Pomnikowe oraz inne monumentalne drzewa powiatu świebodzińskiego - Dominik Osyczka

UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI WYDZIAŁ NAUK BIOLOGICZNYCH

KIERUNEK: OCHRONA ŚRODOWISKA SPECJALNOŚĆ: KSZTAŁTOWANIE TERENÓW ZIELENI

PRACA MAGISTERSKA

Pomnikowe oraz inne monumentalne drzewa powiatu świebodzińskiego Monumental and other large trees in the Świebodzin County

Dominik Osyczka 47642

Akceptacja promotora

Praca magisterska napisana pod kierunkiem dra Grzegorza Iszkuło w Katedrze Botaniki i Ekologii

(data i podpis)

Zielona Góra 2012

Spis treści Wstęp ..................................................................................................................................... 7 I.

Przegląd piśmiennictwa .................................................................................................. 9 I. 1. Ochrona przyrody w Polsce ......................................................................................... 9 I. 1. 1.

Podstawy prawne.............................................................................................. 9

I. 1. 2.

Formy ochrony przyrody w Polsce .................................................................. 9

I. 2. Pomniki przyrody ......................................................................................................... 9 I. 2. 1.

Definicja ........................................................................................................... 9

I. 2. 2.

Geneza .............................................................................................................. 9

I. 2. 3.

Uznawanie drzewa za pomnik przyrody ........................................................ 10

I. 2. 4.

Wytyczne dotyczące postępowania z pomnikami przyrody .......................... 11

I. 2. 5.

Oznakowanie pomników przyrody ................................................................ 12

I. 3. Metody wykonywania pomiarów inwentaryzacyjnych drzew ................................... 13 I. 4. Abiotyczne i biotyczne zagrożenia dla pomników przyrody ..................................... 14 I. 5. Metody ochrony i pielęgnacji drzew pomnikowych .................................................. 16 I. 6. Określanie warunków wzrostu drzew pomnikowych – skala porostowa .................. 16 II. Opis terenu badań ......................................................................................................... 18 II. 1.

Powiat świebodziński.......................................................................................... 18

II. 2.

Gmina Lubrza ..................................................................................................... 20

II. 3.

Gmina Łagów...................................................................................................... 20

II. 4.

Gmina Skąpe ....................................................................................................... 21

II. 5.

Gmina Szczaniec ................................................................................................. 21

II. 6.

Gmina Świebodzin .............................................................................................. 21

II. 7.

Gmina Zbąszynek ............................................................................................... 22

III. Materiał i metody .......................................................................................................... 23 III. 1.

Materiał badań .................................................................................................... 23

III. 2.

Metodyka badań .................................................................................................. 23

IV. Wyniki........................................................................................................................... 26 IV. 1.

Inwentaryzacja pomników przyrody na terenie powiatu świebodzińskiego ...... 26

IV. 1. 1. Pomniki przyrody w gminie Lubrza............................................................... 27 IV. 1. 2. Pomniki przyrody w gminie Łagów ............................................................... 29 IV. 1. 3. Pomniki przyrody w gminie Skąpe ................................................................ 30 IV. 1. 4. Pomniki przyrody w gminie Świebodzin ....................................................... 31 3

IV. 1. 5. Pomniki przyrody w gminie Zbąszynek .........................................................32 IV. 2.

Inwentaryzacja drzew monumentalnych na terenie powiatu świebodzińskiego .33

IV. 2. 1. Drzewa monumentalne w gminie Łagów .......................................................35 IV. 2. 2. Drzewa monumentalne w gminie Skąpe .........................................................35 IV. 2. 3. Drzewa monumentalne w gminie Świebodzin................................................35 IV. 2. 4. Drzewa monumentalne w gminie Zbąszynek .................................................35 IV. 3.

Uszkodzenia drzew pomnikowych rosnących na terenie obszaru badań ............36

IV. 3. 1. Spowodowane przez czynniki abiotyczne ......................................................36 IV. 3. 2. Spowodowane przez czynniki biotyczne ........................................................39 IV. 3. 3. Spowodowane przez nieznane czynniki .........................................................39 IV. 4.

Wycena realnej wartości drzew pomnikowych wraz z gruntem .........................39

IV. 4. 1. Drzewa rosnące na terenie gminy Lubrza .......................................................41 IV. 4. 2. Drzewa rosnące na terenie gminy Łagów .......................................................41 IV. 4. 3. Drzewa rosnące na terenie gminy Skąpe ........................................................42 IV. 4. 4. Drzewa rosnące na terenie gminy Świebodzin ...............................................42 IV. 4. 5. Drzewa rosnące na terenie gminy Zbąszynek .................................................42 IV. 5.

Wycena realnej wartości drzew monumentalnych wraz z gruntem ....................42

IV. 5. 1. Drzewa rosnące na terenie gminy Łagów .......................................................43 IV. 5. 2. Drzewa rosnące na terenie gminy Skąpe ........................................................43 IV. 5. 3. Drzewa rosnące na terenie gminy Świebodzin ...............................................43 IV. 5. 4. Drzewa rosnące na terenie gminy Zbąszynek .................................................44 IV. 6.

Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza przez SO2 w otoczeniu drzew pomnikowych ......................................................................................................44

IV. 6. 1. Drzewa rosnące w strefie I, stopniu „0” .........................................................44 IV. 6. 2. Drzewa rosnące w strefie I, stopniu „1” .........................................................45 IV. 6. 3. Drzewa rosnące w strefie II, stopniu „2” ........................................................45 IV. 6. 4. Drzewa rosnące w strefie III, stopniu „4” .......................................................45 IV. 7.

Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza przez SO2 w otoczeniu drzew monumentalnych..................................................................................................46

IV. 7. 1. Drzewa rosnące w strefie I, stopniu „1” .........................................................46 IV. 7. 2. Drzewa rosnące w strefie II, stopniu „2” ........................................................47 IV. 7. 3. Drzewa rosnące w strefie III, stopniu „4” .......................................................47

4

IV. 8.

Oznakowanie pomników przyrody ......................................................................47

IV. 9.

Analizy statystyczne – analizy korelacji..............................................................48

V. Dyskusja ........................................................................................................................ 49 V. 1.

Struktura gatunkowa ........................................................................................... 52

V. 2.

Liczebność pomników przyrody ......................................................................... 53

V. 3.

Zanieczyszczenie pomników przyrody w otoczeniu drzew pomnikowych ........ 54

V. 4.

Struktura zdrowotności drzew pomnikowych .................................................... 55

V. 5.

Oznakowanie pomników przyrody ..................................................................... 56

VI. Wnioski i podsumowanie .............................................................................................. 57 VII.Streszczenie................................................................................................................... 59 VIII. Bibliografia .............................................................................................................. 61 IX. Załączniki ...................................................................................................................... 64

5

Wstęp Pomniki przyrody należą do niezwykle cennych elementów krajobrazu.

Wyróżnia się tu między innymi: jary, wywierzyska, źródła, wodospady, skały narzutowe, czy jaskinie. Przedmiotem badań były jednak drzewa pomnikowe, ożywione twory przyrody, które jednocześnie stanowią najliczniejszą grupę wśród wszystkich chronionych prawnie obiektów. Drzewa pomnikowe to blisko 95% wszystkich pomników przyrody zarejestrowanych w Polsce (Pietrzak i Zawadka 2009).

Zabytkowe aleje, czy też pojedyncze, stare drzewa są obiektami o wysokich walorach krajobrazowych, gdyż podnoszą wartość estetyczną miejsc, w których się znajdują oraz nadają im historyczny charakter. Ponadto, pomnikowe egzemplarze roślin stanowią również bank genów, a te obumierające dostarczają miejsca na siedliska niemałej liczbie zwierząt: owadom, gadom, czy ssakom.

Z racji studiowanego przez autora pracy kierunku przyrodniczego oraz jego zainteresowania różnorodnymi kwestiami z zakresu ochrony przyrody, zdecydował się on na zinwentaryzowanie pomnikowych drzew powiatu świebodzińskiego.

Wybór terenu badań wynika z faktu, iż obszar ten znajduje się w niewielkiej odległości od rodzinnego miasta autora, a dotąd nie powstało żadne ogólnodostępne opracowanie, które aktualizowałoby bazę danych dotyczącą stanu zachowania chronionych i monumentalnych drzew z okolic Świebodzina.

Do celów jakie przedsięwziął autor w czasie pisania pracy można zaliczyć: 1. uaktualnienie stanu liczebnego pomników przyrody znajdujących się w rejestrze, 2. uaktualnienie pomiarów wysokości drzew oraz obwodów ich pnia znajdujących się w rejestrze pomników, 3. ocenę

stanu

zdrowotnego

drzew

pomnikowych

na

terenie

powiatu

świebodzińskiego, 4. wskazanie niezbędnych działań ochronnych i pielęgnacyjnych do przeprowadzenia na obiektach opracowania, 5. ocenę zanieczyszczenia powietrza obszarów, na których rosną drzewa pomnikowe, 6. wykonanie wyceny elementów środowiskowych drzew pomnikowych, jak i samych drzew, 7. wskazanie innych monumentalnych drzew w tym powiecie, które mogłyby zostać objęte ochroną pomnikową.

7

I.

Przegląd piśmiennictwa I.1. Ochrona przyrody w Polsce I.1.1.

Podstawy prawne W Polsce wszelkie zagadnienia dotyczące ochrony przyrody reguluje Ustawa

z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U. 2004. Nr 92 poz. 880).

Określa ona cele, zadania oraz formy ochrony przyrody ożywionej i nieożywionej, jak również krajobrazu.

I.1.2.

Formy ochrony przyrody w Polsce W rozdziale drugim, artykule szóstym wymienionej wyżej Ustawy określono

formy ochrony przyrody. Należą do nich: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczokrajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Ponadto

ustawa

wskazuje

możliwość

wyznaczania,

w

porozumieniu

z sąsiednimi państwami, przygranicznych obszarów cennych przyrodniczo w celu ich wspólnej ochrony.

I.2. Pomniki przyrody I.2.1.

Definicja Ustawa o ochronie przyrody, w rozdziale drugim, artykule 40, definiuje

pomnik przyrody jako pojedynczy twór przyrody ożywionej lub nieożywionej, lub ich skupiska o szczególnej wartości. Wymieniono tu między innymi wartości: przyrodniczą, historyczną, kulturową, czy krajobrazową. Pomnik przyrody powinien ponadto wyróżniać się cechami indywidualnymi, które wyróżniają je wśród innych tworów.

Jak zauważyła Gołąbek (2007), zgodnie z ustawową definicją, za pomniki przyrody mogą być uznane nie tylko drzewa, które osiągnęły imponujące rozmiary, ale również te, które ich nie posiadają, ale są cenne z innych powodów.

I.2.2.

Geneza Piękno i wysoką wartość starych drzew, a w szczególności dębów, dostrzegła

już na początku XIX wieku, księżna Izabela Czartoryska (2009). Wspomina ona, iż takich tworów przyrody nie można w żaden sposób przekształcać, gdyż 9

nieodwracalnie tracą one wtedy wszystkie swoje walory. Opinia ta jest pewnego rodzaju zwróceniem uwagi na konieczność ochrony naturalności starych drzew.

Twórcą

pojęcia

„pomnik

przyrody”

jest

Alexander

von

Humboldt

(Wierzbowski 1978, Kasprzak 1992, Kasprzak 2011). Był on niemieckim przyrodnikiem, podróżnikiem i geografem, żyjącym na przełomie XVIII i XIX wieku. Jak pisze dalej Kasprzak (1992), Humboldt nazywał pomnikami stare drzewa, które spotykał w czasie swojej podróży po Ameryce Południowej. Jako jeden z pierwszych zwracał też uwagę na problematykę ochrony zasobów przyrody.

W Polsce pojęcie pomnika przyrody wprowadziła ustawa o ochronie przyrody z dnia 7 kwietnia 1949 roku. W rozdziale czwartym, artykule 12 opisano na jakich zasadach twór przyrody zostaje uznany za pomnik, a w artykule 18. scharakteryzowano ograniczenia względem tej formy ochrony.

I.2.3.

Uznawanie drzewa za pomnik przyrody W rozdziale drugim, artykule 44 Ustawy o ochronie przyrody (z 2004 roku)

napisano, iż pomniki przyrody ustanawiane są w drodze uchwały rady gminy.

Uchwała ta określa: nazwę obiektu, jego położenie, podmioty odpowiedzialne za sprawowanie nadzoru, cele ochrony, w niektórych przypadkach ustalenia dotyczące czynnej ochrony oraz zakazy właściwe dla tego obiektu. Istnieje również możliwość, iż rada gminy w szczególnych przypadkach zniesie stosowną uchwałą formę ochrony, jaką jest pomnik przyrody.

Do wspomnianych zakazów właściwych dla pomników przyrody zaliczyć można m.in. zakazy: niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektów; uszkadzania i zanieczyszczenia gleby; zmiany użytkowania terenu; czy umieszczania tablic reklamowych.

Ustawa nie określa kryteriów uznawania obiektów za pomniki przyrody. W ustępie trzecim, artykułu 40 w rozdziale drugim wskazano, iż właściwy minister może drogą rozporządzenia te wymagania określić. Na dzień dzisiejszy nie skorzystał on z możliwości wydania tego rozporządzenia.

Mimo to, Kasprzak (1992) przedstawia zestawienie wartości obwodów i pierśnic (tab. 1) dla konkretnych gatunków, które stanowią orientacyjne, dolne granice dla drzew pomnikowych, nadmieniając, iż podane przez niego wymiary brane są pod uwagę podczas wykonywania dokumentacji ewidencyjnych zabytkowych założeń zieleni.

10

Tab. 1. Zestawienie orientacyjnych wartości pierśnic i obwodów pni drzew mogących być uznanymi za pomnik przyrody (Kasprzak 1992). Zachowano oryginalną pisownię i nazewnictwo.

Lp. 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Gatunki bez czarny, bez koralowy, cis pospolity; wszystkie gatunki: jałowca, żywotnika, jarząba, cypryśnika, czeremchy leszczyna turecka, tulipanowiec, magnolia, miłorząb, sosna limba grab zwyczajny, grusza polna, jabłoń płonka, jawor; wszystkie gatunki: brzozy, wiązu daglezja, iglicznia, perełkowiec; pozostałe gatunki sosny; wszystkie gatunki: modrzewia, jodły, choiny, jesionu, świerku buk zwyczajny, kasztanowiec zwyczajny, robinia grochodrzew, klon, platan; wszystkie gatunki: dębu, lipy, wierzby topola osika pozostałe gatunki topoli

Wymiary (cm) obwód pierśnica 100

50

150

50

200

70

250

100

300

120

200 400

70 120

Przez wiele lat uważano, że gatunków obcego pochodzenia, nie należy obejmować ochroną w postaci pomników przyrody. Z tego powodu nie przykładano większej uwagi nawet do przeprowadzania pomiarów inwentaryzacyjnych takich drzew. Obecnie pogląd ten uległ zmianie i w ogólnej puli drzew pomnikowych w naszym kraju wiele z nich to gatunki introdukowane (Kasprzak 2011).

