte gati 4.9. Per sherbimin si ambulance, raporti kosto-perfitim eshte rreth 5.9. [Buylaert, 1999]

Konkluzioni i Komisionit Europian te Levizjes dhe Transportit eshte i qarte pa qene nevoje te jete i implikuar (a) sa e kushtueshme eshte cdo levizje e transportim pacientesh me helikoptere, dhe (b) perdorimi i helikoptereve per te cuar pacientet ne spital nuk influencon shume propabilitetin e tyre per mbijeteseâ&#x20AC;&#x2122; Kur mesazhe te tilla jepen per vende me nivele shume te zhvilluara ekonomike, si Norvegjia, Britania, Gjermani, Franca e me rradhe edhe per vendet si Shqiperia duhet bere nje analize kostoperfitim nga ana llogjistike, ekonomike dhe shendetesore. Urgjencat ku perdoret helikopteri ne Shqiperi duhen te ulen ne minimumin e tyre te mundshem. Parate e harxhuara mund te shpenzohen per/ ne ambjente, llogjistike e materiale; dhe rroga Per nje moment marrim kete te fundir, rrogat e doktoreve. Nuk e di sa helikoptere ka shendetesia Shqiptare, shume a pak, 1-2-3 apo disa. 120

dbmi/urgjencat

Kam pare qe ngrihen nper video kur hap FB (time-feed) por si kam ndjekur as ne video e as postime. Normalisht s’me pelqen dramatikja as vete-reklamimi ne anen fundore te shendetesise; duke e ditur sa pak burime e mundesi ka Shqiperia. Thene keto, pa vene aspak ne dyshim punen e shkelqyer e sakrificat qe ben personeli i urgjences dhe grupi i pilotazhit qe i con/ merr dhe mundeson keto nderhyrje. Gjithmone theksoj se Shendetesia Publike duhet te bazohet te: besimi, eficenca e kosto. Si jane raportet kostoperfitim per helikopteret e ngritur [jo vetem te shendetesise] per dy qellimet qe perdoren keto mjete ajrore:  

Search & rescue / kerkim – shpetimit

Funksion si ambulance, dhenie ndihme/ transport ne spitale

Ne fillim duhet te dime kostot mesatare te nje helikopteri te ri. Nese blen nje helikopter per hobi ose nje kompani qe e perdor per biznes dhe drejtuesit e saj, 

nje helikopter nga i vogel deri me 5 karrike shkon nga $200.000 - $ 1.700.000.

Nese blihet nje helikopter te pajisur si ambulance ajrore kostoja shkon 

ne $4.000.000 per helikopterin me nje motor dyfishin e saj ($8 milion) per twin-egine (2 motore)

Nese kostoja operacionale e nje helikopteri eshte 0.5-1.5 milione $ sic thone studimet, s’do marrim mesatern prej $1 milione por $0.75milione. Te perdoresh kete helikopter i kushton vendit/ shendetesise $750.000 [sipas studimeve] 

nese nje doktor do e paguanim me $1.200/muaj, ai merr $12.000/vit



$750.000 pjestuar me $12.000, do paguhen me nje rroge normale 62.5 Dr.

Ne kost-efektivitet, 62 Dr te specializuar mee renumeracion te mire [ref:standartet ne Shqiperi e rajon] jane disa here me produktive e te dobishem se ~$1.000.000 qe duhet ne nje vit per helikopterin. Kjo ishte si pasqyrim, jo per te thene qe helikopteri: te rrije ne toke – se ne disa raste duhet; por te prioritizohen urgjencat e te ngrihet sa me pak te

jete e mundur. Nje Dr. nga Durresi ne fillim te vitit ma coi link ne privat ‘per nje terheqje

me helikopter te nje alpinisteje me kembe te ndrydhur’ Pa e paragjykuar rastin dhe me admirim per pilotet qe fluturojne ne kushte jo te lehte te motit, duhet thene se para helikopterit eshte mire te konsumojme cdo mjet e mundesi tjeter.

121

dbmi/urgjencat

Helikopteret dhe aksidentet. [propabiliteti per] Kur ishim studente te mjekesise pedagoget tane na tregonin per aksidentin e dy helikoptereve (tipi Mi-4) nga koha e keq, qe ishin nisur per te shpetuar studentet e rrezuar me nje autobuz; dhe ketu humbin jeten shume persona. Nr. i larte i viktimave ku perfshihen ekuipazhi i helikoptereve, personeli mjeksor e studente sollen nje tragjedi mbare-kombetare. Me 05.08.2014 kam publikuar ne 2 platforma te dbmi (dbmi primar ne google-blog e dbmi-fb) (Llogara) Tragjedia me e madhe ajrore ne Shqiperi, qe e gjen edhe ne ebook (Shtator,2017) klik ne titull: Aksidentet. fq31-35. Duhet theksuar se piloti Vangjel Postoli kishte 29 vite eksperience ne fluturime. Pa pretenduar ekspertize te vecante ne matematike e kam studuar

me interes

probabilitetin ndaj ndalem te sqaroj lexuesin. Si ne shume fusha ne Shqiperi mungojne

ekspertet publikues ne koncepte te rendesishem; propabiliteti nje prej tyre, ku edhe individet qe e perdorin [statistikat] se kuptojne te plote ose e marrin ne standart pa hyre ne origjine. Ne do te zbulosh me shume, s’ben gabimi te fillosh me shkollen Ruse te propabilitetit, sipas matematikanit e filozofit N.N. Taleb, qe lavderon rigorozitetin e tyre suprem “merrej me ‘inequalities not identities’ Ndaj per te mos konfuzuar lexuesin, qofte 1 profesionist te shendetesise a 1 pilot te vetem qe me lexon, nuk do e perdor fare

si term – propabilitetin por do shkruajme ne/per shancin. E bej kete sqarim per arsye se

ne shifrat qe do sjell me poshte, jo te gjithe dakortesohen dhe vete kuptimi i tyre nuk

eshte i lehte. Ne fund te librit ne ref. nr.76, qe i referohet Analeve te Mjekesise se Urgjences mund te shohesh nje debat standart, ne pse ndodh keshtu. 

ne 2016 bota ka 19 aksidene avionesh, ku pas rrezimit vdesin 325 persona.



shancet per te vdekur ne avione jane 1:11.000.000



shancet per te vdekur ne aksident me makine jane 1:5,000



siguria e avioneve ka nje faktor te aerodinamikes pasi ndalojne/prishen motoret, bejne gliding (sic) helikoteri kur humb fuqi motorike zakonisht del nga kontrolli



per helikopteret perdoret nje statistike fataliteti (1.8) bazuar ne 100.000h fluturimi te kalkulohet si nje pilot /anetar i ekuipazhit - ne rastin tone edhe personeli mjekesor; ne nje karriere 20 vjecare, me te pakten 20h fluturim per jave ka shance perfshihet ne nje perplasje/ rrezim fatal ne masen 37%



po ti bazojme vetem te oret, helikopteret jane 85x me te rrezikshem per jeten



nje shifer tjeter e ve rrezikshmerine helikopter v makine 27x me te larte. 122

dbmi/urgjencat

Temptuese sa eshte te ankohesh e kerkosh me teper mjete te sofistikuara, studimet Europiane provojne se jo vetem jane me humbje (5-6x) te larta ekonomike por dhe si sherbejne funksionit per te cilen keto helikoptere ngrihen ne ajer Kthehemi te faturat - kosto-perfitimi s’mund te injorojme studimet nderkombetare, te cilave u referohet Komisioni Europian qe thote perdorimi i helikoptereve ne transportimin e pacienteve: 

eshte shume i kushtueshem,



ka faktor rreziku te shtuar per ekuipazhin/ personelin mjekesor



nuk ndikon ne mbijetesen e viktimes te ransportuar.

Vere, 2018, ne Arizona. Ezra Brunner femije 4 vjecar fillon ti merret fryma e prinderit e alaarmuar kerkojne sherbimin e urgjences duke telefonuar 911 ne Amerike. Ne pak kohe arrin ambulanca tokesore qe e diagnostikon me krup (croup) (shenim i imi: njihet si laringo-trakeo-brokiti, vjen nga nje virus, sjell enjtje te trakese ne pika qe veshtireson frymemarrjen e ne disa raste mund te sjell vdekje se gjaku s’merr oksigjen te mjaftueshem) Duke pare gjendjen kritike, personeli i ambulances pasi e trajton ne vendgjarje e nisur se spitali nuk kishte pavion te pediatrise rekomandon transport me ambulance ajrore. Ne Amerike ku ka pagesa [e siguracione private] per sistemin shendetesor, prinderit e dinin se fatura do jete e larte por me jeten e femijes ne balance e aprovuan kerkesen. Fatura per 15 minuta fluturim ishte $47.000 (dyzet-e-shtate-mije

$) Siguracionet s’pranuan

te paguajme me teper se $5.000, shume e vogel per ndihme. Kur ceshtja behet mediatike kompania pranoi ta ule pak faturen. Krahasuar me nje kompani tjeter shuma del 2x me e larte. Sips tyre kostot jane: $31.598, me pagese bazike prej $19.998 + $290 per milje. Per situaten ne Shqiperi, supozojme se helikopteri eshte i dhuruar [a i blere] e ne kosto operacionale s’do llogaris rrogat e piloteve Amerikane me te larta as karburantin qe eshte me i ulet. Ti biem thjeshte, nga ~$ 30.000 do konsiderojme shpenzime prej ~$10.000 per cdo fluturim te helikoptereve te shendetesise. $750.000 kostoja vjetore per nje helikopter [s’po fusim maintenace/ riparime] del 75 fluturime/vit. 750.000 / 10.000 = 75fluturimex ne vit. 365 dite/ 75 = 4.68 ose 1 fluturim ne cdo 5 dite. Ne 1 vit me 52 jave, per cdo 2 jave mjaftojne 3 fluturime per te arritur normen, faturen $$$ ose rrogen prej $1.200 muaj 62 Dr [ref per rastin Ameriken nr. 77 ne fund te librit] 123

dbmi/urgjencat

Kapitulli IX Urgjencat & Institucionet e Urgjencave ne Shqiperi Urgjencat - te dhenat - Shqiperi Pavaresisht shifrave nga studimet e huaja te cilave u referohemi si standart superior, ideale do ishte te gjenim disa nga Shqiperia por ne asnje institucion shendetesor; ato qe pergjigjen direkt e organizma studimore nuk paraqiten kohe-zgjatjet; ne nje zone ku mbulimi eshte me adekuat (themi Kr.qyteti) ose ne ato me mungesa (lokale/rurale) per te treguar se sa jane vonesat e mungesat. Ky fenomen i neglizhences e mos-kerkimit te te diturit te ketyre shifrave – minutave vitale, s’prek vetem shendetesine publike por

vete publikun e shoqerine Shqiptare. Nuk kerkohen. Nuk shkruhen. Mungon interesi institucional ne informim dhe ai publik per kete problem. Ka ndryshim te madh mes: (a) ambulancat vijne vone ose shume vone, me (b) ambulancat vije vone pas kaq xx minutash.

Ne rastin e pare pranojme se (a) s’ka organizim e kontroll, ne rastin e dyte (b) pranohet dobesia por punohet si te shkurtohet kohe-pergjigja.

Ne mjekesi ku shume problematika jane te rendesishme. pak prej tyre i afrohen sherbimit te URGJENCES ne prioritetet qe meritojne. Ne ane tjeter me duhet te postoj se ka disa, fare pak, ku nje gazete kuoton nje tjeter ose shifrat merret permes intervistave. Ne procesin e kerkimit te te dhenave per ambulancat shoh pak artikuj, intervista e pasqyrime; te cilat s’mund ti konsiderosh seriozisht jo vetem nga kualiteti i medias (i ulet) por mungeses se zytarizimit ku do dhene burimi primar lehtesisht i verifikueshem; p.sh “keto shifra jane marre nga ky dept. dhe gjinden ne kete website”Problemi eshte

edhe ne konceptualizim (a)s’kuptohet parametri- fusha per te cilat shkruhet(b) percohet gabim tek publiku dicka qe do bere me profesionalizmin me te larte dhe ne formen me

te sakte. Nje shkrim ne XYZ gazete fillon:” koha e reagimit te ambulancave…” Nga fjalia e pare shihet keq-paraqitja dhe mungesa e seriozitetit. Per kete, u takon punonjesve te shendetesise dhe shtetit, qe ti edukojne mediat,. Reagim - dicka qe ne ndjejme, mendojme, ose bejme ne pergjigje te nje ngjarje a situate.

Reagim nuk do te thote: 

Pergjigje e drejte dhe qe duhet



Pergjigje ne kohe e si nevojitet



Pergjigje ne konkluzion final [qellimin per] 124

dbmi/urgjencat

Sherbimet e ambulances ne bote kane 1-njesi matese. Percaktohet sipas kohe-pergjigjes. Me nje perkufizim standart: Sherbimi i Ambulances matet nga koha qe kalon kur merret thirrja telefonike per ndihme (911, 999, 112) deri sa arrin ne vendin ku gjindet pacienti.

Nje sherbim ambulance reagon per 30 minuta qofte pa hypur ne makine; bejne pyetje, hapin libra, kerkojne ne internet, jane ne debat e me pas u ngelet makina ne rruge –

duke reaguar. Ambulancat desinjohen per pacientet, sistemi aty bazohet: kohe-pergjigja > kur arrin pacientin, kohe-pergjigja > sa-h pacienti pret ne dhomen e urgjences/spital Reagimi e kohe-reagim & reaction times (sic) perdoret per reflekset. Publiku nuk do qe personeli shendetesor te reagojne ‘instinktivisht’ por te jene strikt e protokollare ne

aftesi e pergjigje, te perdorin llogjike e parametra duke klasifikuar problematikat nga thirrja tel. (ndahen prioritetet) ne menyren e trajtimit sipas demtimeve qe mesojne e

shohin. Artikulli vazhdon: “krahasuar me nje vit me pare qe ne zona urbane shkonte per 20 minuta tani e arrin per 18min. Ne zona interurbane nga 45 min tani i duhen 43. Dhe me pas “Ministria e Shendetesise kerkon ta ule kohen e reagimit te ambulances ne 16 minuta ne qytete dhe 43 minuta ne zonat jashte qytetit.” (28 Tetor, 2017, klik ketu) Nese s’analizojme kete fjali, praktikisht s’kemi gje ne vije. Te profesioniste, politikane dhe media, rendom e has kete menyre-shprehje. Pa terminologji ekzakte, fusha s’ekziston. Ndaj ne shah, balistike, fizike e ne ‘tregun e shumices’ perdorim kordinata, njesi matese

cmime-$ e terma te cilat s’ndryshojne sa here flitet per dicka te caktuar. Kur dikush nga Ne thote: e4 ne shah, e kuptojme si standart universal. Sic kuptohet, po ashtu: 

levize 2 ushtarin para mbretit.



ushtari para mbretit ecen dy kuadrate



luaj ushtarin qe eshte i 5-ti nga e majta jote



ose ate ushtarin e 4-rt nga e djathta jote

Keshtu kuptohet ndryshimi nga shah by the book (sic) me loje-shahu ne lulishte. Edhe te mos jemi ne mjekesi as urgjenca ku flitet per problematika ku bazohen jete-njerezish, ne momentin qe ke futur ‘1 njesi matje’ minutat, duhet standartizuar pasqyrimi i tyre,

ndryshe kerkesat s’na kane vlere dhe planet do deshtojne. Serish fjalia: zona urbane shkonte per 20 minuta tani e arrin per 18min. Ne zona interurbane nga 45 min tani i duhen 43. Dhe me pas “Ministria e Shendetesise kerkon ta ule kohen e reagimit te ambulances ne 16 minuta ne qytete dhe 43 minuta ne zonat jashte qytetit.” 125

dbmi/urgjencat

Ne studimet per mjekesine e urgjencave, ka 2 parametra universale ne pasqyrime:



urbane, qytete/zona me shume njerez dhe me shume kapacitete mjekesore



rurale, qyteza, fshatra, zona me pak njerez dhe me pak kapcitete mjekesore

Ne gjuhen Shqipe per nje proces te matshem, aktual e te synueshem; shprehemi me: 

zona urbane



zona interurbane



zona ne qytete



zona jashte-qyteteve

Termi zona interurbane eshte i panevojshem. Ku eshte problematike ne sistemet e dobeta shendetesore, si ne Shq kur cdo gje percillet ne Tirane apo raste qe kerkojne trajtim te specializuar, futet ne kohe-pergjigje nga ambulanca te pacienti. Me pas kalkulohet transferimi ne spital, ndodh ne 12 min. (heli) ose zgjat 3.5h (ambul.) Kur nje subjekt serioz s’jepet me korrektesen perkatese ne mjekesi, shkence e semantike nuk mund te thuhet popullata e profesionistet jane ne nje frekuence mendimi, veprimi, pergjegjesie operacionale dhe pritshmerie .

Mungesa e seriozitetit e korrekteses S’dua te humb kohen ne 1 term e per 2 koncepte te ndryshuara 4x ne 2 fjali, as do kerkoj kohen e lexuesit per kaq ‘pak‘ ndaj ne fillim sqarova konceptin monografi/monografia

ne raport me shendetesine Shqiptare; ne te dhena, praktika e studime, s’ke mundesine te aplikosh vetem aspektin strikt skolastik. Natyrisht, cdo individ mund ta tentoje dicka te tille por (a) s’ka dobi, (b) je jashte realitetit (c) ne ‘tingellim e shkrim’ s’ka kuptim.

Kemi te bejme me nje dukuri pervasive te mungeses se seriozitetit e korrekteses, qe ndodh ne forma te paimagjiueshme per lexuesit mesatar. 126

dbmi/urgjencat

Patjeter ai/ajo e di dhe sheh situaten ne terren por po shkruajme kaq thjeshte: mungesat ne $$$ jane nje gje - sado s’konsiderohen e vogel – berja e puneve pa rregull ose mos-berja e tyre, eshte dicka krejt tjeter. Le ti analizojme kreysoret, qe lexuesi te nxjerr konkluzionet

perkatese tej nje debati teorik.

EUSEM Shoqeria Europiane e Mjekesise se Urgjencave qe filloi ne Maj 1994, organizohet ne nje konference te mbajtur ne Londer nga nje grup ekspertesh te kesaj fushe, qe me vone filloi te njihet si Club of Leuven (sic) “Ne misionin ne tyre perfshihet pergjigjja e duhur

mjekesore ne urgjenca nga ana e profesionistit dhe e pacientit, koha ne situatat kritike, ndihma ne spitale e jashte tyre, triazhi, CPR, telemedicina e manaxhimi pacienteve te urgjences nga kontakti fillestar deri ne daljen nga spitali apo transferimi ne pavione. Po ashtu, parandalimi i demtimeve, pergatitje per distasers (sic) edukimi pubik e manaxhimi i sherbimeve lokale. Sipas Direktivave te BE, vecanerisht Direktives se Doktoreve per qualifikimet mjekesore, tranjimi per Urgjencat Mjekesore duhet te jete minimumi 5 vjecar e shume vende Europiane e kane pranuar ta njohin si specialitet te vecante ne dekaden e fundit. Ne ate kohe Shqiperia nuk merrte pjese. Tani po

Ne faqen e EUSEM ku me krenari prezantohen, 50 kultura dhe gjuhe, pasi kerkon vendet perkatese, Shqiperia eshte ne vendin e pare me flamurin e saj, kete shoqate e logo. Ne Shqip quhet Shoqata Shqiptare e Urgjences Mjeksore – SH.U.M ndersa ne Anglisht shoqata aprezantohet si Albanian Society of Emergency Medicine.

print-screen nga faqja e SH.U.M ne Facebook 127

dbmi/urgjencat

S’rezulton te kene website, blog ose forum por del nje fq ne facebook. Nga timeline, duket jane hapur me 10 February 2016 (10.02.2016) Postimi i fundit me 23 September 2018 (23.09.2018) per nje lajmerim te Koferences III te Tetorit 2018, ku me 27 Tetor publikohen 79 foto. Numri i njerezve qe e kane pelqyer dhe teorikisht e ndjekin, ne shifra te cilat tregojne interes jo te lart nga profesionistet e mjekesise (dr, inf, studente, laborante, farmaciste, teknike etj) dhe jo shume njohje e perkrahje nga publiku shqiptar.

print-screen nga faqja e SH.U.M ne Facebook

Ne total faqja e SH.U.M ne Facebookka 170 foto e disa postime (79+2+46+43) Ka 6 peshtypje me shkrim (reviews) ku 5 jane me 5 yje dhe nje me 4 yje Ballina (wallpaper) shkruan Konferenca eTretë e SHUM Shoqata Shqiptare e Urgjencës Mjekësore

print-screen nga faqja e SH.U.M ne Facebook

Nga fillimet e saj (2016) pasi nje komentues pyet, faqja e SH.U.M konfirmojne se po, ata japin kredite per kete konference (6kredite) Duke pare se eshte nje konference e plote e urgjencave me erdhi mire se keshtu na mundesohet te shohnim materialet – referantet, teskte, punime shkencore etj, ku do merren statistika, analiza e konkluzione nga individe qe punojne ne terren me urgjencat e jo vetem. 128

dbmi/urgjencat

do ftoj lexuesin ne nje proces standart kerkimor-skolastik e mjaft te thjeshte > si gjinden materialet. Per t’mos e komplikuar shohim ato qe jane open acccess (sic) akces i hapur d.m.th “praktike ku punimet kerkimore-shkencore e literatura jane falas online, lehtesisht te gjindshme per te interesuarit’ (shenim: bej kete sqarim,si profesionist, autor e konsultant shendetesor kam akces edhe te formave te tjera; materials behind a pay-wall (sic) me pagese, regjistrime, e bazohen ne faktore te tjere)

Nisur se nje konference eshte ndermarrje jo e lehte; e

kushtueshme nga ana monetare, administrative e llogjistike; ka vlera kerkimore e arkivore per punet e paraqitura; njihet nga ana profesionale e shkencore; ofrohen te dhena, fakte, %, konkluzione e per me teper, rezulton e akredituar zyrtarisht te jape kredite per profesionistet e tjere; kete rradhe s’do ndalojme te themi: ‘nuk ka asgje’

nisur nga ‘e tera’ dhe ‘(keq) praktikat e hasura kudo’ por do kerkojme me insitim.

Duhet te perjashtojme edhe nje aspekt, te pakten ne % te larte, s’besohet ka shume njerez qe shkruajne me makine shkrimi; ne ka te tille ne konference do jene te rralle. Kjo te themi: cdo leter e lexuar, nga nje lajmerim standart te referate shkencore; me pare eshte shkruar ne kompjuter; vis a vis, s’ka shpenzime shtese per ‘transkriptim apo shkruhet nga a para’ Me thjeshte: ‘sic jane punimet cohen me e-mail/ USB e hidhen online, ne faqen e SH.U.M [si website a blog] dhe kudo tjeter qe eshte e mundur.Ne kete

proces per ti gjetur te publikuar kam perdorur keto motora kerkimi (search engines) Google, Yahoo, Bing, Ask. Com dhe Duck DuckGo. S’jane marre ne preference [ka shume

online] por renditje ne sasi/cilesi e nr. perdorimi. Kerkova per dy terma te mbyllur: 

“Konferenca e Tretë e SHUM Shoqata Shqiptare e Urgjencës Mjekësore” Thonjezat

“ - “ bejne qe algoritmat te kerkojne ekzakt kete fraze e jo te tjera, p.sh cdo gje qe 

lidhet ne gjuhen Shqipe me fjalen “konference/ konferenca” dhe “shoqata shqiptare e urgjencave mjekesore”

Meqe s’dolen rezultate e duke menduar se jane publikuar vecmas, ne nje Google Drive e link kudo- te adreson ku materialet jane te rreshtuara a lidhur ne nje thread (teme/ linje) te pashkeputur dhe kane hyre ne rekord; ne formatin e nje e-ebook ose cdo lloj menyre tjeter; vendosa te provoj dicka me specifike: Google Schoolar, Google Books, Microsoft Academic & WorldWideScience. Te perjashtoj nje shanc te vogel (kur s’behet

ne Shqip, veshtire te ndodhe) se mund te jene publikuar ne Anglisht 1 apo 2 kumtesa te shkeputura nga Konferenca III e Urgjences Mjekesore; perdora 3 motora kerkimi. OmniMedicalSearch.com, MedNets & Hardin MD, 129

dbmi/urgjencat

si kerkues e listues te medical directories (sic) japin info nga zhurnale, shoqata, burime shkencore, profesioniste te mj., me agregim total per PubMe,NIH, Merck etj. Shkurt: 

nuk po arrij te gjej asgje ne publikime te lidhura me Konferencen nr.3

Unlucky 13 (sic) Perballur me indeksimin sasior te internetit shqip, qe une e kam quajtur Shqiposfera dhe luften konstante qe kam bere & akoma bej te DBMI si edukatori primar ne mjekesine shqipe online, ku cdo gje qe publikon eshte ne konflikt ‘me zhurmen’ i.e fjalen sasiore,

jam i vetedijshem ne veshtiresite. Thuaj 1 term mjekesor qe shkruaj humb ne krahasim me 5.500 fjale mediatike jo-mjekesore por algoritmat qe nuk kane ku te ankorojne/

krahasojne mjekesine ne faqe cilesore; sepse duhet te pakten 1fq. mjekesore nga shteti si nr.1 online - bibla e mjekesise zyrtare ne shqip; rankimin ja japin fjales-fjale [sasise] 

ne afat te shkurter, 1 muaj a 3-5 vite, rangun ja japin gazetes XYZ, DBMI e ata qe publikojne mjekesi e kane te veshtire te ruajne rankimin, kjo ndodh edhe kur e fiton dicka te tille; sic kam pare shpesh te DBMI. Media Shqipe te ul rankun pasi fiton me forcen ne sasi e numra. Ne bote ndodh ndryshe, kur kerkon online mjekesi, megjithe ne sasi materiale te tilla jane me pak, indeksimi/ranku eshte cilesor, pra ti perballesh me termat ekzakte qe do



Ne afat te gjate, 3, 8 dhe 15vite, te pakten sa kohe ekziston formati online; DBMI i njihet integriteti nga algorimat; Google ka bere 5 here indeksim e ri-indeksim total ne 4 vite [teme per teme] Shpejt vjen nje kohe kur media Shqipe e cila s’konsiderohet e besueshme as arkive cilesore historike, (a) fshihet nga serverat, ose (b) parkohen ne nje cep te pa-gjendshem te internetit, fjalet i zhduken fare. [kerko per korrieri, shekulli para 2015-2010 e me rradhe]

130

dbmi/urgjencat

Kerkova me me institim te gjej dicka ne Shqip. Jemi me >2 dekada perdorim te internetit e publikime online ne bote, dhe mendova po sikur nje person a nje grup te jene perballur ose ta kene kuptuar kete fenomen, qofte pa qene publikues si une te DBMI (vete-publikues sipas trendit sot) e kjo pyetje ti kete shtyre te bejne dicka per ta kontrolluar sadopak kete kaos. As sot as neser s’shtyhet me etno-patriotizem, slogane boshe e biseda e komente ne politike. A mund te kete dicka? Nuk e di. Bera >10 minuta kerkime me disa fjale/ fjali specifike e me ne fund e gjeta ‘te pafatin nr.13’ [motorat e kerkimit perdorur deri tani- 12] Gjirafa. Verifikova faqen. Mendova eshte shaka nga tip me perceptim te zgjuar qe perton te beje pune por e ka vene si temptim, dhe ironi per te tjeret. Gjirafa

ekzsiton e ka financial backing (sic) pra element komercial [e natyrshme se njerezit kane nevoje per pagesa] eshte ngritur “me gjuhen Shqipe ne mendje.” Patjeter, se quhet Gjirafa. Sajti thekson “krijuesit duan ta zhvillojne e rrisin, per ta bere motorin e

kerkimit me popullor, edhe per reklamat online e sajte e-komerci” dhe vazhdon “Gjirafa

ka filluar nje pune ambicjoze per te digjitalizuar sa me shume informacion rreth

Shqiperise.” Ne kete kompani, Rockaway Capital ka investuar $2.000.000 etj “Ata japin keto shifra: Shqiperia sot ka nje popullate te internetit (perdorues te tij) prej 1.800.000

njerezish. Ky numer ~ prej dy milionesh, qe natyrisht do vijne ne rritje eshte ekuivalenti i 63% te popullates. Ky ishte rezultati qe doli – asgje per Konf e 3te SH.U.M

Ketu e ndalojme kerkimin per konference e SH.U.M; duke uruar sukses ne punen e ardhshme @Gjirafa si motor kerkimi ne gjuhen shqipe. Shqiposfera eshte deshperimisht ne nevoje per indeksim cilesor vec atij sasior qe e bejne motorat e tjere. DISCLAIMER: Megjithese harxova kohe relativisht te gjate; per te gjetur nje shoqate, konference,

koncepte e 2 fjali; nuk perjashtohet fakti dhe as pretendohet nga autori, se SH.U.M dhe/ ose materialet nga Konf e 3te e Mjekesise se Urgjencave mund te jene diku ne internet; ne nje forum apo forme te mbyllur ose te hapur. 131

dbmi/urgjencat

Telemedicina Gjate kerkimit te Konf. 3te te Mjekesise se Urgjences s’gjata gje per ta por ne njeren nga rezultatet arrita te telemedicina, te cilen do ta analizojme se telemedicina lidhet dhe po behet cdo dite nje pjese e rendesishme e mjekesise se urgjencave per sherbimin e urgjences ne terren, qendrat spitalore ne komunikim me njera-tjetren, qendrat e specializuara me ato rajonale e lokale, si dhe me mjeket e familjes dhe doktore ne zona te izoluara a pa mundesi te lehte ne akcesin fizik/ rrugor. Cfare eshte telemedicina. Mjeksia sot perdor telemedicinen per te tejkaluar barrierat e distances; duke ofruar akces mes profesionisteve te mjekesise ne cdo nivel asistuar ata ne zona rurale apo komunitete te izoluara mes perdorimit te teknologjise informative; qe lejon kujdes mjekesor nga i cili perfitojne profesionistet e pacientet. Nga fillimet 5 dekada me pare, eshte kthyer ne nje sherbim me vete, kompleks e i organizuar qe perdoret ne shume vende te botes; ne spitale, klinka, ambulanca e deri ne zyra mjekesh e shtepi pacientesh. Kemi arritur sot, aty ku fanta-shkenca e kishte veshtire ta imagjinonte dje. 

1950, ne Montreal, Kanada dhe Pennsylvania, Amerike perdoret teleradiologjia per te transmetuar radiografite permes lijes telefonike.



1959 Universiteti ne Nebraska transmeton imazhe te neurologjise mes 2 televizioneve brenda universitetit, dhe me pas teknika ne 1965 arrin te percohet ne distance >160km.