Kasprzak (2011) przytacza cele, jakie motywują do obejmowania ochroną starych drzew o monumentalnych wymiarach. Między innymi istotny jest tutaj fakt, iż obok bycia cennymi zabytkami przyrody, drzewa te często są również wartościowymi zabytkami kulturowymi. Ponadto okazałe drzewa winny być chronione ze względów historycznych (dotyczy roślin rosnących w miejscach historycznych lub tych związanych z legendami i wierzeniami), naukowych (stare drzewa są przedmiotem badań dendrochronologicznych), estetycznych (drzewa jako pozytywnie wpływający na otoczenie element przestrzeni), czy ekologicznych.

I.2.4.

Wytyczne dotyczące postępowania z pomnikami przyrody Kasprzak (1992) wspomina, iż w związku ze stale pogarszającym się stanem

środowiska naturalnego, spowodowane przez niekorzystne dla niego przekształcenia, drzewa pomnikowe należy objąć szczególną opieką. Zaleca on wprowadzenie monitoringu stanu zachowania pomników oraz okresowych przeglądów stanu tych obiektów. Ma się to również dotyczyć kontroli ich urzędowego oznakowania.

11

I.2.5.

Oznakowanie pomników przyrody

Ryc. 1. Załącznik ąącznik nr 2 do Rozporządzenia Rozporząą Ministra Środowiska Ś z dnia 10 grudnia 2002 roku – wzór tablicy informującej informująącej o nazwie pomnika przyrody będącego bęę ą pojedynczym tworem przyrody żywej ż lub nieożywionej. ż

Ryc. 2. Załącznik ąącznik nr 3 do Rozporządzenia Rozporząą Ministra Środowiska Ś z dnia 10 grudnia 2002 roku – wzór tablicy informującej informująącej o nazwie pomnika przyrody przyro będącego skupiskiem tworów przyrody żywej ż lub nieożywionej. ż W artykule 115, ustępie ustęę pierwszym ustawy o ochronie środowiska ś z dnia 16 kwietnia 2004 roku określono, okreśś iżż na obrzeżu, ż bądź ą ź w pobliżu ż formy ochrony, żu ochrony jaką 12

stanowi pomnik przyrody umieszcza się tablice zawierające jej nazwę. Dodatkowo, ustęp trzeci tego samego artykułu informuje, iż minister właściwy ds. środowiska określi drogą rozporządzenia wzór tych tablic.

Rozporządzenie to zostało wydane dnia 10 grudnia 2004 roku. W załącznikach, zgodnie z wytycznymi określonymi w ustawie, dodano wzór tablic informujących o nazwach pomników przyrody będącego zarówno tworem pojedynczym, jak i skupiskiem tworów przyrody ożywionej lub nieożywionej (ryc. 1 i 2).

I.3. Metody wykonywania pomiarów inwentaryzacyjnych drzew Zgodnie z zaleceniami podanymi przez Kasprzaka (1992), podczas wykonywania przeglądu pomników przyrody ożywionej (czyli m.in. pojedynczych drzew, ich grup, czy alej), zwrócić należy uwagę na następujące aspekty: − ogólny stan zdrowotny − widoczne stany chorobowe − rodzaj użytkowania gruntu − charakter i intensywność oddziaływania antropopresyjnego − zagrożenia mogące wystąpić zarówno przez człowieka, jak również przez czynniki abiotyczne W przypadku oceny ogólnego stanu zdrowia, Kasprzak proponuje przyjęcie pięciostopniowej bonitacji: zdrowe, niewielkie uszkodzenia, średnie uszkodzenia, znaczne uszkodzenia, martwe. Dodatkowo, przy opisywaniu widocznych stanów chorobowych, zaleca zwracać uwagę na objawy typu: zamieranie całego drzewa lub jego części; zmniejszenie ilości i przebarwienia liści, czy ubytki wewnętrzne (np. dziuple).

Określenie sposobu użytkowania gruntu też jest ważne, gdyż może on mieć wpływ na stan zdrowotny drzew – np. pomnik rosnący w parku będzie mniej narażony na działanie

czynników pogarszających

jego

stan,

aniżeli

ten

zlokalizowany w terenie zabudowanym. Pośrednio, związana jest również z tym ocena charakteru antropopresji, gdzie brane pod uwagę jest otocznie danego pomnika przyrody. Kasprzak (1992) jako przykłady wymienił tu: wieś, miasto, tereny przemysłowe, tereny użytkowane rolniczo itp.

Z kolei do zagrożeń zaliczamy: zanieczyszczenie powietrza, wód, gleb; zmiany sposobu użytkowania otoczenia etc. (zagrożenia antropogeniczne) oraz pożary, erozja, zjawiska atmosferyczne etc. (zagrożenia abiotyczne).

13

I.4. Abiotyczne i biotyczne zagrożenia dla pomników przyrody Ciągle pogarszający się stan środowiska naturalnego przyspieszenie procesu zamierania wiekowych drzew, a także powoduje, że młodsze drzewa rzadziej dorastają do wymiarów pozwalających na uznanie ich za pomnikowe (Kasprzak 2011).

Pomniki przyrody, jak wszystkie inne drzewa, wymagają ochrony i pielęgnacji, ale jak zauważył Baranowski (2009), aby móc na nich skutecznie przeprowadzać te zabiegi, należy posiadać wiedzę o zagrożeniach. Dalej autor przedstawia dwie grupy czynników mogących uszkadzać drzewa. Wyróżnił tu czynniki abiotyczne (inaczej nieinfekcyjne) i biotyczne (infekcyjne).

Pierwsza grupa czynników może być

powodowana przez: warunki

atmosferyczne, warunki glebowe, bądź też przez działalność człowieka.

Jak podaje Baranowski (2009) do grupy czynników atmosferycznych zaliczamy między innymi: wiatry, opady atmosferyczne (deszczu, gradu i śniegu), temperatura i nasłonecznienie. Pierwsze z wymienionych – wiatry – mogą powodować znaczne zniszczenia w drzewostanie: wywracać całe drzewa, łamać konary i gałęzie, obrywać liście etc. Podobnie opady, takie jak ulewny deszcz, czy grad, mogą powodować wyłamywanie się młodych pędów i urywanie liści, a odkładający się śnieg zagraża również starszym gałęziom. Jak zauważył Baranowski, obok nadmiaru opadów równie niebezpieczny jest ich brak, który w połączeniu z dużym nasłonecznieniem może mieć katastrofalne skutki.

Czynnikami zagrażającymi wzrostowi i rozwojowi drzew są również ujemne temperatury: przymrozki, uszkadzające młode pędy i kwiaty oraz mrozy zagrażające całym roślinom.

Do grupy czynników glebowych Baranowski (2009) zalicza: wadliwą strukturę podłoża oraz brak w nim wody i składników pokarmowych. Z pierwszym zagrożeniem mamy do czynienia w przypadku niewłaściwego użytkowania powierzchni pod koroną drzewa: ubijanie gruntu pojazdami, składanie materiałów budowlanych, czy budowanie chodników i dróg zbyt blisko pnia drzewa. Gdy nastąpią takie sytuacje, zbyt „ciasna” struktura podłoża uniemożliwia dotarcie tlenu do korzeni. Brak wody i składników pokarmowych również związany jest ze zbyt intensywnym zabudowywaniem powierzchni pod koroną drzewa.

14

Czynniki zagrażające drzewom pomnikowym spowodowane działalnością człowieka nazywa się inaczej czynnikami antropogenicznymi i – jak podaje Szczecińska (2008) – są one związane ze wszystkimi formami bezpośredniego i pośredniego wpływania ludzi na środowisko. Dodaje ona, że najbardziej obciążającymi czynnikami są zanieczyszczenia powietrza dostające się do atmosfery z emisji skażeń przez przemysł, transport i gospodarkę komunalną. Baranowski (2009) uzupełnia tę wypowiedź podając, że jedną z substancji zatruwających atmosferę jest m.in. tlenek siarki dwutlenek siarki powodujący kwaśne deszcze.

Autor wymienia też inne elementy składające się na grupy czynników antropogenicznych: niewłaściwe stosowanie środków ochrony roślin, czy wadliwa pielęgnacja – np. złe cięcie. Równie niepożądane jest betonowanie i zamurowywanie dziupli. Przypadki wykonywania wspomnianych zabiegów, mimo zaprzestania ich powszechnego stosowania, nadal się zdarzają. Nie są one jednak uważane już za metodę pielęgnacji, gdyż obniżają wartość estetyczną drzew oraz utrudniają przesychanie drewna wewnątrz dziupli, co powoduje dalszy rozkład (Tokarska i Osyczka 2011).

Kasprzak (1992) podaje, jakie zdarzają się najczęstsze szkody ze strony ludzi względem drzew pomnikowych. Wymienia tu między innymi: niszczenie lub kradzież tabliczek urzędowych, rozpalanie ognisk w pobliżu obiektów chronionych, zaśmiecanie ich otoczenia, niszczenie kory drzew (poprzez: zawieszanie ogłoszeń lub rycie napisów), obcinanie i łamanie konarów, zrywanie owoców i kwiatów, lokalizowanie budynków i urządzeń technicznych w strefie ochronnej. Wbicie lub wkręcenie nawet najmniejszego elementu (metalowe haki, gwoździe) w pień drzewa powoduje zaniżenie jego wartości estetycznej i wpływa negatywnie na kondycję zdrowotną (Tokarska i Osyczka 2011).

Baranowski (2009) charakteryzuje także drugą grupę czynników – biotyczne, nazywane również infekcyjnymi. Wyróżnia tu czynniki chorobotwórcze oraz tzw. szkodniki.

Te

pierwsze

stanowią:

grzyby,

bakterie

i

wirusy.

Według

autora

najpoważniejszym zagrożeniem dla pomników przyrody mogą być z kolei organizmy zwierzęce żerujące na roślinach, czyli wspomniane wcześniej szkodniki.

Mogą one prowadzić do gołożerów, czyli częściowego, bądź całkowitego pozbawienia drzewa ulistnienia.

15

I.5. Metody ochrony i pielęgnacji drzew pomnikowych Baranowski (2008) uznaje pielęgnację drzew za jedno z najważniejszych zagadnień. Zaznacza on jednocześnie, że chodzi tu o właściwą pielęgnację. Zalicza się tutaj odpowiednie podlewanie, cięcie, nawożenie.

Baranowski zwrócił szczególną uwagę na rolę nawożenia nadmieniając, iż zabieg ten mógłby znacznie ograniczyć konieczność stosowania środków ochrony przeciw szkodnikom i patogenom.

Kasprzak (1992) z kolei, skupia się na ochronie konkretnie pomników przyrody. Zwraca on uwagę na fakt, iż taktyka zabiegów ochronnych wobec obiektów chronionych jest mocno zróżnicowana względem tych, jakie są przewidziane dla parków narodowych, krajobrazowych oraz rezerwatów przyrody.

Jak wspomina, wiąże się to bardzo dużą liczbą pomników oraz ich znacznym rozproszeniem. Przez te czynniki, nadzór odpowiednich służb ochrony przyrody jest znacznie utrudniony.

Autor zaleca, aby w tej sytuacji podmiot odpowiedzialny za pomniki przyrody nawiązał współpracę z konkretnymi, lokalnymi jednostkami służb ochrony przyrody oraz z miejscową ludnością, samorządami, przedsiębiorstwami, szkołami, czy organizacjami społecznymi.

I.6. Określanie warunków wzrostu drzew pomnikowych – skala porostowa Kubiak (2007) podaje, iż porosty są wyjątkowo wrażliwe na wszelkie przejawy bezpośredniej, jak i pośredniej działalności człowieka. Właściwości bioindykacyjne tych organizmów wynikają przede wszystkim z ich ścisłego powiązania z siedliskami o konkretnych specyfikacjach (Fałtynowicz 2006 za Kubiak 2007). Ich wrażliwość na zmiany w środowisku wiążą się głównie z ich budową anatomiczną.

Porosty nie posiadają epidermy, szparek ani kutykuli, zawartość chlorofilu w stosunku do masy plechy jest bardzo mała. Dodatkowo, porosty bardzo łatwo pochłaniają z powietrza parę wodną wraz z wszystkimi znajdującymi się w niej zanieczyszczeniami i nie mogą wydalać ich, gdyż nie mają układu wydalniczego (Kolonko i in. 2008). Ich dodatkowym atutem wykorzystywanym w bioindykacji (w tym przypadku nazywanej też lichenoindykacją) jest ich powszechne występowanie oraz fakt, iż w odróżnieniu od roślin wyższych są aktywne również w miesiącach zimowych, czyli w okresie, gdy stężenie zanieczyszczeń w powietrzu jest znacznie wyższe aniżeli w miesiącach pozostałych (Kolonko i in. 2008).

16

Porosty są jednymi z pierwszych odkrytych bioindykatorów (De Wit 1983, Fabiszewski, Bielecki 1983, Kiszka 1990, Puckett 1988, Fałtynowicz 1995 za Świercz 2004). Badania nad ich wykorzystywaniem do oceny zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego sięgają swoją historią XIX wielu. Wtedy to zaobserwowano, iż stężenie pyłów i zanieczyszczeń w atmosferze wpływa znacząco na zamieranie porostów występujących na terenie Paryża (Nylander 1866 za Kolonko i in. 2008). Od tego czasu badania nad tą dziedziną nauki bardzo się rozwinęła i opracowano wiele metod wykorzystywanych w lichenoindykacji.

Wyróżnić można metody: florystyczną, gatunków wskaźnikowych, analizy udziału form morfologicznych, anatomiczno-morfologiczną, żywotności plech porostowych, fizjologiczną, czy analityczno-chemiczną (Kolonko i in. 2008).

Pierwsza z wymienionych – metoda florystyczna – związana jest z różną odporność

poszczególnych

gatunków

grzybów

zlichenizowanych

na

zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. W oparciu o to utworzono w Anglii 10-stopniową skalę porostową służącą do określenia stref, w których rosną porosty o znanej odporności na różne stężenia SO2 w powietrzu. Na polski grunt przeniesiono ją w latach 70. ubiegłego wieku, gdzie została wykorzystana do badań na terenie Krakowa i Puszczy Niepołomickiej (Kiszka 1977 za Kolonko i in. 2008).

Metoda florystyczna uległa pewnym modyfikacjom i w ten sposób powstała metoda gatunków wskaźnikowych. W tym przypadku, na terenie badań oznacza się tylko gatunki wskaźnikowe, których liczba jest ograniczona do kilkunastu, a w niektórych przypadkach nawet do kilku.

Kolejna z metod, analizy udziału form morfologicznych, polega na identyfikowaniu gatunków o najbardziej odstającej od podłoża i najbardziej rozbudowanej plesze, czyli porostów krzaczkowatych.

Metoda anatomiczno-florystyczna, czy też inaczej nazywana transplantacyjną, polega na przenoszeniu plech gatunków rosnących w strefach o wysokiej czystości powietrza w pobliże potencjalnych emitorów zanieczyszczeń i obserwowanie, czy porosty zamierają (Kolonko i in. 2008).

Metoda fizjologiczna z kolei, opiera się na porównywaniu procesów fizjologicznych zachodzących w plechach porostów rosnących w strefach niskiego zanieczyszczenia powietrza z plechami tych, które rosną w miejscach o wysokim zanieczyszczeniu (Fałtynowicz 1995 za Kolonko i in. 2008).

17

Metoda kondycji plech porostowych polega na pomiarze aktywności życiowej konkretnego gatunku porostu (Bystrek 1997 za Kolonko i in. 2008).

W ostatniej z metod – analityczno-chemicznej – ocenę zanieczyszczenia środowiska opiera się o badanie zawartości szkodliwych substancji występujących w plechach porostów. Przy użyciu tej metody można oznaczyć zawartość metali ciężkich (Fałtynowicz 1995 za Kolonko i in. 2008).

II. Opis terenu badań II.1. Powiat świebodziński Uwzględniając podział fizycznogeograficzny według Kondrackiego (1988), prowincja

w

jakiej

Środkowoeuropejski,

zlokalizowany

jest

podprowincja

–

powiat Pojezierza

świebodziński

to

Niż

Południowobałtyckie,

a makroregion – Pojezierze Lubuskie. Konkretyzując, teren opracowania znajduje się w środkowo-wschodniej części Pojezierza Lubuskiego (nazywanego również Wysoczyzną Lubuską). W granicach powiatu mieszczą się trzy mezoregiony (ryc. 3): Pojezierze Łagowskie w części centralnej (zajmuje największą część powierzchni powiatu), Równina Torzymska przy zachodniej granicy oraz Bruzda Zbąszyńska przy wschodniej.

Ryc. 3. Regiony fizycznogeograficzne powiatu świebodzińskiego (czarny obrys) (Kondracki 2000 za Włodarczykiem i in. 2003).

18

Powiat świebodziński zlokalizowany jest na nizinnych terenach, w centralnej części Ziemi Lubuskiej (Fedak i in. 2009). Graniczy on z powiatami leżącymi na terenie województwa lubuskiego: krośnieńskim, międzyrzeckim, sulęcińskim i zielonogórskim, oraz z powiatem nowotomyskim leżącym na terenie województwa wielkopolskiego.

Współczesny obszar administracyjny powiatu świebodzińskiego (ryc. 4.) utworzony został reformą z 1999 roku. Obejmuje on sześć gmin: Lubrza, Łagów, Skąpe, Szczaniec, Świebodzin i Zbąszynek. Dwie ostatnie z wymienionych stanowią gminy miejsko-wiejskie. Powiat zajmuje łączną powierzchnię 937 km2 (Turczek 2009).

Ryc. 4. Powiat świebodziński z zaznaczonymi: podziałem na gminy oraz miejscowościami, w których wg rejestru zlokalizowane są pomniki przyrody.

Rzeźba terenu tego rejonu jest najbardziej urozmaicona w całym pasie nizin środkowopolskich. Wzniesienia moreny dennej osiągają tutaj wysokości rzędu od 120 do 140 m n.p.m., a z kolei moreny czołowej przekraczają 200 m n.p.m.

(Zarzycki 1993). Najwyższe wzniesienie regionu to Bukowiec o wysokości 227 m n.p.m.

Badania prowadzone były w 14 miejscowościach zlokalizowanych w obrębie pięciu gmin powiatu. Były to: Boryszyn, Lubrza, Przełazy i Zagaje (gm. Lubrza);

19

Kłodnica, Łagów, Toporów i Żelechów (gm. Łagów); Niekarzyn, Pałck i Skąpe (gm.

Skąpe); Jordanowo i Świebodzin (gm. Świebodzin); Dąbrówka Wlkp. (gm.

Zbąszyń).

II.2. Gmina Lubrza Jak podają Łęszczak i Adamczak (1998), gmina Lubrza zajmuje powierzchnię 12 228 ha. Z tego 46,7% stanowią tereny leśne, a 39% użytki rolne (głównie grunty orne). Omawiany obszar zlokalizowany jest pomiędzy gminą Świebodzin, a gminą Łagów.

W 20 miejscowościach znajdujących się na terenie gminy zamieszkuje 3 228 mieszkańców. Największą, liczącą 928 mieszkańców, jednostką osadniczą na terenie gminy jest Lubrza (Sobczak i in. 2001).

Według podziału geograficznego Polski opisanego przez Kondrackiego, gmina Lubrza znajduje się na obszarze Pojezierza Łagowskiego, będącego częścią Pojezierza Lubuskiego, które z kolei stanowi zachodnią część Pojezierza Wielkopolskiego (Kondracki 1988 za Łęszczakiem i Adamczakiem 1998).

Zróżnicowana rzeźba terenu, jaką charakteryzuje się gmina Lubrza, jak i cały powiat, powstała w skutek oddziaływania lądolodu skandynawskiego w okresie czwartorzędu. Dzięki utworzonej przez lodowiec rynnie, możemy obecnie zaobserwować dziś takie jeziora jak: Lubrza, Lubie, czy Goszcza. Ogólnie na terenie gminy znajduje się 11 jezior o łącznej powierzchni około 600 ha (Łęszczak i Adamczak 1998).

II.3. Gmina Łagów Według informacji zawartych w Strategii

Rozwoju Gminy Łagów,

opracowanej przez Masteraka i in. (2000), zlokalizowana jest ona w centralnej części województwa lubuskiego i graniczy z gminami: Sulęcin, Torzym, Lubrza, Bytnica i Skąpe. Omawiany obszar zajmuje powierzchnię 19 920 ha, z czego 59,2% zajmują lasy, 31,2% – użytki rolne, 1,9% wody, 6,2% tereny zainwestowane, a pozostałe 0,9% – nieużytki i użytki kopalne.

W Diagnozie Stanu Powiatu Świebodzińskiego, opracowanej przez Sobczaka i in. (2001) ujęto, iż na terenie gminy znajduje się 28 miejscowości i w 1998 roku zamieszkiwało je 5 354 osób. Największym ośrodkiem osadniczym opisywanego regionu jest Łagów (1 661 mieszkańców w 1998).

20

Kondracki (1988) podaje, że Pojezierze Łagowskie, w obszarze którego zlokalizowana jest gmina, charakteryzuje się występowaniem wysokich cokołów, powstałych z osadów czwarto- i trzeciorzędowych, zaburzonych pod naciskiem lodowca. Na terenie tego mezoregionu znajduje się wiele jezior rynnowych.

II.4. Gmina Skąpe W Strategii Rozwoju Gminy Skąpe (2008), będącej załącznikiem do uchwały Rady Gminy Skąpe ujęto, iż znajduje się ona w centralnej części województwa lubuskiego i graniczy z gminami: Świebodzin, Sulechów, Czerwieńsk, Bytnica, Łagów i Lubrza. Powierzchnia gminy wynosi 18 128 ha. Jak podano dalej, podstawową funkcją gminy jest rolnictwo, stąd 43% jej całkowitej powierzchni stanowią różnego rodzaju użytki rolne. Dodatkowo wspomniano, iż blisko 50% obszaru gminy zajmują lasy, co z kolei wiąże się z faktem, iż jej funkcją uzupełniającą jest turystyka i rekreacja.

Jak podają Sobczak i in. (2001), na omawianym obszarze znajduje się 20 miejscowości, które łącznie – w 1998 roku – zamieszkiwało 5 773 osób. Najliczniej zamieszkaną miejscowością regionu jest Cibórz, gdzie pod koniec zeszłego wieku zameldowane były 964 osoby.

II.5. Gmina Szczaniec Zlokalizowana jest w środkowo-wschodniej części powiatu świebodzińskiego i graniczy z gminami: Babimost, Sulechów, Świebodzin, Trzciel i Zbąszynek (Fedak i in. 2009). Jak podają Sobczak i in. (2001), posiada powierzchnię 11 300 ha. Użytki rolne stanowią 67,2% ogólnej powierzchni gminy, a lasy 25,9% (Włodarczyk i in. 2004).

Sieć osadniczą gminy tworzy 12 miejscowości, które w 1998 roku zamieszkiwało 3 925 osób. Wówczas najliczniej zaludnionym sołectwem był Szczaniec – 1 459 mieszkańców (Sobczak i in. 2001), a najmniej liczną Nowe Karcze – 50. Gęstość zaludnienia w roku 2004 wynosiła 36 osób na km2 (Włodarczyk i in. 2004).

II.6. Gmina Świebodzin Znajduje się w centralnej części powiatu świebodzińskiego (Fedak i in. 2009), gdzie graniczy z gminami: Sulechów, Skąpe, Lubrza, Międzyrzecz, Szczaniec oraz Zbąszynek (Korzeń i in. 2001). Jak podają Sobczak i in. (2001) jej obszar zajmuje 21

powierzchnię 22 800 ha, a Korzeń i in. uzupełniają, że zaledwie 28,2% z całości obszaru stanowią zasoby leśne. Nadmieniają również, iż 72% obszaru gminy należy do Skarbu Państwa.

W opisywanym obrębie zlokalizowanych jest 27 miejscowości, które łącznie w 1998 roku zamieszkiwało 30 975 osób. Najliczniej zaludnione jest miasto Świebodzin – 22 550 mieszkańców. Na wyróżnienie zasługuje również wieś Wygon, w której zameldowane są jedynie trzy osoby (Sobczak i in. 2001).

Działalność lodowca skandynawskiego spowodowała, iż gmina Świebodzin charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą terenu. Różnorodność ukształtowania powierzchni uatrakcyjnia gminę turystycznie. Występują tu obszary: łagodnych pagórków, wysoczyzn morenowych, sandrowe oraz rynien utworzonych przez wody roztopowe lądolodu (Korzeń i in. 2001).

II.7. Gmina Zbąszynek Zlokalizowana w północnym rejonie województwa lubuskiego (Czyczerski i in. 2004), gdzie w jej sąsiedztwie znajdują się gminy: Babimost, Szczaniec, Trzciel i Zbąszyń (Fedak i in. 2009).

Ludność gminy w 2002 roku osiągnęła liczbę 8 617 osób (Czyczerski i in. 2004). W obrębie gminy zlokalizowanych jest 13 miejscowości, a najbardziej zaludnioną jednostką osadniczą jest miasto Zbąszynek, gdzie w 1998 roku zameldowanych było 5 283 mieszkańców (Sobczak i in. 2001).

Powierzchnia opisywanej jednostki administracyjnej wynosi 9 442 ha, gdzie użytki rolne stanowią 50,7% ogółu, tereny zalesione – 38,6%, a grunty pozostałe – 10,7% (Czyczerski i in. 2004).

Podobnie jak opisane wcześniej, gmina Zbąszynek charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu – różnica wysokości bezwzględnych wynosi około 36 metrów. Wschodnia i środkowa część gminy jest położona nieco wyżej, niż jej zachodnie krańce (Czyczerski i in. 2004).

Kondracki (1988) opisał Bruzdę Zbąszyńską, w ramach której zlokalizowane są Międzyrzecz, Zbąszyń, Zbąszynek i Wolsztyn. Scharakteryzował ją jako szerokie obniżenie przyjmujące formy martwego lodu w postaci jezior rynnowych, ozów, kemów i tarasów kemowych.

22

III. Materiał i metody III.1. Materiał badań Badaniami objęto drzewa stanowiące istniejące pomniki przyrody rosnące na terenie opisanych powyżej gmin powiatu świebodzińskiego. W grudniu 2010 roku było ich na tym terenie 62 (GUS 2011).Wszystkie badane pomniki przyrody zostały ustanowione przez Wojewodę Lubuskiego drogą Rozporządzeń nr 27 – 51 z dnia 19 maja 2006 roku. Dodatkowo badaniami objęto inne monumentalne egzemplarze drzew, które osiągnęły przyjęte przez autora wymiary pozwalające na uznanie ich za pomniki przyrody.

III.2. Metodyka badań Badania przeprowadzono w okresie od maja do sierpnia 2011 roku. Badania te polegały na przeprowadzeniu precyzyjnej inwentaryzacji przyrodniczej opisanych w powyższym punkcie obiektów.

Wykonując szczegółową inwentaryzację drzew pomnikowych weryfikowano nazwę gatunkową oraz dokonywano pomiarów: obwodu pnia na wysokości 1,30 m nad gruntem (w przypadku drzew pochylonych pomiar dokonywany był prostopadle na do osi drzewa), zasięgu korony, wysokości drzewa oraz wysokości osadzenia korony (pomiarów dokonywano przy pomocy wysokościomierza Suunto) oraz określano ich dokładną lokalizację (współrzędne GPS). Na podstawie uzyskanych wartości obwodu pnia, wyliczano następnie przybliżoną wartość pierśnicy. W czasie prac nad zewidencjonowaniem pomników przyrody sprawdzano również, czy posiadają odpowiednią tabliczką urzędową oraz czy są oznaczone w jakikolwiek inny sposób (tablice informacyjne etc.)

Podczas dokonywania pomiarów inwentaryzacyjnych przeprowadzano również ocenę

stanu

zdrowotnego

badanych

drzew.

W

tym

celu

zastosowano

sześciostopniową skalę zdrowotności będącą modyfikacją skali zastosowanej przez Kasprzaka (2005) za Antkowiakiem i Materak (2006). W zastosowanej skali wyróżniono następujące stopnie: − stopień „5” (drzewo w bardzo dobrym stanie zdrowotnym) – w przypadku, gdy drzewo charakteryzuje się bardzo dobrą żywotnością – brak uszkodzeń korony, przewodnika, czy pnia, brak suchych gałęzi, brak szkodników, 23

− stopień „4” (drzewo w dobrym stanie zdrowotnym) – w przypadku, gdy drzewo charakteryzuje się dobrą żywotnością – występują martwe, suche gałęzie, głównie w górnej części korony, widoczne żerowanie szkodników, delikatne uszkodzenia kory, − stopień „3” (drzewo w dostatecznym stanie zdrowotnym) – w przypadku, gdy drzewo charakteryzuje się dostateczną żywotnością – obumarłe do 50% korony, widoczne żerowanie szkodników, − stopień „2” (drzewo w niedostatecznym stanie zdrowotnym) – w przypadku, gdy drzewo jest zamierające oraz charakteryzujące się dostateczną żywotnością – obumarłe do 70% korony, podejrzenie ubytków w drewnie, − stopień „1” (drzewo w złym stanie zdrowotnym) – w przypadku, gdy drzewo jest zamierające oraz charakteryzujące się małą żywotnością – obumarłe ponad 70% korony, liczne dziuple, mniej niż 25% obwodu pnia pełni funkcję przewodzenia, − stopień „0” (drzewo martwe) – w przypadku, gdy nie można dostrzec żadnych oznak czynności życiowych.