“Kur qeveria SHBA e kuptoi potencialin filloi te investoje. Departamenti i Shendetit ne bashkepunim me agjensi te tjera filluan eksperimente me radio e kanale vizuale ne

menyre qe te asistohen zonat rurale e shtohej bashkepunimi shkencor mes qendrave te medha shendetesore. Inxhinieria e mjekesise, universitete e kompani private e shtyne me tej kete progres, sot jemi ne epoken e akcesit te lehte ne mundesi trasmetimi me ze e figure in real time (sic) e teknologjia po jep shume perfitime ne mjekesi. Telemedicine perdoret dhe per pacientet me probleme jo-te medha, qe duan te flasin me mjekun pa shkuar ne vizite ne person. Pacientet perdorin health apps (aplikacione)qe monitorojne nivelin e sheqerit ne gjak (glukozen) tensionin, temperaturen, gjumin, etj qe lidhen e kalojne menjehere te mjeku i tyre. Ku ndryshon telemedicina me teleshendetesine. E para si pjese e te dytes perfshin: “teknologjine e telemedicines e

gjithe sherbimet

shendtesore qe perdorin teknologjine e komunikimit’ Qendra e Burimeve te Teleshendetesise ne Kaliforni e perkufizon ne kete forme: “tele-shendeesia eshte nje bashkim i menyrave ose metodave per te zgjeruar kujdesin shendetesor dhe percimin e edukimit shendetesor, dhe mbeshtetjen duke perdorur teknlogjite e komunikimit.” (ref ne fund, 79, 80) 132

dbmi/urgjencat

Ne kerkim del “KONFERENCA PËR ZHVILLIMIN E KAPACITETEVE TË LIDERSHIPIT TË TRAUMËS DHE SH.U.M”, MBAJTUR NË TIRANË 05.12.2014 (burimi:ketu)

Bazuar te fq. telemedicine.al (c & paste)

“Me 4 dhe 5 Dhjetor, 2014 Qendra e Telemjeksisë së Shqipërisë dhe Tirana International Hotel

ishin pritës të “Konferencës së Zhvillimit të Kapaciteteve të Lidershipit të Traumës dhe Sh.U.M në Shqipëri”, organizuar nga Fondacioni i International Virtual e-Hospital së bashku me Ministrinë e Shëndetsisë së Sh., mbështetur kjo dhe nga USAID.” Keto jane te dhenat, nga kjo.

ne fund te fton te aktivitetet e ardhshme. natyrisht, duhet klikuar, del ne kete forme

print-screen nga faqja e telemedicine.al Aktiviete te Ardhshme nuk ka. (20:52, 14/02/2019) Ne seksionin AKTIVITETE TE ARDHSHME faqja nuk ka as njoftime per me vone... 133

dbmi/urgjencat

Sllogani eshte inspirues, t’mos themi ambicjoz: “Rindertojme sistemet shendetesore … nje vend per cdo here” Natyrish, perkthim nga Anglishtja [individ ose organizem i huaj] “building medical systems one country at a time” Shqiperia ka problemet e veta ne shendetesi, tani per tani s’mund te rindertoje sistemet e tjera. Duheshin kerkuar Aktivitetet e Ardhshme, per te pare c’kane ne plan keto jave, muaj e vite. Sa per kaq

s’eshte problematike nje organizem i zene me punen e perditshme, jo gjithmone i ka gati aktivitetet e ardhshme. Shohim aktivitetin aktual: LAJME/NEWS. Hapur para 9-10 vitesh, faqja qe duhet pergezuar ne lehtesi perdorimi; ka postim te fundit 13.06.2017, me para 12.05.2017 e me para 18.12.2016. (shih katroret me ngjyre te kuqe)

print-screen nga faqja e telemedicine.al LAJME. (21:04, 14/02/2019)

Pra, rezulton se eshte faqe e mbyllur por: 

pa dhene lajmerim: jemi mbyllur, ndoshta se faza e III, 2013-2015 ka mbaruar (ne print-screen, sheh 3 fazat) dhe punojne direkt ne terren, kane vendosur te mos vazhdojne me prezence online. ose eshte harruar te shtohet:



kthehemi se shpejti - we’ll be back soon (sic) 134

dbmi/urgjencat

Nese lexuesi im eshte kurioz por sâ&#x20AC;&#x2122;do ta kontrolloje vete faqen, i sjell nje print-screen tjeter ku jepen qendrat e telemedicines dhe bashkepunim me Kosoven

print-screen, 5 ne total, jane nga faqja http://www.telemedicine.al (21:16, 14/02/2019) 135

dbmi/urgjencat

Si dhe kjo faqe e fundit, butoni Qendrat ku jepet rrjetezimi e funksioni total, klik ketu

“Rindertojme sistemet shendetesore …

building medical systems one country at a time” http://www.telemedicine.al (21:120, 14/02/2019) 136

dbmi/urgjencat

Spitali i Traumes Meqe e kam degjuar emrin e ri, kerkova ne Google: “spitali universitar i traumes” rezultati i I-re del ne Facebook (?) Edhe keta nuk kane sajt te tyren? Vetem ne rezultatin nr.4 del i pari link zytar, Minitria e Mbrojtjes e Republikes se Shqiperise, hyn ne faqe ku gjindet ky informacion – te cilin per arsye hapesire e kam minimizuar te shihet i gjithi.

Spitali Ushtarak Qendror Universitar - Ministria e Mbrojtjes - Misioni e detyrat.

[burimi: ketu]

Gjindet ne kete rankim me nen-klasifikime: Fillimi Ministria Baza Ligjore Spitali Ushtarak Qendror Universitar (SUQU) Pse nje institucion kaq i rendesishem i urgjencave, i mjekesise

dhee i ministrise, vjen pas kapitullit Baza Ligjore, nuk shpjegohet. Nga sajti: “Spitali Ushtarak Qendror Universitar (SUQU) është institucion kombëtar shëndetësor i Ministrisë së Mbrojtjes së Republikës së Shqipërisë (RSH) që siguron ndihmën mjekësore të specializuar për efektivat e Forcave të Armatosura (FA), të strukturave që parashikon statusi i ushtarakut dhe për popullsinë civile, për problemet e politraumës. SUQU është institucion publik shëndetësor që përmbush misionin në mbështetjen shëndetësore…” [copy & paste] 137

dbmi/urgjencat

Nese klik ne linkun Lexo më shumë... sheh Misionin e detyrat, ne nje faqe tjeter. Ne paragrafin e pare (copy & paste) thuhet: “SUQU është institucioni më i lartë, diagnostikues, mjekues, parandalues dhe trajnues, për mjekësinë ushtarake. Ai siguron mbështetje mjekësore të FA në rol 3, dhe trajnon, përgatit personelin mjekësor ushtarak për rolin 1 dhe 2 të ndihmës mjekësore, parandalimin e sëmundjeve dhe epidemive, riaftësimin e forcave në kohë paqe, konflikti e krize dhe menaxhimin e politraumës në nivelin kombëtar. Në bashkëpunim me shërbimet shëndetësore civile, ofron ndihmë mjekësore për popullatën në katastrofa e fatkeqësi. Në këtë kuadër ai synon të ketë në përbërjen e tij një staf 40% civil dhe 60% ushtarak…”

Detyrat e SUQU – jane 7 te tilla, me bullet points (lista me pike) Historiku dhe Struktura jane 3 bullet poins (sic) 3 fjali

Ndersa te Funksionet Kryesore Drejtuese të SUQU janë – ekzakt keto me copy & paste: - Drejtori i Përgjithshëm i SUQU

- Bordi Tekniko-Administrativ (BTA) - Nëndrejtori i mjekimit /Kryetar i Komisionit Ushtarak Mjekësor - Nëndrejtori i Administratës/Shërbimeve - Drejtori i Spitalit Ushtarak (SU) - Drejtori i Institutit të Kërkimeve Mjekësore Ushtarake (IKMU) - Drejtori i Qendrës Kombëtare të Traumës (QKT)

Fjalet jane me font-in Verdana, 16.5 ndaj duket shume. Ne do e benim standarte Times New Roman madhesia 12 ose me fonts (sic) si shkruhet ky liber, Cambria 12 nuk del me shume se 0.5 fq A4 (formati i letres qe printoni ju) dhe sipas M. Word, +0.5 fq A4. 

pj.1 - jane 355 fjale ne faqen 1. (tre-qind-e-pesedhjete-e-pese)



pj.2 – jane 400 fjale ne faqen 2. (kater-qind)



ne total behen 755fjale qe jane ~1fq A4.

Ne me pak se 800 fjale e brenda 1 fq A4 pershkruhet institucioni nr.1 mjekesor i ushtrise, qender universitare, qendra nr. primare dhe e vetme e traumes ne republike. Ne kete spital Shqiperia eshte e supozuar te kete ekselencen me te mire ne trajtimin e aksidenteve e traumave, ku mjekesia e urgjencave duhet te coje rastet me te veshtira e me demtime me te medha; te cilat natyrisht kane shkallezim ne gjendje serioze, kritike e shume te renda dhe kur mendon… ndalon cdo gje dhe sheh ne fund: na kontaktoni ne

keto email, te dyja mbarojne me yahoo.com dhe hotmail.com. Nje cudi qe s’kerkon shpjegime por nuk lihet pa theksuar ne demet potenciale ne keto nivele:

138

dbmi/urgjencat

Spitali traumes nuk duhet te funksionoje online, ne kontaktin me qytetaret, me mbaresat .yahoo.com e hotmail.com si email gjimnazistesh apo perdoruesish private. Ne 2019, qofte 2009 apo ne te ardhmen kjo eshte e papranueshme. Nese spitali s’ka server te vetin dhe as website te vetin; duhet te kete nje mbarese zyrtate nga shteti, @spitalitraumes.gov.al ne respekt te formales, publikut dhe cdo norme detyruese per institucionet shteterore. Asnjehere isntitucionet s’funksionojne me email personale [duke respektuar znj e nderuar qe ka vene emrin] Ajo email eshte krejtesisht private. Ka te dhena pacientesh per te cilat legjislacioni Shqiptar e legjislacioni Europian

ruan provizione

civile/e/penale ne dhunimin, humbjen, tjetersimin, akcesin e perdorimin e gabuar te tyre. Nese punonjesit pushohet institucioni s’merr dot kontrollin nga hotmail, google, yahoo etj, pasi eshte me emer e mbiemer; pasuordi e procesi verifikues eshte individual. Kush eshte ta ndaloje nje person te hequr nga puna te keqperdoroje neser informacione nder me private qe ka jeta e nje njeriu? Cdo lloj akcesi ne email te tille behet institucional, ku regjistrohet sa here dikush hyn e sa persona lejohen te hyjne ne sistem/email. Ne moment qe personi largohet [gjen pune tjeter a pushohet nga puna] po aty i bllokohet kontrolli/ kodet/ pasword etj; duke i uruar rruge te mbare dhe informacioni kritik ngelet ne institucion. No ne email e persona private. S’mund te stresohet mjaftueshem, ky rast do kishte tronditur cdo institucion shendetesor/ ministri [si ministria e mbrojtjes ne kete rast] individe e vende te pergjegjshme. Pranohet se institucioni s’ka website, gabim por ky eshte fakti; ama kur sheh se ne nje vend qe do kete pasur investime, tranjime e pagesa ~3 dekada ne miliona $$$, si Spitali i Traumes, paraqitet me 2 email te kontaktit nga 2 adresa personale: Kontaktoni me ne, në … Email:

aniladautaj@yahoo.com eblind@hotmail.com; Do ndalemi. Rasti meriton analize sistematike dhe ekstensive [qe do e bej here tjeter] e sipas parametrave Europiane ku Shqiperia eshte vend kandidat me ka detyrime serioze ligjore per te plotesuar. Nuk mund te kalohet si observim pasi nese dikush e sheh ne kete liber neser – duhet te dalin pergjegjesi dhe praktika te ndryshohet ASAP (sic)

139

dbmi/urgjencat

Rendesia e ndarjes se informacionit personal / shteteror. Gjate kohes qe Hillary Clinton ishte Sekretare e Shtetit (Ministre e Jashtme) pati nje kontroversy (sic) qe vazhdon te ndihet sot. Ajo perdori serverin privat te familjes per komunikim zyrtare ne vend te perdorte akonton e departamentit te shtetit te siguruara ne serverat federale. Nga 100 email te gjetura ne kete forme kish mes tyre sekrete e top sekrete. Ne forme retroaktive pas hetimit nga FBI jane klasifikuar 2,000 email. Besohej se perdorimi i serverit privat ka thyer protokollet e Dept. te Shtetit e ligjet federale. Sekretarja Klinton u mbrojt duke thene se permbajtja e ketyre email ishte standarte e jo sekrete e shumica e informacionit ne to kane qene me pare ne ‘public domain’ Pasojat:



Periudha ne fjale eshte 2009-2013, dhe ajo eshte paraqitur para Komitetit Juridik te Senatit gjate nje hetimi ekstensiv,



Jane perfshire nivelet me te larta te Departamenteve te Shtetit (Min e Jashtme, Drejtesia, Prokurori i Pergjigjshem, Keshilltaret e Sigurise, FBI me te gjithe drejtuesit) direkt apo indirekt.



Ne 2014 Presidenti B. Obama firmosi Aktin e Amenduar te Rekordeve Presidenciale dhe Federale qe behet ligj.



2015 Lideret Republikane ne senat kerkojne nga Dep i Drejtesise te hape ‘hetim kriminal nese znj. Klinton ‘ka genjyer ne deshmine e saj per serverin privat te email’



2016 keto akuza perdoren kunder saj ne debate dhe zgjedhjen e Presidentit ne Amerike, qe e demtuan pa mase kandidaten Demokrate. [2016, fiton D. Trump]

Kjo konsiderohet shkelje e rende, ne fakt eshte shkelje shume e rende qe shkon ndesh rregullave a legjislacionit perkates. Nga ana semantike nje shkelje e rende eshte e tille sa, qofte kur behet pa dashje, nuk mund te justifikohet dalja krejtesisht under ligjeve, sistemit regullator, akteve dhe praktikave normale, kalon edhe pertej sensit te mases’ ne ato forma sa ben te pamundur: 140

dbmi/urgjencat



Neglizhimin e metejshem te shkeljes



Mos-marrjen e masave ndaj personave te perfshire



Mos -ndryshime te metodikes se meparshme dhe ngritjes se nje sistemi me mekanizma fail-safe (sic) kontrollues



Mos-perdorimin e rastit/ceshtjes per qellime mesimore/edukative

i.e flitet per nje deshtim sistemik (a) komunikim publik (b) ruajtjen e sigurise se te dhenave te pacienteve. Ne rastin me te mire mund te thuhet: keto 2 email jane thjeshte ‘komunikim publik, per mediat e personat’ Ne spitale/ shendetesi asgje nuk eshte e

thjeshte. Pyetje krejtesisht te pafajashme nga pacientet e familjaret, si: 

media ka njoftuar se te Henen ka demonstrate ne zonen tuaj, ate dite na kane thene se ne do nxjerrim babain tone (z. XYZ, ditelindja) spitali. Me tregoni si duhet te veprojme nga ana e sigurise? Flm, etj



pershendetje, jam znj. XYZ, diten e Enjte, do vij ne spitalin tuaj per tu shtruar sepse kam nje operacion te planifikuar per histerektomi ne oren 11 te mengjesit…etj

Britani e Madhe, sistemi rekomandues e ka bazen te Departamenti i Shendetesise (Guidance for Access to Health Records Requests) qe bazohet ne 3 shtylla legjislative 1. The Data Protection Act (DPA, 1998) mbulon te drejten e individeve qe jetojne, per te pare rekordet e tyre. 2. The Access to Health Records Act, 1990, te drejtat e akcesit per individet e vdekur 3. The Medical Reports Act 1988, te drejtat e individeve per akces ne rekorde mjekesore per arsye siguracionesh ose pune. Legjislactionet e shteteve anetare [individualisht] dhe ai Europian, 

megjithese (a) s’kerkojne konsent/ aprovim nga pacienti te krijohen rekordet mjekesore ose te ndahen mes organizmave mjekesore per kujdesin e tij; (b) s’kerkojne encryption te jete i palexueshem gjate transmetimit mes 2 pikave, si nje kod/ karte bankare, pra kodohet ne transmetim e siper.



kane provizione strikte per ti mbajtur ne forma (a) te sigurta, e (b) konfidenciale.

Ne keto dy te fundit qofte ne rastin ideal nje email me te dhena pacientesh, nga me elementaret duke kerkuar nje kohe per vizite apo thjeshte te perfaqesoje nje spital me @hotmail.com nuk lihet askush te kete akces nga SHTEPIA [ne rekorde shendetesie] Sic ndodh nese email ka emer personal, dhe mbaron me @yahoo.com dhe @hotmail.com. 141

dbmi/urgjencat

Shpjegova me gjate Britanine e me qellim per te pare sa legjislacion ka ‘per rekordet e tua’ dhe akcesin tend ne to, pa llogaritur sa detyrime vijne te personat qe i krijojne,

mbikqyrin, ruajne e sigurojne. Spitali qe perdor keto 2 email dhe Ministria e Mbrojtjes jane gabim 2 here: A – konfidencialiteti i te dhenave mjekesore, dhe

B- Data Protection Directive, ku te dhenat mjekesore, jane nje pjese e te dhenave private te jetes se nje njeriu. Gjermani – nen parimin e konfidencialitetit mjekesor, mjeket, infermieret, psikologet,

laborantet e cdo punonjes adminstrate ne spitale e organizma shendetesore; duhet te ruajne sekretin e informacionit. Dhunimi i nje apo me shume obligimeve, perben ofence kriminale nen Ligjin Gjerman (seksioni 203, Kodi Kriminal) Europa – eshte shume strikte ne provizione qe futen nen Data Protection Directive dhe

general Data Protection Regulation (GDPR) Te shihet e plote rendesia e pertej nje argumenti teorik, privatesia lidhet ngushte me sigurine e pacienteve. Ne 2018 grup studiuesish nga Finlanda (K Saranto et al., Lack of Patient Data Privacy Challenges Patient Safety.) analizojne rendesine e data privacy (sic) lidhur me GDPR Europian (General Data Protection Regulation) qe kerkon te mbroje cdo qytetar te Europes nga ‘privacy & data

violations” [dhunime] Ne 1996 Muldoon JD & Sardinas JL Jr (Konfidencialieti, privatesia, e

kufizimet per rekodet a pacienteve bazuar ne kompjuter) jemi ne fillimet e kompjuterimeve

masive ne shendetesi, si dhe Taylor ne 1993, etj para tyre, thone, publiku kerkon 4 gjera nga sistemet shendetesore: *kualitet *akces *siguri *cmime qe jua mban xhepi Ne keto 2 email, jane perfshire te pakten 20-30 persona qe duhet te mbajne pergjegjesi, duhet hetim i plote dhe serioz adminstrativ, te nxirren mesime e kjo te mos ndodhe me. 

Te hetohet sa me pare; nese personi/ personat punojne akoma aty [besoj po, fq e minsitrise mbrotjes ashtu thote (15 shkurt, 2019)] duhen keshilluar te hapin email para nje komisioni, ku do fshire cdo gje e mbajtur nje proces verbal. Keshillohen qe ajo email te mbyllet perfundimisht – se ne vite me pas, disa njerez prape do e perdorin per komunikim me spitali ne traumes ne cilesine e pacientit



Nese personat jane larguar nga ajo pune por jane ne Shqiperi fizikisht, u sqarohet problemi ne ane normale, kerkohet bashkepunim e veprohet si me lart 142

dbmi/urgjencat



Nese personat jane aty por nuk duan te bashkepunojne ose jane jashte e nuk pergjigjen, ka (a) shtrengesa ligjore (b) spitali, ministria, shteti shqiptar adresohet te yahoo & hotmail, duke shpjeguar problematiken. Do e kene veshtire ta kuptojne ne fillim (cdo punonjes ne Perendim e sheh sa a pabesueshme eshte) por do ofrojne ndihmen; mos-asistenca ne privatesine e pacienteve – pasi e marrin vesh problemin - neser i penalizon dhe ata.

Duhet gjetur sa me pare, nese:  

Keta dy persona kur s’kishte sajt e kontakt spitali, ofruan te perdorin email te tyre per te perfaqesuar insitucionin apo hapen te re private [me iniciative] Ose, jane detyruar nga dikush [administrata, drejtues etj] te hapin nje email private per te munduar komunikimin me pacientet e kedo online.

Ne do humben 2 licenca profesionale varet nga hetimet por nje gje eshte absolutisht e qarte. Ministria e Mbrojtjes duhet te ndeshkoje e te largoje juristin/ juristet e saj [tani e kupton ironine me lart: Spitali TRAUMES te fq. Ministrise Mb ish ne kap.: BAZA LIGJORE] 

Juristet kane detyrim profesional te aprovojne cdo dokument qe del nga aty per me teper dicka online qe gjindet 24/7 nga Shq. e bota ku qendra e traumes se nje shteti ka email me emra njerezish dhe domain @yahoo.com e @hotmail.com.



Njesoj vlen per juristet e spitalit ushtarak, ata paguhen te mbrojne privatesine.



Grupi mediatik, PR, zedhenesi i ministrise e i spitalit kane pergjegjesite e tyre.



Sic ka HR- burimet njerezore dhe



Grupi qe miremban e shkruan ne sajtin e Ministrise e Mbrojtjes, kushtdo me aftesine minimale ne informatike e di fare mire se nje email me emer e mbiemer, si Azem-Azemi ne provider falas si google, yahoo, hotmail etj. nuk jane email institucionale. Kjo s’rekomandohet, s’eshte lejueshme dhe eshte anti-ligjore.

Ministria e Mbrojtjes e Spitali jane pare nje shkelje qe fjala elementare nuk e mbulon dot, eshte nje cakordim administrativ dhe civil, me pasoja penale te shkalles me ekstreme.

Nese sekretarja Clinton me nivelin me te larte te certifikates se sigurise ne Amerike, ndenji dite me rradhe para senatit duke luftuar per karrieren e saj politike, pasi nga server privat kishte nisur email per punen; profesionistet e mjekesise, ministrise e mbrojtjes, internetit e jurisprudences e adminstrates Shqiptare, s’kane asnje justifikim te (a) perdorin @yahoo.com e @hotmail.com me emrat personale ne perfaqesim te isntitucioneve; (b) te lejojne dicka te tille (c) per me keq ta reklamojne. 143

dbmi/urgjencat

print-screen nga ref nr.89 ne fund te librit

Data Protection – Mbrojtja e Informacionit. Ne Maj 2018 hyri ne fuqi sistemi i ri rregullator Europian qe detajon ruajtjen e informaciontit personal (personally identifianle information – PII) jo vetem vlen per oragnizmat Europiane qe lidhen me 500.000.000 qytetaret e Europes por ka efekt

global per kedo qe merret me keto data (sic) Duhet kuptuar se mbrapa eshte Shqiperia ne kete aspekt dhe nuk mund te ecet me ne keto nivele pakujdesie. Jane dashur 4 vite debate per GDPR, te aprovuar ne Prill 2016 nga Parlamenti Europian [hyri ne fuqi ne Maj 2018] qe Rregullat e Pergjithshme te Mbrojtjes se te Dhenave ( General Data Protection Regulation-GDRP) ka zevendesuai Data Protection Directive 95/46/EC dhe eshte hartuar te: 

Harmonizoje ligjet e privatesise ne data pergjate Europes



Mbroje dhe tu jape fuqi qyteareve Europiane ne privatesine e tyre



Ri-konfiguroje menyren si organizmat pergjate rajonit shohin dhe veprojne me privatesine e te dhenave.

Mes informacionit te pergjithshem e privat, informacioni ne shendetesi konsiderohet sensitiv, zakonisht cdo punonjes i shendetit (urgjenca, doktoret, farmacistet, infermieret etj) nuk lejohet te kete akces te data e pacientit per sa kohe (a) s’kane marre leje te ai/ajo, dhe (b)vec nen rrethana specifike qei lejon ligji. 144

dbmi/urgjencat

Parimisht atyre nuk u lejohet te mbledhin, ruajne e shperndajne informacion ne semundjet, gjendjet mendore, diagnoza, teste, historikun mjekesor pa lejen e pacientit. Ne Shqiperi sa me shpejt te jete e mundur, duhet qe profesionistet e shendetesise te kuptojne se GDPR eshte obligatore, pra ‘cdo informacion nen kontrolling e tyre duhet

siguruar dhe nese ndodh nje data breach (dikush i merr ose prishet sistemi nga nderhyrje te pa-autorizuara) duhen te njoftojne menjehere autoritetet dhe pacientet. Eshte detyrim ligjor nga spitali, administruesit e kontrolluesit e data records (sic) te isntalojne firewalls, antivirus software, password solide e login private. Nese ndodh nje thyerje ne sistem duhet te veprojne e njoftojne brenda 72h. Sistemi i ri regullator perfshin shtete, organizma e biznese, nga te dhenat ne sistemin shendetesor, sherbimet shteterore online, e deri ne mediat sociale. Ne fillim duhet kuptuar terminologjia Europiane ne keto rregulla: 

Kontrollues – cdo institucion/ biznes qe mban dhe ruan data sensitive te qytetareve Europiane, ketu futen nga konsumatoret te pacientet.

 

Procesues – cdo service provider (sic) storage provider, hosts, cloud backup etj

Informacion personal – cdo informacion per nje person natyral; EU fut ketu

emal, adrese, postime ne mediat sociale, informacione mjekesore, te patentave, bankes, shkolles, adresen ne internet {IP address] identitetin kulturor, gjendjen ekonomike e familjare, besimin fetar etj. 

E Drejta per tu Harruar (right to be forgotten) Kjo eshte e drejte qe ka ardhur si pasoje e shume betejave ligjore ne bote. Individet mund te kerkojne fshirjen e plote [delete] te cdo informacioni qe ka Kontrolluesi [ne rastin tone urgjenca, spitali, shendetesia]



Thyerje te Sigurise (personal data breach) nese eshte aksidentale a me dashje, humbje, ndryshim, apo shperndarje pa autorizim, sapo te diktohet duhet qe brenda 72h te njoftohen autoritetet perkatese.

Per ta kuptuar sa Serioze eshte Europa ne kete aspekt mjafto nte kuptohen dy fakte: 

Institucionet e bizneset duhet te kene Data Protection Officer, pergjegjes per masat e ruajtjes, magazimit dhe sigurise,



Dhe nje biznes qe thyen rregullat mund te marre gjobe $10 milione ose 2% te fitimeve globale. Keto vlejne nese nuk ruahen rekordet sipas rregullave. 145

dbmi/urgjencat

Por nese sistemi thyhet ose dhunohen te drejtat e pacienteve dhe qytetareve, gjoba shkon $20 milione ose 4% te sistemit global. Nuk ka me asnje falje apo tolerime, ne fakt nese keto nuk behen ne forma korrekte e precize, cdo qytetar Europian, nje nga 500.000.000 me lart, nese ka probleme te tilla ne Shqiperi, hedh ne gjygj dhe demton te gjithe vendin me denimet e gjobat pasuese. Me pare flitej per direktiva, tani jemi ne sistem te harmonizuar regullator qe do jete njesoj ne cdo vend Europian. Kjo ven per organizmat qe kane zyra e biznes te ndryshem me disa vende, per qytetaret qe levizin, shtetet qe shkembejne informacione per qytetaret, si dhe brenda shtetit. Tani e pas do gje duhet te jete njesoj. Ne jemi shume prape duke perdorur @hotmail.com kur Europa debaton per cloud storage, sigurine e data dhe implikimet (public cloud, private cloud, hybrid cloud, e rregullat me pas, filluar nga akcesi, enkriptimi, storage etj) Ktheheni te subjekti origjinal-Spitali ushtarak eshte themeluar (1929) nga Nen/Kolonel Jani Basho, doktori Pogradecar me shkollim ne Stamboll (jurisprudence) e Vjene (mjekesi) Si patolog e obster-gjinekolog per kohen ishte ne pozicion te bente organizimin;drejtonte spitalin ushtarak (1929-1935) e institucione te tjera mjekesore. Ne 1957 spitali zhvendoset ne Laprake, Tirane, ku eshte edhe sot. Per detaje ne historik, vazhdimesi, drejtuesit e mjeket e shquar qe kane punuar me perkushtim, shih ne fund, ref. nr. 82. Meqe sâ&#x20AC;&#x2122;gjindet nje sajt, do shkojme aty ku nuk duhet te shkonim, ne rrjetet sociale per te pare Spitalin e Traumes se Shqiperise (disa nga punonjesit ne FB si vendpune shkruajne ne Anglisht; National Trauma Center)

146

dbmi/urgjencat



ne faqen e tyre ka me teper se 10K pelqime, dhe



4.3 yje (nga 5) bazuar ne 9 pershtypje ne total

Spitali i Traumes ka 62+20+3+2 foto ne rrjetin social Facebook, ne nje total prej 87 fotosh. 20 prej te cilave jane me 2 Nentor 2017 gjate nje vizite per investime apo perurime per to, te bera nga Kr.M i vendit.

8 Shkurt, 2019 ka kolazh fotosh: “Ambulancat e reja ne sherbim te qytetetareve te Tiranes.Pajisja e tyre me mjete te standarteve bashkekohore,jo vetem qe do permiresoje shpejtesine e sherbimit shendetesor,por dhe cilesine me te cilin ky sherbim do ju ofrohet pacienteve. ‘ (copy & paste) 

ne mobile uploads (sic) fotoja e pare eshte me 24.12.2017



ne profil eshte me 23.10.2017



ne cover fotos / balline me 23.10.2017



ne timeline, te gjitha fotot (20) 02.11.2017 147

dbmi/urgjencat



Jane 8 video, 2 prej tyre me 12 Korrik 2018, jane per sherbimin e urgjencave, 5:36 minuta dhe 4:06 minuta.



Videot fillojne me 11.Maj.2018 dhe e fundit eshte me 6 Shtator 2018

S’duhet me teper se keto me lart qe te konkludohet Spitali i Traumes ka paraqitje jo adekuate online: 

Mungon faqja zyrtare ne internet



Informacionet e pakta jane te ministria e mbrojtjes (1 seksione, 1fq.A4 ne total)



Informacionet e pakta jane ne Facebook



Mungojne informacionet ne praktika e protokolle,



Mungojne informacionet ne burime njerezore; personal e aftesi



Mungon tranjimi dhe eksperienca e individeve kryesore online



Mungojne pasqyrimet e punes ditore & praktikat operacionale



Mungojne shifra, statistika, dhe fakte te punes/ mjekime etj



Mungojne paraqitja e misionit/ detyrimeve ndaj pacienteve



Mungojne pasqyrimet ne llogjistike dhe mjete



Mungojne te dhenat finaciare, buxheti, allokimet/ zerat etj



Mungon plani, parashikimet dhe vizioni per neser



Mungon nje analize krahasimore me sot/dje, 2018 me 5 apo 10 vite me pare



Mungon perspektiva, detyrimet e % qe synohen, krahasuar me sot.



Mungon nje botim, zhurnal a reviste a ne forme periodike nga ky spital, qofte 3-4x/vit.



Nuk ka asnje keshille per opinionin publik e pacientet, ne aksidente, rrupa sigurimi, helmeta motorciklistesh, perdorim te rruges, dhenia e ndihmes se pare te viktima, si duhet te veprojne njerezit prane tyre, etj

148

dbmi/urgjencat

Prezenca e Qendres se vetme te Traumes ne Shqiperi eshte 4-6x me e dobet online, ne krahasim te thjeshte per pelqime â&#x20AC;&#x201C; jo mirembajtje e pasqyrime, se:

ď&#x201A;ˇ

nje shoqate tipike atdhetare, rajonale, folklorike, te biznesit apo artit

ď&#x201A;ˇ

1 minister, qeveritar apo nje deputeti (Shqiperia ka >150-200 te tille)

Spitali i Traumes; qe pa dyshim ka profesioniste te dedikuar dhe eshte mbeshtetje kryesore ne sasi pranimesh e cilesi trajtimesh per pacientet e urgjencen Shqiptare; nuk mund te vazhdoje te paraqitet ne nivele me te papranueshme se eshte sot online.

Qendra Spitalore Universitare Nene Tereza dhe Urgjencat QSUT eshte qender spitalore universitare e nivelit terciar te sherbimit shendetesor me ekspertizen me te larte qe ka vendi ne skolastike e mjekesine klinike. Pas nje udhetimi jo te kenaqshem me faqe te pa-plota, dormante, te mungura e cdo gje mes tyre; besoj se ky eshte vendi i duhur per kerkime; shpresa e fundit ku mund te gjesh dicka adekuate, te sakte e pse jo me te dhena e udhezime perkatese ne mjekesine e urgjences. Besoja pa filluar kerkimin se QSUT, do jape shifra, % e statistika, mujore e vjetore, sa paciente trajtohen nga urgjencat, procedurat neper pavione, sistemin ditor e ne raste krizash [urgjenca, fatkeqesi] si mjeket mbeshtesin sherbimin e urgjences [qe shihet se eshte si organizem me vete] me cdo mundesi qe ka kjo qender madhore.

Print-screen nga sajti QSUT, highlight (sic) logo e link zhvendosur nga une

149

dbmi/urgjencat

Jane ekzaktesisht 147 fjale (njeqind-e-dyzet-e-shtate) per Sherbimin e Urgjences se Semundjeve te Brendshme. S’ka mundesi qe urgjencat ne qendren me madhore te kujdesit te nje republike, te perfshihen ne shpjegime me 2 paragrafe, …. nje sasi fjalesh

me e pakte, se komunikimi standart i perdorur gjate nderrimit te nje turni infermieror, ne ‘porosite e lena’ per turnin tjeter ku perfshihet temperatura, tensioni i gjakut, ankimet, e ecuria e kurimit/ semundjes se pacientit ne kartele klinike. Ne mos kjo

monografi te pakten lexuesit e mi [e natyrisht qytetaret qe banojne ne Shq] meritojne me shume dhe me mire se kaq; duke besuar se QSUT do jete ne nivel adekuat kerkova me teper. Dhe gjeta me teper. Kreu > Per Paciente dhe Familjaret > Urgjencat Mjeksore. Sa shpjegime ka e te cfare natyre, lexues mund ta shikosh vete (klik ketu) Jane 293 fjale ne 9 fjali qe mbyllen me disa nr. telefonike per sherbimet perkatese dhe operatorin e centralit. Me teper nuk gjindet dhe me teper nuk kam c’te bej me ne kete faqe por ta mbyllim mora rezultat e para dhe te dytat; dalin 400 fjale ne total (147fjale + 293 fjale) Me copy & paste, pa ndryshuar fonts (Arial 9) e madhesine e tyre (shih background) i kam bashkuar te krijoj 3 paragrafe. Rezultatin e ke ne faqe te formatit A4, te cilin e sheh e zvogeluar. Duhet e tille, te perfshihet i gjithi ne print-screen Lexues, merr nje leter nga printeri, hiq nje vize me mes te letres, aty ke informacionin per cdo qytetar Shqiptar, ‘per urgjencat e semundjeve te brendshme’ nga Q. S. U ne Tirane.

150

dbmi/urgjencat

Urdheri i Mjekeve Shqiptare – U.M.SH Urdheri i Mjekeve ne balline me mesazhe ne rotacion ka keto dy mesazhe te parat: 

“Misioni i urdherit te mjekeve eshte ruajtja e standarteve te larta ne formimin dhe ushtrimin e profesionisteve ne fushen e mjekesise dhe mbrojtja e pacienteve dhe publikut nga keq-ushtrimi i profesionit te mjekut” dhe vazhdon…



“Asnje individ nuk mund te ushtroje profesionin e mjekut, ne sistemin e kujdesit

shendetesor publik apo privat ne Republiken e Shqiperise, pa qene anetar i Urdherit te Mjekeve dhe pa qene i pajisur me licencen per ushtrimin individual te profesionit, te leshuar nga ky organizem.”

Natyrisht qe do kete dicka per standartet, kujdesin, permbushjen e disa parametrave te mjekesise se urgjencave. Ne faqen e tyre ka aktivitete, konferenca, marredhenie nderkombetare, simpoziume etj per mjekesine e diku duhet te flitet per Urgjencat. Kerkova keto terma: 

Grup-fjalesh Mjeket e urgjences, mjekesia e urgjences, urgjencat mjekesore, ndihma ne urgjenca, urgjencat ne mjekesi; s’te lejon fraza me te gjata se ka limit ne shkronja, dhe del ky lajmerim per te gjitha: Totali: 0 rezultate janë gjetë.



Provoj me fjale te vetme: urgjencat, aksidentet, trauma, emergenca, ambulanca, del ky lajmerim per te gjitha: Totali: 0 rezultate janë gjetë 151

dbmi/urgjencat

Albanian Resuscitation Council - ARC Ne Shqiperi eshte hapur nje OJQ qe ndihmon ne tranjimin e ‘punonjesve te shendetesise,

zjarrfikesve, policise, komunitetit, shkollave etj. Sipas misionit te tyre: “Ne trajnohemi cdo dite qe te ofrojme kujdesin me te mire per ate qe do te kete nevoje. Perkushtohemi fort ne trajnimet qe ne organizojme, keshtu vijme tek cdo njeri qe ka nevoje per ndihme si misionare per te shpetuar jete“ Per te mesuar me teper per ta, klik ketu

Ndersa, per t’ju bashkuar qellimit te tyre me cfaredo menyre, per ndihme ne sensin e bamiresise e donacioneve ose ne keni ekspertize ne informatike, PR e manaxhim imazhi ne rrjetet sociale; me vullnetarizem ne terren a bashkepunim te cdo lloj forme, mund te kontaktoni me ta permes mesazhit ne faqen e ARC. Ideja e organizmi besoj se vjen nga z. Drilon Kamishi nje profesionist i ri, aktiv e shume i dedikur ne misionin te tij, ai ka mbaruar studimet e plota (Itali) ne tranjim & kualifikime formale sipas parametrave Europiane te mjekesise se urgjencave. Per Drilonin kam shkruar dicka edhe te rubrikat e DBMI, si ‘krenaria e profesionisteve te rinj Shqiptare, te cilet, do kujdesen per shendetin e

popullates me fryme profesionale Europiane, duke harmonizuar teknikat moderne te jeteshpetimit me kushtet e mundesite e vendit.” Informacioni qe ata japin; edukimi i profesionisteve e i publikut eshte veshtire te kuantifikohet ne dobine e tij por pa dyshim vlera e ofruar prej tyre te komuniteti; do rezultoje ne edukimin shendetesor ne mjekesine e urgjencave, dhe shpetim te jetes njerezore. Vendit i duhen sa me shume organizma e organizime ne keto nivele, si ne qendrat e medha e ato ne zonat lokale. Ne vendet e zhvilluara edukimi publik ne Nidihmen e I-re eshte nder shtyllat baze per profesionistet e urgjencave mjekesore. 152

dbmi/urgjencat

Pse Urgjenca dhe Spitalet Duhet te Kene Prezence Online. Flitet per prezence solide, aktive e te mencur (urgjenca ka website) dhe mungesa te plota apo ne pjese (si spitali i traumes) te cilat duhen patjeter sot ne epoken e revolucionit teknologjik. Sipas Andrei Zimiles, Co-Founder & CEO, Doctor.com nje ankete ne 1,700 paciente ka zbuluar ‘new expectations & framework’ [pritshmeri e

menyre si duhet te operojne sistemet] qe me pas liston 5 rruge kryesore qe duhen plotesuar. Si fillim ai thote: 

Ne vendet e zhvilluara 81% e pacienteve bejne kerkime online per mjeket e spitalet ku jane referruar.



90% e pacienteve do zgjidhnin nje doktor ose spital tjeter nese nuk e pelqejne ate qe sohin online.

Ne Shqiperi duhet lene provizioni se ne rast urgjence viktima/ pacienti s’para ka zgjedhje tjeter;dhe ne raste vizitash ne shendetesine publike zgjidhjet apo ndryshimi i mjekut s’jane te lehta; po ashtu modeli Amerikan eshte me pagese/siguracione, ne forme te ndryshme nga Shqiperia por ne s’bejme perjashtime nga bota e sido te jete modeli i operimit qendron njesoj ne paralel. Nese do pranonim te kunderten [si dhe na rezulton ne terren/ online] s’do jemi ne gjendje te bejme ndryshimet perkatese. 1. Kupto se udhetimi i pacientit sot fillon online. Nese nuk punon ne forma proaktive per te rritur prezencen e vizibilitetin online dhe ti marresh pacientet ne nje udhetim digjital, ju jeni prapa ne kohe 2. Siguro nje prezence te forte online. Kur vjen te kujdesi shendetor pacienti kerkon informacione te sakta, up to date [te kohes] e interesante per ju, si dhe ata duan pershtypje nga pacientet e tjere. Qofte ne moshat >60vjecare gati 70% e tyre zgjedhin nje spital me prezence te forte online. 3. Siguro besimin e pacienteve. Mbi 60% e paceienteve zgjedhin ku te shkojne vetem bazuar ne pershtypjet pozitive te pacienteve te tjere, ne fakt – 60% e tyre nuk do vinin te ju nese keto pershtypje jane negative. Konsideroni te publikoni data/ statistika ne kenaqesine e apcienteve ne faqet tuaja 4. Bashkepunimi i sukseshem me klientin/pacientin. Ku ai/ajo vendosin te vijne te ju, beje procesin e vizitave sa me te lehte qe mundesh, 61% kete e konsiderojne faktor fillestar dhe japin 5 yje ne peshtypje, ndersa 42% ne forma aktive do zgjedhin ate dr/spital qe ju lehteson vizitat. 153

dbmi/urgjencat

5. Perdor formatin digjital te sigurosh besnikerine e tyre. Me kujtesa vjetore per kontrolle 82% e pacienteve thone se ky faktor i ben te kthehen te ju. Ndersa sipas health-care-biznes-teknologji spitalet duhet te kene prezence te shtuar online duke: 

Sjelle informacion per kujdesin mjekesor dhe semundjet me te perhapura [asnje spital apo institucion i shtetit se ben kete ne Shqiperi)



Inkurajuar pacientet te ndajne mendime dhe feedback lidhur me sherbimet mjekesore e trajtime bazuar ne pyetjet/ komentet e tyre.

Ky proces i dy-anshem e itneraktiv, natyrisht eshte ne sherbim te pacienteve dhe perfitojne te dy palet, popullata dhe sistemi shendetesor. Keshtu dhe doktoret qe e kane kohen e kufizuar tashme u eshte dhene mundesia te shohin cfare po ndodh ne opinion publik ndersa pacientet ndihmojne ne permiresimin e sistemit; eshte kjo ndarje e ideve dhe respekti reciprok per punen e te pareve dhe shqetesimet e te dyteve; qe krijon harmonine e nevojshme. Aq e rendesishme eshte kjo sot sa qendrat shendetesore punesojne eksperte te informatikes dhe profesioniste te mediave sociale si pjese e grupeve te tyre mediatike e isntitucionale. Pa nje kurim aktiv te imazhit e punes tuaj online nuk do ndryshohet reputacioni i shendetesise, spitalit te traumes, sherbimit te urgjencave; as permiresohem marredheniet me komunitetin dhe pacientet. Shendetesia eshte biznes, sherbim dhe industri si te tjerat ku perfshihen financa dhe investime- paguar direkt ne dore, permes siguracioneve private, shtetetore ose taksave; si e tille s’perjashtohet nga rregullat e tregut dhe kete rradhe ta shohim me syrin e specialisteve te marketingut. P.sh healthcaresuccess.com qe keshillojne (e paguhen) per reputacionin dhe prezencen e organizmave shendetesore online (19.000 dr, klinika e organizata shendeti) ne blogun e tyre kane seri interesante dhe ongoing (sic) titulluar: Kujdesi dhe te Ushqyerit e prezences Online te Doktorit, Reputacioni dhe Emri (brand, logo, emer)  



“8x ne 10 prezenca juaj online eshte reputacioni juaj publik Prezenca juaj online eshte gati e pandryshueshme

me ‘reputacionin tuaj profesional dhe brandin’ (9sic)

Publiku krikon nje pikture mendore, ne shumicen e kohes, me cfare zbulon online per ju

154

dbmi/urgjencat



Ju jeni ne komande te ndertimit te reputacionit tuaj duke formuar ne menyre pro-aktive prezencen tuaj online”

Ata keshilloje per feedback dhe pershtypje nga pacientet 

“Komentet nga pacientet dhe vleresimi per doktoret kane me shume shance te jene pozitive se negative



Doktoret mund te inkurajojne pacientet te perdorin vleresime, bile dhe tu vene ne dispozcion iPads ne zyra ose te recepsioni



Feedback nga pacientet mund te tregoje per ju probleme te paraportuara (dhe gjenuine) qe duhen adresuar



Shume doktore dhe praktika pelqejne pershtypjet e pacienteve per te cilet jane kujdesur; kjo kontribon ne kenaqesine profesionale



Shume organizma shendetesore kane ‘rritur nivelin e tyre’

bazuar ne, ose me ndihmen e, peshtypjeve dhe vleresimeve 

Ne total, studimet na cojne drejte permiresimeve dhe kualitetit te kujdesit”

Si shembull per lexues dhe studiues, kur kuton dike nuk ka rregulla ekzakte por limitet jane vene, pasi nuk mund te merret nje material pa fund, sepse ke thene ku e more dhe kush e ka shkruar e ku eshte publikuar. Ne Shqiperi se fundmi plagjiarizmi eshte perhapur shume e keto 3-4 muaj (nentor-dhjetor-janar-shkurt 2018-19] ka pasur shume akuza publike ku perfshihen pedagoge, politikane, titullare isntitucionesh etj. DBMI perballet me kete problem qe ne 2014, diten e pare qe e kam hapur projektin mjesor, dhe nuk eshte lehte te sqarohet ne nje paragraf – ndaj kam shkruar e-book e disa materiale ne vite ne platformat tona. Po ashtu, ka nje justifikim: ‘nuk dime sa duhet, s’na e ka thene njeri, e me rradhe. Ja sa duhet: Nuk lejohet me shume se ‘fair quotation’ qe jane 300 fjale. Kalove kete numer fjalesh, je gabim qofte me kuotim te plote. Ne kete rast nga healthcaresuccess ne keto bullet points – qe mu desh ti sjell te drejta e te sakta pasi jane eskperte ne fushen e tyre, jane perdorur 79 + 194 fjale.ne total 273 fjale.

155

dbmi/urgjencat

Kapitulli X Shendetesia & Urgjencat Shqiptare sipas Institucioneve te huaja. Shqiperia ka 00-000 individe qe paguhen ne buxhetin e shtetit per ti bere keto pune pra per nje moment le ti largohemi studimeve te mirefillta; futja e te dhenave ne rekord, analizimi i tyre e publikimi online ne emer te transparences dhe ligjit; jane pjese e punes ditore per te gjitha institucionet. Pse nuk behen, dhe ne rast kur behen jane ne nivele jo te kenaqshme. Meqe me ka rene te kerkoj te dhena e shpesh jam detyruar ti marr nga institucionet e huaja; shoh sa dobesi ka qe duhen ndryshuar. Ne terma reale, institucionet e huaja flasin me shifra e pershtypje qe marrin nga Shqiperia ose ata bejne studimet e anketat e tyre. [shenim: te cilat s’mund te behet me te sakta e te thella, nese do e benim vete dicka te tille] ne konkluzione e pasqyrime sa here flitet per Shqiperine, ne raporte te ndryshme pershtypja e tyre lexohet qarte apo lihet e implkuar. Flitet per mungesa te dhenash, korrektese, ne edukim e informacion; raportet shkojne nga ana standarte – pasqyruese ne ironi e shpesh ne sarkazme. Qytetari mesatar rralle mund ti shohe keto se s’jane pjese e dites se tij por ata qe merren me studime lexojne

cfare po u thuhet: ‘kjo eshte/ keshtu eshte ne Shqiperi’ Pa evidentuar dhe pranuar kete nivel, nuk mund te ngrihemi shkalle me shkalle.

Te DBMI 2018 jam ne rekord me kete postim (print-screen nga rubrika Shendetesia Publike si Aset Kombetar, shih fq tjeter) Behet fjale per nje situate urgjente dhe jo pak dramatike ne cfare po ndodh ne terren; ku te shohim urgjencat ne Shqiperi duke ju larguar sistemit shendetesor ne teresi duhet te mbyllesh syte fare. EHCI eshte raporti qe shkon ne tavolinen e Komisionit Europian ku vendoset Health Policy for European Countries (sic) per planifikimet, direktivat e sistemin e ardhshem rregullator, Komisioni bazohet te ky raport. Raport i cili shprehet: “mos te kishte akces te lehte ne shendetesi Shqiperia do ishte ne vendin e fundit, keshtu si eshte del ne vendi ne para-fundit” (siper Latvias) 156

dbmi/urgjencat

Health Consumer Powerhouse Euro Health Consumer Index 2017 Report Professor Arne Bjรถrnberg, Ph.D Health Consumer Powerhouse 2018-01-29 No. of pg: 100 [burimi: ketu]

Cfare thuhet ketu dhe cfare lidhje ka me subjektin tone? 157

dbmi/urgjencat

(shenim: shigjeten e kam vene une) grafiku eshte nga OBSH-ja per Shpenzimet ne Shendetesi per person, adxhustuar ne $ dhe marre nga raporti HfA 2014. Kjo tregon se Shqiperia ka investimin ne te ulur ne shendetesi per GPD & per person, ndaj dhe kerkesat perballe ketij sistemi shendetesor ne duhet ti kalibrojme me kushtet aktuale. Sic jane dhe ku jane.Pasi $$$ s’gjinden dhe nuk ka me. Nuk pritet e pamundura ne nje sherbim te urgjences kur sistemi shendetesor inje shteti eshte I fundit ne te gjithe Europen per investime. A duhet te dorezohemi ketu dhe te shpallim faliment?

Jo! Duhet pare sic e shpjegon raporti per Europen por dhe sic jane modelet shendetesore boterore e ato te biznesit. Shendetesia ne esencen eshte nje process industry (sic) Cfare kuptojme me kete? Ta japim te thjeshtuar: eshte aty gjate te gjithe kohes (dhe ne menyre te vazhdueshme) nese punon (apo e perdorim ne) ne vazhdimesi apo me hope. Nuk perdoret cdo dite nga te gjithe. Cfare na intereson eshte fjala industry/ industri si ‘proces prodhimi’ dhe cdo drejtues biznesi e kupton se procedurat e sakta (eficente) me

sa me pak ndalesa jane e vetmja forme per te mbajtur kostot e ulura. Industrite procesuese si ‘produkt primar’ kane vazhdimesine ose punojne me hope...

158

dbmi/urgjencat

Professor Bjรถrnberg vazhdon deri ne konkluzionet e raportit me faktet qe ka analizuar: pas krizes se 2014 ka nje shkallezim mes vendeve te pasura dhe atyre me pak te pasura, por ky hendek eshte me pak i dukshem ne 2016. Cfare ka ndodhur? (pyetja ime) Nga erformanca e disa vendeve - vazhdon Prof. Bjรถrnberg - na ka rezultuar se Portugalia, FYR Macedonia dhe Serbia, tregojne qe GPD/per person nuk ka nevoje te jete faktori dominues ne shendetesi.

Ne efekt po thuhet qarte pa terma shkencore e diplomatike cdo gje bazohet te eficenca Sado pak te kesh, shpenzo ku duhet me parametrat e duhura dhe me mundesite qe jane por sigurohu qe jane mire-shpenzuar keto $$$. Nuk fillohen problematika te mungesat e varferia por si duhen manazhuar ne menyren me eficente ato burime dhe para ekzistuese; ku cdo gje planifikohet sipas kushteve e burimeve te vendit. 159

dbmi/urgjencat

Urgjencat Shqiptare sipas Vleresimit te te Huajve Nuk i kam shifrat per Shqiperine dhe nese jane diku online e mund te me kene shpetuar mua, ftoj lexuesit te me coje link/links nese ata dine me teper. Kerkova edhe te faqja e Qendra Kombetare Urgjences Mjekesore, figuren e kam paraqitur me print-screen, ku te vetmet te dhena qe dalloj jane keto qe sjell me print-screen nga faqja e QKUM.

Ne faqe thuhet nr. i urgjences eshte 127 e â&#x20AC;&#x2DC;sherbimi i urgjences ne QSUT ofrohet 24h/

dite pa pageseâ&#x20AC;&#x2122; Per urgjencat per Tiranen, sherbimet etj. klik ketu Media tregon se jane 216 autoambulanca ne vend, e ne Tirane ka 400 thirrje ne dite por ne kete rast nuk do vazhdoj te kuotoj median pasi cdo lexues mund ti gjeje. Interesi im eshte ne aspektin e mbulimit, kohe-pergjigjes, % vonesa, targets (sic) deshtimeve/arritjeve e nje strategjie. 160

dbmi/urgjencat

Duhet thene se perpjekje dhe pune e mire eshte bere ne aspektin e urgjences me aq sa mund te shihen nga larg – vleresimin e jep popullata ne terren e auditoret qe shqyrtojne parametrat perkatese; nese ka problematika nuk mund te fajesohet kudo sherbimi i

urgjences pasi duhet nje sistem i tere mbeshtetes rajonal e spitalor. Rendesi ka, sic them ne vite te Shendetesia Publike si Aset Kombetar, asnjehere nuk duhet humbur mundi i profesionisteve te dedikuar te shendetit pasi puna e tyre ne sherbimit te pacienteve perfshin shume stres dhe sakrifica. Vetem duke qene mirenjohes ndaj tyre dhe ndihmes qe na japin, do ndertohet mbi, dhe, ne kushtet aktuale qe jane ne Shqiperi. Po ashtu, nuk perjashtohet mundesia qe nje a disa spitale private mund te ofrojne sherbime urgjence, kane departament urgjence apo edhe ambulancat e tyre; kete nuk e di as do ndalem pasi qellimi eshte urgjenca si pjese e Shendetesie Publike. Duhet mbajtur mend nga lexuesit kur jane ne nje urgjence Shqiptare ose ne bote, shume faktore e ndikojne punen e personelit dhe disa faktoreve ngelen jashte kontrollit te tyre: 

Numri i urgjencave dhe prioriteti i cdo urgjence qe vjen



Mbeshtetja e laboratorve, testet, analiza etj,



Futja e rekordeve; mund t’ju duket se po rrijne shume ne kompjuter por eshte domosdoshmeri, ata komunikojne me mjeke, specialiste dhe spitale te tjera per ndihme ose per te gjetur vend ku te shkoni ju ne pavione.



Shkeputja dhe /ose largimi. Nje studim tregon se mjeket e urgjences zakonisht nderpriten dhe dikush ju terheq vemendjen [mjeke, infermiere, paciente etj] x12.5 ne 1h. Ambjenti nen nje tension te larte i sjell keto nderpreje por nuk do te thote se ata harrojne te semurin qe po shohin. [klik per studimin, ketu]

Lexuesi kur te mendoje dhe gjykoje per urgjencat duhet te kete parasysh 3 faktore ne/mes te cilash operon ky sistem 

Fragjiliteti dhe shpejtesia ne dhenie-ndihme > jeta e pacienteve.



Pa-predikueshmeria - asnjehere s’dihet si eshte dhe sa jane thirrjet e tjera



Mundesia / kualifikimi i kerksave - ne kete rast do e perkufizohej: “… sado sublim te jete misioni i personelit te urgjences jo gjithmone jane te detyruar ti pergjigjen

nje pacienti / telefonate, nga problematika te shkalles se ulet, ne ato ku vihet ne rrezik shendeti e jata e tyre [paciente agresive] deri paciente qe refuzojne trajtimin.” 161

dbmi/urgjencat

Sic eshte publikuar te DBMI primar Google blog, ku vjen lexuesi ne cdo kohe e pa me njohur mua [si ne FB, Twitter e ISSUU] pasi kerkon term te caktuar ne search-engines (sic) Me kete titull: CIA World Factbook - Dr Besi Mayo Clinic, 18.05 2016. Klik ketu Nder Forein Ofisi Britanik (Foreign Office-Ministria e Jashtme) ne faqen e tyre zyrtare .gov.uk ne temen: Keshilla per Udhetimet ne vendet e huaja (per qytetaret Britanike) per Shqiperine / Albania, Shendetin e ka ne kapitullin e 6-te. Health (Sic) Ne ate pjese, paragrafi 4rt [shkeputur me print-screen, shih faqen tjeter] ne foto ti e sheh te dytin; tekstualisht perkthehet keshtu: 162

dbmi/urgjencat

Sherbimet Mjekesore dhe te Dentistrise (perfshire ato per urgjencat & aksidentet) jane shume te dobeta.

[*poor, e varfer -jo si ne kuptim parashe, e varfer si ne krejtesisht jo adekuate]

Kjo print-screen eshte e vlefshme per oren/ daten kur e kam bere, ne 21.30, e Djele, 24.Shkurt.2019. Nese qendron njesoj apo jo [ F.O. shpesh ka update nese ne Shqiperi situata ndryshon per mire] ate sâ&#x20AC;&#x2122;mund ta parashikojme Ne sot, Ndaj per korrektese edhe vertetesi sjell print-screen, te shihen faket origjinale ne cdo problematike qe paraqes.Gjithsesi do te le linkun nga eshte marre, keshtu qe lexuesit e studiuesit ekane me te lehte ta kontrollojne edhe vete, klik ketu

163

dbmi/urgjencat

(F.O) ka rendesi primare nga te tjere Anglisht-foles [Kanada, Australi, Zelanda e Re, Paksitan, Indi, Amerika etj] e versioni Britanik ka proliferuar kudo ne internet. Jepet me copy & paste. Ose variacione te saj.Ja nje shembull nje website popullore WorldNomands - udhetare te lire neper bote/ nomadet e botes shkruan keshtu: “The

public health service infrastructure in Albania isn't of a high standard particularly outside

the capital, Tirana. There is a general lack of medical equipment and hygiene levels can vary. “infrastruktura e shendetit publik ne Shqiperi nuk eshte e standartit te larte, vecanerisht jashte kryeqytetit, Tiranes.” Per burimin klik ketu

164

dbmi/urgjencat

Ndersa red-planet (planeti i kuq) ne seksionin udhetim/udhetim-shendet/ destinacionet/ Shqiperia. Print-screen nga fq origjinale. Burimin e sheh dhe vete, klik ketu

“Nr. kombetar per ambulancen eshte 17 por sherbimi eshte i dobet” “Kujdesi mjekesor eshte rudimentar dhe mjetet (+barna) ndoshta si gjen. Shume te huaj ne Shqiperi perdorin kliniken ABC, kliniken Sulcebe dhe Kliniken Ortodokse. Shume doktore dhe spitali presin nga ju pagesa ne dore, pavaresisht nese keni siguracion mjekesor. Problemet serioze mjekesore kerkojne evakuim ne nje vend me kujdes mjekesor shume te mire.” Edhe nje here burimi: ketu 165

dbmi/urgjencat

Export.gov eshte nje bashkepunim i Departamenti te Komercit Nderkombear e Administrimit te Biznesit te SHBA me 19 Agjensi Amerikane. (The U.S. Department of Commerce’s International Trade Administration) ku cdo biznes i interesuar per Shqiperine,

ka mundesine te verifikoje Shendetesine – sic mund ta provojme edhe ne ketu

“Sherbimi i ambulances ekziston por kohe-pergjigjet qofte ne zona urbane jane shpesh te gjata. Ne zonat rurale akoma me te gjata.” (nga pjesa qe e kam bere me ngjyre blu)

166

dbmi/urgjencat

Kam bere shume kerkime te tilla jo per te gjetur dobesite por ne emer te balances dhe te jemi fair (sic) koncept elementar nese analizon cdo sistem e ide, ku domosdoshmerisht duhet te sjellesh edhe te kunderten, anen tjeter e dicka ndryshe. Nga institucionet e huaja akoma nuk kam gjetur nje pergezim, vetem thuhet: 

Sherbim urgjencash jo adekuat



Sherbim i dobet urgjencash



Ambulanca qe nuk kane kufi ne kohe dhe duan shume kohe te arrijne



Sherbim shendetesor i dobet, shkoni te privati.



Ka faqe qe ju thone lexuesve ‘mos u semursh ne Shqiperi’ ekzakt ne keto terma dhe perkthim te drejte.



Sic dhe thone nese keni semundje serioze; DUHET TE EVAKUOHENI.

Ne kujdes per qytetaret e tyre s’kemi ku shkojme me lart se CIA, Forein Ofici, Dept i Komercit Amerikan e fq te ndjekura online. Eshte e natyrshme te thuhet ndryshimet per mire duan kohe te filtrohen e regjistrojne tek te huajt, se reputacioni i shendetesise Shqiptare nuk eshte i larte ne bote per dekada me rradhe; por me doli dhe ana tjeter. Kerkon dhe sheh pershtypje nga individe, qe kane botuar ne mediat e huaja, forume a blogje te tyret, qe e njohin Shqiperine nga brenda pasi kane jetuar ose jetojne aty per vite me rradhe. Natyrisht ata do shohin dicka me shume? Lexova disa prej tyre, toni varion nga pakenaqesia, te deshperimi dhe sarkazma. Keta njerez kane mbeshtetjen e institucioneve qe i kane cuar ne Shqiperi, ndihme e keshilla nga ambasada Amerikane dhe kudo rekomandohet Spitali e Klinika Private. Sa here bejne tentativa ne shtet kthehet problemi ne komedi [ne rastin me te mire] Flitet per individe qe e duan vendin tone. Disa prej tyre u lexova pjese jashte shendetesise, ata flasin me durim, admirim e pershtatje; shpesh shkruajne per njeriun mesatar e vuajtjet ditore. Keta dashamires s’po kritikojne orare furgonash e sherbim jo cilesor ne klube por probleme susbtanciale te shendetit qe prekin te gjithe popullaten, qofte kur flitet me takt apo ironi (ne linjen: c’ti besh kjo eshte Shqiperia) shpejt vijne komentuesit qe shkuajne:

You beter not get sick in Albania Me Mire mos u Semursh ne Shqiperi. Sa per nje shembull elementar ‘probleme te syrit’, klik ne titull

The Eyes Have It: Reflections on Medical Care in Albania [2015] 167

dbmi/urgjencat

Kapitulli XI Studime, Ligjshmeri, Qytetari & Drejta per Informacion Shifra, procedura, data (sic) dhe e drejta per informacion. Humbja e besueshmerise te Shendetesia Publike Per kete duhet nje punim me vete dhe nuk e di sa hasen te tjeret me kete problem por lexuesi duhet sensibilizuar se institucionet Shq mund e duhet te bejne me shume. Pse ato nuk te japin informacion? Flas per rastin tim. Si kur u shkruan nje here. Si kur shkruan ne 2 adresa te ndryshme ne nje vend askush nuk pergjigjet. NB, dhe ta cosh email ne departamenti ne gabuar [ dhe s’eshte faji yt pasi institucionet nuk publikojne sic thone rregullat, ku te adresohesh per Informacion] ata duhet te perjgigjen pas, duke te dhene instruksionet [1 email mjafton me 1 fjali shpjeguese] si dhe ku te adresohesh. Ne 2014 Kuvendi Shqiptar ka miratuar ligjin per te Drejten e Informimit. Bazuar ne nenet 78 e 83 te Kushtetues. Ky ligj i qarte, i sakte dhe i mire-hartuar qe shkon ne 9fq. Pdf online [klik ketu] nga objekti e qellimi, thekson: “cdo gje qe prodhohet dhe mbahet nga autoriteti publik, perfshihet ne te drejten per tu njohur me informacionin” [nga kushtdo e cdo Shqiptar] Dhe vazhdon ne nenin 3, me print-screen

Cilesimi ‘cdo person’ d.m.th s’ka nevoje te shkruaash si une te DBMI, projekti nr.1 ne mjekesine Shqipe online ne sasi & cilesi materialesh. As te perfaqesosh nje institucion apo qellim te vecante. Ne fakt nuk ka rendesi nese i perkisni nje fushe specifike [mjekesi, agronomi, arkitekture etj] sa kohe qe jeni ‘person’ - pa asnje atribut shtese.