Kolejną czynnością przeprowadzaną podczas inwentaryzacji było stwierdzenie występowania i ewentualne rozpoznanie porostów na pniach badanych obiektów.

Dane te były potrzebne były do przeprowadzenia oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza przez SO2 w ich otoczeniu. W celu przeprowadzenia tej analizy oparto się o skalę porostową opracowaną przez Kiszkę (1989) (załącznik nr 7). Na podstawie obserwacji i porównaniu ich wyników z danymi zestawionymi przez autora skali możliwe było ustalenie hipotetycznej średniej wartości stężenia SO2 w powietrzu w miesiącach zimowych.

Następną czynnością było porównanie uzyskanych pomiarów obwodu pnia i wysokości drzew z danymi z 2006 roku zawartymi w rejestrze. Należy zaznaczyć, iż w tym przypadku 2006 to nie rok wykonania danego pomiaru, a jedynie data wpisania drzewa do rejestru zabytków. Nie było możliwości ustalenia dokładnych dat wykonywania poprzednich pomiarów inwentaryzacyjnych.

W

przypadku

zinwentaryzowanych

drzew

monumentalnych,

ale

niestanowiących pomników przyrody stosowano praktycznie tę samą metodykę.

24

Jedyną różnicą było zastąpienie weryfikacji nazwy gatunkowej przez jej określanie.

Drzewa te wyszukiwane były w otoczeniu miejsc wzrostu drzew pomnikowych.

Autor założył, iż drzewo monumentalne mogące być zarejestrowanym jako pomnik przyrody jest takie, które spełnia minimalne założenie rozmiaru umieszczone w zestawieniu Rucińskiego (1998), bądź wyróżniające się pokrojem, czy stanem zachowania.

Przy określaniu i potwierdzaniu nazw gatunkowych – zarówno polskich, jak i łacińskich – przyjęto nomenklaturę opartą o publikację Senety i Dolatowskiego (2006).

W czasie badań wykonano również szczegółową dokumentację fotograficzną inwentaryzowanych drzew – widok ogólny i ewentualne szczegóły: dziuple, huby, zranienia etc.

Na podstawie wybranych, uzyskanych w trakcie prac inwentaryzacyjnych danych przeprowadzono wycenę rzeczywistej wartości drzew wraz z zajmowanym przez nie gruntem. Do tego celu posłużono się następującymi wzorami: RWD = ((wo + wwk × wg) × wkd) × WL, RWDPG = WG + RWD, gdzie RWD to realna wartość drzewa bez gruntu; wo – wycena obwodu drzewa na wysokości 1,30 m według Obwieszczenia Ministra Środowiska w sprawie stawek opłat za usunięcie drzew i krzewów oraz stawek kar za zniszczenie zielenina rok 2012; wwk – wartość wyceny korony drzewa; wg – współczynnik wartości gatunku drzewa według wspomnianego wcześniej Obwieszczenia; wkd – współczynnik kondycji drzewa (dla drzewa o stopniu zdrowotności „5” wkd wynosiło „1”, dla drzewa o stopniu „4” – 0,8 itd.); WL – współczynnik lokalizacji drzewa; RWDPG – realna wartość drzewa pomnikowego z gruntem; WG – wartość gruntu. Uzyskane wartości drzew podzielono następnie na cztery klasy: − klasa I – drzewa o wartości powyżej 2 mln PLN, − klasa II – drzewa o wartości od powyżej1,5 do 2 mln PLN, − klasa III – drzewa o wartości od 1 do 1,5 mln PLN, − klasa IV – drzewa o wartości poniżej 1 mln PLN. Przeprowadzono również analizy korelacji, aby stwierdzić czy istnieje jakakolwiek zależność pomiędzy pomiarami wysokości drzew pomnikowych oraz 25

kolejnymi pomiarami ich przyrostów na grubość. Analizy te wykonane zostały sumarycznie dla wszystkich drzew pomnikowych, dla których skompletowano pełną dokumentację inwentaryzacyjną (tj. była możliwość przeprowadzenia wszystkich pomiarów ewidencyjnych). Jednocześnie stwierdzano istotność wykonanych analiz.

Przyjęto, iż istotne różnice zachodzą w przypadku, gdy wartość prawdopodobieństwa jest mniejsza od 0,05 (p < 0,05). Korelacja jest tym bardziej pełna, im wyższy jest współczynnik korelacji (czyli im bliższy 1). Analizy statystyczne przeprowadzone zostały w arkuszu kalkulacyjnym programu Microsoft Excel 2007.

IV. Wyniki IV.1. Inwentaryzacja pomników przyrody na terenie powiatu świebodzińskiego

15%

5% 41% 5%

8%

26% Q. robur

T. platyphyllos

T. cordata

F. sylvatica

U. laevis

pozostałe

Ryc. 5. Procentowe zestawienie liczby drzew pomnikowych w poszczególnych taksonach. W grupie „pozostałe” zebrano gatunki posiadające tylko po jednym przedstawicielu: F. excelsior, A. platanoides, G. biloba, P. abies, L. tulipifera oraz U. minor.

W sumie, w obszarze badań, zinwentaryzowano 38 drzew z 59 pomników przyrody znajdujących się w rejestrze. Wśród nich znalazło się 36 osobników roślin okrytonasiennych

oraz

dwa

roślin

nagonasiennych.

Uszczegółowiając,

zinwentaryzowano: 16 (41%) dębów szypułkowych (Quercus robur L.), dziewięć (26%) lip szerokolistnych (Tilia platyphyllos L.), trzy (8%) lipy drobnolistne (Tilia cordata Mill.), dwa (5%) buki pospolite (Fagus sylvatica L.), dwa (5%) wiązy 26

szypułkowe (Ulmus laevis Pall.), jeden (2,5%) jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.), jeden (2,5%) klon zwyczajny (Acer platanoides L.), jeden (2,5%) miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba L.), jeden (2,5%) świerk pospolity (Picea abies (L.) H. Karst.), jeden (2,5%) tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera L.) oraz jeden (2,5%) wiąz polny (Ulmus minor Mill. emend. Richens) (ryc. 5). Zestawienie wyników wszystkich pomiarów przeprowadzanych w czasie inwentaryzacji znajduje się w załączniku pierwszym.

5% 21%

32%

42% Stopień "5"

Stopień "4"

Stopień "3"

Stopień "2"

Ryc. 6. Procentowe zestawienie liczby drzew pomnikowych zakwalifikowanych do poszczególnych stopni zdrowotności. Stopień „5” grupuje drzewa w bardzo dobrej kondycji zdrowotnej, stopień „4” – dobrej, stopień „3” – dostatecznej, a stopień „2” – niedostatecznej.

Drzewa pomnikowe zakwalifikowano do czterech z sześciu przyjętych w metodyce stopni zdrowotności: „2”, „3”, „4” i „5” (ryc. 6). Najwięcej drzew – 16 sztuk (42%) – znalazło się w stopniu „4”. Drugą pod względem liczebności grupę (12 sztuk – 32%) stanowiły okazy zakwalifikowane do stopnia „3”. Do stopnia „5” zaliczono osiem egzemplarzy (21%), a do stopnia „2” – dwie sztuki, które stanowiły 5%.

IV.1.1. Pomniki przyrody w gminie Lubrza Na terenie gminy (ryc. 7) zinwentaryzowano dwa drzewa pomnikowe dębu szypułkowego: w Boryszynie o wysokości 21 m i obwodzie 440 cm oraz w Zagajach 27

o wysokości 28 m i obwodzie 634 cm. W Przełazach odnaleziono jeden egzemplarz lipy drobnolistnej o wysokości 22,5 m i obwodzie 520 cm.

Ryc. 7. Gmina Lubrza z zaznaczonymi miejscowościami, w których: kropki białe – wg rejestru zlokalizowane są pomniki przyrody, kropki czerwone – zlokalizowane są zinwentaryzowane pomniki przyrody.

W przypadku dęba z Boryszyna oraz lipy z Przełazów odnotowano mniejszy obwód w 2011 roku w porównaniu z danymi z roku 2006 o odpowiednio: 41 i 230 cm. U dęba w Zagajach odnotowano przyrost obwodu o 20 cm. Przyrost wysokości u dębów znajdował się w przedziale1,0 – 7,0 m, a lipy przyrosła na wysokość o 7,5 m.

Q. robur w Boryszynie oraz T. cordata w Przełazach zostały zakwalifikowane do trzeciej klasy skali zdrowotności – drzewo w dostatecznym stanie zdrowotnym.

Dąb rosnący w Zagajach oceniony został o klasę wyżej – drzewo w dobrym stanie zdrowia.

28

IV.1.2. Pomniki przyrody w gminie Łagów

Ryc. 8. Gmina Łagów z zaznaczonymi miejscowościami, w których: kropki białe – wg rejestru zlokalizowane są pomniki przyrody, kropki czerwone – zlokalizowane są zinwentaryzowane pomniki przyrody.

Na terenie gminy (ryc. 8) zinwentaryzowano: dziewięć lip szerokolistnych, pięć dębów szypułkowych, jednego buka pospolitego, jednego klona zwyczajnego, jednego świerka pospolitego oraz jednego tulipanowca amerykańskiego.

Lipa rosnąca w Łagowie miała obwód 535 cm i wysokość 27,0 m, natomiast wymiary lip rosnących na terenie parku w Żelechowie zamykały się w przedziałach: od 310 do 530 cm obwodu oraz od 14,00 do 30,0 m wysokości. W przypadku dębów osiągnęły one następujące wymiary: dąb w Łagowie – 490 cm obwodu oraz 20,0 m wysokości, dąb w Żelechowie – 510 cm obwodu oraz 25,0 m wysokości, dwa okazy w Toporowie –obwody 646 i 882 cm oraz wysokości odpowiednio 23,5 i 22,0 m.

Dąb w Kłodnicy osiągnął wysokość 20,0 m, a jego obwodu ze względu na fakt, iż nie było możliwości dotarcia do pnia, nie zmierzono. Buk z Żelechowa osiągnął 320 cm obwodu oraz 25,0 m wysokości, a drzewa rosnące w Łagowie następująco: klon – 383 cm obwodu i 31,0 m wysokości, świerk– 293 cm obwodu i 36,00 m wysokości oraz tulipanowiec – 418 cm obwodu i 31,0 m wysokości.

29

U dębów odnotowano przyrosty obwodu pnia w przedziale od 12 do 55 cm, u lip (z wyjątkiem jednej rosnącej w Żelechowie, gdzie nie stwierdzono przyrostu) w przedziale od 5 do 25 cm, u buka o 10 cm, u klona o 93 cm, u świerka o 26 cm, a u tulipanowca o 78 cm. Wysokości dębów zwiększały się o wartości w przedziale od 2,0 do 3,5 m, z wyjątkiem egzemplarza z Kłodnicy, gdzie odnotowano zmniejszenie wysokości o 5,0 m. Z kolei u lip wartości przyrostów na wysokość znajdowały się w przedziale od 0,5 do 5,0 m, z wyjątkiem jednej z lip rosnącej w Żelechowie, u której odnotowano wysokość mniejszą o 11,0m względem poprzedniego mierzenia. Stwierdzono następujące przyrosty na wysokość drzew w Łagowie: klon o 9,0 m, świerk o 6,0 m oraz tulipanowiec o 8,0 m. U buka w Żelechowie nie zaobserwowano zmiany wysokości.

Do drugiej klasy zdrowotności został zakwalifikowany Q. robur z Kłodnicy, do trzeciej: T. platyphyllos z Łagowa, jeden Q. robur z Toporowa oraz dwie T. platyphyllos z Żelechowa, do czwartej: Q. robur z Łagowa, F. sylvatica, Q. robur oraz sześć T. platyphyllos z Żelechowa, a do piątej: jeden Q. robur z Toporowa, L. tulipifera z Łagowa, P. abies z Łagowa oraz A. platanoides z Łagowa.

IV.1.3. Pomniki przyrody w gminie Skąpe

Ryc. 9. Gmina Skąpe z zaznaczonymi miejscowościami, w których: kropki białe – wg rejestru zlokalizowane są pomniki przyrody, kropki czerwone – zlokalizowane są zinwentaryzowane pomniki przyrody.

30

Na terenie gminy (ryc. 9) zinwentaryzowano: jednego buka pospolitego, jeden jesion wyniosły, jeden wiąz szypułkowy oraz jednego dęba szypułkowego.

Trzy z wymienionych drzew rosły w Niekarzynie: buk, który osiągnął 490 cm obwodu pnia oraz 20,5 m wysokości, jesion o obwodzie 515 cm i wysokości 35,0 m oraz wiąz polny, którego – ze względu na jego położenie – wymiary zostały niezmierzone. Czwartym z pomników jest rosnący na terenie Skąpych dąb szypułkowy. Wymiary jakie osiągnął to 550 cm obwodu pnia i 26,0 m wysokości.

W Niekarzynie, u buka odnotowano przyrost obwodu pnia o 50 cm i wysokości o 0,5 m, u jesionu natomiast obwód zwiększył się o 20 cm, a wysokość o 10,0 m. U dęba w Skąpych obwód pnia zwiększył się o 40 cm względem wartości zawartej w rejestrze, a wysokość o 1,0 m.

F. excelsior został zaklasyfikowany do czwartej klasy zdrowotności, a pozostałe zinwentaryzowane drzewa pomnikowe rosnące na terenie gminy o klasę niżej – do trzeciej.

IV.1.4. Pomniki przyrody w gminie Świebodzin W gminie Świebodzin (ryc. 10) zinwentaryzowano pięć dębów szypułkowych i jeden miłorząb dwuklapowy.

Cztery ze zmierzonych dębów rosło w Jordanowie. Osiągnęły one wartości obwodu w przedziale od 431 do 711 cm i wysokości od 10,5 do 23,0 m. Piąty z dębów, rosnący w Rzeczycy, mierzył w obwodzie 366 cm i miał 25,5 m wysokości. G. biloba w Świebodzinie miał 236 cm w obwodzie i 22,0 m wysokości.

W przypadku czterech Q. robur rosnących w Jordanowie, ze względu na sposób zapisu w rejestrze, nie było możliwości stwierdzenia przyrostów na grubość i wysokość. U dęba z Rzeczycy stwierdzono natomiast obwód mniejszy o 54 cm w roku 2011 w porównaniu z danymi wcześniejszymi. Jego wysokość zwiększyła się natomiast o 3,5 m. U miłorzębu obwód był większy o 86 cm, a wysokość pozostała bez zmian.

Pod względem stanu zdrowia, drzewa rosnące na terenie tej gminy, zakwalifikowane zostały do klas: drugiej, trzeciej, czwartej i piątej. Do najniższej z wymienionych klas zaliczono jednego z dębów w Jordanowie. Dwa inne dęby z tej miejscowości oznaczone zostały do klasy trzeciej. Ostatnie z pomnikowych drzew na terenie Jordanowa zaliczono do klasy czwartej. Pozostałe dwa drzewa – dąb z Rzeczycy i miłorząb z Świebodzina – znalazły się w klasie piątej.