168

dbmi/urgjencat

Si dhe, nuk keni nevoje jepni shkakun perse ju duhet materiali; per kuriozitet, dicka personale, studime a ti ruash ne arkiven tende. Kjo ka rendesi sepse detyrimet ligjore nuk varen ne permbushje [te pakten ne teori] nga institucioni apo ministria perkatese, drejtuesi apo individi qe merr ate kerkese per informacion. Dhe nese ka dyshime, ligji i heq te Nenin 3, pika 2. “autoriteti publik eshte i detyruar…” Si duhet lexuar? Dhenia e informacionit ‘te cdo person’ eshte pjese e punes se institucionit perkates, pune per te

cilet, invididet paguhen nga taksa-paguesit Shqiptare. Ne momentin qe i shkruan nje isntitucioni Shqiptar [e kudo ne bote, qe zakonisht merr pergjigje] aktivon detyrim ligjor, ndaj te cilit ata [te pakten ne teori] e kane te pamundur te te mos pergjigjen. Neni 3, pika 3 perfundon: “cdo person….dhe akces te plote, ne original a kopje te

dokumentit” Neni 7, ka me shume se nje faqe me germa (Pika 1 nga a-te- k, dhe pika 2 & 3) disa ne nen-shtesa; se si Autoritetet Publike ne emer te transparences kane detyrime te publikojne disa informacione pa bere askush kerkese.

Neni 8, shkon me tej: “cdo pyetje e bere dhe cdo pergjigje e dhene perditesohet ne internet

dhe publikohet per te gjithe cdo 3 muaj.” Pra ligji as nuk le hapesira as ketu, nese dikush

eshte i zene, institucioni ka halle e probleme; ndoshta ata, ai e ajo, s’kane kohe, mundesi e deshire qe te pergjigjen; ne fund sqaron se Shqiperia ka Komisioner per te Drejten e Informimit dhe Mbrotjen e te Dhenave Personale... (per dijeni kjo zyre ka mbi 30 punonjes) e me rradhe... Lexues, s’po zgjatemi me, pasi keto i di qe me pare. I shkruajta ti shohesh edhe ti. 169

dbmi/urgjencat

Kam shkruar ne mbi 20 isntitucione dhe vetem nje me eshte pergjigjur (INSTAT) Nuk ka rendesi ku shkruan [flas ne rastin tim] ti do perballesh me nje heshtje vrastare.Me nje mungese ekstreme serioziteti e korrektese, te ciles ne realitet nuk ke cfare ti besh pasi eshte bere praktike tashme. Nese do shkojme te fq e tyre, ku shpjegimet jane ne 3 gjuhe (Shqip, Angl e It.) Kane reviste te quajtur: Informim dhe Privatesi; ku nr.1 eshte botuar ne Korrik 2016 me 16fq. (klik ketu)ndersa nr.6 ne Dhjetor 2018, me 20fq. (klik ketu)

Ne kete dokument, klik ne titull, nga idp.al: E Drejta per Informim dhe Procedura e Ankeses do gjeni: “qytetari nuk ka nevoje (as) te shpjegoje arsyet e kerkimit te

informacionit.” Dhe si autoritetet publike kane nje afat ligjor per tu pergjigjur: 2-3 jave (10-15 dite pune, shih ne fund te print screen) Ndersa ne sajt te ndryshme, detyrimi per ‘program te transparences ose ku duhet te shkruash ne ate institucion” vetem per kete aspekt, mungon ose nuk po di si ti gjej une ne faqet zyrtare.

170

dbmi/urgjencat

Po ne faqen 2 te ketij dokumenti jepen mundesite qe ka Komisioneri per te ndjekur zbatimin e ketij ligji dhe gjobat qe mund te vere kjo zyre.

Sa me lart jane per lexuesit, ketu do thoja muaj me pare kam biseduar me disa individe (mjeke, administratore, sekretare, gazetare etj) ne privat; ku ne fillim kerkova ‘te

ngjashmen ne Shqiperi me Freedom of Information Act’ me dhane linkun. Vazhdova

biseden, tregova pervojen e pa asnje perjashtim me thane: keshtu ndodh ketu. Dhe me pas, nese do te ankohesh a te zgjidhesh gje, drejtohu medias. Aty ishte pika ku ndalova pasi as do drejtohem te media, as do e ndjek ne teori dicka te tille permes Komisionerit. S’kam dyshime ne te, ndoshta mund ‘te detyrojne nje isntitucion a person’ te me jape te

dhena por s’kam dashur te shtoj ne problematiken e perditshme [lexuesit i keshilloj vazhdoni me praktikat isntitucionale deri ne fund, jo menjehere me media e TV] 171

dbmi/urgjencat

si dhe, duke qene larg Shqiperise, dicka e tille realisht nuk me takon ta sqaroj dhe do jete humbje kohe per mua. Nje kohe e cmuar e cila me duhet per vete, e mos ta shpenzoj me ankesa dhe debate me nje institucion a nje tjeter. Nje gjobe a dy mund te ndryshoje shume pak, nese mentaliteti eshte ‘keshtu bejne keta e keshtu ndodh ketu’ Kjo praktike e bukur dhe normale ne teori nuk do futet ne jeten e perditshme. Print-screen poshte, nga gjobat qe mund te vere komisioneri.

Shenim 1. Rendom autore, studiues e org. kur bejne anketa, punime a libra, shkruajne te institucionet e kerkojne te dhena. Nuk e bera ne kete rast me QKUM.Pervoja me institucionet Shqiptare eshte si me siper, s’besoj do te ndryshoje praktika per mua. Realisht e ne raste te tjera kam pare edhe me keq, filluar nga marrja e materialeve qe bejne individe, institucione, titullare e pedagoge, pa me kuotuar askund. Vec humbjes se kohes time e di mungon predispozicioni per te kthyer pergjigje, te kerkosh info tingellon pa vlera. Vjen nje kohe dhe duhet te pranosh ne cfare arrihet e cfare jo. Shenim 2. Kjo s’paragjykon kete institucion te nderuar; ju mund tu shkruani, ta provoni, te kerkoni te dhena dhe te flisni me to per cdo informacion apo studim. Shenim3. Ne ndryshim me institucionet njoh disa individe me vlera, ne fusha te ndryshme, te cilen sa here i kam pyetur ose kur me drejtohen vete me kane dhene informacion perkateset per materialet e mia te DBMI, qe disa here me jane dashur ne punimet e mia. 172

dbmi/urgjencat

Kapitulli XII Pershtypje te Profesionisteve te Urgjences nga Shqiperia. Sâ&#x20AC;&#x2122;do i sanitizoj mesazhet qe me kane cuar ne format, fonts, madhesi etj, pasi dua te percohet e lexuesit zeri autentik i profesionsiteve te Urgjences nga Shqiperia. Sa kohe jemi brenda parametrava te kerkuara (karta me poshte) dhe etikes se nje profesionisti te shendetesise, te gjitha do publikohen me copy & paste dhe pa ansje lloj ndryshimi qofte gramatikor. Bera kete postim ne FB personal 7 February at 17:03, 2019 miq dhe lexues, profesioniste te shendetesise qe punoni ne dept. e #URGJENCES ne Shq, shoqeruar me kete karte

173

dbmi/urgjencat

Poshte kerkeses per info, shtova koment

Shenim: me gjithe insistimin tim (a) me shkruajten ne privat edhe persona e paciente me pershtypje –te cilat nuk mund ti ve ne dyshim per vertetesine e tyre dhe zerin qe kane duhet degjuar por ky nuk ishte qellimi i lajmerimit tim, dhe (b) profesioniste te mjekesise, te cilet (pak prej tyre) si jane permbajtur fare mesazhit, dhe e kane kaluar ‘ne emocionale, akuzatore dhe fajesi politike/individesh, te cilat nuk mund ti botoj. Zgjodha keto qe jane me te saktat ne hartimet e tyre. Jane postuar, as sent (sic) pa bere une shtesa as konkluzione. EMRAT ngelen anonime sic u kam premtuar, nese ndonjeri prej tyre, ka anekesa ‘ne vertetesine e mesazhit qe me ka nisur’ te me kontaktoje asap (sic) Pra, cfare ju shihni, eshte ekzakt sic e ka nisur personi nga SHQIPERIA qe 174

dbmi/urgjencat

Pershtypje nga terreni ne Shqiperia per Urgjencat nisur per DBMI nga profesionistet e urgjences

1.) Probleme te sistemit te urgjences mjekesore.    



Ka probleme me kordinimin e autoambulancave gjate dergimit te pacientit ne spital. S’behet nderlidhja me spitalin ne lidhje me rastin qe po dergohet ne spital me qellim pergatitjen e terrenit & infrastruktures per te pritur pacientin. Ka probleme ne lidhje me numrin e personelit qe punon ne spitale. Ne spitalet lokale ka vetem 1 Dr/ roje per gjithe spitalin qe duhet te mbuloje edhe sherbimin e urgjencave dhe pothuajse nje infermier i vetem qe mbulon gjithe sherbimin e urgjences. Ne spitalet universitare gjithashtu nuk ka staf te mjaftueshem duke marre parasysh numrin e larte te pacienteve e patologjite e renda te pacienteve.

2) Shqetesime   

  

Ne pjesen me te madhe te spitaleve nuk ka sistem triazhimi Nuk ka ambjente per te bere triage (sic) triazhimin Ne spitale universitare QSUT ka vetem zonen e kuqe me 4 shtreter ne zonen e triazhit nderkohe qe zona e bardhe , e verdhe dhe jeshile nuk egzistojne fare. Probleme ne triazhimin e pacienteve sipas prioriteteve, Inf. & Dr. kane veshtiresi ne manaxhimin dhe drejtimin e rasteve sipas rendesise, Ne raste kur behet triazhi, behet jashte kritereve europiane.

3) Probleme me Protokollet e Urgjencave.    

Ne spitalet s’ka protokolle te shkruara e te miratuara ne departamentet e urgjences, Pacienti trajtohet sipas deshires dhe opinionit personal te secilit mjek. Ne departamentet e urgjences ne spitalet tjera pothuajse me shume 50 % e tyre nuk kane mjetet dhe aparaturat e nevojshme per reanimim. Ne rastet ku jane aparaturat e reanimimit nuk perdoren se nuk dine ti perdorin.

4) Probleme me Tranjimet e Personelit te Urgjencave 1. Mungojne Trajnimet profesionale ose behen shume rralle. 2. Ne rastet kur behen, bazohen ne literature te vjeter e protokolle te vjetra psh ne literaturen e ndihmes se pare qe behet ne vitin I.re te mjekesise te pergjithshme eshte akoma e shkruar: ne CPR sekuenca eshte 15 kompresione 2 frymemarrje nje reanimues dhe per dy reanimues 5 kompresione kardiake dhe 1 frymemarrje. 3. Sa me lart eshte jo-rezultative dhe cdo prokoll boteror e ka hequr. 175

dbmi/urgjencat

Shenim : Kete e kam sqaruar edhe te Kartat e Urgjences nga DBMI para 3-4 vitesh, ‘protokollet kane ndryshuar, s’ behen me 15 kompresione dhe frymemarrja s’ka rendesi por tani prioritet ka qarkullimi i gjakut’

5) Mungesat te URGJENCA [a] Ne shumicat e departamenteve te urgjences ne spitalet shteterore mungojne laboratoret e urgjences [b] Nuk behen analiza si Astrupograma apo gasanalisa , troponina etj, [c] Per te mos folur pastaj per analizat e tjera qe pothuajse nuk behen. 6) Keq-organizimi ne URGJENCA  



Departamenti i Urgjences ne QSUT eshte i keqorganizuar Keshtu eshte kane lene urgjencen e infektivit ne nje godine, urgjencen e psikiatrise ne nje godine tjeter, urgjenca e traumes ne nje spital tjeter e me rradhe. Per pasoje ka konfuzitet ne lidhje me simptomatikat qe ka pacienti dhe duke sherbyer si top ping pongu duke u derguar nga nje spital ne tjetrin edhe pse urgjenca e QSUT quhet polivalente.

7) mungesa Ne shumicen e rasteve mungojne doresat apo mjetet e tjera mbrojtese per stafin mjekesor duke i ekspozuar nga semundjeapo patologji te tjera infektive.

8) Mendime       

Problemet me Urgjencat jane te shumta: Nr. i pamjaftueshem i Dr & Inf te specializuar ne fushen e urgjences Flota ajrore e Urgjencave ka vetem nje helicopter ne dispozicion, Flota e mjeteve toksore nuk eshe e mjaftueshme si dhe nuk mbulon ne menyre uniforme te gjithe teritorin e Shqiperise. Problematikat me popullaten vecanerisht ne Kryeqytet, qe vijne ne urgjenca per cdo shqetesim dhe e mbingarkojne shume. Mbi te gjitha eshte problemi edhe me popullaten sidomos ne Kr/qytet, qe adresohet te Urgjenca per çdo gje, dhe e mbingarkon me shume. Qarkullojne akoma mjete jo te mire pajisura per urgjencat mjekesore.

176

dbmi/urgjencat

9) Persh dr.Besi,flm per besimin qe mendoni se mund te kontribuoj sado pak ne librin tuaj. Tek ne ne Shqiperi,sistemi shendetesor ka shume probleme praktike edhe pse ne letra duken ndryshe.    

Se pari ne urgj mungojne protokollet e mjekimit per diagnozat, 2- mungojne duke filluar nga minimalja e bazes se materialeve te mjekimit nga dorezat, garzat, dezinfektuesit e duarve, medikamente te ndryshme etj Mungojne antidotet,disa here ka mungesa dhe te Amidoronit ampule ne pac me frekuence te larte kardiake. Mungojne pompat Salbutamol per pac me Asthma Bronchiale.

Deri tek me banalja pastaj ku ka vetem 1 tualet e modelit alla Turka qe per pacientet imobil eshte jo funksional dhe per pacientet e tjere duhet te presin radhen.Ku minimumi duhen 2 tualete,1 per femra dhe 1 per meshkuj. Pastaj vijme te:   

 Ky

nr i larte i pacienteve qe marrin sherbim ne urgjecave primare per shkak se qendrat shendetesore te lagjeve, fshatrave pothuajse nuk funksionojne. Mjeku i familjes nuk shkon me kohe te plote,edhe kur shkojne merren me pac pensioniste,te semuret kronik te cilet duhet te kalojne nga mjeku i familjes patjeter qe ti marrin ilaqet me rimbursim, te tjeter te gjithe vijne ne urgj. fenomen sjell mbi ngarkesen e punes dhe ul cilesine e sherbimit,nxit

pakenaqesine dhe here pas here behet dhe objekt dhune mes pacienteve-familjarevedhe bluzave te bardha.



 



Nje problem tjeter eshte se ne urgj nuk ka mjek urgjentist,por mjek te pergjithshem te cilet jane me shume pak eksperience dhe kjo sjell dhe anomali disa here ne diagnozat: e pacienteve. Hapesira m2 per pacient s’eshte ajo e standarteve te kerkuara, punojme ne dhoma me 20m2 me 4-5 krevate pa nje lavaman ku minimuni te lahen duart. Gjithashtu mungon nje CT ne urgj ne rastet e traumave kraniale,cervikale apo abdominale te medha duhet ta nxjerrim pac nga urgj me krevat te dalim jashte ne te ftohte, ne shi dhe ere; dhe ta dergojme ne poliklinike ku eshte instaluar aparatura e CT,kjo disa here ka sjelle pasoja per jeten e pacientit. Nuk ka nje echo-dopler per diagnoza: diferenciale te trombeve ne enet e gjakut te ekstremiteteve apo ngushtimit te karotideve. Nuk behen nje sere analizash te domosdoshme per ne urgjence si Troponina disa here mundojne ragentet,INR,D-Dimer etj.Pastaj ka mungese ne mjek specialist si Neurolog,Orl,Neonat,Psikiater,Qe jane te domosdoshem dhe mungesa e tyre sjell anomali ne zgjdhjen e shume pac te cilet sorollaten me dite te tera ne urgj. 177

dbmi/urgjencat

Keto jane te pergjithshmet,pastaj per gjera specifike mund te me pyesesh dhe te jap info me aq sa di. Te uroj gjithe te mirat.

10) NUK KA NDRYSHIME NGA 1990

 Aktualisht nuk ka ndryshuar asnje gje ne menyren se si funksionon urgjenca ne spitalet rajonale qe nga viti 1990 qe une jam ne sistemin mjekesor shqiptar. Ne urgjenca punojne mjek qe nuk bejne asnje lloj trajnimi apo specializime neper qendra universitare disa muajor te pakten.  Ne spitalet rajonale rrine 2 mjeke me sherbim njeri eshte per vizita ne familje dhe tjetri per vizita ne urgjence.  Mjeku qe eshte ne urgjence nuk mund te perballoj nje fluks te madh prej disa pacientesh qe mund te vijne ne 1 moment.  Ne dispozicion te tje jane vetem 1 aparat ekg qe shume here nuk punon 2 shtreter me oksigjen 1 laborator qe nuk ben gjysmen e analizave qe duhen dhe nje raft me medikamente qe gjysma mungojen.  Shto ketu qe pacientet vijne me 5 shoqerues me vete dhe duan qe sherbimi te jete i shpejte dhe nuk ju intereson fare qe pacienti tjeter eshte me rende dhe i duhet sherbyer atij me pare keshtu qe fillon sherri dhe zallamahija deri dhe te grushta mbi mjekun.

11) Prej shume vjetesh mjeket qe punonin prej XX vjetesh ne urgjence ne spitalin XYZ qe ishin me pervoje u larguan per te punuar mjek familje ose kane ikur ne Tirane e vende te tjera. Te rugjenca futen mjeke sa kane mbaruar fakultetin. Pa tranjim as disa javor! Disa hiqen, disa ikin ne Gjermani disa denoncohen nga pacientet ne prokurori dhe njesoj ndodh me te rinjte qe vijne pas tyre. Ka raste qe ne urgjenca cohen mjeke familje, pediater apo njerez pa lidhje me urgjencat. Aktualisht reklamohet sikur funksionon urgjenca kombetare por per mua eshte mashtrim i radhes ..sepse jane shtuar vetem shoferet 1 ambulance ka 4 shofer dhe atyre u eshte blere nga 1 kostum fosforeshent nga ato qe dalin neper tv. Duket sikur eshte bere ndryshim pjesa tjeter funksionon si para 30 vjetesh. (10Shkurt 2019, profesionist i shendetit nga Shq) Shenim: ngaqe jane sic kane ardhur, dhe publikuar me copy/paste; highlight ne ngjyre gri dalin kur e merr nga mesazhet ne FB. 178

dbmi/urgjencat

13) Problemi i urgjencave:  mjeket qe punojne aty vijne te pa trajnuar ose pa specializim mjek intern,  nuk kane protokolle mjekesore,  nuk kane mjetet e duhura diagnostike dhe medikamentet e duhura,  jane nen efektin e frikes nga prekuroria perderisa vazhdon qe te mos ndryshoje ne kodin penal qe gabimi mjekesor te trajtohet si administrativ dhe jo penal.  1 mjek punon sa per 4 keshtu qe rritet mundesia e gabimit mjekesor .  shto ketu dhe drejtimin politik dhe injorant te drejtusit te spitalit  hto ketu dhe presionin e familjarve (07.02.2019)

14) POLITIKA TE URGJENCA SOT Shkurt askush nga politika majtas e djathtas nuk ka bere dhe nuk do te beje nje reforme te vertet ne mjekesi ata sduan t ia dine fare. Cdo minister i ri qe vjen meret vetem me medikamentet qe do bleje dhe bie ne ujdi me firmat farmacuetike per pazare sepse ajo eshte pjesa e luanit ne buxhetin e ministris se shendetesis. Askush nuk meret me personelin qe eshte aktualisht ne sherbimin mjekesor publik qe do te thote. Sa mjeke kam ne sherbimin paresor sa kam ne sherbimin e urgjences sa jane specialist ..kardiolog .. pediater ..kirurg .. reanimator .. sa duhen sipas numrit te banorve per cdo spital .. ti coj keta qe jane per trajnime ne evrope.. 1 mujore apo 3 mujore ..(08.02.2019) 15) MJEKESIA ESHTE FALAS dhe RROGAT I KEMI PERTOKE.  Te rrisin pagat me sistem piramide sipas veshtiresive.  Te rrisi numrin e specialisteve.  Tee rrisi pagen per sherbimin 24 oresh etje..etj Ndonese kisha shume gjera ne mendje kaq mund te them me iken te tjerat. Si punohet me keto rroga. Se jam i zene me pune tani. FLM (07.02.2019) 179

dbmi/urgjencat

16) te dhena  Ne urgjencen e spitalit XYZ) aktualisht punojne XYZ mjeke nga XYZ qe ishin.. dhe nga XYZ qe duhet te ish struktura e vertete. Imagjino ca behet. (shenim imi: XYZ)  Sapo isha nga pavioni im te urgjenca, pash nje rast per shtrim ne XYZ dhe Dr vetem e urgjences me X-paciente qe ka 12h ne pune I lodhur sa hengri nje ofendim nga nje familjar i cili do bente nje injeksion XYZ .. dhe nuk priste dot ....  Dr me tha qe nga sot nuk vij me ne pune.. ngelen 4 pika a te mjaftojne?  Pse te shkruaj kot per urgjenca kur ne na mungon siguria fizike. Kjo ishte e fresket e para 30 min. Klm mik (12.02.2019) Shenim: ne pergjigje te komentit te fundit, dhe te tjereve sjell dy referenca te cilat nuk do i fus ne fund te monografise  

Dhune e Abuzim ndaj Personelit Mjekesor ne Shqiperi, e-book, 2015, klik ketu Problematikat pa Emer, TRAUMAT E MJEKEVE, e-book, 2017, 74 fq, klik ketu

Kam me shkruar me shume se kaq. Si per te parin e e dytin, dhe cdo liber qe kam shkruar, te dhenat mungojne nga terreni, marr cfare me jepin ose gjej ne media dhe nga institucionet e huaja. Me teper nuk mund te bej. 

Kam kontaktuar privatisht edhe disa persona per te cilet e di se punojne ne urgjenca. Jo te gjithe jane pergjigjur, ndoshta dhe lajmerimin si karte e kane pare por zgjodhen te rrijne te terhequr per arsyet e tyre.



Ka te tjere qe punojne ne urgjenca e mund ti kem miq ne FB (sot kam 4839 friends) nuk i njoh personalisht e natyrisht nuk mund ta se di ku punojne te gjithe; ata/ato mund ta kene lexuar lajmerimin dhe nuk kane dashur te flasin.

Shenimi: te gjitha sa me lart jane opinione, mendime dhe mesazhe personale nga

profesioniste te shendetesise Shqiptare. Shifra e statistika nuk gjej dot dhe me rezulton e pamundur te perfshij numra, fakte apo %. Nese nje person zyrtar apo instutucion vendos ti ndaje me mua, eshte i mirepritur te me shkruaje pa hezitme. Sa kohe kuptohet (a) kohen e kam te kufizuar, duke pasur disa projekte ne dore s’jap dot date ekzakte kur mund te shkruaj Urgjenca-2. (b) shifrat te jene vetem nga rekordet institucionale. 180

dbmi/urgjencat

Urgjenca per Urgjencat. Duhet theksuar, zbatimi i parimeve kryesore s’eshte arritur. Ne tentativa qe ka pasur, akoma ka, deshtimet jane te prekshme e gjithe-perfshirese. Pse nuk funksionon asnje strategji e sistemi ka renie, Dr. largohen e publikut i thellohet pakenaqesia? Shembull nga DBMI 2016, nisur nga nje lexues ne mesazh privat, pasi per here te –re pata bere ankete: coni peshtypjet tuaja por pa emra, spitale, dr e rajone te identifikuara. Zgjodha me ‘te lehten’ ketu e shume te tjera nuk i publikvoa pasi duke

fshire aq shume [megjithe porosine, njerezit kishin bere identifikime] mesazhet do dilnin gjysme te mbuluara [si dokument sekret] e shpesh pa kuptim. Kam theksuar shume here, DBMI nuk eshte platforme denoncimi as anti-korrupsion; hapni te tilla projekte vete, shkoni ku ka, drejtohuni ne institucione e media; kete se bej dhe s’eshte pjese e qellimit tim informativo-edukativ. Lexuesit e rregullt e dine sa strik eshte DBMI ne fakte e pasqyrime, dhe praktikat e mia i kuptuan qe ne fillimet e projektit.

181

dbmi/urgjencat

Pse strategjite deshtojne, dhe kjo jo vetem ne Shqiperi? Pasi ka nje doze jo adekuate te nderhyjeve, te cilat dhe kur behen shpesh origjinojne nga kendveshtrimet e gabuara. Si ankesat dhe kerkesat – nga publiku, si plotesimet e arritjet – nga qeveria/ administrata; bazohen ne dy pika kryesore: 

Kushtet ne spitale, dhe me shume ivnestime



Rritja e rroges se personelit shendetesor, qe te ‘punojne me mire’

Ndaj gjithmone ndodh keshtu. Qofte dhe kur shtohen mjetet e ambulancat, skanere e llogjistika; shihet se gjerat nuk kane ndryshuar ose te pakten opinioni publik eshte po aq antagonist sa dhe me pare. Pse vazhdohet me strategji jo- funksionale? Sepse, nuk po shihen dhe arsyetohet ne dy pikat baze. 

Besimi te shendetesia publike pa te cilin asnje investim, ndryshim dhe strategji nuk ka vlere.



Investimi te personeli shendetesor qe ne bankat e shkolles, ne edukimin e tij ne terren, online dhe ne pune me pacientet.

Per te gjitha sakrificat e punen e mire qe bejne, eshte e zakonshme te degjosh, lexosh e ndjekesh nje Dr Shqiptar, qofte ne nivele te larta ne specialitetin e tij, qe shkruan me pathos lirik; ‘per shenjterine e profesionit, dhe a duhet te ndodhe keshtu’ ne gati cdo

rast; sjellje pacientesh, dhune e abuzime, pritshmeri nga administrata dhe shteti. Ky mentalitet i viteve 60-70-te nuk ka me vend ne epoken moderne. Sado ta provosh, publiku se pranon. Shkruaj te DBMI, ne Kine shtohet e shtohet personei i sigurise dhe prape eshte veshtire te mbrohen mjeket [jap dhe faktore e % pse dhuna eshte ne rritje] ndaj spitalet po u mesojne KungFu e si te parashikojne dhunen. Ne shqip shkruhet: A rrihet Dr keshtu? Kur fakti eshte se po, ashtu rrihet se e pame ne kamera dhe jete ka njerez te keqinj. Jane rrahur, po rrihen dhe do rrihen prape. Shkruaj, qofte ne Angli nje Spital ka hapur 2 poste policore permanente ne te. Shkruhet nga Shq. Kush jane keta njerez qe prekun mjekun fisnik, te kene turp!! Shembuj te tille DBMI dhe SHQIPOSFERA

kane me 00-000, dhe ne 3 dekada ky mesim duhet te ishte marre.Kam shkruar disa here, si dhe e-books (klik ne titull) Dhuna te Personeli Shendetesor dhe Korrupsioni ne Mjekesi, ku te libri i 2te qe ne faqet e para kam bere analiza, bazuar ne te dhenat qe gjeta, ne opinionin ashpersisht antagonist te publikut ndaj shendetesise publike. 182

dbmi/urgjencat

â&#x20AC;&#x153;Published on Mar 15, 2018 (sic) ne librin e tij te 40-te, nga fillimet e DBMI ne 2014, Dr. Besi analizon fenomenin e korrupsionit & whisteblowers (sic) ne shendetesine Shqiptareâ&#x20AC;? Nga ky liber (klik ne titull) Korrupsioni ne Mjekesi e Sinjalizuesit do sjell 3 materiale qe te shohim ku qendron situata ne raportin: Shendetesia & Besimi i Publikut

183

dbmi/urgjencat

184

dbmi/urgjencat

Kjo situate eshte e pamundur te injorohet dhe nuk eleminohet vetem nga ndryshime sasiore me para e investime. Sot kjo duhet cilesuar si nje Situate Urgjente, asnje e dhene, fushate PR e pasqyrime mediatike s’mund ta ndryshojne mendimin publik se shendetesia ka korrupsion e gabime te medha. Pa arritur te shihet situata nga syte e pacienteve/ e familjareve te tyre, dhe pa u futur me rrenje ne kete problem. Shqiperia perballet me deshtim sistemik ne shendetesine publike. Ndaj,pa kthyer BESIMIN, e ka te pamundur funksionimin normal. Nuk do analizojme ketu ikjet e mjekeve as mungesat ekstreme; sa ne disa lokalitet e qytete te medha mungojne specialitete te shumta por flasim vetem per bazen e cdo marredhenie njerezore: besimin; qe kur konstaton se ndodh ne nje fushe si mjekesia, kjo ja shton urgjencen situates akoma me shume. 

Ne bote mjeket e infermieret jane ne top3 profesionet me te besuara



Ne Shqiperi, futen ne top 3 profesionet me me teper mosbesim.