31

Ryc. 10. Gmina Świebodzin z zaznaczonymi miejscowościami, w których: kropki białe – wg rejestru zlokalizowane są pomniki przyrody, kropki czerwone – zlokalizowane są zinwentaryzowane pomniki przyrody.

IV.1.5. Pomniki przyrody w gminie Zbąszynek Wszystkie zinwentaryzowane pomniki przyrody w tej gminie (ryc. 11) rosły na terenie miejscowości Dąbrówka Wlkp. Były to trzy dęby szypułkowe, dwie lipy drobnolistne oraz dwa wiązy szypułkowe.

Mierzone trzy Q. robur osiągnęły obwody w przedziale od 376 do 424 cm i wysokości od 31,0 do 33,0 m. Dwie lipy osiągnęły wartości: obwodu – 395 i 365 cm oraz wysokości – odpowiednio 17,0 i 24,0 m. Dwa egzemplarze wiązów natomiast osiągnęły wymiary: pierwszy – 409 cm obwodu i 27,0 m wysokości, a drugi – 525 cm obwodu i 23,0 m wysokości.

32

Ryc. 11. Gmina Zbąszynek z zaznaczonymi miejscowościami, w których: kropki białe – wg rejestru zlokalizowane są pomniki przyrody, kropki czerwone – zlokalizowane są zinwentaryzowane pomniki przyrody.

Drzewa zostały zakwalifikowane do klas zdrowotności: IV i V. W klasie piątej znalazły się dwa z trzech dębów szypułkowych oraz jeden z wiązów. Pozostałe zinwentaryzowane na terenie Dąbrówki Wlkp. drzewa zaliczono do klasy czwartej.

IV.2. Inwentaryzacja drzew monumentalnych na terenie powiatu świebodzińskiego Na terenie powiatu świebodzińskiego zinwentaryzowano dziewięć drzew monumentalnych, które mogą zostać zarejestrowane jako pomniki przyrody.

Egzemplarze te reprezentują siedem gatunków, w tym jeden z gromady nagonasiennych. Zewidencjonowano tutaj: dwa (22,5%) dęby bezszypułkowe (Quercus petraea L.), dwa (22,5%) dęby szypułkowe, jednego (11%) buka pospolitego, jednego (11%) dęba czerwonego (Q. rubra L.), jeden (11%) jesion wyniosły, jedną (11%) lipę szerokolistną oraz jednego (11%) żywotnika zachodniego

33

(Thuja occidentalis L.) (ryc. 12). Zestawienie wyników wszystkich pomiarów przeprowadzanych w czasie inwentaryzacji znajduje się w załączniku drugim.

11% 22,5% 11%

11% 22,5% 11% 11% Q. petraea

Q. robur

F. sylvatica

Q. rubra

F. excelsior

T. platyphyllos

T. occidentalis

Ryc. 12. Procentowe zestawienie liczby drzew monumentalnych w poszczególnych taksonach.

Wyznaczone drzewa monumentalne zakwalifikowano do dwóch z sześciu stopni zdrowotności: „4” i „5” (ryc. 13). Do stopnia „4” zaliczono sześć drzew (67%), a do stopnia „5” – trzy drzewa – (33%).

33%

67%

Stopień "5"

Stopień "4"

Ryc. 13. Procentowe zestawienie liczby drzew monumentalnych zakwalifikowanych do poszczególnych stopni zdrowotności. Stopień „5” grupuje drzewa w bardzo dobrej kondycji zdrowotnej, a stopień „4” – dobrej.

34

IV.2.1. Drzewa monumentalne w gminie Łagów Na terenie gminy Łagów zlokalizowanych było pięć drzew monumentalnych, które zostały zinwentaryzowane. Rosły one na terenie Łagowa i Żelechowa.

W pierwszej z wymienionych miejscowości znajdowały się buk pospolity, którego obwód wynosił 360 cm, a wysokość 24,0 m, dąb bezszypułkowy o 370 cm obwodu i 22,5 m wysokości oraz dąb czerwony o obwodzie wynoszącym 280 cm oraz wysokości 20,5 m. W Żelechowie zinwentaryzowano natomiast jednego dęba szypułkowego o obwodzie 505 cm i 25,0 m wysokości oraz jedną lipę szerokolistną o obwodzie wynoszącym 355 cm oraz wysokości rzędu 28,0 m.

Opisane drzewa zakwalifikowane zostały do klasy: IV i V. W klasie piątej znalazły się dąb bezszypułkowy i dąb czerwony z Łagowa. Pozostałem drzewa monumentalne uznane zostały jako drzewa o dobrej kondycji zdrowotnej – klasa czwarta.

IV.2.2. Drzewa monumentalne w gminie Skąpe Na terenie gminy Skąpe zinwentaryzowano tylko jedno drzewo mogące stanowić pomnik przyrody – dąb szypułkowy w Przełazach. Osiągnął on 649 cm w obwodzie i 33,5 m wysokości.

Jego stan zdrowotny został określony jako dobry, co kwalifikuje go do czwartej klasy zdrowotności.

IV.2.3. Drzewa monumentalne w gminie Świebodzin W gminie tej zlokalizowane są dwa drzewa monumentalne, które ujęto w inwentaryzacji. Są to dąb szypułkowy i żywotnik zachodni. Oba te drzewa zlokalizowane są na terenie miejscowości Jordanowo.

Dąb osiągnął obwód liczący 432 cm oraz wysokość 19,0 m, a żywotnik 155 cm obwodu oraz 22,5 m wysokości.

Oba drzewa zostały ocenione jako w dobrej kondycji zdrowotnej, przez co zakwalifikowane zostały one do czwartej klasy zdrowotności.

IV.2.4. Drzewa monumentalne w gminie Zbąszynek Na terenie gminy Zbąszynek zinwentaryzowano tylko jedno drzewo monumentalnie niebędące pomnikiem przyrody. Był to rosnący na terenie Dąbrówki Wlkp. jesion wyniosły. Osiągnął on 376 cm w obwodzie i 27,0 m wysokości. Jego

35

stan zdrowotny został określony jako bardzo dobry, więc znalazł się w piątej klasie zdrowotności.

IV.3. Uszkodzenia drzew pomnikowych rosnących na terenie obszaru badań IV.3.1. Spowodowane przez czynniki abiotyczne W czasie prowadzenia badań na omawianym terenie, odnotowano liczne uszkodzenia drzew spowodowane przez czynniki nieinfekcyjne. U wielu pomników przyrody zaobserwowano wyłamane gałęzie, a nawet konary (m.in. jeden z dębów szypułkowych w Jordanowie oraz jedna z lip rosnących na terenie Żelechowa), czy uszkodzenia dużych powierzchni kory na pniach (m.in. dąb szypułkowy w Boryszynie). Jeden z dębów rosnących w Jordanowie złamał się na wysokości około 10 metrów (ryc. 14).

Wyróżniono również szereg uszkodzeń pochodzenia antropogenicznego.

Przykładami mogą być liczne obce elementy wkręcone, bądź wbite w pnie drzew objętych badaniami. Na terenie żelechowskiego parku, cztery z dziesięciu zewidencjonowanych roślin były w ten sposób okaleczone (ryc. 15 – 16).

Ryc. 14. Pomnikowy dąb szypułkowy w Jordanowie złamany na wysokości około 10 m (fot. autor).

36

Ryc. 15. Pozostałości nieznanej drewnianej konstrukcji przybite do pnia pomnikowej lipy szerokolistnej rosnącej w Żelechowie (fot. autor).

Ryc. 16. Metalowy hak wkręcony w pień pomnikowej lipy szerokolistnej rosnącej na terenie Żelechowa (fot. autor).

37

Ryc. 17. Metalowy uchwyt od sznurka na pranie przybity do pnia pomnikowej lipy drobnolistnej rosnącej na terenie prywatnej działki w Łagowie (fot. autor).

Ryc. 18. Okaleczony pień pomnikowego buka pospolitego rosnącego w okolicach miejscowości Niekarzyn (fot. autor).

38

U T. cordata rosnącej na terenie prywatnej działki w Łagowie zaobserwowano, iż przymocowany był do niej metalowy uchwyt stanowiący zaczep dla sznura, na którym suszono pranie (ryc. 17).

W pniu rosnącego w okolicach Niekarzyna pomnikowego F. sylvatica zaobserwowano obniżające jego wartość estetyczną uszkodzenia pnia (ryc. 18) w postaci wyciętych napisów. W tym przypadku odnotowano również wyłamane, suche gałęzie.

U największego ze zewidencjonowanych dębów szypułkowych rosnących na terenie przy kościele w Jordanowie, oprócz wyłamanych gałęzi, stwierdzono również dwie duże dziuple wypełnione betonem.

IV.3.2. Spowodowane przez czynniki biotyczne W okresie, w jakim przeprowadzane były badania, nie stwierdzono natężenia działania czynników infekcyjnych. Nie zaobserwowano żerowania szkodników zwierzęcych, ani objawów chorób wirusowych, czy bakteryjnych wyraźnie wpływających na kondycję drzew. Jedynym odnotowanym przypadkiem było stwierdzenie porażenia jednej z lip szerokolistnych rosnących w Żelechowie przez grzyba. Widocznym tego objawem był owocnik średnicy około 25 – 30 cm.

Dokładne określenie nazwy gatunkowej patogenu było niemożliwe, gdyż wspomniany owocnik znajdował się na wysokości około siedmiu metrów nad poziomem ziemi. Nie zaobserwowano, aby grzyb wpływał wyraźnie osłabiająco na stan zdrowia pomnika przyrody.

IV.3.3. Spowodowane przez nieznane czynniki U pomnikowej lipy drobnolistnej zlokalizowanej na terenie miejscowości Przełazy stwierdzono dużych rozmiarów ubytek pnia (ryc. 19). Trudno jednak określić czynnik, który spowodował ten stan rzeczy. Nie wiadomo, czy jest to skutek wcześniejszego żerowania jakiegoś szkodnika, porażenia przez chorobę, czy też działalności człowieka.

IV.4. Wycena realnej wartości drzew pomnikowych wraz z gruntem Zestawienie z dokładnymi danymi dotyczącymi wyceny drzew pomnikowych powiatu świebodzińskiego znajduje się w załączniku trzecim. Poniżej przedstawiono wycenę realnej wartości drzew pomnikowych wraz z gruntem.

39

Ryc. 19. Mocno wypróchniały i uszkodzony pień pomnikowej lipy drobnolistnej rosnącej w Przełazach (fot. autor).

Drzewa pomnikowe rosnące na terenie powiatu świebodzińskiego znalazły się we wszystkich klasach kosztowności (ryc. 20).

Najwięcej drzew pomnikowych – 17 (45%) – wyceniono na wartość od 1 do 1,5 mln PLN. Nieco mniej liczną grupę stanowiły drzewa, których wartość oszacowano na poniżej 1 mln PLN – 11 egzemplarzy (29%). Pozostałe okazy wyceniono na wartości: od powyżej 1,5 do 2 mln PLN (pięć drzew – 13%) oraz powyżej 2 mln PLN (trzy drzewa –8%).Nie było możliwości ustalenia wartości dwóch obiektów (5%). Wiązało się to z brakiem możliwości wykonania pomiarów obwodu pni, który jest podstawą do określenia wartości drzew.

40

5%

8% 13%

29%

45% Klasa I

Ryc.

20.

Udział

Klasa II

procentowy

Klasa III

drzew

Klasa IV

wartość nieokreślona

pomnikowych

znajdujących

się

w

poszczególnych klasach kosztowności, gdzie klasa I oznacza drzewa o wartości powyżej 2 mln PLN, klasa II – drzewa o wartości od powyżej 1,5 do 2 mln PLN, klasa III – drzewa o wartości od 1 do 1,5 mln PLN, a klasa IV – drzewa o wartości poniżej 1 mln PLN. W przypadku oznaczenia „wartość nieokreślona” nie było możliwości przeprowadzenia wyceny drzewa.

IV.4.1. Drzewa rosnące na terenie gminy Lubrza Zinwentaryzowane na terenie gminy Lubrza drzewa zostały zakwalifikowane do klas: II, III i IV. Dęby zostały wycenione na 890 031,80 PLN (Boryszyn) oraz 1 877 241,18 PLN (Zagaje), a lipa drobnolistna z Przełazów na 1 087 746,13 PLN. IV.4.2. Drzewa rosnące na terenie gminy Łagów Wartości drzew stanowiących pomniki przyrody na terenie gminy Łagów znalazły się we wszystkich czterech klasach. Do klasy pierwszej zakwalifikowane zostały rosnące w Toporowie dwa egzemplarze Q. robur, wycenione na 2 217 616,07 oraz 2 326 971,48 PLN. Do klasy II natomiast zaliczone zostały: dwie lipy (1 510 445,13 PLN i 1 682 957,27 PLN) oraz dąb z Żelechowa (1 764 400,53 PLN).

W klasie III: dąb (1 447 110,00 PLN), klon (1 295 749,21 PLN), lipa (1 146 706,93 PLN) i tulipanowiec (1 315 362,28 PLN) w Łagowie, oraz dwie lipy w Żelechowie (1 025 115,27 PLN i1 026 554,30 PLN). W klasie IV znalazły się: buk (815 954,87 PLN) oraz pozostałe cztery lipy z Żelechowa (od 542 972,61 PLN do 860 323,82 41

PLN) oraz świerk z Łagowa (548 993,73 PLN). Nie było możliwości ustalenia wartości dębu szypułkowego w Kłodnicy.

IV.4.3. Drzewa rosnące na terenie gminy Skąpe Drzewa rosnące na terenie gminy zaklasyfikowano do klasy III i IV. Do trzeciej wpisany został Q. robur ze Skąpych (1 240 715,65 PLN) oraz F. excelsior z Niekarzyna (1 390 730,82 PLN). W klasie czwartej znalazł się buk z Niekarzyn, którego wartość wyceniono na 816 954,79 PLN. Ze względu na brak aktualnych wyników inwentaryzacji dla wiązu polnego z Niekarzyna, wycena była niemożliwa do przeprowadzenia.

IV.4.4. Drzewa rosnące na terenie gminy Świebodzin Zinwentaryzowane drzewa pomnikowe z gminy Świebodzin zakwalifikowano do klas: I, II, III i IV. W klasie pierwszej znalazł się jeden z dębów rosnących w Jordanowie (2 019 638,33 PLN). Do klasy drugiej zakwalifikował się miłorząb rosnący na terenie miasta Świebodzin (1 541 120,35 PLN). Do klasy trzeciej zaliczono dęba z Rzeczycy (1 282 801,32 PLN) oraz kolejnego dęba z Jordanowa (1 127 370,34 PLN). Pozostałe dwa dęby z Jordanowa znalazły się w klasie ostatniej (750 680,56 PLN i 729 656,30 PLN).

IV.4.5. Drzewa rosnące na terenie gminy Zbąszynek Wartości pomników przyrody w tej gminie znalazły się klasach: III i IV. Do klasy trzeciej zaliczono: dęby (1 374 770,25 PLN, 1 457 753,89 PLN oraz 1 046 197,42 PLN), wiązy (1 205 450,84 PLN oraz 1 450 918,47 PLN) i jedną z lip (1 108 658,80 PLN). W klasie czwartej znalazła się druga lipa o wartości 865 924,34 PLN. IV.5. Wycena realnej wartości drzew monumentalnych wraz z gruntem Zestawienie

z

dokładnymi

danymi

dotyczącymi

wyceny

drzew

monumentalnych z powiatu świebodzińskiego znajduje się w załączniku czwartym.

Poniżej przedstawiono natomiast wycenę realnej wartości drzew monumentalnych wraz z gruntem.

Drzewa monumentalne rosnące na terenie powiatu świebodzińskiego znalazły się w trzech z czterech klas kosztowności (ryc. 21). Nie zinwentaryzowano żadnego obiektu o wartości kwalifikującej go do klasy I. 42

22% 33%

45% Klasa II

Ryc.

21.

Udział

procentowy

Klasa III

drzew

Klasa IV

pomnikowych

znajdujących

się

w poszczególnych klasach kosztowności, gdzie klasa II oznacza drzewa o wartości od powyżej 1,5 do 2 mln PLN, klasa III – drzewa o wartości od 1 do 1,5 mln PLN, a klasa IV – drzewa o wartości poniżej 1 mln PLN. Najwięcej ze zinwentaryzowanych drzew monumentalnych wyceniono na wartość od 1 do 1,5 mln PLN (cztery egzemplarze - 45%). Wartość trzech drzew (33%) oszacowano na poniżej 1 mln PLN, a dwa egzemplarze (22%) na od powyżej 1,5 do 2 mln PLN. IV.5.1. Drzewa rosnące na terenie gminy Łagów Drzewa monumentalne rosnące na terenie tej gminy znalazły się w klasach: II, III i IV. W klasie drugiej znalazły się trzy drzewa: dąb szypułkowy z Żelechowa (1 674 308,55 PLN). W klasie trzeciej znalazły się: buk pospolity (12 385 076,42 PLN), oraz dąb czerwony (11 996 115,75 PLN) z Łagowa. Dąb bezszypułkowy z Łagowa, którego wartość oceniono na 7 228 800,68 PLN oraz lipa szerokolistna z Żelechowa o wartości 4 528 570,76 PLN znalazły się w czwartej klasie.

IV.5.2. Drzewa rosnące na terenie gminy Skąpe Dąb szypułkowy zewidencjonowany w Przełazach został oceniony na wartość 1 906 702,89 PLN, co zakwalifikowało go do klasy II. IV.5.3. Drzewa rosnące na terenie gminy Świebodzin Zinwentaryzowane

drzewa

monumentalne

rosnące

w

tej

gminie

zakwalifikowano do klas: III i IV. Do klasy trzeciej wpisany został dąb

43

bezszypułkowy o wartości 1 019 619,68 PLN. Żywotnik zachodni, którego wartość wyceniono na 195 311,40 PLN znalazł się w klasie IV. IV.5.4. Drzewa rosnące na terenie gminy Zbąszynek Jesion wyniosły z Dąbrówki Wlkp. wyceniony został na 1 184 293,54 PLN, więc zakwalifikowany został do klasy III. IV.6. Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza przez SO2 w otoczeniu drzew pomnikowych 5%

42% 40%

13% I0

Ryc.

22.

Udział

w poszczególnych

procentowy

strefach

I1

II 2

drzew

III 4

pomnikowych

(cyfry rzymskie)

i

stopniach

znajdujących (cyfry

się

arabskie)

uproszczonej skali porostowej, gdzie „I 0” oznacza, że średnia wartość stężenia SO2 w powietrzu w miesiącach zimowych przekracza 200 µg/m3; „I 1” – zamyka się w przedziale 150 – 170 µg/m3; „II 2” – 100 – 150 µg/m3; a „III 4” – 70 – 100 µg/m3.

Podczas oceny stopnia zanieczyszczenia powietrza w otoczeniu drzew pomnikowych stwierdzono, iż egzemplarze wzrastają w strefach rozwoju porostów: I, II i III, w stopniach zerowym, pierwszym, drugim i czwartym (ryc. 22).

IV.6.1. Drzewa rosnące w strefie I, stopniu „0” Do strefy I, stopnia „0” wzrostu porostów zaliczono drzewa (16 egzemplarzy – 42% ogółu), na pniach, których odnotowano występowanie tzw. „pustyni porostowej”, czyli braku jakichkolwiek epifitów: zarówno porostów, jak i glonów.

Według zastosowanej skali porostowej oznacza to, iż średnia wartość stężenia SO2 44

w jednym metrze sześciennym powietrza przekracza w miesiącach zimowych 200 µg.

Znalazły się tutaj następujące pomniki przyrody: jeden Q. robur rosnący w Łagowie (gm. Łagów), dwa Q. robur rosnące w Toporowie (gm. Łagów), jeden Q. robur rosnący w Boryszynie (gm. Świebodzin), cztery Q. robur rosnące w Jordanowie (gm. Świebodzin), jeden Q. robur rosnący w Rzeczycy (gm. Świebodzin) oraz dwa Q. robur, dwie T. cordata i dwa U. leavis rosnące w Dąbrówce Wlkp. (gm. Zbąszynek).

IV.6.2. Drzewa rosnące w strefie I, stopniu „1” Do strefy I, stopnia „1” zakwalifikowano drzewa (pięć egzemplarzy – 13% ogółu), na pniach których zaobserwowana występowanie jedynie zielonego glona Desmococcus viridis (C. Agardh). W takich przypadkach, hipotetyczna wartość średnia stężenia SO2 zamyka się w przedziale od 170 do 200 µg/m3powietrza w miesiącach zimowych.

Zaliczono tu następujące egzemplarze drzew pomnikowych: jeden Q. robur rosnący w Zagajach (gm. Lubrza), jeden Q. robur rosnący w Kłodnicy (gm. Łagów), jeden F. sylvatica i U. minor rosnące w Niekarzynie (gm. Skąpe) oraz jeden G. biloba rosnący w Świebodzinie (gm. Świebodzin).

IV.6.3. Drzewa rosnące w strefie II, stopniu „2” W strefie II, stopniu „2” wzrostu porostów, na pniach drzew (15 egzemplarzy – 40%) oprócz wspomnianego wcześniej D. viridis pojawiają się również skorupiaste plechy porostów. Pojawiają się one jednak jedynie na dolnych ich częściach.

W takim przypadku w miesiącach zimowych średnia wartość stężenia SO2 w powietrzu wynosi od 150 do 170 µg/m3.

W tej strefie i stopniu rosły następujące ze zinwentaryzowanych drzew: jedna T. cordata rosnąca w Przełazach (gm. Lubrza), jeden A. platanoides, jedna T. platyphyllos oraz jeden P. abies rosnące w Łagowie (gm. Łagów), jeden F. sylvatica, osiem T. platyphyllos oraz jeden Q. robur rosnące w Żelechowie (gm. Łagów), jeden Q. robur rosnący w Skąpych (gm. Skąpe).

IV.6.4. Drzewa rosnące w strefie III, stopniu „4” W strefie III, stopniu „4” wzrostu porostów, na pniach drzew (dwóch egzemplarzy – 5%) pojawiają się organizmy ze stopni drugiego i trzeciego (stopień 45

trzeci – porosty jak w stopniu drugim, ale pojawiają się również w górnej części pnia) oraz dodatkowo

zdegradowane plechy innych

gatunków

porostów.

Hipotetyczna średnia wartość stężenia SO2 w jednym metrze sześciennym powietrza wynosi tu od 70 do 100 µg.

Zakwalifikowano, iż w tej strefie rosły pomniki przyrody: jeden Q. robur w Łagowie (gm. Łagów) oraz jeden F. excelsior w Niekarzynie (gm. Skąpe).

IV.7. Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza przez SO2w otoczeniu drzew monumentalnych

11%

11%

78% I1

Ryc.

23.

Udział

procentowy

II 2

drzew

III 4

pomnikowych

znajdujących

się

w

poszczególnych strefach (cyfry rzymskie) i stopniach (cyfry arabskie) uproszczonej skali porostowej, gdzie „I 1” oznacza, że średnia wartość stężenia SO2 w powietrzu w miesiącach zimowych zamyka się w przedziale 150 – 170 µg/m3; „II 2” – 100 – 150 µg/m3; a „III 4” – 70 – 100 µg/m3.

Podczas

oceny

stopnia

zanieczyszczenia

powietrza

w

otoczeniu

zinwentaryzowanych drzew monumentalnych stwierdzono, iż egzemplarze wzrastają w strefach rozwoju porostów: I, II i III, w stopniach pierwszym, drugim i czwartym (ryc. 23). Drzewa były kwalifikowane do stref na podstawie dokładnie tych samych kryteriów, co opisane powyżej, drzewa pomnikowe.

IV.7.1. Drzewa rosnące w strefie I, stopniu „1” Wśród zinwentaryzowanych monumentalnych drzew, które nie są pomnikami przyrody zaliczono tutaj F. sylvatica (stanowiącego 11% ogółu drzew) rosnącego w Łagowie (gm. Łagów).

46

IV.7.2. Drzewa rosnące w strefie II, stopniu „2” W tej strefie rosły następujące drzewa monumentalne (siedem egzemplarzy – 78%): jeden Q. robur rosnący w Przełazach (gm. Lubrza), jeden F. sylvatica i jeden Q. petraea rosnące w Łagowie (gm. Łagów), jeden Q. robur i jedna T. platyphyllos rosnące w Żelechowie (gm. Łagów), jeden T. occidentalis i jeden Q. petraea rosnące w Jordanowie (gm. Świebodzin) oraz jeden F. excelsior rosnący w Dąbrówce Wlkp. (gm. Zbąszynek).

IV.7.3. Drzewa rosnące w strefie III, stopniu „4” W tej strefie zaliczono jeden (11% z ogółu) Q. rubra rosnący w Łagowie (gm. Łagów).

IV.8. Oznakowanie pomników przyrody Jedynie 11 z wszystkich zinwentaryzowanych pomników przyrody było oznakowane tabliczkami urzędowymi (28,9%) (załącznik 1), przy jednym (nieposiadającym oznaczenia urzędowego) postawiona została tablica informacyjna

Liczba drzew

(2,6%) (ryc. 24).

38 36 34 32 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

71,1% 97,4%

28,9% Tabliczka urzędowa

2,6% Inna forma oznakowania

Nieoznakowane

27

37

Oznakowane

11

1

Ryc. 24. Liczba drzew oznakowanych tabliczką urzędową oraz liczba drzew oznakowanych w inny sposób.

Do drzew, które oznaczenie urzędowe posiadały, zaliczał się klon zwyczajny, świerk pospolity i tulipanowiec amerykański z Łagowa oraz dęby szypułkowe: jeden 47

z Boryszyna, a, jeden z Zagajów, jeden z Łagowa, dwa z Toporowa, jeden z Żelechowa, jedne z Jordanowa oraz jeden z Rzeczycy.

Lipa drobnolistna z Przełazów była jedynym drzewem, które było oznaczone w inny sposób niżż tabliczkąą urzędową, ę ą której równocześnie śnie ś nie posiadała. posiadała Znajdowała sięę koło niej tablica informacyjna zawierająca zawierająą krótkąą notkęę o gatunku oraz ciekawostki z nim związane.

IV.9. Analizy statystyczne – analizy korelacji

Ryc. 25. Zależność ż ść pomiędzy pomięę wysokością ś ą drzew pomnikowych opisanąą w rejestrze oraz wysokością w 20111 roku.

Wykonano analizy korelacji: pomiędzy pomięę pierwsząą i drugąą grupąą wyników pomiaru wysokości śści ogółu drzew pomnikowych oraz pomiędzy pomięędzy pierwsząą i drugąą grupąą wyników pomiaru ich obwodu.

Wykazano istotnąą zależność ż ść pomiędzy ę wysokością ś ą drzew pomnikowych zapisaną w rejestrze, a tą zmierzonąą w 2011 roku (ryc. 25).. Jednak tylko około 23% drzew spełniało założenie, żżenie, żże wraz ze wzrostem wysokości ści ś drzew z rejestru pomników przyrody ich wysokość w 2011 roku również się zwiększyła. Znacznie więcej, ęcej, bo blisko 86% drzew wykazało wyk podobnąą zależność ż ść w przypadku obwodu (ryc. 26).

48

Ryc. 26. Zależność ż ść pomiędzy pomię wartościami ś obwodów dów drzew pomnikowych opisaną w rejestrze oraz wartościami wartoś obwodów z 2011 roku.

V.

Dyskusja Nie

wszystkie

drzewa

znajdująą znajdujące

sięę

w

spisie

pomników

zostały

zinwentaryzowane. Odnaleziono 38 drzew pomnikowych z 59 zarejestrowanych na terenie powiatu świebodzińskiego świebodziń pomników przyrody.

Brak możliwoś żżliwości ści przeprowadzenia niektórych pomiarów ewidencyjnych wynikał z nieprecyzyjnych zapisów rejestru, bądź bąą ź odmowąą właścicieli właści ś gruntów, na których rosły drzewa pomnikowe. Ponadto niektóre z drzew objętych obję badaniami przestały istnieć.

Przykładami drzew, gdzie nie można moż było dokonaćć czynności czynnoś pomiarowych z powodu braków opisów ich dokładnej lokalizacji były między mięędzy innymi: pomniki pomn przyrody rosnące ąące na terenach Nadleśnictw Nadleśś oraz dąb ąb ą szypułkowy na terenie wsi Zagaje. W pierwszym przypadku wskazanie miejsce wzrostu drzew było ograniczone do oddziałów leśnych, leśśnych, które niejednokrotnie były bardzo dużymi dużż obszarami do przeszukania. Z racji terminu, w jakim wykonywane były badania, nie było możliwości ż śści skorzystania z pomocy leśniczych leśśniczych odpowiedzialnych za dany teren.

W drugiej sytuacji, rejestr pomników przyrody zawierał zawierał tylko nazwę miejscowości, ś a nie uwzględniał ędniał numeru działki ani nazwy ulicy. ulic

49

Innym powodem, przez który nie zewidencjonowano niektórych drzew był ograniczony dostęp do nich. W tym przypadku przykładem może być świerk pospolity rosnący przy zamku w Łagowie. Drzewo to zlokalizowane było na bardzo stromej skarpie otoczonej dodatkowo ogrodzeniem. Zdarzało się również, że właściciele działek, na których rosły pomniki przyrody, nie wyrażali zgody na przeprowadzenie badań. Taka sytuacja nastąpiła w przypadku dwóch drzew (lipy szerokolistne) znajdujących się w Kosieczynie na terenie należącym do Poznańskiej Hodowli Roślin w Tulcach oraz trzech drzew (dwa dęby szypułkowe oraz modrzew europejski) rosnących na terenie byłego Zakładu Rolnego we wsi Bucze obecnie przekształconego na żwirownię. Istnieje prawdopodobieństwo, iż w drugim przypadku drzewa już nie istnieją, gdyż obchodząc obszar dookoła wzdłuż ogrodzenia, nie można było dostrzec na jego terenie żadnych większych drzew.