Te jemi reale, shifra e statstika duhen pasi pa studime te sakta, s’ke pasqyrim te plote te problemit por ka ardhur koha sot; dhe pa keto ,sentimenti publik, ne terren ose online, dallohet menjehere. Popullata ne shumicen e saj, nuk i beson profesionisteve te mjekesise. Shqiperia ne shendetesi eshte

demtuar ne shume aspekte, filluar me

gabimet mjekesore, ku individet ne vend ta trajtojne si ceshtje civile e adminsitrative [spitali, institucioni, ministria, urdheri mjekut etj] menjehere adresohen ne polici, bejne denoncim dhe arestohet personeli shendetesor. As per keto si kemi shifrat e plota por arrestimet ne 25 vitet e fundit kane kaluar cdo ekstrem me aq sa lexohet ne media. Edhe medit kete fakt phojne: Nuk Ka Numra te Plota sa Doktore jane Arrestuar ne 25 vite. Ne Perendim kur arrestohet nje doktor tronditet opinioni, se eshte ngjarje e rralle; behet jo kur vdes pacienti nga semundja apo gabimet mjekesore por per akte kriminale. Si mund te kthehet besimi, eshte nje tematike dhe strategji pertej remitit te ketij libri dhe temes. Ndalem ketu per te vetmen arsye, se sistemi i Urgjences funksionon me ambulanca por nuk e mbajne ambulancat e rej, dhe as ato qe do prishen e nderrohen neser. Investimi me i madh, ne biznes dhe ne shtet, eshte KAPITALI NJEREZOR, personeli qe punon ne nje vend te caktuar dhe besimi i klienteve/pacienteve e publikut. Per sa kohe qe ky fakt do vazhdoje te injorohet Shendetesia Publike dhe Urgjencat si pjese e saj nuk do kene progres afat-gjate, ne fakt do shkojne drejt nje kollapsi sistemik.

185

dbmi/urgjencat

(karta fnga e-arkivat e dbmi 2015) Copyright © 2014-2019 dr.besi/dbmi, self-publishing ALL RIGHTS RESERVED. This book contains material protected under International, European and State Copyright Laws and Treaties. Any unauthorized reprint or use of this material is prohibited. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or by any information storage and retrieval system without express written permission from the author / publisher. Dedicated to medical professionals & patients in Albania, Kosova, Montenegro and Republic of Northern Macedonia. NB: *te ngelet emri aty, d.m.th aty per gjenerata, femije e nipa, a te pakten sa kohe ka online. Sic kam shpjeguar shpesh ‘shqiposfera indeksohet ne sasi, i.e FJALE. Jo ne cilesi’ Media Shqip s’gezon respekt te

algritmat e internetit [mungojne ankorat primare e integriteti gati ne cdo fushe] ndaj ne 5-10 vite materialet e tyre behen delete. Sic jane bere deri me sot. Kerko nga Korrieri, gjej nga Shekulli 8 vite me pare. Njesoj mediat. Shihi ne vazhdimesi ku jane. DBMI sado i vogel, e ka marre kete besim pas 3 muaj pune, e kjo s’ndryshon qofte kur ne media sot sheh bishta qershie per veshkat ne vend te I-re.Ndaj jam shume rigoroz ne standarte, i kujdeseshem e preciz ne ato qe bej, duke refuzuar personalen pasi mendoj se materialet e sakta na duhen si komb per neser, i.e legacy-trashegimia per ata qe do te na lexojne neser… 186

dbmi/urgjencat

Kapitulli XIII - Urgjencat & Dobia e DBMI per/ ne Situatat e Urgjences. Nga java e pare kur fillova DBMI menjehere vihej re mungesa e nje faqe te plote te mjekesise online nga shteti Shqiptar. Kete karte e kam pastuar diku ne dbmi_2016

nga DBMI 2016 187

dbmi/urgjencat

Staying Alive (sic) me kete muzike eshte nje video nga DBMI (2016) ne Youtube, ku kam publikuar vetem 4 video ka arritur >4,500 shikues. Te DBMI Primar, Kartat e Urgjences, behen dowload nga Shqiptare ne ~180 vende te botes. Si veprohet ne situate urgjente: Anafilaksia, Djegiet, Gjakrrjedhja (hemorragjia)Bllokimi i rrugeve te frymemarrjes, Mbytje ne uje, Elektriciteti (te ze korenti) Frakturat, Goditja ne zemer- Infarkti, Helmimi, Shoku, Hemorragjia cerebrale (pika) Pozicioni i Sigurise, Kompresioni Kardiak, Overdoza, Te Vjellat, Te Fiketit, Gjakrrjedhja nga hunda (epistaksis) , Gjuha nuk gelltitet, Kur te ze makina, Manovra Heimlich te te tjeret, bebet & vetja. Keto situata mund ti ndiqni dhe ne video, klik ne titull: Ndihma e Pare-Si Veprohet ne Situatat e Urgjences - nga DBMI

Disa pamje nga video qe zgjat ~4minuta [Shkurt 2019] tani ka kaluar 4500 shikues Kartat e urgjences publikuar ne 4.5 vite gjinden ne te 4 platformat e DBMI, Google-blog, Twitter, Facebook dhe ISSUU. 188

dbmi/urgjencat

Dobia e DBMI per Situatat e Urgjences. Kam publikuar aq shume situata urgjente ne 4 vite, sot eshte e pamundur te kthehem pas ti gjetur nje per nje por ne kalkulim te shpejte, llogaritur librin nga 2015, nje e-book per aksidentet rrugore, nje e-book me 100-Keshilla praktike ne ‘jeten e mbijetesen’

karta e materiale te ndryshm nga udhezime: “ne cilat raste duhet te shkohet menjehere

ne spital” ne total mund te kem sjelle >250 situata serioze, kritike e jete-kercenuese; si ne rrethana mjekesore, si dhe per sigurine personale & social; ne varesi te rrethanes dhe stimulit te demshem dhe/ ose parandalimit te nje rreziku te larte.Ja ta demonstrojme me fakte, live e ne vazhdimesi: 

forcen projektuese informativo-edukative ne sasi e cilesi materialesh, qe ka DBMI ne Mjekesine Shqipe online, dhe



dobine e ketyre materialeve per komunitetin SHQIPTAR.

Pasi te kemi theksuar 2 pikat qe gjithmone i kam sjelle ne vemendjen e lexuesit. [1.] Mjekesia Shqipe online s’ka rankim normal, ne fakt ‘s’ka asnje lloj rankimi’ Pse? Se mungon 1 faqe zyrtare/ institucionale, e cila kalon ne nr.1 [nga algorimat, te cilat

gjithmone prioritizojne shtetin] si e tille, mjekesia e cdo profesion, ne vend te indeksohet ne cilesi, besueshmeri e dobi [ne lidhje me shendetin] fundoset; dhe ne fillim del sasia, fjala e cdo gje e thene ne mediat Shqip, te cilat natyrisht ne fjale kane rankim me te larte, duhet ta provojme per ilustrim.  

Google: “pika ne koke” si ne zhargon, fjalen e kemi per hemorragjine cerebrale.



Provoje me te sakte: ‘dhimbje ne zemer’ Google nga 10 rezultate te para ne 7-8-9 do te

ne 10 rezultatet e para [fq.1 ne Google] ne minimum 8, jane nga mediat.

jape nga mediat. Aty mund te kete shkruar dhe nje mjek ose folur ‘je njeri i mire’ [mjek popullor] mund te jete bashke me dietat apo motrat Xherahu kenga hit e te cilave ‘me dhemb zemra’ [per dashnine e humbur] praktikisht fundos cdo material normal,

standart, te dobishem e ne disa raste jete-shpetues p.sh. si te besh CPR; ku personat prane individit qe po humb jeten, lexojne udhezimet dhe I zbatojne, sic ka ndodhur shpesh ne bote] dhe del] Fjala, pikerisht fjala-fjale- e cila as ka lidhje me ‘fjalen mjekesore’ as me veprimet qe duhen bere ne urgjenca.

Si eshte alternativa? Marrim shembull standart “chest pain” [dhimbje ne gjoks, te

papercaktur e ndoshta jo serioze] per ta pare sa me rigorozitet e trajtojne algoritmat. Mund te jene ~1.000.000 rezultate. Per te dyja fjalet “ chest + pain” [gjoks + dhimbje] e per secilen vec [gjoks ose dhimbje] E para perdoret shpesh, e dyta akoma me shpesh, qofte ne kontekst ‘kam dhimbje gjoksi’ [nga kjo dashuri, mall etj] qe del ne hardcore,

189

dbmi/urgjencat

punk, dico, pop etj. Anglia ndoshta s’ka pikellim sa motrat Xherahu por kane dhe keta Bitellsat (The Beatles) me indeksim fenomenal (~225.000.000 rezultate)e Shekspirin (Shakespeare) me ~250.000.000, ku vec keto te dyja, shkojne ne gati gjysme miliardi pa llogaritur te tjerat. Nuk ka asnje rendesi, dhe te jene 10 miliarde rezultate. Forca e tyre sasiore kurre nuk e mund shqetesimin gjenunin per shendetin [te cilin automatikisht prezumon algoritmi] duke dhene renditje ne profesionalizem, ekspertize, integritet e dobi mjekesore. Te gjitha pjeset e internetit, ku permenden ‘dhimbje e gjoks’

pavaresisht rendesise e sasise, nga luftra [historia, arti, letersia, muzika, metaforat e shprehjet literalisht] del ne top 10 NHS Britanik, WebMd e Mayo Clinic, Shoqata e Institucionet elitare te Kardiologjise e me rradhe. Indeksimi eshte bere ne cilesi – ne te tilla raste cilesia e mund sasine. Per ta mbyllur, ne Shqip, mungesa e 1 fq te vetme nga ministria e shenddetessie ose QSUT me shpjegime mjekesore, pasi si faqe ato ekzistojne por materiale nuk kane: ka sjelle jo vetem (a) djerrinen informative, por edhe (b) mungesen e rankimit normal e specifik te fushes, nuk ka reference per sistemet indeksuese [ndaj sado te kete bere DBMI e ben neser dikush tjeter, rangu fluktuon dhe asnje garanci nuk ka.

[2.] Gjithsesi, meqe ne kete subjekt kam shkrime, punime, karta, e-books po ashtu, ne sasi shume te larte, ne 5 platforma madhore digjitale [google, twitter, issuu, facebook e ne rasti ne fundit youtube] ne kete subjekt DBMI vjen me ‘force supresive’ ku sado na luan rankimi ne materiale te tjera, ketu e tek Google Images [e rendesishme kjo kur kerkon nga DBMI, postimet ne shumicene kohes kane qene me karta/ figura] do shohesh sa lart qendron, praktikisht eshte ne top te rezultateve. Le ta shohim nje printscreen qe e kam ruajtur nga 2015, me pas e krahasojme me 2019. Kerkojme e Google:”ndihma e pare” Klikojme ne Google Images

190

dbmi/urgjencat

Print-screen eshte zvogeluar ta zere libri dhe lexuesi si njeh te gjitha materialet tona nese nuk i hap karte per karte. Ne total po shikon 37 fig nga te cilat 13 jane nga DBMI. Bejme prove te njejtat terma per vitin 2019 “ndihma e pare” Kete rradhe materialet nga DBMI I kam markuar me rreth te kuq. Nisur se s’postoj me rregullisht nga Gushti 2018 [ne subjekt me me pak materiale do kish rene rangu fare] akoma sot [31.01.2019] 1/3-ta rezultateve del ne nje projekt mjekesor / individe qe ka logon e DBMI. Ka shume rendesi ta kuptojme rankimin. Libri ka qene ne version te shkurtuar me pare, dhe shume nga keto materiale jane ne te pakten 4 platforma te tjera

si vjen nje lexues Shqiptar nga Google te DBMI_Primar Google-Blog. Shkurt 2018, ne 4 minuta lexon e merr ate qe i duhet: Ndihma e pare- Goditja ne Zemer.

kerkim nga 2017, Google “ndihma e pare korenti” Shpjeguam qe rankimi i DBMI eshte veshtire te ruhet, algoritmat besojne te integriti yne por ne sistem rankimi inekzistent nuk kane si te na ruajne rank konstant. Keshtu del rezultati si me poshte... 191

dbmi/urgjencat

DBMI eshte i vetmi projekt mjekesor me te gjitha keto materiale ne sasi e cilesi, te ndihmes se pare, Korenti na del del ne rezultatin 4. [shih shigjeten] Si kjo e cdo gjendje tjeter e urgjences, rendesine se kane te autori de platforma por ne perdorim e dobi per lexuesin/ publikun. Keto jane info qe individit i duhen nje here. Njeriu sâ&#x20AC;&#x2122;ka kohe te kerkoje, te hyje neper gazeta te ndryshme ; shpesh te gjata, pa lidhje, te pasakta etj por i duhen 1-2-3 fjali te qarta, koncise e precize; per ti zbatuar derisa te vijne profesionistet e mjekesise ose ta transportojne te semurin vete ne spitale. 192

dbmi/urgjencat

Jane disa menyra si e ndjek une kerkesen dhe perdorimin e DBMI, kjo eshte dinamik, p.sh. ne 15 Mars 2017, ne 18:34 jane keto persona nga 6 vende, ky shumica i perkete lexuesve nga Shqiperia. Vec sistemeve te operimit e browsers, gjithashtu ndjek tematiken qe zgjedhin, kohe-qendrimin, fotot qe shohin e materialet qe bejne download.

Ne forme tjeter ne 1 dite, 1 muaj a 1 vit verifikoj nga sa vende kane ardhur lexuesit e mi, ky shembull eshte po ne ate periudhe; Shkurt â&#x20AC;&#x201C; 15 Mars 2017 (31 shtete te botes)

193

dbmi/urgjencat

Ndersa Libri 100 Keshilla per Situatat Urgjente, Jeta dhe Mbijetesa Juaj publikuar ne 2018 te DBMI_ISSUU (klik ne titull) Shih librin e markuar me blu. Ka sic thote ne titull, 100 keshilla per situatat serioze qe parandalojne komplikacionet ose shpetojne nje jete.

Materialet jane sic paraqiten ketu, ne forme thumbnail (sic) shume te zvogeluara

194

dbmi/urgjencat

Ketu i kam zmadhuar pak me shume...

Ndersa ketu, materialet/ kartat e figurat po nga i njejti e-book, e kam zmadhuar akoma me shume dhe tani mund te shihet dicka nga permbajtja. Per ti lexuar te plota kthehu ne fq e meparshme klik ne titullin e librit, pasi ka nje link te DBMI_ISSUU dhe e lexoni aty.

Ndersa nje lexues tjeter ne 3 min. merr cfare ka nevoje ne kartat e urgjences per Shokun Anafilaktik (2016) Eshte lexues qe na ka gjetur per here te pare (0 returning visits)

195

dbmi/urgjencat

Per lexuesi e mi duke e ditur se Shqiposfera ne Mjekesi eshte wild-wild-west (sic) kam publikuar udhezime specifik (2018) dhe si duhet vepruar ne rastet e Ndihmes se i-re

196

dbmi/urgjencat

574 lexues ne 24h [vetem ne nje platforme e nga Google] me 06.02.2016. Shtetet. Ate dite 96% e tyre kane marre pergjigje per tematiken qe kerkuan ne faqet ee DBMI.

197

dbmi/urgjencat

Nje muaj me pas, 06.Mars 2016.Disa tema.Disa lexues Shqiptare.Nga disa shtete

198

dbmi/urgjencat

Libri Urgjencat, Drogat, Vitaminat dhe Mineralet ~110fq sic ka qene te DBMI_ISSUU, 2015, eshte zevendesuar dhe jane e-books te vecante, klik ne tituj per e-book nr.1 Drogat, e-book nr.2 Vitaminat dhe Mineralet, ndersa Urgjencat eshte libri qe po lexoni. Ne total numri i faqeve eshte x3 me i larte (vetem ky liber po kalon 220faqe) 199

dbmi/urgjencat

Ne kete format e njohin lexuesit e mi e-book nr.3 te publikuar ne 2015, pas nje permbledhje aforizmash nga Thenia e Dites nga 29 Gusht 2014 te DBMI dhe librit Psikologjia; me titull Urgjencat, Drogat, Vitaminat e Mineralet, tashme eshte ne versionin me te plote, si dhe 2 te tjerat do ndahen. ne 2 e-books nga DBMI ne ISSUU. Drogat & Vitaminat e Mineralet dhe libri Urgjencat qe tashme do dale ne edicionin e 3-te DBMI & Prioriteti per Urgjencat, qe ne fillimet e projektit tim informativo edukativ, megjithese duheshin plotesuar shume mungesa si kam ndare nga vemendja situatat e urgjencave; pas publikimit te nje cikli [sipas protokollit Britanik te ndihmes se pare] kam vazhduar ne forme te qellimshme e here pas here te publikoj keshilla sipas situatave te ndryshme. Duke llogaritur librat Urgjenca, Aksidentet, 100 Keshilla dhe ne libra te tjere kam folur per urgjencat si dhe ne mjaft postime te shkeputura 200

dbmi/urgjencat

Ne nje kohe relativisht te shkurtet plotesova 50-60 situata te tilla (ne pak muaj) deri sa ne 2016 puna e DBMI ishte e mjaftueshme ne sasi per te dale me kete sloganin:

DBMI – nga vitaminat e mineralet te kartat e urgjences”

Sic shihet ne kete firute eshte ne 4 platformat publikuese te DBMI, qe udhezimet per urgjencat ka filluar ti jape qe ne ditet e para. Ne kete print screen nga DBMI_FB, data ne ngjyre blu [highlight] tregon 30 Gusht 2014. Projekti filloi me 29 Gusht, nder te parat publikova shkrim komprehensiv [sa e editova duke hequr frymemarrjen goje me goje] per Urgjencat dhe si veprohet ne disa raste te postacme, Ndihma e Shpejtë / Këshilla Praktike ne raste Urgjence / /Over-doza, te fiktit, frymemarrja artificiale, kompresioni kardiak, pozicioni i sigurise, epilepsia, shoku anafilaktik e te vjellat.

201

dbmi/urgjencat

Ndersa po ate dite ( 39 Gusht, 2014) ora 10-te e darkes, kam shtuar kete koment:

Sâ&#x20AC;&#x2122;ka nevoje te sqarojme me teper dobine qe ka DBMI si projekt lider ne informacionin dhe edukimin mjekesor online ne gjuhen shqipe as per domosdoshmerine e ketyre materialeve te cilat duhet te jene te plota dhe ta skata, e natyrish falas per cdo lexues.

202

dbmi/urgjencat

Kapitulli XIV Konkluzione, keshilla e rekomandime 

Interesi publik, dhe asgje personale



Kualiteti i Kujdesit - quality of care,



Modeli Mjekesor Gradi per Urgjencat



Modeli Britanik per Urgjencat



Urgjencat e Shqiperise jane pjese e Shendetesise Publike veshtiresi shtese- problematikat mendore & urgjencat



C’ndodh me te semuret mendore ne departamentet. e urgjencave



dhe Studimi Britanik: “te semuret mendore ne Urgjenca”

Modeli Robert Pearl – pse sistemi i sotem i urgjencave eshte jo-adekuat dhe si duhet te sjellim ate ne kohen moderne.



Shembull per tu ndjekur, me thjeshtesine e tij heq justifikimet

 

“Modeli Polak” ne Londer.



Shkalla e Problematikave te sotme ne Urgjenca



Urgjencat & Shendetesia - Strategjite & Komuniteti



Konkluzione dhe rekomandime



Disa Parashikime

The Underserved (sic)

203

dbmi/urgjencat

Si fillim, Konflikt Interesi >>> ASNJE. S’kam lidhje me, as detyrime ne, drejtues te shendetesise ne asnje nivel. Kush me ndjek ne ate qe bej per interesin publik deren e ka hapur per bashkepunim sa kohe individet jane te paster, me vlera e reputacion te panjollosur ne plagjiarizem. Cdo gje kunder ligjeve shteterore e kodeve morale shkon ndesh edhe me qellimin e DBMI. Si dhe, pa asnje lidhje a shtyse me/nga institucionet brenda Shqiperise, DBMI po ben per >4.5 vite bashkepunim me komunitetin Shqiptar ne info-edukim shendetesor per kedo online. Ne kete liber dhe te gjithe korpusin e punimeve te mia cdo gje behet per Interesin Publik e vendin, me deshiren te shtoj te puna e mire qe bejne profesionistet e dale nga shkolla Shendetesore e Shqiperise per te cilen jam krenar, si duhet te jemi te gjithe. Ky material eshte i hapur, njesoj si mbi 45 e-book qe kam shkruar, dhe do lexohet falas nga te gjithe te ineteresuarit. Per disa arsye objektive tregohem i baraz-larguar dhe neutral: (a) koha, pasi kam shume gjera te tjera per te bere, (b) te qenit larg Shqiperise, jam i rezervuar pasi si shoh/ verifikoj disa gjera (c) sensi i mases e konteksti, s’mund te flitet per urgjencen ne vecanti e shendetesise ne pergjithesi me ton akuzator kur dihet se ka shume mungesa qe shtrihen ne dekada. (d) feedback, nuk ka nga institucionet dhe autoritetet Shqiptare, Filozofia ime ne kendveshtrim, planifikim e manaxhim; eshte krejtesisht e kundert me ato qe shihen ne terren. Pervoja ne tentative kur kerkova nga informacione nga institucione e zyra te shtetit [gabimet ne mjekesi] ishte jo e mire. Ceshtja in extremis me tregoi qe edhe pas nje ndihme madhore qe dhashe [askush s’ka sqaruar me teper ne kete fushe] asnje zile tigellon e asnje llampe ndizet. Ndaj kete rradhe nuk provova tu shkruaj email per te dhenat e fakte qe me duhesh si studiues i pavarur e nga DBMI Online por qe me takojne dhe si cdo qytetari. Ligjet Shqiptare per te drejten e informimit jane njesoj per kedo dhe “institucionet kane obligime ligjore te japin pergjigje” pa u

detyruar fare kerkuesi te shpjegoje perse. Ketu s’po permend si mi vjedhin e kush mi

vjedh materialet duke vene emrat e tyre nen materialet e mia nga cdo nivel i mjekesise, sepse plagjiarizmi eshte nje kancer qe e tani vone po e sheh e gjithe shoqeria. Nuk kam kerkuar, as kerkoj dhe nuk pres te marr poste ne Shqiperi ne politike, administrim as ne shendetesine publike. Kjo gjithmone ka qene e qarte dhe nuk do te ndryshoje. 204

dbmi/urgjencat

Kete parim te distances e kam sqaruar ne disa nivele, aty ku duhet te dihet-dihet; perfundimisht ne Shqiperi s’kerkoj poste. Lexuesi i DBMI e di qe ne Gusht 2014, projekti nuk ka interesa personale e informacioni eshte falas pa diskriminime, kushtezime apo tentativa per monetarizim. Online po ndihmoj dhe edukoj cdo anetar te komunitetit qe adresohet te DBMI. Ne monografi duhet te shkruaj e ta le ne rekord per shume arsye: (a) patjeter qe do lexohet shume individe mes tyre punonjes te shendetesise – e jo

vetem per faktin se ne fushen e urgjences nuk ka fare studime; por e di, kam pare, kam statistikat dhe me kane thene se vijne te DBMI. Si dhe ka nevoje per te tilla materiale. (b) te jem korrekt me veten dhe lexuesit e mi; 

besoj se sistemi i urgjences s’fillon te llogjistika e ambulancat por faktori njerezor



sistemi i urgjences nuk rregullohet nese nuk mbeshtetet nga sistemi spitalor

po ashtu, besoj e kam ne duar modelin e urgjences qe funksionon ne Shqiperi. te hartuar ne gati 30fq S’ka pse ta publikoj tani, jo se eshte sekret pasi ekzistojne precedentet nga bota por megjithe ekspertizen time e deshiren per bashkepunim besoj se ne kushtet dhe me drejtimin e individeve qe operojne sot ne te; sistemi i sotem politiko-manaxherial ne cdo nivel, qartesisht nuk ka treguar fare interes as ka aftesi per nderhyrje rezultatitve. Ne Shqiperi mungojne qofte anketat e studimet minimale ne te pakten 30-40 fusha te shendetesise qe i kam identifikuar ne vite. Sic qendron situata sot, lidershipi shendetesor s’kerkon te marre mendime. Te mesoje praktika shtese. Te hape debate. Te degjoje burime e platforma te tjera. Te akumuloje dije e te aplikoje metodiken ndryshe! Si ne pinpoint (sic) kur tregoj ekzakt nje problem, ne sistemike a planifikim e di se jam ne gjendje ti ofroj cilesi vendit. Nisur nga pervoja personale, dijet e akumuluara e ~5 vite si autori nr.1 ne mjekesine Shqipe online, krejt i vetem kam permbushur nje mision informativo-edukativ, te cilin se kane bere 4 shtete me Shqipare ne rajon. Megjithe modestine qe ma njeh lexuesi i rregullt, s’kam si mos pohoj se ne mjekesine online, paparalel ne individe, institucione e shtete; jam autori kryesori i shkrimit dhe edukimit mjekesor ne gjuhen Shqipe. Shtoj serish, ne momentin me te pare qe dikush afrohet e kerkon konsulten time per sistemin e shendetesise publike ne Shqiperi, ne kohen qe ndryshon politika/ manaxhimi aktual, dhe reflekton mendesi te ndryshme nga keto qe shihen tani; jam gati te ofroj ekspertizen time te cilen e kane shume lehte ta pershtasin me kontekstin aktual; prej tyre mjafton vullnet, deshire dhe pune. 205

dbmi/urgjencat

Kualiteti i Kujdesit – quality of care, Ne menyre qe lexuesi te mos mendoje se jemi ne territor spekulativ s’do merremi me: 

te dhenat anekdotike, pervoja dhe episode nga individe te ndryshem



me te dhenat empirike, opinioni publik ne pershtypje ‘qe i dine te gjithe’



me te dhenat dhe refleksionet mediatike

Do theksoj ate qe kane paraqitur institucionet e huaja. Te kuptohet qellimi, sikur te them: 

Njihet fakti se mjeket Shqiptare kane mangesi e eshte imperative te kene tranjime te reja, specifike e up to date; tingellon gjithe-perfshirese dhe ne forme teorike

Kuotojme raportin nga Banka Boterore, 2013 (burimi ne fund, ref. 102) “Kualiteti i kujdesit ne cdo nivel eshte problem madhor ne Shqiperi. Ne nje ankete te kryqezuar ne kualitetin e kujdesit shendetesor ne Europe e Azine Qendrore, u pa se rezultatet mesatare te mjekeve Shqiptare jane ~50%, kjo tregon se ata bejne vetem gjysmen e asaj qe duhet te bejne kur perballen me skenare hipotetike ne semundjet kyce kardiovaskulare e sherbimet neonatale. Kjo % ishte me e ulet se Armenia, Rusia, ose Gjeorgjia. Ne rastin specifik te goditjes ne zemer [infarkt] vetem gjysma e mjekeve Shqiptare mund te vinin diagnoze korrekte per gjendjen, ndersa vetem 20% e tyre do i jepnin pacientit aspirine ne kete rast urgjent. [fig.1] permiresimi i kualitetit te kujdesit eshte prioritet madhor per te permiresuar pasojat te pacientet ne Shqiperi.” [BB]

206

dbmi/urgjencat

Si ne shume problematika te jetes Shqiptare, mjekesia nuk ben perjashtime ne trajtimet hiper-emocionale; polarizimi eshte bardhe-e-zi. S’pranon fakte, argumenta e kontekstin ne cdo lloj forme a menyre. Diku mund te fajesohen mungesat e njohurive dhe diku tjeter ato te durimit por te gjitha permblidhen ne karakterin antagonist. 

Mbrojtje ose sulm



Mohim ose pohime



Zhgenjime ose fitore

Ne kushte ideale asgje s’do kthyer ne beteje por lihen profesionitet te punojne duke u krijuar ambjentin me optimal te mundshem, ne kushtet ku eshte shendetesia duhet te kthehet rruge nga kjo menyre te menduari ‘me armiq ose shenjtore’ dhe te shihet puna e sistemit, institucionit e individeve. Duhen regjistruar te gjitha.Me pas te analizohet performaca, shifrat nuk mund te ‘fshihen’ me sepse kjo praktike pune demton kedo.

Kete e kam shpjeguar te kjo monografi. Diskursi shqip si nga publiku e profesionistet behet ne nivele hiper-emocionale. Cdo fushe te kapesh. Nga pagat e punonjesve te shendetesise te dhuna ndaj tyre.Nga gabimet mjekesore te rastet mediatike. Njesoj sillen studentet e mjekesise dhe me emocionale shprehen pedagoget e tyre. Ne keto 10 vite ka ndodhur nje fenomen i cuditshem, raportet nderkombetare te cilat flasin per Shqiperine – ne cdo fushe edhe te kete shifra e % te thata, percojne nje doze emocionale. Duket sikur kaq shume e thelle kemi hyre ne kete metodike operative [emocionale] sa

cdokush qe bie ne kontakt me ne, e ka te pamundur qe disi te mos marre prej saj. Per rekord duhet ta shkruaj: ky fenomen nuk vihet re kur flitet per asnje vend tjeter te rajonit. Jane per tu theksuar fakte qe ne pamje te pare futen te elementaret por ne situaten e deshperuar ku kemi arritur e me deshtimet sistemike, we must go back to basics (sic) 

Doktoret dhe infermieret jane produkt i shkolles Shqiptare te mjekesise



Aftesite e tyre bazohen te edukimi e trajnimi qe kane marre ne kushtet e vendit



Cdo dege e mjekesise Shqiptare mbeshtetet te keta profesioniste



Urgjenca e Shqiperise eshte pjese e sistemit te Shendetesise Publike



Shendetesia Publike eshte pjese e vendit ku operon. Si e tille, cdo kerkese qe kemi e cdo sherbim qe presim prej saj; duhet te shihet ne kontekstin e aftesive & mundesive te personelit, buxhetit te shtetit, mjeteve dhe llogjistikes brenda gjendjes aktuale.

Cdo pritshmeri a krahasim, jashte parametrave sa me siper ne rastin me te mire jane wishful thinking (sic) ne rastin me te keq behen me dashje, qellime denigruese e demtimi. 207

dbmi/urgjencat

mund te adaptohet Modeli Mjekesor Gradi per Urgjencat Ky sistem ka ne perberje 10 qendra rajonale, Grady Memorial Hospital dhe Hughes Spalding Hospital, me 1,000 shtreter e 100, 000 vizita vjetore te urgjences si me madhi ne jug-lindje te SHBA, eshte qender e traumes, e urgjences dhe e helmimit. Ne 2002 vihet re se nje vizite shkonte edhe 7ore ndersa besimi i publikut kishte rene shume. Rreth 10 paciente ne muaj largoheshin pa u pare fare (2.4%) Ne 2003, sistemi per gati 20% te kohes operonte me diversionary status (sic) te perkohshem; d.m.th spitali eshte plot dhe nuk e ka me kapacitetin te prese urgjenca te tjera. Ne kete deshtim sistemik, Grady perdori modelin I-T-O (input/though-put/output. Cfare eshte ky model. Modeli ekzaminon strukturen e faktoreve qe ndikojne: 

akcesin,



kualitetin, dhe



rezultatet ne departamentet e urgjencave.



Imput factors (sic) pse njerezit vijne ne urgjenca; popullata ne plakje, akcesi ne vende alternative te kujdesit, statusi, perceptimi i kualitetit.