Potwierdzone natomiast jest, iż wycięte zostały dwa drzewa rosnące na terenie przy kościele w Jordanowie. Po rozmowie z proboszczem tamtejszej parafii ustalono, iż dęby szypułkowe te zostały usunięte ze względu na zły stan zdrowia i zagrożenie, jakie stwarzały dla przechodniów (drzewa rosły przy ciągu komunikacyjnym).

Dodatkowo, w kilku sytuacjach zdarzyło się, iż pomiar późniejszy był mniejszy od umieszczonego w spisie pomników. Dotyczy to następujących ze zewidencjonowanych pomników przyrody: lipy drobnolistnej rosnącej na terenie Przełazów oraz dwóch dębów szypułkowych w Zagajach i Rzeczycy.

U T. cordata stwierdzono zmniejszenie się obwodu pnia o 230 cm. Wyjątkowo duża rozbieżność związana jest bardzo dużym ubytkiem w drewnie. Pień drzewa jest praktycznie pusty w środku, co jest widoczne przez sporych rozmiarów otwór.

Przyczyną mniejszego obwodu u Q. robur w Zagajach i Rzeczycy w 2011 roku mogą być błędy metodyczne w czasie ich poprzedniego przeprowadzania.

W pierwszym przypadku nieścisłość (obwód mniejszy o 41 cm) mogła wyniknąć w związku z faktem, iż drzewo rośnie na granicy działki prywatnego właściciela, a ogrodzenie przylega do jego pnia z dwóch stron. Niewykluczone, że w takiej sytuacji osoba przeprowadzająca poprzedni pomiar używała do tego celu średnicomierza, a następnie wyliczyła przybliżoną wartość obwodu. Nieregularny przekrój pnia i ograniczony dostęp do niego mogły wpłynąć na obiektywność tej metody. Trudno określić przyczynę rozbieżności w wyniku badania obwodu u dęba w Rzeczycy (wynik mniejszy o 54 cm). Jest to drzewo wolnostojące (bez żadnych trudności z dotarciem do jego pnia), charakteryzujące się dobrym zdrowiem. Nie 50

można również mówić o pomyłce (inne drzewo o podobnych wymiarach), gdyż jest to jedyny pomnik przyrody na terenie miejscowości i posiada on oznakowanie urzędowe.

Dodatkowo, u lipy szerokolistnej rosnącej na terenie Żelechowa, nie odnotowano przyrostu pnia na grubość. Wskazuje to również na jakiś błąd wcześniejszego pomiaru, gdyż w jej pniu nie zaobserwowano żadnych ubytków.

Zmniejszenie wysokości niektórych drzew można tłumaczyć niedokładnością wykonania pomiaru – nie zawsze można łatwo stwierdzić gdzie znajduje się wierzchołek drzewa. To wytłumaczenie można jednak zastosować tylko do niewielkich rozbieżności, rzędu od jednego do trzech metrów.

W przypadku większych różnic (jakie miały miejsce u lipy szerokolistnej w Żelechowie – 11 m różnicy, lipy drobnolistnej w Dąbrówce Wlkp. – 6 metrów i u dęba szypułkowego w Kłodnicy – 5 metrów) najbardziej prawdopodobną przyczyną może być faktyczne zmniejszenie wysokości. Gałęzie i konary, które znajdowały się w części szczytowej drzewa mogły zostać np. wyłamane przez silny wiatr lub uszkodzone przez inne zjawisko atmosferyczne. Jako przyczynę zmniejszenia

wysokości

wymienionych

zinwentaryzowanych

drzew

można

wykluczyć prace pielęgnacyjne, gdyż w obrębie korony brak jest śladów przeprowadzania zabiegów.

Rozbieżności w pomiarach ilustrują wyniki przeprowadzonej analizy statystycznej. Współczynnik korelacji funkcji pomiędzy wysokością z rejestru, a tą z 2011 była stosunkowo mała. Jedynie około 23% przypadków wartość jednej zmiennej wyjaśniała wartość drugiej zmiennej. Znacznie większy współczynnik zanotowano w przypadku porównania obwodów. W około 85% przypadków wartość jednej zmiennej tłumaczyła wartość drugiej zmiennej. Między wynikami analizy korelacji wystąpiła znaczna różnica. Prawdopodobnie, mniejsza zależność między pierwszymi, a drugimi pomiarami wysokości drzew związana była z faktem, iż ta cecha drzew jest bardziej zmienna w czasie, a jej wartość może się zarówno zwiększać (naturalny wzrost drzewa), jak i zmniejszać (wycinanie konarów w ramach prac pielęgnacyjnych, wyłamywanie ich przez wiatr etc.).

Z kolei wyższa korelacja pomiędzy pomiarami obwodów drzew zawartych w rejestrze i tych z 2011 roku, mogła być spowodowana tym, że rzadko występują ujemne wartości przyrostów na grubość (tj. pojawianie się ubytków w pniach).

51

V.1. Struktura gatunkowa pomników przyrody Wśród wszystkich zinwentaryzowanych pomników przyrody rosnących na terenie powiatu świebodzińskiego, największy procent stanowiły dęby szypułkowe (41%), następnie lipy szerokolistne (26%) i drobnolistne (8%). Na dalszych miejscach uplasowały się taksony, których liczebność wynosiła 5% ogółu – buki pospolite i wiązy szypułkowe. Każdy z pozostałych zewidencjonowanych gatunków stanowił 2,5% całości.

Struktura liczebności pomników przyrody w powiecie świebodzińskim jest bardzo podobna do ogólnopolskiej, jednak z drobnymi odstępstwami. Tendencję w strukturze gatunkowej zauważyła Gołąbek (2007) stwierdzając, iż w Polsce dominują pomnikowe: dęby (głównie szypułkowe, rzadziej bezszypułkowe) oraz lipy (najczęściej drobnolistne, czasem szerokolistne), a następnie buk pospolity. Również w badaniach Kasprzaka (2011), w strukturze pomników przyrody przeważają te same gatunki drzew. Odnosząc się do przytoczonych obserwacji można stwierdzić, iż przewaga na terenie powiatu świebodzińskiego dębów szypułkowych nad innymi taksonami jest zjawiskiem typowym, a pomnikowych lip szerokolistnych nad drobnolistnymi – rzadkim.

Potwierdzeniem obserwacji Gołąbek (2007) oraz Kasprzaka (2011), mogą być wyniki badań prowadzonych przez Antkowiaka i Materak (2009), gdzie na terenie powiatu szamotulskiego również największy procent stanowiły dęby i lipy.

Najliczniej występującymi tam drzewami pomnikowymi były dęby szypułkowe (50,6% ogółu), a za nimi uplasowały się lipy drobnolistne (9,2%).

Podobna sytuacja miała miejsce w czasie badań prowadzonych na terenie powiatu średzkiego, gdzie wśród zinwentaryzowanych pojedynczych drzew pomnikowych przeważały dęby szypułkowe, które stanowiły 68% ogółu (Antkowiak i Frąckowiak 2008) oraz w obrębie Nadleśnictwa Pniewy, gdzie rosło 39 pojedynczych drzew stanowiących pomniki przyrody, wśród których: 56% stanowiły dęby szypułkowe (Krysztofiak 2011). Również na terenie Nadleśnictwa Sieraków przeważały dęby szypułkowe. Stanowiły one 86% wszystkich pojedynczych drzew będących pomnikami (Chudzicki 2010).

Struktura gatunkowa pomników przyrody i drzew monumentalnych rosnących na terenie płaskowyżu rybnickiego była odmienna od opisanej przez Gołąbek (2009) oraz Kasprzaka (2011) tendencji, gdyż przedstawiła się następująco: dominowały 52

dęby szypułkowe (29% ogółu), następnie buki pospolite (27%), a na trzecim miejscu znalazły się lipy drobnolistne (13%) (Urbisz 2002).

Pomimo faktu, iż rośliny iglaste zajmują 78% powierzchni leśnej, stanowią one jedynie 10% wszystkich drzew pomnikowych w Polsce (Gołąbek 2007, Kasprzak 2011). W związku z tymi obserwacjami, potwierdza się stosunek pomnikowych roślin iglastych i liściastych na terenie powiatu świebodzińskiego, gdyż zewidencjonowano tu tylko jeden egzemplarz rośliny szpilkowej. Przeważają zatem okrytonasienne (w porównaniu nie uwzględniono miłorzębu, który mimo iż należy do gromady nagonasiennych, nie jest rośliną iglastą). Dla porównania: pomnikowe drzewa nagonasienne rosnące na terenie powiatu średzkiego stanowiły 4,5% (Antkowiak i Frąckowiak 2008), a na terenie Płaskowyżu Rybnickiego jedynie 3% ogółu (Urbisz 2002). Również w przypadku Nadleśnictwa Sieraków rośliny nagozalążkowe stanowiły mniejszość – 2,5% (Krysztofiak 2011).

V.2. Liczebność pomników przyrody Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (2011) w roku 2010 na terenie powiatu świebodzińskiego zlokalizowane były 62 pomniki przyrody. W skali województwa, na którego obszarze GUS zewidencjonował 1236 pomników przyrody, jest to stosunkowo niewielka liczebność. Wśród 14 powiatów tworzących województwo, świebodziński znajduje się na dziesiątej pozycji pod względem liczby pomników przyrody. Niżej znajdują się powiaty: miasto Gorzów Wlkp. – 56 pomników, wschowski – 53 pomniki, miasto Zielona Góra – 38 pomników oraz słubicki – 28 pomników. Najwięcej pomników przyrody znajduje się w powiecie zielonogórskim – 220 egzemplarzy. Jednocześnie trudno stwierdzić, ile ze zewidencjonowanych przez GUS pomników stanowią drzewa, gdyż przygotowany przez tą instytucję raport traktuje o wszystkich obiektach pomnikowych.

Więcej pomników zlokalizowanych było również na terenie powiatu średzkiego (województwo wielkopolskie), który był obszarem badań Antkowiaka i Frąckowiak (2008). Zewidencjonowano tam 66 drzew pojedynczych, 11 grup drzew oraz dwie aleje, co łącznie daje 79 pomników tworzonych wyłącznie przez drzewa.

W przypadku powiatu szamotulskiego również stwierdzono większą liczbę pomników przyrody, aniżeli na terenie badań będących przedmiotem niniejszej

53

pracy. Tam zlokalizowanych jest 114 pomników przyrody, z czego 96,5% stanowiły drzewa i grupy drzew (Antkowiak i Materak 2009).

V.3. Zanieczyszczenie powietrza w otoczeniu drzew pomnikowych Najwięcej

zewidencjonowanych

drzew

pomnikowych

powiatu

świebodzińskiego rośnie w miejscach, gdzie hipotetyczne zanieczyszczenie powietrza kwalifikuje je wg uproszczonej skali porostowej do stopnia „0” strefy I (42%) Do stopnia „2” strefy II zaklasyfikowana została równie liczna grupa drzew (40%). Pozostałe drzewa znalazły się w stopniu „1” strefy I (13%) oraz stopniu „4” strefy III (5%).

Otrzymane wyniki są wyłącznie hipotetycznymi, gdyż w konkretnych lokacjach badaniom była poddawana zbyt mała, niemiarodajna grupa drzew (najczęściej 1 – 2 egzemplarze). Mogą one jednak stanowić wskazówkę dotyczącą lokalnego zanieczyszczenia powietrza oraz podstawę do dalszych badań w tym zakresie.

W przypadku drzew rosnących w strefie I, stopniu „0” wzrostu epifitów wyniki mogą być w dużej części prawidłowe. Przykładowo, Q. robur w Boryszynie rośnie na terenie należącym do szkoły podstawowej zlokalizowanej przy skrzyżowaniu dwóch głównych dróg przebiegających przez tę miejscowość. Podobna sytuacja ma miejsce w Jordanowie, gdzie cztery drzewa rosną na terenie kościoła znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie drogi krajowej nr 3, charakteryzującej się bardzo dużym nasileniem ruchu. W Rzeczycy drzewo pomnikowe również jest zlokalizowane przy głównym skrzyżowaniu w miejscowości oraz znajduje się w niedużej odległości od przebiegu drogi krajowej nr 2.

Równie prawdopodobne jest, iż wynik dotyczący drzew rosnących na terenie byłego Zakładu Rolnego w Żelechowie jest prawidłowy. W tym przypadku, w jednej lokalizacji

przebadano

grupę

dziesięciu

egzemplarzy i

wszystkie

zostały

zaklasyfikowane do strefy II, stopnia „2”. Jednolitość wyników oraz fakt, iż teren znajduje się w pewnym oddaleniu od dróg o większym natężeniu ruchu, czy też jakichkolwiek obiektów przemysłowych wskazują na to, że drzewa faktycznie mogą znajdować się w jednej strefie, a ta została poprawnie oznaczona. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku drzew rosnących na terenie parku przy zamku w Łagowie. Pomimo, iż grupa przebadanych drzew była tu mniejsza od tej w Żelechowie, a Łagów jest miejscowością o wysokiej intensywności turystyki to 54

park jest w pewnym stopniu odizolowany od ruchliwych dróg to pomniki przyrody rosnące na jego terenie również mogły zostać prawidłowo zaklasyfikowane do strefy II, stopnia „2”.

Z

racji,

iż

większość

zinwentaryzowanych

pomników

przyrody

zlokalizowanych była w obrębie zabudowań jednostek osadniczych, sytuacje w których drzewa wzrastały w strefie III, stopniu „4” zdarzały się rzadko. Jednym z takich przypadków był jesion wyniosły rosnący przy szkole w Niekarzynie.

Otrzymany wynik był zaskakujący ze względu na fakt, iż jesion ten rósł znacznie bliżej zabudowań i infrastruktury drogowej, aniżeli rosnący kilkadziesiąt metrów dalej nad stawem wiąz szypułkowy, którego zaklasyfikowano do strefy I, stopnia „1”. W związku z faktem, iż nie udało się odnaleźć innych publikacji na temat wykorzystania drzew pomnikowych jako podstawowego źródła informacji w lichenoindykacji, istnieje prawdopodobieństwo, że jest to pierwsza próba zastosowania skali porostowej w ten sposób.