Thruoghput (sic) sistemi operacional aktual i Departamentit te Urgjencave; procesimi, akcesi ne kohe i specialisteve te mjekesise, sherbimet ndihmese, dhe akcesi ne informacionin klinik



Output factors (sic) aftesia per te transferuar pacientet ne pavione sipas gjendjes kritike dhe per ti lene te dalin nga Departamenti i Urgjences, ose te transferohen ne kujdesin komunitar (mjeku i familjes, shtepi, etj)

Sistemi Grady perdori qendra observimi. Duke pare pacientet per gati deri ne 23h arriten te perjashtojne ata qe nuk jane ne rrezik duke perdorur me pak burime ne keto semundje: dhimbje te kurrizit dhe abdominale, asma dhe probleme te frymemarrjes, dhimbje gjoksi dhe deshtime kongjestive te zemres etj. Nje infermiere me koleget dhe se bashku me ndihmen e nje doktori arriten te reduktojne kostot dhe kohen e shoqeruar me ri-pranimin e pacienteve; nje studim gjykon se pati ulje deri ne masen 30% 208

dbmi/urgjencat

Nje risi te Grady ishte edhe metoda e re e procesimit te pacienteve duke kordinuar punen e stafit mjekesor sipas specifikave te pacienteve qe uli kohen e pritjeve nga 4h ne 1.5 ore. Ndersa per pacientet me shqetesime jo serioze kjo kohe ra nga 8-9h ne 3.5h

Modeli ilustrues nga GW- SMHS, Universiteti i Mjekesise George Washington, SHBA

Ne fund, Grady hapi nje vend per manaxhimin e kujdesit (CMU) me 7 krevate dhe 4 infermiere per pacientet e diagnostikuar me dhimbje ne gjoks, probleme te zemres, asma, hiperglicemi, ky grup beri qe observimi zgjati deri ne 19h, dhe 85% e pacienteve liheshin te dilnin nga spitali ndersa 15% shtroheshin ne pavione te tjera. Ky grup observimi ka nje manaxher drejtues qe ben kordinimin dhe ndjek ecurine e tyre. Vec uljes te kohes se vizitave, kursimeve ne burime e investime, kjo solli qe te rritet satisfaksioni i pacienteve ne menyre te ndjeshme. Sistemi Grady ne Atlanta â&#x20AC;&#x201C; SHBA me qendren e traumes, djegies, hemorragjise cerebrale etj eshte(klik) ketu

Megjithese ka permiresime nga ~15 vite me pare, akoma vazhdojne kritikat per spitalet e kesaj zone. P.sh ne 2014 mesatarja ne Amerike per pacientet e urgjences te shohin nje doktor ishte 27 min, ne spitalet e Atlanta eshte 92-110 min, 3x me shume se mesatarja kombetare. Ne ane tjeter duhet tu jepet kredit per punen qe kane bere sepse diferenca nga 7h pritje me 1.5 ore eshte ulje e jashtezakonshme sasiore. Ne cdo model te marre duhet pare se zgjidhjet magjike mungojne, ndaj duhet te jemi realiste ne ato qe synojme, priten e mund te arrihen ne urgjencat Shqiptare. Ndersa per nje shembull te sakte ne (a) sa prioritet eshte sherbimi i urgjences ne bote, (b) profesionalizmin e detajet ne kohe, %, krahasime, gjetje burimesh e intervista nga Atlanta News, klik ketu 209

dbmi/urgjencat

duhet te studiohet Modeli i fundit Britanik ne A & E (aksidentet & urgjencat) Per te kuptuar sistemin na duhen disa te dhena, te krijohet nje ide e sasise dhe cilesise. Shifrat dhe analizat jane publikim i NHS Digital e NHS England, te marra nga Hospital Episode Statistics (HES) and A&E Attendances and Emergency Admissions Monthly Situation Reports (MSitAE) [sic] Analizat e konkluzionet behen ne varesi te demografikes se

pacienteve, kohes se shpenzuar ne departamentet e urgjences, shperndarjet ne kohen e arritjes per dite/jave, arritje nga ambulanca dhe koha e shpenzuar, koha per pritje te shihet pacienti ne vizita dhe ri-kthimi i disa prej tyre brenda 7 diteve. 

Jane 23.400.000 pranime te regjistruara te ambulancave te urgjences per 2016-17



89% e pacieteve harxhuan <4h ne urgjenca per 2016-17



Dita me e ngarkua e javes eshte e Hene, paraqitja me e larte e njerezve arrihet ne muajt Maj e Korrik, megjithate % me e larte e pranuar ne spitale eshte nga Nentori ne Shkurt



8.3% e pacienteve jane ri-kthyer te Urgjenca brenda 7 diteve ne 2016-17

Duke e pare si nje dhe te pandare Urgjencen e Shqiperise nga Shendetesia Publike, ekziton mundesia te arrihen rezultatet e kenaqshme. Ne B. e Madhe - sherbimi qe jep shendetesia ne departamentet e urgjences eshte nder matesit primare te performances nga brenda, per publikun e median, politiken e sistemet administrativo-manaxheriale. Zakonisht si kohe-zgjatje standarte eshte periudha prej 4 oresh, ku futen edhe ato sherbime te urgjences qe jane nga sektori i pavarur por merren me pacientet e shendetesise publike. Nga koha kur pacienti hyn ne urgjence e deri kur largohet prej saj ose transferohet ne pavionet e spitalit; llogariten keto 4 ore. Per pacientet e ardhur me ambulance, ora fillon kur pacienti dorezohet te stafi i spitalit ose 15 minuta pas ardhjes se ambulances [cila te jete me e hershmja] Ne fig. sheh sa rendesi i vihet periudhes prej 4h, ku 8% e pacienteve pranohen, transferohen ose percillen ne 10 minuta e fundit brenda 4h. Nese kalon koha thyhet standarti, jemi ne minutat: 230-240. Nga ky model fare lehte mund te mesohet pas nje studimi ekstensiv ne te gjitha sherbimet e urgjences Shqiptare; perfshire edhe kapacitetet spitalore; se si mund te vihet nje kohe-limit i pranueshem e te punohet nen kronometer – ne sens te mire – per ti ruajtur standartet, mbrojtur ato dhe rritur parametrat e kujdesit shendetesor.

210

dbmi/urgjencat

Nese nuk do llogariten spitalet ne teresine e tyre, do te kete vonesa shtese, dhe problematika ne rritje per keta paciente. Shpejtesia ne urgjenca, ne lidhje me: 

Arritjen e pacientit ne vendngjarje



Viziten e tij ne dhomat e urgjences [kur vjen vete]



Dhenien e sakte dhe te menjehershme te ndihmes



Transferimin e konsultat me specialistet

Jane jo vetem ne interes te sistemit te urgjences per te permiresuar punen e parametrat e saj por ne rradhe te pare i sherbejne pacientit; pasi nje metodike e tille ka rezultuar me perfitim per ta, ne kujdesin e rritur e me efektiv dhe ne rritjen e jete-gjatesise se tyre. Po ashtu, sic shihet nga keto studime, duhen rekorde te sakta e ekstensive per te pare cilet dite, periudha e muaj qe jane me te ngarkuarit; ku sistemi te behet gati ti prese me eficence duke allokuar burimet ne forma me te sakta. Kam thesuar gjithmone ne parim [dhe autoret e theksojne ne keto statistika] duhet qe cdo gje te behet me mencuri e maturi; jo te vihen kohe abstrakte a te kopjuara se i ka nje sistem i botes dhe nje tjeter. Nese keshilloj dicka ne menyre kategorike te mos-behet: eshte largimi nga sistematika dhe krahasimet arbitrare. Urgjencat Shqiptare duhet te bejne kalkulime, te bazohen ne burimet e tyre [e spitalore natyrisht] te shohin deshtimet e mungesat aktuale; vetem me pas te vendosin nje kohe mesatare qe eshte me e ulet se ajo me te cilen punohet sot. 211

dbmi/urgjencat

Nese eshte 7ore ne kete moment, synohet per te pakten 5h, e me rradhe. Te arrihet ne ‘numra te tille’ duhen studime e analiza serioze, konsulta mbare-kombetare brenda

sistemit shendetesor me parametra te mire-menduar per disa vite sipas mundesive qe jane. S’dua te le asnje dyshim ne arbitraritetin e ‘rekomandimeve nga bota’ cfare

kerkojne ata e sa mundesimi ne, dhe nese nje ‘manaxher apo politikan Shqiptar neser’ lexon tek DBMI se ‘Anglia e ka keshtu’ e duhet ti imitojme edhe ne. Modelet nuk jane

per tu kopjuar e as te keq-imitohen por te studiohen, ngrihen apo ulen ne shkalle dhe gjithmone merren ne pershtatje sipas kushteve e mundesive te cdo vendi.

Eshte nje proces i tere, i gjate dhe i mire-menduar; si ne vendet ku lind e prodhohet nje sistem i tille si ne ato qe kerkojne te adoptojne dicka prej tij. Ne Mars-Maj 2017 pati nje dokument progesi ((75fq) “ne planin 5 vjecar te NHS ne proceduren praktike e hapat

realiste per Shendetesine qe te jape sherbim me te mire, me te bashkuar e me te shpejte per NHS ne Angli” (Tetor 2014) Plani konsistonte ne tre gure madhore kilometrike: 

Markimi 1: brenda ose para Shtatorit 2017 >90% e pacienteve te NHS jane pare brenda 4h



Markimi2: shumica e trusteve mjekesore e NHS duhet te arrije te standarti 95% brenda Marsit 2018



Markimi 3: standarti prej 95% duhet te jete norma kombetare brenda vitit 2018.

Kerkohet nje periudhe kohore dhe markime qe personeli te dije ku po shkon puna e tyre dhe progresi te jete i matshem. Kur administrata e politika te dalin para publikut te kene shifrat per permiresimet dhe arritjet e shendetesise. Ne Angli markimi i pare deshtoi me 0.3%. Dept. e Urgjencave brenda Shtatorit arriten te shohin 89.7 % te pacienteve < 4h. Kur flasim per mungesa ne burime [njerezore e mjete] te urgjencat, ideja e pare eshte ajo standarte qe dominon opinionin nderkombetar per sistemin e urgjences [e ate shendetesor] ka rritje te ndjeshme te numrit te pacienteve! P.sh ne Angli cdo dite paraqiten ne urgjenca 63,000 persona, krahasur me nje vit me pare jane 5,100 persona me teper ne dite. Studimet tregojne se presioni i shtuar ne Urgjencat s’vjen thjeshte nga ky numer por ‘nga ulja e kapacitetit te spitalit qe i pranon pacientet, ku shendetesia publike si total se ka mundesite e perballet me keto rritje’ Shpesh paciente me semundje, kerkesa e procedura komplekse, tendosin me teper burimet spitalore. 212

dbmi/urgjencat

Si rezultat i kesaj â&#x20AC;&#x201C; vonojne pergjigjet me pas e mbeshtetja qe ka nevoje Urgjenca nga i

gjithe sistemi spitalor. Jemi para nje problemi shume kompleks, qe sâ&#x20AC;&#x2122;do te zgjidhet duke shtuar numrin e ambulancave, reklamuar ato apo kerkuar e pritur per me shume mjete; presioni e tendosja eshte ne teresine e te gjithe sistemit. Rritjet ne kohe-pritje ne urgjenca kane te bejne me stafin, aftesite e kushtet e tyre, numrat e dr e inf. ne pavione; stafin mbeshtetes spitalor, laboratoret e testimet, krevatet e lira [a te zene] transferimet e pacienteve; me planifikimin - strategjine - eficencen! Te gjitha keto faktore mblidhen

e duhet te kalkulohen sepse se bashku ndikojne plotesisht [ne ane fundore] e me pjese [ne anen ditore] aftesine e Urgjencave per te kryer punen e tyre. Ndaj vendit i duhet nje indikator/tregues primar e i matshem, sa kohe shpenzojne pacientet ne urgjencat Shqiptare dhe si/sa duhet te ulet kjo kohe-pritje. Kjo ngelet ceshtje nr.1 per tu zgjidhur.

Duhet sqaruar nje pike thelbesore e degezuar ne 2 aspekte (a) pavaresisht se urgjenca eshte ngritur e operon per te gjithe, ne praktike jo te gjithe te paraqiturit kane nevoje per te, dhe (b) me llogjike, fushata e shifra, popullata duhet te edukohet se vec urgjences ekzistojne alternativa per te adresuar problemet jo-jete-kercenuse dhe ato minore. Shume studime na tregojne se 1:5 paciente qe paraqiten ne urgjenca shtrohen ne spitale, shumica e tyre (4 ne 5) marrin mjekime ose jo, dhe lejohen te shkojne ne shtepi apo keshillohen qe te takojne mjekun e familjes. Me siper kam sjelle faktore qe ndikojne departamentet e urgjencave, nga stresi tek pacientet abuzive per personelin e ambulancave dhe ata qe punojne ne urgjencen e spitaleve por ka dhe nje faktor tjeter qe ne studime e has rralle, ndersa ne Shqiperi [si per te gjithe gamen e ketyre semundjeve] studimet mungojne plotesisht dhe procedurat sâ&#x20AC;&#x2122;permenden askund. Urgjencat nuk jane te mire-pajisura si nga ekspertiza e pervoja e personelit per tu marre me te semuret mendore; megjithese paraqiten nje sasi jo e vogel nga familjaret ose njerezit qe marrin ambulancat ne telefon per ta. 213

dbmi/urgjencat

Semundjet mendore jane nje grup me problematika shume specifike, ku mjaftojne pak paciente per te ndikuar sistemin e urgjences dhe konsumuar kohen dhe burimet e tyre. Sikur te marrin nje grup te thjeshte, asgje me shume se fobite, pa i neglizhuar aspak por per hir te argumentit listoj ketu disa me te perhapurat ne lidhje ‘me frikerat ndaj spitalit

dhe doktorit’ Mendojme se shumica prej tyre kane ardhur ne urgjenca per shqetesime gjenuine pa lidhje me asnje lloj problemi mendor; qofte fobia behet pengese serioze.

8 nga 9 fobite e mesiperme kerkojne ‘dicka’ ne pergatitjen e personelit ne kendin nga

duhet trajtuar fobia-e-pacienti; per te cilin keto jane shqetesim jo i vogel. Njihen mjaft raste qe njerezit nga frika refuzojne kurimin, ose e komplikojne ate. Ndersa 1 ne 9, e fundit ne liste – hipokondria, nje person i tille – te cilin jo shpesh e jo gjithmone ne

kohe personeli mund ta identifikoje, bllokon burimet e kohen e tyre duke kerkuar ekzaminime, teste shtese, konsulta, shtrime te metejshme ne spitale, paper-work (sic) me rekomandime te mjeku i familjes e me rradhe. Sa komplekse dhe e pasherueshme eshte kjo fobi, dhe sa jashtezakonisht e veshtire eshte te perballesh me te tille paciente qofte ne ambjente normale te shendetesise [jo me ne urgjenca] mund ta ndjekesh te libri im (klik ne titull) Psikologjia.

Sa me siper kontribojne ne uljen e eficences te funksionit

urgjencave ndaj eshte esencaile qe personeli te tranjohet edhe ne keto. Fobite ishin nje aspekt por jo crregullime te thella mendore, pasi fobi mund te kete cdokush nga ne. 214

dbmi/urgjencat

C’ndodh me te semuret mendore ne departamentet. e urgjencave. Studimi i The Nuffield Trust (sic) qe analizon data (sic) nga Prill 2007 ne Mars 2014, perfshire vizitat e planifikuara dhe urgjencat e pacienteve me probleme mendore, jep pikture me te qarte nga Britania. Jane studiuar pacientet e rritur, grup moshat 18-74 vjecare. Ndare ne tre grupe: pacientet-MH qe perdorin sherbimet spitalore per shendetin mendor ne cdo vit. Pacientet-SMI me semundje serioze mendore-pjese e grupit MH [diagnoza: skizofreni, crregullime bipolare ose psikoza] dhe grupi i pacienteve-PH qe jane vizituar ne spitale por nuk kane rekord te semundjeve mendore. Ne analize rezultojne keto fakte

H. Dorning, A. Davies & I. Blunt, People with mental ill health and hospital use [source: nuffieldtrust]



Njerezit me semundje mendore perdorin urgjencat me shume se ata pa semundje mendore. 2013-14, ata jane paraqitur 3.2x me shume ne urgjenca e 4.9x me shume ne pranimet ne urgjenca.



Ne 2013-14 vetem 1:5 paciente me probleme mendore shkuan ne urgjenca per gjendje te lidhura me shendetin mendor, d/m.th se shumica e kujdesit perdoret per shqetesime te tjera te shendetit



Faktor kryesor duket eshte deprivimi. Ne 2013-14 paciente te ardhur ne urgjenca vizituan 1.8x me shume se ata me pak te deprivuar e paten 1.5x me shume shtrimeme ne spitale



Njerezit me semundje mendore kane 3.6x me teper probleme te parandalueshme te shtrimeve ne urgjenca se sa ato pa semundje mendore ne 2013-14



Per disa procedura paten me shume shtrime, kohe-zgjatje qendrimi ne spitale ose kalimit te nje nate ne spitale



Niveli i larte i kujdesit te urgjences i perdorur nga njerezit me probleme mendore tregon se s’marrin kujdes te mire-manaxhuar, e sugjeron se do bere me shume per kete aspekt. 215

dbmi/urgjencat

H. Dorning, A. Davies & I. Blunt, People with mental ill health and hospital use [source: nuffieldtrust]

Fig 3 Si ndikon perdorimi i kujdesit te urgjences ne njerezit me semundje mendore? 

Paraqitjet ne Urgjenca (A & E attendances) grafiku majtas



Shtrimet ne spitale (Emergency inpatient addmissions) te pacienteve te paraqitur ne urgjenca, grafiku djathtas

Eshte esenciale, qe dhe ne mos te ezaurohet plotesisht si rast, te pakten te merret kjo pervoje; kush do ta studioje me hollesi te klik ne link poshte figurave, ku kam shkruar source:nuffieldtrust. Ne Shqiperi problemi njihet ne forma empirike. Natyrisht personeli i urgjences ne menyre te rregullt kujdeset per pacientet me semundje mendore por nje database te tille nuk ekziston. Vetem per nje vit studimi ka data permbi 100.000.000 episode te kujdesit shendetesor. Si dhe nuk kemi rekorde te kesaj natyre dhe as per kete problem [sistematike e te hollesishme]. S’dihet sa e ndikojne urgjencen paraqitjet e te semureve me probleme mendore dhe sa prej tyre kalojne ne shtrimet spitalore. Autoret qe e kane analizuar kete nuk lene pa permendur dhe nje konkluzion gjithepershires: “Fakti qe njerezit me probleme te shendetit mendor e perdorin me shume sherbimin e urgjences se sa njerezit pa probleme mendore eshte vecanerisht shqetesues” Ne kete rast duhet lexuar si ‘shqetesim shoqeror’ natyrisht i tere sistemit shendetesor, ku pjese ne kete kane te gjithe, familja, shendeti paresor primar, edukimi publik etj.

216

dbmi/urgjencat

H. Dorning, A. Davies & I. Blunt, People with mental ill health and hospital use [source: nuffieldtrust]

Grafiku i 3-te [fig. 4] sqaron saktesisht per cfare flitet dhe ne cfare konkluzionesh eshte arritur pas analizes se numrit te vizitave. Pranimet e pacienteve me semundje mendore ne departamentet e urgjences zene ~19%, si thame ne fillim 1:5 persona

Sâ&#x20AC;&#x2122;do e mbyll pjesen urgjenca e shendeti mendor pa permendur se shendeti mendor ndikohet te individet e personat rreth tij [familja] ne raste te urgjencave masive e fatkeqesive natyrore. OBSH-ja si agjensi lider ne shendetin mendor mes te tjerash keshillon (Key-facts, 27 Prill, 2017) (a) gjate e pas urgjencave njerezit vuajne nga nje spekter problemesh mendore (b) kurimi i tyre eshte me i shpejte nese ndiejne siguri e kujdes; kane akces ne mbeshtetje sociale, fizike dhe emocionale (c) gjate emergjencave humanitare, rekomandohet qe te pakten nje anetar i stafit ne cdo institucion te shendetit te pergjithshem te shikoje dhe manaxhoje problemet e shendetit mendor. 217

dbmi/urgjencat

Robert Pearl, M.D. nje vizionar qe duhet degjuar – DBMI Ne librin “Te keqtrajtuar: Pse Ne mendojme se Ne po Marrim Kujdes te mire Mjekesor – Dhe pse Zakonisht Ne Jemi Gabim” Dr. Pearl identifikon disa modele te cilat beson se

jane jo-adekate per kohen moderne. Gjate punes, leksioneve dhe fjalimeve te tij ai eshte munduar te ndaje eksperiencen e fituar ne vite me mjeket e pacientet dhe publikun e vendim-marresit. Nje nder zerat primare te mjekesise boterore sot eshte Dr. Atul Gawande per te cilin kam pasqyruar shembuj efektive ne ndryshimin e koncepteve te punes se mjekesise [kirurg, SHBA] si dhe kam shkruar disa here te DBMI ne vite.

Prezantimin e lexuesit te kesaj monografie per Robert Pearl do e sjell me review (sic) nga Prof. Gawande: “Te Keqtrajtuar (nga ana mjekesore) … eshte nje liber ne kohe dhe i nevojshem per te rregulluar sistemin tone te thyer mjekesor nga nje nga zerat me te

rendesishem te sherbimit shendetesor. Diagnoza nga Dr. Pearl nuk eshte e bukur. Morali ne shendetesi eshte i ulet, kostot jane te pa-manaxhueshme, dhe shendeti e mbijetesa jane shpesh me keq sesa ne vendet e tjera te zhvilluara. Por Pearl eshte nje udheheqes qe transformoi sistemin e tij shendetesor me rezultate krejt ndryshe per pacientet dhe doktoret. Dhe ai ofron eksperiencen e tij per ti treguar rrugen kujtdo” (2017) Ne esence filozofia e Dr.Pearl per Departamentet e Urgjencave eshte e thjeshte dhe e qarte: “koncepti i triazhit daton ne luftrat Napoleonike ku demtimet masive benin te mos kishte numra te mjaftueshem mjekesh dhe duheshin prioritizuar trajtimet e pacienteve. Sot kjo mund te perdoret ne fund-jave kur rritet kerkesa 3x ose ne raste fatkeqesishe natyrore por jo gjithmone. Realiteti tregon se departamentet e urgjences reflektojne planifikim e lidership te dobet, jo kerkesen e shtuar te pacienteve.

218

dbmi/urgjencat

Nuk eshte koncidence se kur kerkesa e pacienteve eshte me e larte (ne darke dhe fundjave) kjo eshte koha me e pa-pelqyeshme per Doktoret qe te punojne ne urgjenca. Si zgjidhet problemi i triazhit? Ndryshe nga sa mendohet, modelet e Departamenteve te Urgjencave jane te parashikueshme dhe qofte ne kohet me te zena vihet stafi perkates. Po te kene zgjidhje, pacientet preferojne te vijne ne darke dhe fund-jave sa gjate punes. Meqe doktoret dhe infermieret preferojne te punojne gjate javes, rezulton se naten dhe ne fund-jave ka me pak staf. Kjo krjon vonesa, kohe me shume paciente dhe humbin burimet gjate kohes kur urgjencat nuk kane shume pune. Triazhi mund te evitohet nese punesohet stafi ne forme me te mire dhe me te sakte. Hiq infermieret nga triazhi dhe kaloi ne manaxhim te pacienteve. Pika e pare e kontaktit ne urgjenca duhet te jete doktori, keshtu pacienti trajtohet me shpejt. Ne probleme me pak urgjente duhen perfshire staf tjeter (ndihmes) qe liron kohen e infermiereve te merret me pacientet me probleme me serioze. Ne departamentet e vogla te urgjences mund te kete 1-2 doktore ne detyre ndersa ne te medhate mund te jene 3-4. Ne vend te kesaj duhen ciftezuar doktoret me praktikantet dhe mjeket e familjes; per te trajtuar problemet jo-jete-kercenuese. Keshtu urgjenca rrit stafin pa rritur kostot dhe liron me shume mjeket per pacientet qe vijne.

Ky model nuk do te ishte funksional nese cdo person i ardhur ne urgjenca paraqitet me probleme kercenuese te jetes por nje sasi e larte nuk jane keshtu. Duke pasur staf adekuat doktoret mund te trajtojne me shpejt personat me probleme jo shume urgjente dhe kjo do te thote rreth 30-40 prej tyre ne dite. Pse nuk futen ne zbatim modelet e reja? Sepse doktoret dhe infermieret tentojne tu rezistojne ndryshimeve duke insistuar se metodat e vjetra kane funksionuar per shekuj me rradhe. Realiteti eshte se pacientet sot jane te forcuar te presin ne urgjenca ndaj duhet qe te permiresohet patient flow (levizja) per te (a) ulur kostot, si dhe per (b) permiresuar rezultatet klinike.â&#x20AC;? (dr. robert pearl)

219

dbmi/urgjencat

Shembull per tu ndjekur, qe te heq cdo justifikim me thjeshtesine e tij Ne 2017 publikohet nje studim i vogel dhe interesant ne zhurnalin BMJ qe tenton te analizoje arsyet pse vijne ne Departamentet e Urgjences pacientet kronike me semundje obstruktive te mushkerive dhe insuficence te zemres. 

i vogel-pasi jane studuar vetem 15 paciente (9-SOM dhe 6-IZ)



interesant-sepse me to per here te pare nje studim ka perfshire paciente, anetare te familjes (6 persona) dhe personelin trajtues (13 persona, 5 Dr dhe 8 Inf)

Vlera e ketij studimi eshte e qarte ne dy aspekte: (1) Tentohen te analizohen semundjet me % me te larte qe vijne e ri-vijne ne departamentin e urgjences, duke planifikuar per semundjet kronike dhe me strategji shtese qe keta paciente te jene te mire-mbeshtetur qe pa ardhur te urgjenca (2) Kohe-zgjatja e sasia ne numra, nje analize e thjeshte nga fare pak persona sjell ndricime e ndihme ne praktike dhe metodologji. Arsyeja kryesore per keto paciente pse vijne ne Departamentet e Urgjences eshte perkeqesimi i simptomave. Studimi del me 3 konkluzione: 

“Shumica e pacienteve kishin pesuar perkeqesim te simptomave me teper se nje dite, keshtu na lind pyetja: po sikur te kishin rritur manaxhimin e simptomave te tyre me heret a mundet qe kjo do te parandalonte shtrimin e tyre ne Urgjenca?



Ka ndryshime te rendesishme ne perceptimin e tyre mes Mjekut te Familjes e Departamentit te Urgjences, >50% nuk shkuan te M-i-F, sepse mendojne qe ne De-U ata kane akces te shpejte. Ndaj duhen ndryshuar perceptimet dhe te rritet besimi i tyre te mjeket e familjes.



Disa nga pacientet duket se demonstrojne nje sjellje pasive ndaj manaxhimit te gjendjes se tyre. Ata duhet qe te inkurajohen te marrin kontroll mbi shendetin duke bashkepunuar ngushte ne nje skeme mes pacienteve, familjareve dhe profesionisteve te shendetit per te arritur kujdesin optimal per ta.” 220

dbmi/urgjencat

Dhe vazhdojne, …ne klimen e sotme kur kemi me shume se 30% te popullates me nje

apo disa semundje kronike, manaxhimi afat-gjate i nje apo me shume semundjeve kronike (LTC-Long Term Condition) eshte si nevojshmeri per te ri-hartuar sherbimin e ardhshem shendetesor ne kujdesin mjekesor primar dhe ne ate te urgjencave per te perballuar kerkesat e larta.”

*** Ne shikim te pare studimi mund te duket kunder-intutiv, njerezit e zakonshem por studiuesit tentojne ti besojne nje zgjidhje kompleksese e te madhe, ne realitet zgjidhjet jane tek e vogla dhe thjeshtesia. Nese ky studim thote: ”mbi 50% nga keta paciente preferojne te shkojne ne Departamentet e Urgjences, sa te mjeku i familjes” pyetja eshte: (a) sa na vlen ne nje sample/studim me 15 paciente? (b) nese kemi konfirmime, ka shifra a % ‘te pergjithshme’ qe vlejne per procedura,

paciente, semundje kronike e mentalitet te popullates pergjate te gjitheve?

Faktet provojne, po. Me lart konkluduam: 1 ne 5 persona [nga nje studim me numra te larte nga NHS Britanik] vijne ne urgjenca me semundje mendore. Po ashtu, kemi pare se mesatarisht [ne shume studime] 4 ne 5 persona qe paraqiten ne urgjenca nuk shtrohen aty e nuk jane situata jete-kercenuese. Nje studim nga Universiteti Mjekesor i Maryland ne SHBA (2017) pasi ekzaminon te gjitha database per 50 shtetet (and District of Columbia) nga vitet 1996-2010 vune re se 

Ne 2010 ishin ~130.000.000 vizita ne Departamentet e Urgjencave Amerikane



Gjate periudhes 14 vjecare (1996-2010) vizitat ne urgjenca jane shtuar me 44%



Gjate 1996-2010, rezultoi se 50% e kujdesit spitalor eshte dhene ne Urgjenca.

Pasi analizojne mori faktoresh pse ndodh e ku; edhe perfshijne me teper se ‘urgjencat vizitohen nga te varferit e njerezit ne nevoje’ (problemi i siguracioneve/pagesave ne SHBA) kur

Amerikanet kane nevoje per kujdes mjekesor gjysma e tyre shkojne ne Urgjenca (~50% eshte dhe shifra e studimit me 15 persona ne BMJ ne Britani) Studimi eshte pike seminale referimi sot ne bote, grupi i udhehequr nga Prof. Marcozzi ka analizuar me shume 3.5 miliarde kontakte kujdesi; ne vizita, urgjenca e spitale gjate ketyre 14 viteve ne Amerike, periudhe gjate se ciles vizitat ne urgjenca jane shtuar me 44% dhe ne urgjenca shkojne 50% e pacienteve (publikuar ne 2017, International Journal for Health Services) 221

dbmi/urgjencat

“Modeli Polak” Kujdesi Profesional Shendetesor te gjithe pershkrimin funksional e ka ne etikete, eshte vete-shpjegues, per shendetin kerkojme kujdes profesional. Cdo gje fillohet te PACIENTI, me pas profesionisti e profesioni, ne fund vijne mjetet, investimi e llogjistika. Do ndalemi per disa arsye. 

Publiku Shqiptar ka humbur krejtesisht besimin te shendetesia publike



Mjeku mesatar Shqiptar kerkesat ne privat e publik i ka jo-te-mire kalibruara [lexo ankesat e tyre online, ose c’te thone ne privat]



Politika duke keq-lexuar mesazhin publik e mos kuptuar esencen e shendetesise jo vetem injoron pune per te ri-kthyer besimin e publikut por ushqen cdo dite me fushata PR, nje publik te zhgjenjyer dhe nje profesion te demoralizuar.

Esenca e mjekesise ne 4.000 vite eshte kujdesi. Modeli R. Pearl s’flet per aparatura, godina e llogjistike por ulje cmimesh, kohe te me shpejta ne vizita, efikasitet e allokime te sakta te burimeve; pasi identifikon problemet. Pse ne SHQIPERI NUK kuptohet kjo, dhe kur e shohin te shkruar diku vazhdojne me indiference dhe pretendojne te kunderten? Ky mentalitet e injorimi i realitetit duhet te ndalojne. Shume kane lexuar te DBMI, parimin e Paretos, me aplikim gati universal ne cdo fushe te jetes. Njesoj vlen edhe per mjekesine. 20% e dr. jane me te miret e bejne 80% te punes. 20% e dr. jane pergjegjes per 80% te korrupsionit. Nese shihen me kujdes semundjet ne spitale e urgjenca do dale se ~20% e personave konsumojne mbi 80% te kostova, burimeve e kohes.

222

dbmi/urgjencat

Puna e nje mjeku mesatar ne 80-90 % te kohes eshte rutine me semundje te zakonshme, mbushje bureokratike te dokumentacionit e probleme qe s’kercenojne jeten. Do cuditeshit cfare efekti ka te pacienti; nje fshese me gelqere te lyhen muret e nje dhome, nje tavoline e thjeshte e kujdesi njerezor. Pacienti kerkon doktor human e te ndershem, me stetoskop e aparat tensioni. Me shume nuk i duhen 80-90% te pacienteve te sotem.

“Ne, apo kushtdo per Ne, mund te vazhdoje te pretendoje per me teper investime, per rroga me te larta, per me shume aparatura dhe burime por ne rastin me te mire do ishim te paditur ne rastin me te keq do tregohemi hipokrite” bb Ne ndryshime, kthim-rruge per mire, ri-strukturime e permiresime te sistemeve shendetesore, te gjitha studimet tregojne se (a) fokusi fillon te pacienti (b) metodologjia e veteme ngelet eficenca (c) pjesen me te madhe te punes ne shendetesi e bejne profesionistet e mire ‘ashtu sic jane’ pa qene nevoje ‘te armatosen deri ne dhembe’ Nese

duket se e kam reduktuar in extremis; eshte sepse kaq keq ka ardhur puna ne Shqiperi.

Jo vetem ka humbur shpresa por cdo pune e mire shkon dem. Ndersa vete profesionistet vetem mendojne se investimet e rrogat jane e vetmja rruge. Gjate kesaj kohe qe profesioni ponderon (sic) dhe manaxhim-e-politika perkeqeson [me PR a mosnderhyrje ku duhet] shendetesia publike ka hyre ne spiralen e kollapsit sistemik. Do ta provojme ‘hipotezen’ me lart, ku ne esence kam thene: “ndryshimet si bejne $$$ e hedhura pa fund e as kerkesat qe nuk mbarojne por njerezit qe duan te ndryshojne nje

sisstem kur e kuptojne problematiken dhe dine ta aplikojne zgjidhjen e sakte.” Do analizojme “modelin Polak” Dikur ne 2006-07 vijne dy doktore te rinj ne Londer. Te dy

nga Polonia. Pa mjete monetare as njohje ne Britani. Ne nje dhome te vogel [theksoj pa mjete te kuptoni sa i duhet nje mjeku te familjes] me 2 tavolina e 1 aparat tensioni happen nje Klinike te Mjekut te Familjes. Suksesi i tyre ishte i menjehershem, ne pak vite kane arritur 2 klinika te tilla [ku vetem njera ka personel >50 profesioniste] dhe shume shpejt do te hapet nje e trete. Cfare ndodhi me kete klinike? 223

dbmi/urgjencat

Shkruajta edhe me lart: “njerezit besojne te zgjidhjet madheshtore, duan kalkulime e

shprehi komplekse ndersa realiteti eshte prozaik dhe me i thjeshte.” Qofte Londra, u zu gafil! Media e individet benin hamendesime. Cmimet e lira? Etika ne pune? Keta s’jane si doktoret tane te ngadalte. Jane djem te rinj, te sjellshem e praktike. Te gjitha ndikojne por ata kishin kapur modelin e duhur deri kur arriten ti merrnin paciente gjigantit te Shendetesie Britanike qe eshte falas. Arriten qe njerezit preferonin te shkonin jo te privati – shtrenje por te keta qe ishin me lire. Modeli i mesem por modeli i normalitetit!

MyMedyk klinka Polake ne Londer, Burimi: ketu

Dy mjeket Polake identifikuan ate parim te mjekesise qe vlen ne Poloni, Kine, Shqiperi e Britanine e Madhe. Mjeku i sherben pacientit ne cdo kohe. NHS ka shume vonesa, ne disa here do presesh 2 dite apo edhe 2 jave te takosh mjekun e familjes (te jesh me grip a temperature, c’kuptim ka?) Njesoj si njerezit preferojne te shkojne ne urgjenca jashte orarit te punes ose ditet e fund-javes. Ata kuptuan se duhet tu japin akces ne cdo kohe. My Medyk u hap per pacientet. Jo per doktorin. Pacienti donte nje vizite, nje keshille, pak kujdes e humanizem e nje recete te merrte ilacet. Kete sherbim ata e ofruan pa asnje lloj lluksi e investimi. Nje dhome. Nje tavoline e 2 doktore. Shpejt arriten ne 6.000 paciente ndersa tani kane >30.000 te tille. Vizitat e tyre zgjasin 30 minuta, dhe mund ti marresh ne cdo kohe apo thjeshte te paraqitet. Klinika eshte e hapur 7 dite ne jave, ku mjeket jane ne pune deri ne 23:00. Tani kane kirurgji te vogla, imunologji, dermatologji, psikiatri, etj ku shumica e personelit jane nga Polonia. Po ashtu, kane shtuar sherbim dentar, ultrasound, hipnoterapi e me rradhe, gjere ‘te thjeshta’ tegjitha nen nje cati’

sipas modelit qe dikur e kishim/kemi dhe ne ne Ambulancat e lagjeve. Pse kane rendesi keto?

224

dbmi/urgjencat



Nuk ka kohe-pritje si me mjeket e tjere te familjes



Nje GP Britanik (Dr. i familjes) te sheh per 5-10 minuta, keta per 30 min



Motoja eshte ‘ pacientet vijne te paret’

Si jane cmimet? Qendrat private te sigurimit Bupa jane ~£68 per 15 min. vizite ose £225/h. Qendra Polake One My Medyk £70 per 30 min. Ne forme profesionale, specifike e pragmatike provuan pikerisht adazhin e hershem te shendetesise: pacienti eshte primari. Njerezit preferojne te paguajne dicka te arsyeshme, sa kohe kane akces ne cdo kohe dhe shpejtesi sherbimi. Nese dy mjeke e aplikojne kete parim e qendron qofte ne Londer, balle konkurence fenomenale te spitaleve private qe jane me shekuj, e gjigantit me te madh te shendetesie publike boterore [NHS Britanik] a mund te injorohet ky fakt ne Shqiperi? Ngelet i vetmi model qe duhet aplikuar edhe per departamentet e urgjences e ne te gjithe shendetesine Shqiptare – modeli ‘elementar’ *** Konluzione: bazuar ne ‘modelin elementar’ [Polak] 1. Parimet e mjekesise ne kujdes e manaxhim jane universale 2. Pacienti eshte primari, sistemi ndertohet per ti sherbyer pacientit. 3. Asnje sistem funksional, perfshire ate mjekesor, nuk fillon te $$$, llogjistika e mjetet por ne metodologji, eficence dhe te kapitali njerezor 4.Nese

nuk kthehet besimi i publikut te profesionistet e

mjekesise sistemi s’do kete mundesi te ri-ngrihet ne nivelet ku ka nevoje pacienti e shoqeria. Sot kjo eshte shume e rendesishme; sa cdo njeri qe nuk e kupton duhet te largohet nga manaxhimi mjekesor; kush nuk punon per te duhet te hiqet si i pa-afte; dhe kush refuzon ta pranoje duhet trajtuar ne termat e neglizhences se shendetit, demtimit me dashje te tij dhe larguar me cilesim si kontribues ne shkaterrimin e nje aseti kombetar sic eshte shendetesia publike. 225

dbmi/urgjencat

Shkalla e Problematikave te sotme ne Urgjenca Shqiperi me numra te vogel ne popullate dhe numra jo te larte pacientesh [ne nivel global] nuk mund te arrije shifra te tilla sic solla nga Britania (>20.000.000 vizita/vit) dhe as nga Amerika ku jane mbi 3 miliarde episode kujdesi shendetesor por studimet e tyre na sherbejne edhe ne, po te dime te njohim modelet e te adoptojme metodologjine, duke pranuar dy fakte: 

Ka nje trend boteror ne dept. e urgjencave



Ky trend eshte ne rritje.

Njohja dhe pranimi i tyre ndryshon cdo gje, Si fillim, nuk tregon dobesi te sistemit Shqiptar por eshte nje fakt i jetes, shendetesise dhe i kohes moderne. Duhet pare ne forme neutrale dhe per ate qe eshte. Kam kaluar ne dore studime te shumta ne keto muaj, nga Kanadaja, Suedia, Gjermania, Britania, Greqia, Australia, SHBA etj dhe: 

Rritjet ne urgjencat boretore jane nga 1-3-6% a me shume ne vit.



Vetem per vitet 1996-2006 ne SHBA ka nje rritje nga 34.1% ne 40.5%



Ne Angli ne 1966-67 kishte 6.8 milione vizita ne urgjenca, ndersa 40 vite me pas (2006-2007) shkon ne 13.6 milione. Dhe ne 20102-201 arrin ne 14.3 milione*

*Studimi e thote ne Angli, ketu do sjell popullaten e Britanise se Madhe [angli+ skoci + uells + irl. e veriut] te mos kete asnje dyshim. Shohim se nga vitet 1960-te, paraqitjet ne urgjenca jane dyfishuar ne 50 vite. Nje nder argumentet baze eshte ‘rritja e popullates’

sot qe i sjell keto probleme. A eshte keshtu, eshte dyfishuar edhe popullata? 

1950 Britania e Madhe kishte 50,616,011 banore



2019 Britania e madhe sot ka 66,829,422 banore

Popullata eshte rritur me ~30% por paraqitjet ne urgjenca jane rritur me 50%. Dikush mund te argumentoje: ‘popullata e edukuar me mire ne kohet moderne ndjek me shpejt semundjet dhe paraqitet me shpejt ne spitale.’ Njesoj sic mund te argumentoni ne te kunderten: “nje popullate e mire-edukuar dhe me askces te shpejte

ne informacion mjekesor duhet te kete me te lehte te kuptoje situatat jo-urgjente’ Pra shkaku nr1 nuk eshte te rritja e popullates, qe sjell rritje kaq fenomenale ne vizitat e urgjencave ne vecanti dhe neshendetesine publike ne pergjithesi 226

dbmi/urgjencat

Sikur ky model te vleje per biznesin? Edhe shendetesia ‘falas’ [qe paguhet nga taksat

e siguracionet] eshte ne varesi te nje sherbimi/ biznesi. Nje biznesi te cilit i shtohet kerkesa me 50% e ka te pamundur te operoje nese (a) nuk punoeson nen-kontraktues te shumte, duke ndare fitimet me ta, (b) nese s’ben asgje, biznesi gradualisht bllokohet, do ulet cilesia e ne fund duke e pasur te pamundur te ndjeke parametrat standarte do te shtyhet drejt falimentit. Per kerkesa nga kliente qe ‘s’kane lidhje me profilin e tyre’ biznesi jep sqarime, ve nje lajmerim e refuzon te beje ate per te cilen nuk paguhet dhe

nuk eshte per ta plotesuar. URGJENCAT kete se bejne dot. Ndaj jemi ne kete situate. Ky problem madhor duhet zgjidhur deri ne piken qe kjo % [~50% e vizitave jane % serioze] te ulet deri ne masen 10-15%. Ndaj cdo fushate, cdo mjet e cdo mundesi duhet shfrytezuar per t’ja liruar sadopak presionin personelit te urgjences, sepse dhe nje ulje me 5-10% do jape rezultate te ndjeshme ditore, javore e me rradhe.

Injorimi i problemit te Urgjenca kushton para!Keto $$ mund te shpenzohen me mire aty apo ne sektore te tjere te shendetesise. Ne Britani cdo vit rriten kostot per ambulancat me 6.5% (~£60.000.000 ose > $80.000.000) Ndersa literatura studimore na meson, nje nga faktoret e rritjes jane invididet qe ne vend te perdorin sherbimin paresor shkojne te urgjencat. Konkluzionet variojne ne shifra sipas studimeve, disa japin 10% e disa ne 60% ku ata mendojne se kaq eshte % e individeve te cilet fare lehte mund te kalojne ne mjekesine e familjes sa tek departamentet e urgjences. 227

dbmi/urgjencat

Faktoret kryesore qe njerezit shkojne ne urgjenca per rastet jo-serioze. Ne studimet e literatures boterore jane disa te tilla dhe ka shume studime per kete aspekt pasi shifrat jane te larta per keta persona; duke u konsideruar nder faktoret primare qe ndikojne seriozisht sistemin e Departamenteve te Urgjenceva. 

Lehtesia ne akces, urgjencat jane te hapura 24/dite dhe si te tilla, njerezit i perdorin jashte orarit te punes dhe ne fund-jave.



Rritja e te semureve kronike, ku ata shkojne pas perkeqesimit te simptomave, ketu futet dhe rritja e % se grup-moshes se 3-te



Njerezit nuk shkojne te mjeku i familjes



Ne disa raste jane faktore qe ndikojne direkt pacientin, familjaret dhe profesioniste e mjekesise (dr. e inf,) qe u thone te shkojne te urgjenca.



Perceptimi i profesionalizmit, njerezit mendojne se ne urgjenca / spitale ka trajtim me elitar se sa tek mjeku i familjes



Varferia, vetmia, mungesa e edukimit, ka shume invidide qe si kontakt te vetem me shendetesie konsiderojne urgjencat.

Si eshte e mundur qe nga Londra dhe pa mundesine te shoh statistika nga Shqiperia ne kete fushe [nuk ka ose s’publikohen] arrij te them se >50% e pacienteve ne urgjencat Shqiptare nuk jane urgjenca te mirefillta. Kur e ka mesuar shkenca e mjekesise kete fakt? Ne 2017? 2010? I kemi ditur keto me pare? (1.) E dinim ne 1982 (Maj-Qershor) Dy infermiere, Jane F. Mysliwiec e Anneleen J. Loughin publikojne: keqperdorimi i zakonshem i sherbimit te urgjencave (Common misuse of emergency room services) Ne fillim ka nje fjali ekslamative e te pa-zakonte per

kerkimet shkencore: Keq-perdorimi i dhomave te urgjences eshte i zakonshem! (Common misuse of emergency services!) duke e quajtur pershtypje te nje infermjereje qe punon me ta. Shkaku qe i shtyri te bejne nje studim. Ku u rezulton se: 

Faktet treguan sherbimi i urgjences keq-perdoret



Komuniteti mjekesor eshte i kenaqur me status-kuone (pra, nuk bejne asgje)



Ka shume pak motivim per te ndryshuar dicka ne te ardhmen



(ve re, jemi ne vitin 1981 – 38 vite me pare)

Alternativat ekzistojne por nuk shfrytezohen. 228

dbmi/urgjencat

(2) E dinim qe ne 1971. Kur Bain & Johnson publikojne studimin: Perdorimi dhe Keq-perdorimi i Departamenteve te Urgjencave ne Spitale

(Use and Abuse of Hospital Emergency

Departments by Stanley Bain and Susan Johnson) Ne nje spital ne Toronto te Kandase ata

shohin 3622 persona qe kishin qene ne urgjence ne Qershorin e 1970-es. 

Mbi 80% te pacienteve kishin mjeke te familjes



Me pak se 40% kane kontaktuar me Dr. se te vinin ne urgjenca

“Eshte koha - thone autoret - te edukojme publikun te perdore (a) mjeket e familjes dhe

(b) departamentin e urgjences ne menyre me efektive. Nese edukimi publik na rezulton jo-efektiv, do jete e domosdoshme per te zhvilluar, ndertuar dhe punesuar individe ne ambjetne ku te pergjigjen per pacientet jo-urgjente dhe rastet jo-traumatike (ve re, jemi ne 1971, 48 vite nga sot) (3) E dinim nga 1966. Studim nga Yale per ‘percaktuesit e perdorimit te sherbimeve te urgjences. (E.R.

Weinerman, R.S.Ratner, A.Robbins dhe M.A. Lavernhar)



Suprize ishte fakti se 60% e pacienteve ne urgjenca jane rankuar si jo-urgjente



Qofte ne pacientet 0-4vjecare gati 50% e tyre moren rankun si jo-urgjente.

Ve re: jemi ne vitin 1966. Tashme >50 vite nga sot (2019) nese me shume se gjysme shekulli me pare studimet thonin: ne urgjenca po shkojne aq shume paciente me probleme jo-urgjente, ne shifra qe kalojne 50-60%’ Ne nuk mund te pretendojme me se: 

Kjo eshte e panjohur dhe nje suprize e hasur tani



Fakti nuk ekzsiton

Pra duhet thene ne menyre konkluzive dhe perfundimtare: 

Pacientet jo-urgjente bllokojne kohen e personelit e pacienteve urgjente



Nje % kaq e larte eshte e pamundur mos ta ndikoje seriozisht departmentin e urgjences dhe te tere sistemin e shendetesise publike



Ne fund, cdo gje eshte te planifikimi, strategjite dhe aplikimi eficent i nje metodologjie qe do te ule keto %. 229

dbmi/urgjencat

The Underserved (sic) ...eshte termi qe perdor literatura mjekesore per to; ne gjuhen e perditshme do i quanim e keq-sherbyerit ose te nenvleftesuarit. Duke analizuar ‘problemet ne urgjenca’ dhe

ndalur disa here ne ‘pacientet me probleme jo-serioze qe demtojne punen e urgjencave’

nuk mund te leme pa permendur ata individe te cileve shendetesia publike e urgjenca nuk u sherben sic e meritojne. Nese per shumicen e njerezve ne themi ti edukojme dhe ti mesojme si te njohin problematikat e tyre duke shkuar ne instancat primare te shendetesise si duhet vepruar me keta paciente?

Ne Shqiperi sipas Bankes Boteore 1 ne 6 persona (~17%) jane ne nivelin e varferise, ne terma monetare d.m.th jane persona qe jetojne me $2-$5/dite. Kete mund te jene te varfer, te semure, te braktisur, pa shtepi ose adrese te sakte, popullata Roma, individe me probleme mendore, alkoholizem, droge e me rradhe. Natyrisht do paraqiten ne Urgjenca kur te kene shqetesime mjekesore; pa llogaritur rastet kur i gjejne ne cepa rruge dhe i sjellin qytaret ose sherbimet e policise. Ka nje diversifikim te shumte ne keto kategori per te cilat nuk mund te kujdeset e vetma mjekesia e as urgjenca por duhet Sistemi i Sherbimit Social ne teresi. Mund te adresohet me sherbim te sakte e lidhje me kujdesin primar, vizita ambulatore [mobile] duke shkuar te keta paciente pa pritur te vijne ata te sistemi, hapur programe profilaksie e qendra ‘drop-in’ ku secili mund te hyje

pa qene i regjistruar dhe nese marrin kontakte me urgjencen, urgjenca te kete rekomandime ku te paraqiten me tej. Duke u kujdesur per Underserved, ngrejme nivelin e sherbimit qe meritojne edhe ndertojme nje sistem me te harmonizuar teresor.

Duhet kuptuar saktesisht ky fakt; nese 50% qe paraqitet ne urgjenca me shqetesime joserioze eshte target per tu ulur, the underserved (sic) nuk mund te rregullohen kaq lehte’ pasi shume prej tyre: nuk kane burim tjeter kujdesi shendetesor [e shpesh as njerezor ne cdo aspekt] Vizitat e tyre do jene jashte-proporcionit [gjithmone te Urgjenca] ne raport me qytetaret e tjere sepse ata (a) s’kane ku shkojne (b) nga natyra jane me fragjilitet te shtuar, me probleme e crregullime te shumta e komplekse. Per me teper, ne bote ky eshte problem i njohur e i pranuar. Pa dashur te tingelloj me tone kritike - ky eshte realiteti - edhe Shqiperia duhet ta pranoje kete fakt. S’eshte thjeshte te tregohemi realiste, te mencur e humane por nuk ka rruge tjeter normale. 230

dbmi/urgjencat

Disa doktore Shqiptare mund te bejne dicka edhe ne menyre individuale, te krijojne shoqate; nje a disa grupe [vec organizmave te bamiresise qe njihen] duke ofruar konsulta shtese per keta persona, dhe shpesh duke shkuar vete aty ku gjinden ata. Nese do duhet nje shembull, s’ka nevoje te kerkohet me larg se ketu klik ne titull: Shoqata e Klinicisteve per te Keq-Sherbyerit

(Association of Clinicians for the Underserved-ACU) “eshte nje

orgnaizate transdisiplinore e klinicisteve dhe organizatave qe japin kujdes mjekesore per personat qe se kane kete kujdes. Programet perfshijne edukim profesional, mjete klinike, avokati, edukim pr pacientet dhe asistence teknike” Po ketu, kategoria e te keq-sherbyerve jo gjithmone ka persona te margjinalizuar, aty futen individe te cilet per arsye te ndryshm, dhe nganjehere te perkohshme, si kane mundesite per kontakte normale me sistemin shendetesor; nje aksident, dikush qe nuk ka makine apo patente te udhetoje, banore ne zona rurale, persona me eksperience jo te mire me nje/disa profesioniste te shendetesise [humb besimin, s’shkon me ne vizita] etj. Besoj, duhet shikuar me kujdes e ne menyre sistematike si te ndihmohen keta individe vulnerable (sic) qe te permiresohet akcesi e kujdesi mjekesor per ta.

Ideale do jete, pasi te pranohej problematika e te mblidheshin fakte nga terreni te behej nje fushate PR. gjithmone duke ruajtur dinjitetin e ketyre pacienteve, me sensibilizim kombetar ne kete drejtim. 1:6 Shqiptare te varfer nuk jane pak.

Dhe ne syte e

popullates, nje konference dhe nisme e tille do ngjante shume me normale dhe e mirepritur, se plot te tilla, te cilat behen shpesh gjate kohes kur sistemi shendetesor i ka lene gati te gjithe te pakenaqur. The underserved meritojne Vemendje dhe KUJDES. 231

dbmi/urgjencat

Urgjencat & Shendetesia - Strategjite dhe Komuniteti Do jete e pamundur te ndertohet nje strategji per urgjencat brenda cdo sistemi shendetesor nese nuk e shikojme brenda kontekstit te komunitetin ku sherbejne ato. Jo nga perkufizimi: urgjencat + pacientet dhe populli por me ane te bashkepunimit aktiv. 

Njih Komunitetin. Mos prit te vijne ata. Kjo quhet marredhenie e njeanshme. Personeli te shkoje te komuniteti; ne qendra puna, institucione e shkolla; jo vetem vizita formale por me mjete vizuale, fjalime, demonstrime procedurash etj



Krijo lidhje me Rinine. Keshtu i inspiron e u jep nje baze dhe besimi i krijuar transmetohet ne shkolla, universitete, familje e kudo ku jane ata/ato.



Fto Komunitetin te Urgjenca. Ne forma e menyra te ndryshme [ka plote te tilla] qe ata mund te observojne per ca kohe nga disa kende qe s’pengojne punen.



Perdor media (Tv e gazeta) e rrjetet sociale. Duke i konsideruar si partnere primare ne edukim, lidhje me komunitetin dhe paqyrim te arritjeve te punes.



Fushata Publike. Ne dhurime gjaku apo listat per dhurim organesh, mbledhje fondesh per urgjencen e organizma te tjere, partnership me biznesin lokal etj.



Studime e publikime. Paraqit shifra qe njerezit, media e profesionistet te dijne c’ndodh te urgjenca; si ne forme te detajuar e forme te permbledhur. Sot kjo behet lehte dhe ligjerisht duhen publikuar online si per cdo agjensi shteterore.



Studime, tranjime, eksplorime e informacione up to date (sic) per personelin ne metodat e reja per te rritur eficencen e performancen ne sherbim te komunitetit.

Collecting data (sic) statistikat duhen jo per te thene ‘shpetuam kaq persona kete muaj/

vit’ por per te ndertuar modele te kompjuterizuara, parashikuar kerkesat per muajt ne vazhdim e drejtuar burimet, sado te pakta ne aspekte thelbesore. Ne 1991, Lynn & Kellerman analizojne manaxhimin e urgjencave Amerikane te mbi-ngarkuara me paciente. Si dje, si sot, njesoj problemi qendron: mbingarkesa ne urgjenca vjen sepse

ka mbingarkesa ne spitale, nga pacientet e shtruar. Pra, nese do te zgjidhim influksin e madh ne urgjenca, nuk fillohet te urgjenca por te spitali/spitalet. Urgjenca, si sistem i ndihmes se pare, eshte pjese e sistemit primar te shendetesise publike. Nese kete e neglizhojme problemi nuk rregullohet. Duhet te adresohet sistemi madhor ne fillim -- Shendetesia Publike ne Teresine e Saj. 232

dbmi/urgjencat

Problemet rezultante nuk do te zgjidhen me flota ambulancash, dhe sikur ‘me magji’ te kapim cdo pacient e ta sjellim ne kohe ne spital. Urgjencat duhet te jene me pragmatike ne manaxhim-kohe e prioriteti, si kur (a) tranjohen operatoret e saj, te cilet duhet te kene nje shkalle/ me templates [besoj se kane te tilla, ne nje fare lloji a menyre, ne varesi ku e kane marre tranjimin] si dhe kur…ketu vijme ne nje pike tjeter… Urgjencat e Shqiperise kane nevoje per nje back-up te shkalles se 2-te. (b) per te refuzuar dike, ne cdo problem ne shendetesi [flasim per refuzime ne prioritet] urgjences duhet ti jepet mbeshtetje. Shqiperia ka nevoje per nje nr. tel zyrtar 24h/dite, me 2 -4 doktore dhe 8-12 infermiere, ne rang kombetar, te cilet me nje nr. tel jo-urgjent qofte nga nje platforme ze e figure, te diskutojne me pacientet shqeesimet qe kane. Keshillat e tyre te edukuara si profesioniste te mjekesise, do sjellin nje ulje te menjehershme me 15-25% te adresimit te urgjenca. Keta do jene nje pjese nga gate-keepers, qe kujdesi-urgjences te shkoje aty ky duhet. Nese problemi eshte serioz ose perkeqesohet per nje pacient, personeli u thote te shkojne ne urgjence por jo cdo personi qe ne fillim. Kudo ne bote burimet e urgjences jane finite (sic) te kufizuara, e kudo njihen pervoja me (a) prank-calls, njerezit e merzitur, te vetmuar, shakaxhinj, me probleme mendore a qellim-keqinj, marrin urgjencen ne telefon, ne fakt humbja e kohes se tyre persekutohet nga ligji;dhe (b) thirrje jo-prioritare, paniku, te pa-afte te kuptojne shkallen e semundjes etj. Shperndarja e qendrave. QSUT nuk mund te jete urgjenca e te gjitheve e ne cdo gje. Vendi ka nevoje per te pakten 3 qendra te medha urgjence dhe minimumi 3 qendra te traumes. Jo cdo pacient shqiptar te konvergoje ne Tirane. Pas (a) tel te urgjences, dhe (b) telefonit mjekesor te problemeve jo-urgjente, [si filtri nr.2] duhet input nga qendrat rajonale, te cilat sherbejne edhe si triazh, ku mjeket specialiste jane ne gjendje te stabilizojne pacientin. Nese mundesite e plote nuk e kane, i transferojne ne Tirane por ne Tirane nuk mund te cohet cdo pacient ‘sepse ka nje aksident te rende’ Te DBMI

propozoj ‘plan strategjik ne mbrojtje’ kunderintuitiv pasi (a) shendetesia, e (b) publiku kerkojne rezultate e pergjigje te shpejte. Kjo nuk eshte nje loje stalling for time (sic) por

menyre e kalkuluar ku profesionistet jane prane pacientit [ne telefon apo spital rajonal] e vetem ata vazhdojne eskalimin nga qendra e mjekimin me pas. 233

dbmi/urgjencat

Natyrisht nje politrauma, humbje totale e ndjenjave, infakt etj, trajtohen si me pare, telefono urgjencen me te afert. Urgjenca shqiptare por dhe kudo ne bote, megjithese desinjuar te punoje ne presion kohor dhe me funksion: ik, ik, e ik, te arrihet sa me pare pacienti, nuk mund te luaje ne sulm, pasi dihet se vetem 10-20% e te gjitha urgjencave jane vertete kritike e jete kercenuese. Jo vetem ne feedback qe me cojne por dhe nga studimet, ky problem eshte uniform ne bote: vijne paciente te urgjenca ose i sjellim por qe nuk jane per urgjencat e menjehershme. Faktori njerzor, urgjenca nga kendi i pacientit. Ne shume vende kalimi ne spital nga urgjenca, ze % te larte te te shtruarve ndaj do pranuar dhe ky faktor. Shume individe, djegin shkallet normale te sistemit, nuk shohin dr. e familjes, specialist ne spital rajonal, a te presin diten per vizite etj ata marrin ne telefon urgjencen qofte kur shqetesimi tyre gjenuin s’eshte ne nivelin e nje urgjence te cohet ambulanca. Ose ata paraqiten vete ne urgjenca. Ndaj veshtire qe nje paramedik ose infermier i urgjences kur perballet me te semure me 2-3 probleme e shqetesime kronike [thote me dhemb gjoksi/zemra, dhe ka ilacet ta provoje kete] ta ktheje ne rruge apo ta lere ne shtepi. Sistemi mbingarkohet nga nje pacient qe ne pak ore ose diten mund te shihte dr. e tij per nje shqetesim qe e ka me vite. Kete duhet ta zgjidhe sistemi e spitali, jo urgjencat. Duhet te vihet nje infermiere mbikqyrese, tip half-way-in dhe lene hapur ‘ ne ore/ vende’ per probleme jo-serioze por

qe ti hiqen urgjences. Cdo in-eficence ne manaxhim spitalor, ne fund do te filtrohet te urgjenca. Duhet marre dhe mendimi i stafit e i administrates te gjithe spitalit ne kohen e burimet qe kane, gjithmone edhe me nje sy nga urgjenca. Sherbimi. Nese urgjenca trajtohet si kove-eskavatori qe duhet zhytur dhe te kape dicka pa rendesi se cfare, ose si tip ‘forca speciale elite’ te cilat i hedhim ne territore hostile

(sic) le te mbijetojne me cdo mundesi qe kane, edhe urgjenca ashtu do perfundoje si sherbim, pa orientim e mision te sakte; duke bere arranxhime momenti por pa back up.

Duhet dhe specialistet ne urgjence prane spitaleve dhe brenda urgjences. Ketu aplikohet Pareto {80:20} nese do ndash shtrimet dhe paraqitjet ne urgjenca ne 20 kategori me kryesore, do veresh se top-4 jane ne % me te larte. Pa qene fare aty une e di se keto 4 grup-crregullime me te hasura ne % i afrohen 80% te kohes e konsumit te burimeve te urgjences. Pareto nuk eshte kurre milimetrik [mund te jete 70:30 ose 90:10] por ka aplikim universal ne gati cdo fushe te jetes, mjekesise e perfshire urgjencen. 234

dbmi/urgjencat

Nese shqetesimet ne top 4, kerkojne kardiolog, kirurg, mjek te frymemarrjes e nje specialitet tjeter [pediatri, djegie, orl e me rradhe] keta Dr atashohen te urgjenca deri sa sistemi te forcohet. Ata jane me ekspertize e autoritet te bejne diagnoza me te shpejta te urdherojne pritje per disa ore e naser, shtrime ne pavione ose percjellin pacientin ne shtepi pas mjekimit. Kjo do shkurtonte me shume kohe se te pritet te vije mjeku roje nga kardiologjia ose kirurgjia. Ne Shqiperi ku doktori i urgjences akoma sâ&#x20AC;&#x2122;tranjohet, trajtohet e njihet si specialitet me vete; futja e disa specialiteteve klasike te mjekesise ne dhomen e urgjences, si staf permanent apo i atashuar ne ate ambjent mund te provoje decisiv ne kohe-pergjigje e problem-adresim per shumicen e pacienteve [flasim ato me kryesore ne top 80% qe jane 20% e ankesave/shtrimeve kryesore] Urgjenca si natyre sherbimi. Perballet me forca, shumica e te cilave jane pertej kontrollit te saj (a) papa-rashkueshmeria, 1h eshte qetesi oren tjeter te kerkojne 6 paciente, (b) moshat (c) semundjet kronike (d) semundje sezonale, gripet,; koha/moti, w-endi, argetimet, stadiume e grumbullimet; te gjitha shtojne ne problematikat normale ditore te nje urgjence, pa llogaritur edhe ekstremet, epidemite, terrozimin, fatkeqesite natyrore, helmimet ne grupe te medha. Shtuar edhe mungesat, ne llogjistike, personel, kufizimet ne ergometri [dhoma /ambjente jo aq sa duhen] ne krevate per te semure, etj eshte e pamundur qe ky sistem te funksioje pa nje studim paraprak adekuat. Jo nga shendetesia por nje grup a eksperte nga cdo fushe tjeter, qofte inxhineria, financa, auditore te llogjistikes e akademia. Me pas konsulton me mjeket sepse ne fillim eshte statistike e evidentim, ku do behen analiza ne burime/ aftesi, e me pas dilet me plane e manaxhim duke u bazuar ne sistemin e shendetesise, sistemin e urgjences, bashekpunim rajonal, bashkepunim spitalor & eficence ne pergjigje dhe trajtim. Trends & patterns (sic) Kur thame: pa-predikueshmeria sâ&#x20AC;&#x2122;eshte krejtesisht ashtu. Nese arrihen te mblidhen statistika, shpejt do shihen trends (sic) Kohet kur vijne me shume te semuret (naten) ditet kur vijne me shpesh (fund-jave) bile edhe muajt. Ne fakt modelet arrijne te paracaktojne qytete e zona brenda nje qyteti me shance me te larta per urgjencat. Analizohen patterns (sic) dhe mire-pergatitet departamentet.

235

dbmi/urgjencat

Rekomandime: [1.] Auditim i plote i sistemit te shendetesise publike te percaktohet kapaciteti i plote klinik i tij, po aty, duhet te behet auditimi per urgjencavet e Republikes se Shqiperise. [2.] Auditimi i urgjencave do ndare ne dy dege. (a) pjesa funksionale qe eshte ne operim ne Tirane dhe zona urbane (b) pjesa jo-funksionale per zonat e pa-mbuluara mire/ fare. [3.] Brenda 6 muajsh te hartohet nje strategji e re per Sistemin Kombetar te Urgjencave. [4.] Urgjenca e Tiranes dhe spitaleve te medha kane nevoje per nje studime strategji te vecante ku do bazohet framework [skeleti] per neser. Studimi duhet bere nga nje isntitucion/ biznes i sukseshem ose nje Universitet Shqiptar, ku pedagoge e studente ne menyre jo intrusive (sic) ndjekin, vezhgojne, monitorojne e regjistrojne cdo hap qe shohin per periudhe 7-10 ditore ne minimum por mund te rrine 2-4 jave ne urgjenca. Pas konkluzioneve, ketu do ndryshojne dhe bazohen praktikat e reja operacionale. [5.] Skenare stimulimi - duhen pergatitur 4 te tille: 

skenare ne rrethana standarte



skenare ne rrethana me veshtiresi te shtuar



skenare te seriozitetit te larte



skenare ne fatkeqesi natyrore, katastrofa, terrorizmi etj.

Duke ushtruar keto ne terren e me modele te kompjuterizuara, do arrihet (a) te kuptohen te plota kapacitetet (b) behen adaptime me masa shtese, duke perdorur cdo ambjent, karrike, krevate, korridore, cepa hapesire e dhoma prane, (c) organizohen rezervat aktuale,e gjindet (d) pika ku sistemi thyhet e ben kollaps te pakthyeshem ne 24h a me shume.

Ketu jemi ne nivelin overwhelmed (sic) shtetet kane extra

contingency plans (sic) zakonisht perfshihet me shume se urgjenca shendetesore. Duhet pergatitur protokoll kombetar qe aktivon cdo agjensi e mjet qe ka shteti e komuniteti per te asistuar urgjencat. Rekordohet e mbahet kontakti per cdo individ qe eshte tranjuar e certifikuar pertej nivelit standart te 1st Aid. Atashohet nje nivel i mjekesise qe lidhen me urgjencat [kirurget, anestetistet etj] Kerkohen vullnetaret - duhet te jene/ te pergatiten minimumi ~900-1200 persona te tille ne SHQIPERI, te cilet vijne vete prane spitaleve e perdorin edhe mjetet e tyre te transportit. 236

dbmi/urgjencat

Desinjohen godina si shkolla, bashki, kisha, qendra ambulatore etj qe perdoren nga Dr te familjes, inf. me eksperience e me etj. Me pas stimulohet nje sistemi triazhimi duke kanalizuar e dhene prioritet rasteve me serioze drejt spitalit. Nese pergatitja ‘ne kohe

paqe’ do injorohet; atehere pika e theyrjes arrihet pa pasur skenar ne dispozicion dhe

as referenca. Modele te kesaj natyre asnjehere s’jane si realiteti, vec efektit primar [katastrofa] efektet 2-ndare e ato terciare do rezultojne me fatalitete te larta qe s’mund te kontrollohen lehte. Keto llogariten per 48-72h, koha qe ka nje qeveri te ri-marre kontrollin eper kerkuar ndihme nga organizmat e huaja; para se te beje kollaps rendi publik’ nese nje disaster (sic) prek 10-20% a me shume te vendit. Urgjencat Spitalore ketu do luajne rol primar. Po ketu, duhet llogaritur distanca/ koha qe personelit i duhet te arrije vendin e punes; nese jane ne shtepi. Gjendja operacionale e shendeti i tyre [barnat, uji, ushqimet] siguria teknike e fizike, inxhiniere dhe roje te armatosura prane tyre, policia dhe ushtria [ne katastrofa] [6.] Designated persons. Cdo qender relativisht e madhe pune te kete 1-2 persona qe ritranjohet cdo vit. 2x ne vit nga 3-5 dite me rroge te plote e status Vullnetari e Eksperti te Dhenies se Ndihmes se Pare ne nivelin e 2-te a me lart. Duhet te jene te afte per urgjencat e zakonshme e te kete legjislacion plotesues, qe ne urgjenca te medha te jene ne gjendje te administrojne ilace, te pakten pas 42 diteve te tranjimit mjekesor. [7.] Komunikimi. Vec mjeteve operative me te cilat lidhet urgjenca e qytetari Shqiptar me urgjences, duhen disa individe qe njohin gjuhe te huaja ne nivel te mire (It. Fr. Angl. Gj. Rus. Gr etj) qe ne person a permes telefonit (a) te flasin direkt me nje viktime nga semundja aksidenti ne rastet kur jane qytetare te huaj (b) te jene ne gjendje te lexojne dokumente e pendante/ medalione mjekesore ne xhepat, trupin e tyre, dhe (c) te komunikojne me familjet ne shtetet perkatese - nese gjinden kontaktet te viktima - per te marre informacion mjekesor sa me te shpejte. Zakonisht te semuret kronike, me pacemakers, diabetiket, epileptiket e semundje qe mund te sjelle kunder-indikacione ne terapi, kane shenja identifikimi, nr. te familjes e te dr. te tyre. Kjo do kete efekt pozitiv shtese edhe ne profesionalizmin e shendetesise Shqiptare. Komunikimi eshte pike kyce; te eleminojme kete opinion boteror qe u thote qytetareve te tyre: “nese semuresh ne Shqiperi e vetmja rruge eshte spitali privat ose duhet te evakuohesh nga ai vend.”

237

dbmi/urgjencat

Cdo metode, cdo mjet e cdo aset duhet perdorur per te ndryshuar kete pershtypje, te cilen e kane krijuar ne 3 dekada. [8.] Fushate Publikuese per Ambulancat. (sic) Duhet shkalle publikimi ne nje fushate mbare-kombetare titulluar: hapini rruge ambulances e dicka e ngjashme pasi s’mund te vazhdohet te bazohemi vetem te keshillat standarte. Mesazhi te percillet dhe te kthehet ne sinjal mbare-kombetar deri ne ndryshim mentaliteti. Cdo drejtues mjeti motorik duhet ti hape rrugen ambulances ne rastin me te pare, sapo eshte i sigurte ta beje kete [9.] Prezantim & Besim. Ne nje rubrike ‘jeta e juaj ne duart e tyre’ duhet kerkuar bashkepunim e ndihme nga TV publike e mediat private, kamerat ne forma jo intrusive ndjekin personelin ne pune e gjate rruges [ambulancat] per tu pare edhe live, dedikimi punonjesve dhe rendesia e ketij sherbimi. Kjo metode, do ndikoje ne shtimin e respektit ndaj tyre dhe do rritet besimi i publikute te urgjenca dhe shendetesia publike. [10.] Primari eshte pacienti. Sistemi orientohet drejt tij. Jo pacienti te pershtatet sipas kerkesave te sistemit. Kete e arrin evidentimi, strategjia dhe efienca. [bb. Mars 2019]

***

“nese politika e manaxhimi shendetesor do ju thone nuk kemi para ose nuk mund te shpenzojme para ne kete pike, ju duhet tu thoni: KETO PARA I KENI SHPENZUAR DHE PO I SHPENZONI CDO DITE POR PO SHPENZOHEN SHUME GABIM” 238

dbmi/urgjencat

Disa Parashikime Duke llogaritur skenarin me te mire jo ate ideal. Le te themi dikush mendon seriozisht per nje ri-formatim total te strategjise si do trajtohen Urgjencat ne Shqiperi nga qendrat primare ne ato lokale; tenton per nje plan sistemik e te plote. Kjo nuk mund te arrihet pa fakte dhe studime. [ndryshe do deshtoje] Nisur nga studimet ekstensive qe kam bere ne kete fushe ne vite dhe keto 4-5 muajt e fundit vetem per sistemet e urgjencave, modelet boterore kryesisht ato Britanike e Amerikane, disa Europiane e te shteteve te ngjashme ne; shifra e studime nga ky liber e te tjera qe i kam ne arkivat e mia por si pasqyroj dot te gjitha; do hedh ne rekord disa parashikime; per te cilat kam besim se me nje tolerance te vogel do jene te ngjashme edhe me ato qe do gjinden ne Shqiperi. Fillojme: 

Ne te gjithe sistemin shendetesor Shqiptar, pra ne te gjitha urgjencat e republikes; mesatarisht paraqiten 8-1.200.000 persona/vit [ky numer mund te jete me i larte por nuk do dale me i ulet]



% e personave qe paraqiten ne Urgjencat Shqiptare me probleme jo jete-kercenues eshte deri ne 80%



1 ne 5 persona qe paraqiten ne urgjenca jane me probleme mendore,dhe ne shumicen e raseve jane te shtyre nga (a) meraku i tyre, (b) kujdestaret e familjaret, dhe (c) personeli shendetesor, qe u thone shkoni ne urgjenca.



30-40% te personave qe paraqiten ne urgjenca jane me semundje kronike, shkojne kur acarohen simptomat por situata e tyre s’eshte gjithmone serioze.



>50% e pacienteve qe paraqiten ne urgjenca shkojne aty per lehtesine ne akces.



45-55% e te gjithe kujdesit Spitalor ne Shqiperi eshte dhene ne departamentet e urgjencave. Pra Urgjencat Shqiptare jane sektori qe mban gjysmen apo me shume se gjysmen e barres se kontaktit te qytetarit me shendetesine publike.



Nga gjithe personeli i Shendetesie Publike, personeli i urgjencave perballet me shume me ngacmime, te shara, kecenime, presione e dhune (te urgjencat futen dhe personeli spitalor ne diten/ kohen qe jane roje ne urgjencat e spitalit)



Numri i pacienteve shtohet me teper ne vere, fund-jave dhe gjate nates.

Keto shifra dhene me nje hamendesi te edukuar; pak a shume jane kryesoret ne sistemin e urgjencave boterore, variacione ka por esenca vlen njesoj edhe per Shqiperine. bb 239

dbmi/urgjencat

Referenca 1. National Health Service (NHS) - NHS Choices www.nhs.uk 2. First Aid - MedlinePlus www.nlm.nih.gov 3. Heartsaver First Aid with CPR and AED | General Principles, Medical Emergencies, and Injury Emergencies | Paperback – May, 2006 by American Heart Association (Author)

4. The Textbook of Emergency Cardiovascular Care and CPR Hardcover – 1 Oct 2008 by John M. Field et al (Author, Editor),

5. First Aid, CPR & AED Advanced | March 29, 2011 by American Academy of Orthopaedic Surgeons (AAOS) (Author), American College of Emergency Physicians (ACEP) (Author), 6. First Aid Manual 10th | UK's authorised first aid guide, endorsed by St John Ambulance, St Andrew's First Aid and the British Red Cross 7. Statewide emergency medical service Technical Assessment Program.[Pub Med] 8. Moore L. Measuring quality and effectiveness of prehospital EMS. Prehosp Emerg Care 1999. Oct-Dec;3(4):325-331. 9. Sasser S, et al,. Prehospital trauma care systems. WHO 2005. 10. Roessler M, Zuzan O. EMS systems in Germany. Resuscitation 2006. Jan;68(1):45-49 10.1016/j.resuscitation.2005.08.004 [PubMed] [CrossRef] 11. Dick WF. Anglo-American vs. Franco-German emergency medical services system. Prehosp Disaster Med 2003. Jan-Mar;18(1):29-35, discussion 35-37 [PubMed] 12. Arnold JL. International emergency medicine and the recent development of emergency medicine worldwide. Ann Emerg Med 1999. Jan;33 [PubMed] [CrossRef] 13. Roudsari BS, et al. Emergency Medical Service (EMS) systems in developed and developing countries. Injury 2007 [PubMed] [CrossRef] 14. Foreign travel advice, Albania –Health[burimi]

15. English criminal law: manslaughter. (burimi:ketu) 16. Ligjet e Rep. se Shqiperise- KODI PENAL I REPUBLIKËS SË SHQIPËRISË (i perditesuar) [burimi] 17. Stout J, et al. All-advanced life support vs tiered-response ambulance syst. Prehospital Emergency Care. [Research Support, Non-U.S. Gov’t]. 2000 Jan-Mar; 4(1):1-6. [PubMed] 18. Halter M, et al. Patients’ experiences of care provided by emergency care practitioners & traditional ambulance practitioners: a survey from the London Ambulance Service. Emerg Med J 2006. Nov;23(11) [PubMed] [CrossRef] 19. History of Emergency Medicine Dec 05, 2017 [burimi:NEJM] 20. International Federation for Emergency Medicine.". http://www.ifem.cc/. 18.03 2011 21. De Robertis, Edoardo et al. (ESA/EBA taskforce on Critical Emergency Medicine) (1 May 2017), "The monopolisation of emergency medicine in Europe: the flipside of the medal", European Journal of Anaesthesiology 240

dbmi/urgjencat

22. Klasifik. & Standartet Min. per Ekipet e Huaja ne Fatkeqsite e Menjehershme [klik:WHO] 23. Gokhman R, et al, Medication errors during medical emergencies in a large, tertiary care, academic medical center [Pub Med] 24. B. H. Schnap, et al. Cognitive error in an academic emergency department [burimi: ketu] 25. WHO - Humanitarian Health Action [burimi: ketu] 26. UNICEF in Emergencies & Humanitarian Action [burimi: ketu] 27. Preparing for Emergencies: Guide for communities [burimi: ketu] 28. British Red Cross, Emergencies How we help after a disaster [burimi: ketu] 29. Health Risk Map, 2015 jap kete link se linku original ne Pdf duket i thyer [burimi: ketu] 30. Qendra Kombetare Urgjences Mjekesore [burimi: ketu] 31. Drejtoria e Pergjithshme e Emergjencave Civile. [burimi: ketu] 32. Thomas Sowell, Basic Economics 5th edition, ISBN-13: 978-0465060733 33. N. N. Taleb (Author) Antifragile: Things that Gain from Disorder 34. Franรงois Bugnion FROM SOLFERINO TO THE BIRTH OF CONTEMPORARY INTERNATIONAL HUMANITARIAN LAW, 38 pg, [Burimi:ketu]

35. J. Crossland, War, Law and Humanity: The Campaign to Control Warfare, 1853-1914 36. James M. Phalen, U. S. Army, Ret. Doctors at Arms Baron Larrey-Surgeon to the Emperor The Military Surgeon, Volume 99, Issue 4, 1 October 1946 37. Dr. Besi / DBMI_ISSUU, Historik i Mjekesise, 2015, e-book, 310 fq. [burimi: ketu] 38. Dr. Besi / DBMI_ISSUU, Psikologjia, 2015, e-book,168fq. [burimi: ketu] 39. Dr. Besi / DBMI_ISSUU, 100 KESHILLA, 2015, e-book, 102fq. [burimi: ketu] 40. Dr. Besi / DBMI_ISSUU, Mite e Sensacione ne Mjekesi, 2015, e-book, 20fq [burimi: ketu] 41. Dr. Besi /DBMI_ISSUU, Kryqi i Kuq & Konventat e Gjeneves, 2015 [burimi :ketu] 42. Dr. Besi / DBMI_ISSUU Aksidentet, 2018, e-book, 45 fq. [burimi: ketu] 43. Dr. Besi / DBMI_ISSUU, Shendetesia Publike si Aset Kombetar, 2018, 122fq. [burimi:ketu] 44. Lloyd, G. C. and Aaron E. B. (2004). Discrete Event Simulation of Emergency Department Activity: A Platform for System-level Operations Research. Journal of Academic Emergency Medicine. November 2004. 45. Lucas, C. E.,etal., (2001). Mathematical modeling to define optimum operating room staffing needs for trauma centres. Journal of the American College of Surgeons 192 (5) 46. Miller, M. J., Ferrin D. M.. Messer M. G. (2004). Fixing the Emergency Department: A Transformational Journey with EDsim. 47. Murat, M. Gunal, Michael Pidd (2010) Discrete event simulation for performance modelling in health care: a review of the literature

48. Nance, R. E. and R. G. Sargent. (2002). Perspectives on the Evolution of Simulation. Operations Research, Vol.50, No. 1,. 241

dbmi/urgjencat

49. Nawar, E. W., Niska R. W, Xu J. (2007). National Hospital Ambulatory Medical Care Survey-2005 Emergency Department Survey; Advance Date for Vital Health Statistics, Number 386, June 29, 2007. Available at: http://www.cdc.gov /nchs/data/ad/ad386.pdf. Accessed March 2008. 50. Neely, A. and M. Bourne (2000). â&#x20AC;&#x153;Why measurement initiatives failâ&#x20AC;? Measuring Business Excellence, Vol. 4 No. 4, pp. 3-6.

51. NHS, Emergency Services Collaborative (2004). Making See and Treat work for patient and staff. London: NHS Modernisation Agency. 52. Hall, T., Mejia A. (eds) (1998). Health Manpower Planning: Principles, Methods, Issues. World Health Organisation, Geneva, Switzerland. 53. Harper, P. R., H. M. Gamlin (2003). Reduced outpatient waiting times with improved appointment scheduling: a simulation modelling approach.OR Spectrum, 25: 207ce222. 54. Department of Health, (1999). Agenda for change: modernising the NHS pay system. London: Department of Health. 55. Department of Health, (2000). Comprehensive critical care. A review of adult critical care services. London: Department of Health. 56. Department of Health, (2004). Improving Emergency Care in England, http:// www.nao.org.uk/publications/0304/improving_emergency_care_in_en. aspx 57. Forster, A. J., et al., . (2003). The effect of hospital occupancy on emergency department length of stay and patient disposition. Academic Emergency Medicine, 10(2) 58. Diane Naouri, Carlos El Khoury, Christophe Vincent-Cassy et al., The French Emergency National Survey: A description of emergency departments and patients in France Published: June 14, 2018 https://doi.org/10.1371/journal.pone.0198474 59. Derlet RW, Ledesma A. How do prudent laypeople define an emergency medical condition? J Emerg Med. 1999;. [PubMed] 60. Viccellio P. Emergency dept. crowding: an action plan. Acad Emerg Med. 2001; PubMed 61. Derlet RW, Kinser D, Ray L, et al., Prospective of nonemergency patients out of an emergency department: a 5-year study. Annals of Emerg Med. 25. Feb. 1995; [PubMed] 62. Skinner, H. A. 1949, "The Origin of Medical Terms". Baltimore: Williams & Wilkins 63. Strategic Outline Programme for The Emergency Medical Retrieval and Transfer Service for Wales (04. July 2014) pdf 179 pg [burimi: ketu] 64. Komisionit Europian ne Mobility & Transport (sic) [burimi: ketu] 65. Matt Graveling, Patient waited 62 hours for ambulance 23 August 2018 [burimi: BBC] 66. B. Vivier, EENA, Emergency calls in the upcoming EU-legislation, Directive of the European Parliament and of the Councilestablishing the European Electronic Communications Code Publication date: 14.11. 2018 [burimi: ketu]

242

dbmi/urgjencat

67. Emergency Medical Services Systems in the EU, Report of an assessment project coordinated by the WHO Project co-funded by: DATA BOOK, 2008, pdf 196 fq [burimi: ketu] 68. Hospital-Based Emergency Care: At the Breaking Point By Inst. of Med., Board on Health Care Services, Committee on the Future of Emergency Care in the USA Health System 69. Grady Health System, 2005; Wilson et al., 2005. 70. European Society for Emergency Medicine –[burimi: ketu]

71. “Rindertojme sistemet shendetesore … building medical systems...” [burimi: ketu] 72. Shoqata Shqiptare e Urgjencës Mjekësore – SHUM [burimi: ketu]

73. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, 07.02.2019 Measles in Europe: record number of both sick and immunized [Burimi: ketu] 74. Sa shpejt vjen ambulanca ne vendngjarje? Tirana Post, 28.10.2017 [burimi: ketu] 75. Health Consumer Powerhouse Euro Health Consumer Index 2017. Prof. Arne Björnberg, Ph.D Health Consumer Powerhouse 2018-01-29 Number of pages: 100 [burimi: ketu] 76. Helicopter crashes & Probabilty; correspondence, letter to the editor, Volume 49, N05: Nov. 2006 Annals of Emerg. Med. 635, Am. College of Emerg. Physicians [burimi: ketu]

77. Arizona family shocked by $47,000 air ambulance bill for their child R. L. Sanders Arizona Republic, Jun 25, 2018 [burimi: ketu] 78. European Commision, Recognition of professional qualifications in practice: Doctors’ Directive [burimi:ketu] 79. The Ultimate Telemedicine Guide | What Is Telemedicine? May 25, 2018 [burimi:ketu] 80. The Difference Between Telemedicine, Telecare & Telehealth?26,05, 2018 [burimi: ketu] 81. Spitali Ushtarak Qendror Universitar - Min. e Mbrojtjes - Misioni e detyrat. [burimi: ketu] 82. Albert Z. Zholi, Spitali Ushtarak 27.03.2017, Bota Sot, reportazh [burimi: ketu] 83. Andrei Zimiles, Co-Founder & CEO, Doctor.com Patients have spoken: Online presence is more critical than ever in healthcare [burimi: ketu] 84. Jess White, Why hospitals need social media, online presence [burimi: ketu] 85. Ligji i Mbrojtjes se te Dhenave Personale pdf 21 fq. LIGJ Nr. 9887, datë 10.03.2008, ndryshuar me ligjin Nr. 48/2012 “PËR MBROJTJEN E TË DHËNAVE PERSONALE” [burimi: ketu]

86. Privatësia e pacientëve në rrezik, mjekët “trafikojnë” të dhënat, [burimi: ketu] 87. Privatësia e pacientëve në rrezik- Shëndetësia... [burimi: ketu]

88. Privatësia e pacientëve. UDHËZIM Nr. 23, datë 20.11 2012 PËR “PËRPUNIMIN E TË DHËNAVE PERSONALE NË SEKTORIN E SHËNDETËSISË” [burimi: ketu]

89. Qendra Spitalore Universitare Nene Tereza; Sherbimet Mjekesore >> Sherbimi Urgjences se Semundjeve te Brendshme [burimi: ketu] 90. Urdheri i Mjekeve Shqiptare- U.M.SH [burimi: ketu] 91. Healthcaresuccess.com “Doctor Marketing, Beyond-basics...” [burimi, ketu & ketu]

243

dbmi/urgjencat

92. DBMIâ&#x20AC;&#x201C;ISSUU e-book Diabeti 98 pg, 2015 [burimi:ketu] 93. DBMI-ISSUU e-book Dhune e Abuzim ndaj Personelit Mjekesor, 2015 [burimi:ketu] 94. Majid Pourshaikhian A Systematic Literature Review: Workplace Violence Against Emergency Medical Services Personnel Arch Trauma Res. 2016 Mar [burimi:ketu] 95. PetzĂ¤ll K et al,. Threats & violence in the Swedish pre-hospital emerg. care. [burimi:ketu} 96. Frank Langfitt, In Violent Hospitals, China's Doctors Can Become Patients [burimi:ketu] 97. Grange JT & Corbett SW. Violence against emerg. med. services personnel. [burimi:ketu] 98. "Ending violence against doctors in China". The Lancet. 379 (9828): 1764. 1 May 2012. 99. Nesrin Alharthy et al,. Workplace violence among emergency medical services workers in Riyadh, Saudi Arabia [burimi: ketu] 100. B. J. Maguire et al, Violence against emergency med. services personnel [burimi:ketu] 101. "Violence against doctors: Heartless attacks". The Economist. Jul 21, 2012. 102. Emergency Department (ED) Crowding and Patient Flow, GW- SMHS [burimi: ketu] 103. World Bank Group ALBANIA: POLICY BRIEFS 2013, 61pg, [burimi: ketu] 104. Hospital Accident and Emergency Activity 2016-17, NHS Digital and NHS England, 6 raporte komprehensive, 3 Exel & 3 Pdf [burimi: ketu] 105. NHS Five Year Forward View [burimi: ketu] 106. H. Dorning, A. Davies & I. Blunt, People with mental ill health & hosp use [burimi: ketu] 107. R. Pearl, Mistreated: Why We Think We're Getting Good Health Care ..., 2017 108. D.Marcozzi et al., Trends in the Contribution of Emerg. Dept ...in the USA[burimi: ketu]

244

dbmi/urgjencat

Dedikim: lexuesve te mi. Brenda javes se I-re kur fillova DBMI (29.08.2014) me 05 Shtator 2014 nje lexues shkruan: “...nese do shkruash liber do jem i pari qe do ta blej” Pergjigja ime e komenti i tij

jane ketu me print-screen. Ne pak jave, keshtu me shkruan nje lexues nga Shkodra. Nje mikeshe ne Itali. Nje djale ne Greqi. Nje doktoreshe mike me prinderit e mi, dhe me rradhe. Njesoj me kane shkruar ne FB personal, publikisht a ne privat, ‘1 student, 1 dr, 1 inf, a 1 profesor’ ‘kur ta botosh librin...’ Ndjesia ime ishte faleminderit per vleresimin, sa

kam filluar nje projekt mjekesor me qellim te sjell sa me shume materiale per mjekesine online duke plotesuar mungesat e dhimbshme qe ndihen kudo! Ne ate kohe librat ishin

gjeja fundit per te cilen mendoja.

Kjo shihet dhe te pjesa M. Gruda, qe me pas e kam quajtur “sindromi i vetmise’ ne librin (klik ne titull) Psikologjia, ku nxitimi i misionit tim dallohet ne 2 fjalite e para. Isha kthyer ne Shqiperi permes Shqiposferes online per here te pare ne 2014. Hapa profil ne rrjetet sociale pikerisht dhe vetem per DBMI. S’me dukej se vendi & gjuha Shqipe qe i mungonte nje faqe zyrtare e mjekesise*

online do pasurohej nga nje ze shtese (i imi) duke

debatuar ne politike, filma, e te rendomtin patriotizem qe e has cdo dite e ngado. Ndaj vazhdoja duke mos i lejuar vetes devijime por duke pare vetem nje drejtim: mungesat e cfare mund te behet ne kete moment. (* 02. Mars 2019, akoma mungon nje e tille) Kur boton librin 1,2,3 eshte kenaqesi me vete e besoj se cdo autor ndihet krenar. Ne morine e publikimeve per DBMI, keto s’pata kohe ti provoj; 245

dbmi/urgjencat

(a) fund-Maj deri 10 ditet e para te Korrikut 2015 (~40 dite) me materiale ne 2 dekada e shtesa, publikova ~30 libra. 30 ebooks ne ~6-7jave eshte rekord me vete qe se e kemi ne Shqip, e ne gjuhet e tjera eshte i rralle (b) shpejtesia ne publikim e ritmi i larte ditor, ku DBMI vazhdonte ne platformat e tjera, s’me linin kohe per korrektime precize, editime te ngeshme, hartime glosaresh e ref. si per nje liber qe harxhon 2-a-5 vite me te.

print-screen nga (klik) DBMI-Facebook - ne time-line jane postuar 2940 foto dhe 358 postime nga mobile phone (sic) qe jane ~3300 postime ne mjekesi e jo vetem. (markuar ne 2 kuadrate me ngjyre te kuqe) Te DBMI postoja shpesh me karta qe lexuesi ti gjeje/ruaje me lehte. Ndaj vazhdoja

punen pa u ndalur, krejtesisht i pavarur e me nje qellim: me shume te sjell me mire do jete. Ndjeja kenaqesi me dedikimet por ne numra te tille (kam 46 e-books te publikuara) pasi dedikon te prinderit, vellai, femijet, mbeshtes e miq te DBMI; duhet te mendohesh me shume pasi harton nje dedikim. Kenaqesia tjeter, sic e kam theksuar shpesh here eshte ‘dobia e materialeve dhe punes time per Komunitetin dhe Interesin Publik” Ndaj kete e-book ja dedikoj secilit qe po me lexon ne keto rradhe, ata/ato qe kane ardhur nga 178 shtete te botes, dhe te tjeret qe do vijne neser! Faleminderit, Besi. 246

dbmi/urgjencat

dite me dite, 4 vite pasi fillova DBMI online, me 29 Gusht, 2018, kam postuar kete (klik) lajmerim, qe shihet dhe ne print-screen

05 Mars, 2019 dr.besi per dbmi, Londer, Britani e Madhe

247