V.4. Struktura zdrowotności drzew pomnikowych Drzewa pomnikowe rosnące na terenie powiatu świebodzińskiego, w czasie przeprowadzania oceny zdrowotności zaklasyfikowane zostały do „2”, „3”, „4” i „5” stopnia zdrowotności, co oznacza, że nie było wśród nich drzew martwych (stopień „0”), czy charakteryzujących się złym stanem zdrowotnym (stopień „1”). Najwięcej drzew (42%) było w dobrej kondycji (stopień „4”), następnie w dostatecznej (stopień „3”) – 32%, bardzo dobrej (stopień „5”) – 21% oraz niedostatecznej (stopień „2”) – 5%.

Ocenę stanu zdrowia drzew pomnikowych przeprowadzali w trakcie swoich badań również Antkowiak i Frąckowiak (2008) na terenie powiatu średzkiego oraz Antkowiak i Materak (2009) w powiecie szamotulskim. W obu przypadkach autorzy opracowań przyjęli podobną metodykę do zastosowanej na terenie powiatu świebodzińskiego. Różnice polegały na faktach, iż drzewa martwe i o złym stanie zdrowotnym (odpowiedniki stopnia „0” i „1”) zgrupowali w jednym punkcie klasyfikacji oraz na tym, że oddzielnie oceniali stan pnia i korony. Mimo rozbieżności w metodyce, są one na tyle do siebie podobne, aby można było odnieść do siebie wyniki badań.

Zarówno na terenie powiatu szamotulskiego, jak i średzkiego najczęściej przyznawaną oceną była: „drzewo w dobrej kondycji zdrowotnej” (odpowiednik 55

stopnia „4”) i dotyczyła ona zarówno pnia, jak i korony (Antkowiak i Frąckowiak 2008, Antkowiak i Materak 2009). W badaniach Antkowiaka i Frąckowiak (2008) taką ocenę otrzymało 36,4% pni drzew pomnikowych oraz 42,4% koron, a w badaniach Antkowiaka i Materak (2009) odpowiednio: 55,2% oraz 58,6%.

Drzewa pomnikowe powiatu świebodzińskiego również najczęściej otrzymywały tę ocenę.

Przy dalszych ocenach, na terenie powiatu szamotulskiego zaobserwowano podobną tendencję jak na terenie powiatu świebodzińskiego. W badaniach Antkowiaka i Materak (2009) drugą najliczniejszą grupę drzew stanowiły pomniki przyrody o dostatecznej kondycji zdrowotnej pni i koron (odpowiednio: 23,0% i 21,8%). Ocenę niedostatecznej żywotności (odpowiednik stopnia „2”) otrzymało 8,0% pni i 5,8% koron. Jako charakteryzujące się bardzo dobrym stanem zdrowia autorzy oznaczyli natomiast 6,9% pni i tyle samo koron. Identyczną liczebność uzyskały również pnie i korony o złym stanie zdrowotnym, bądź martwe.

Z kolei w badaniach Antkowiaka i Frąckowiak (2008), drugą najliczniejszą grupę stanowiły drzewa posiadające pnie i korony w niedostatecznej kondycji (33,3% i 28,8%). Na dalszych pozycjach uplasowały się elementy o: bardzo dobrej żywotności (16,7% i 13,6%), dostatecznej żywotności (9,1% i 12,2%) oraz złej kondycji zdrowotnej lub martwe (4,5% i 3,0%).

Na tle z porównywanymi powiatami, można stwierdzić, iż na wszystkich trzech obszarach najliczniejszą grupę pomników przyrody stanowią te ocenione jako charakteryzujące się dobrą kondycją zdrowotną. Ponadto, na terenie powiatu świebodzińskiego nie stwierdzono występowania drzew w złym stanie zdrowia, ani drzew martwych. Można zatem wywnioskować, że drzewa pomnikowe na tym obszarze charakteryzują się lepszą zdrowotnością.

V.5. Oznakowanie pomników przyrody W

obrębie

powiatu

świebodzińskiego,

jedynie

28,9%

wszystkich

zewidencjonowanych drzew było oznakowanych tabliczką urzędową. Dodatkowo, obok jednego z nieoznakowanych urzędowo drzew ustawiono tablicę informacyjną.

W czasie badań inwentaryzacyjnych prowadzonych na terenie powiatu szamotulskiego odnotowano, iż wśród pojedynczych drzew stanowiących pomniki przyrody 54% posiadało oznakowanie określone przepisami (Antkowiak i Materak

56

2009). Jest to wartość blisko dwukrotnie wyższa od stwierdzonej na terenie powiatu świebodzińskiego.

Można stwierdzić, że pomniki przyrody na badanym obszarze są słabo oznakowane.

VI. Wnioski i podsumowanie Po zewidencjonowaniu pomników przyrody oraz innych monumentalnych drzew rosnących na terenie powiatu świebodzińskiego, wyniki inwentaryzacji zostały szczegółowo przeanalizowane.

Ustalono, iż na chwilę obecną rejestr pomników przyrody zlokalizowanych na tym obszarze jest nieaktualny, a jego zapisy są niejednolite i wymagają poprawienia.

Dotyczy to głównie sytuacji, w których opis lokalizacji nie jest wystarczająco dokładny, aby umożliwiał bezproblemowe dotarcie do konkretnego drzewa.

Wskazane byłoby uzupełnienie tych opisów o współrzędne GPS miejsc ich wzrostu.

Wprowadzone do rejestru zmiany powinny również polegać na: uaktualnieniu wartości pomiarów wysokości i obwodów, wykreśleniu drzew już nieistniejących oraz dopisaniu tych wskazanych przez autora do objęcia ochroną prawną.

Po przeprowadzeniu badań terenowych stwierdzono, iż w przypadku większości drzew należy również umieścić aktualne, obowiązujące na podstawie przepisów zawartych w rozporządzeniu, oznakowanie pomników przyrody oraz wskazane

byłoby

wprowadzenie

monitoringu

stanu

zachowania

tabliczek

urzędowych. Zalecane byłoby wprowadzenie dodatkowych tablic informacyjnych jak ta, która znajduje się przy lipie w Przełazach. Lepsze oznaczenie pomników przyrody, a nawet utworzenie specjalnych szlaków z nimi związanych może mieć pozytywny wpływ na rozwój turystyki w regionie.

Stwierdzono, że najbardziej narażone na działanie szkodliwych czynników antropogenicznych są drzewa zlokalizowane na terenach działek prywatnych właścicieli, bądź te rosnące w ramach zieleni publicznej ogólnodostępnej, takiej jak: parki czy nasadzenia przyuliczne.

W przypadku drzew, u których odnotowano uszkodzenia spowodowane przez różnego rodzaju czynniki zaleca się przeprowadzenie odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych

(usunięcie

obcych

obiektów

z

pni,

cięcia

pielęgnacyjne

w przypadku drzew z wyłamanymi konarami etc.), a w przypadku wszystkich drzew

57

pomnikowych (pomimo faktu, iż większość pomnikowych drzew rosnących w powiecie świebodzińskim) wskazany byłby monitoring stanu zdrowotnego.

W oparciu o skalę porostową, stan środowiska w którym wzrastają pomniki przyrody, oceniono jako zanieczyszczony. W większości przypadków stwierdzono, iż badane drzewo rośnie w I strefie wzrostu epifitów, stopniu „0”. Mimo takiej sytuacji, nie odnotowano negatywnego wpływu zanieczyszczeń rozproszonych w powietrzu atmosferycznym na obiekty badań.

W obrębie powiatu świebodzińskiego nie ma zlokalizowanej zbyt dużej liczby pomników przyrody w odniesieniu do województwa lubuskiego i innych wybranych powiatów. Obszar badań charakteryzuje się jedną z najmniejszych liczebności występowania pomników przyrody w województwie. Jednak jak dowiedziono, rośnie tu również wiele monumentalnych drzew spełniających przyjęte kryteria, aby zostać objętymi ochroną.

58

VII. Streszczenie W badaniach przeprowadzono aktualizację stanu pomników przyrody oraz wyznaczono nowe, nieobjęte do tej pory ochroną, monumentalne drzewa rosnące na terenie powiatu świebodzińskiego.

W tym celu przeprowadzono pomiary inwentaryzacyjne, ocenę stanu zdrowotnego drzew, określano ich wartość oraz warunki wzrostu.

W obszarze badań odnaleziono 38 drzew z 59 pomników przyrody umieszczonych w rejestrze. Wyznaczono jednocześnie osiem drzew kwalifikujących się, według autora, jako pomnikowe.

Wśród

zewidencjonowanych

drzew

pomnikowych

przeważały

dęby

szypułkowe oraz lipy szerokolistne. W mniejszej liczbie występowały tu również: lipy drobnolistne, buki pospolite, wiązy szypułkowe. Pojawiły się także pojedynczo: jesion wyniosły, klon zwyczajny, miłorząb dwuklapowy, świerk pospolity, tulipanowiec amerykański i wiąz polny.

Struktura

wskazanych

do

objęcia

ochroną

drzew

monumentalnych

przedstawiała się natomiast następująco: przeważały dęby (dwa szypułkowe, dwa bezszypułkowe oraz jeden czerwony), a pojedynczo pojawiły się także buk pospolity, jesion wyniosły, lipa drobnolistna oraz żywotnik zachodni.

Większość zinwentaryzowanych drzew charakteryzowała się dobrą lub dostateczną zdrowotnością. Tylko niewielka liczba drzew była w bardzo dobrej lub niedostatecznej kondycji. Nie odnotowano żadnych drzew martwych.

W

wyniku

przeprowadzonych

badań

stwierdzono,

iż

większość

zewidencjonowanych drzew wzrasta w warunkach powietrza zanieczyszczonego przez SO2. Wyjątkami są drzewa rosnące w oddaleniu od uczęszczanych szlaków komunikacyjnych.

Wśród wszystkich pomników przyrody, które zostały zinwentaryzowane tylko 28,9% było oznakowanych tabliczką urzędową.

Stwierdzono, iż obszar powiatu świebodzińskiego charakteryzuje się jedną z najmniejszych liczebności pomników przyrody w województwie lubuskim, ale jednocześnie występują tu liczne drzewa monumentalne kwalifikujące się do objęcia ochroną.

59

Summary The research conducted in this diploma paper concerns the updating of nature monuments condition in the Świebodzin County. Moreover, new individual trees, which were still not protected, have been appointed.

In this purpose, the particular measurements have been taken, as well as the assessment of the health condition of trees, whose value and growing conditions have been determined.

Within the research area, 38 trees have been found, out of 59 nature monuments placed in the register. At once, there have been classified 8 trees appointed as monuments, according to the author.

Among individual trees which have been under research, mostly appeared: English oaks and large-leaved limes. There have also been small-leaved limes, common beech, European white elms – all in the smaller amount. Also, there have appeared singly: European ash, Norway Maple, maidenhair tree, Norway spruce, American tulip tree and field elm.

The species structure of the individual trees, which were appointed to be protected, has been shown as: the majority of oak trees (two English oaks, two sessile oaks and one northern red oak). Singly there have also appeared: European beech, European ash, small-leaved lime and eastern arborvitae.

The majority of the trees subjected to research have been characterized by good or sufficient health condition. Only small number of trees has appeared to be in a very good or insufficient condition. There haven’t been any dead trees noted.

The outcome of the research has shown that most of the examined trees grew in the air polluted with SO2. The exceptions concern trees growing far from the busy routes.

Among all nature monuments, which were investigated, only 28.9 % were signed with the council label plate.

It has been claimed that Świebodzin County was characterized by one of the smallest number of nature monuments in Lubuskie Province. However, there were numerous individual trees classified to be protected.

60

VIII. Bibliografia 1. Antkowiak W., Frąckowiak A. 2008. Pomniki przyrody i drzewa pomnikowe powiatu średzkiego. Polskie Towarzystwo Dendrologiczne. Warszawa.

2. Antkowiak W., Materak A. 2009. Nature monuments in the Szamotuły County (Wielkopolskie

Province).

Wydawnictwo

Uniwersytetu

Przyrodniczego

w Poznaniu. Poznań.

3. Baranowski, T. 2008. Ochrona i pielęgnacja przydrożnych drzew: 130 – 131.

W: Zieleń miast i wsi – Od promenady do autostrady: Komunikacja z naturą.

Drozdek, M., Greinert, A., Majcherek, E., Wojewoda, I.(red.). Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie. Sulechów.

4. Baranowski, T. 2009. Ochrona drzew w mieście: 26 – 29. W: Zieleń miast i wsi – Techniki i technologie dla terenów zieleni. Drozdek M., Wojewoda I., Purcel A. (red.). Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie.

Sulechów.

5. Chudzicki, M. 2010. Prognoza oddziaływania na środowisko i Obszary Natura 2000 planu urządzania lasu Nadleśnictwa Sieraków na okres 01.01.2010 r. – 31.12.2015 r. BULiGL Oddział w Poznaniu. Poznań.

6. Czartoryska, I. 2009. Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów. Wyd. Fundacji Wspierania Historycznego Ogrodu Puławskiego w Puławach. Puławy.

7. Fedak, R., Motyl, K., Bielecka, W., Borzymowska, E., Gucia, O., Kołeczek, B., Miśkiewicz, A., Sokołowska, T., Wróbel, R. 2009. Ochrona środowiska w województwie lubuskim w 2008 r. Wydawnictwo US w Zielonej Górze. Zielona Góra.

8. Główny Urząd Statystyczny. 2011. Informacje i opracowania statystyczne: Ochrona środowiska 2011. Wydawnictwo GUS. Warszawa.

9. Gołąbek, E. 2007. Najstarsi przedstawiciele dendroflory i ich rola w edukacji środowiskowej: 97–102. W: Ochrona środowiska na uniwersyteckich studiach przyrodniczych. Rosik-Dulewska Cz., Głowacki M. (red.). Katedra Ochrony Powierzchni

Ziemi

Wydziału

Przyrodniczo-Technicznego

Uniwersytetu

Opolskiego. Opole.

61

10. Kasprzak, K. 1992. Pomniki przyrody: Wytyczne w sprawie postępowania z pomnikami przyrody oraz obiektami przyrody nieożywionej i ożywionej zasługującymi na ochronę. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Poznaniu.

Poznań.

11. Kasprzak, K. 2011. Drzewa – pomniki przyrody i pamiątki kultury. Turystyka Kulturowa 4: 17 – 38.

12. Kolanko, K., Matwiejuk, A., Krukowska, K. 2008. Porosty i ich właściwości. 133 – 146. W: Różnorodność badań botanicznych – 50 lat Białostockiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Botanicznego 1958 – 2008. Kolonko, K. (red.). Wyd. Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Polskie Towarzystwo Botaniczne. Białystok.

13. Kondracki, J. 1988. Geografia fizyczna Polski. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa.

14. Krysztofiak, Z. 2011. Prognoza oddziaływania na środowisko i Obszary Natura 2000 planu urządzania lasu Nadleśnictwa Pniewy na okres 01.01.2010 r. – 31.12.2016 r. BULiGL Oddział w Poznaniu. Poznań.

15. Łęszczak, A., Adamczak, Z. 1998. Gmina Lubrza – przewodnik turystyczny.

Wydawnictwo INSTAR’96.Swarzędz.

16. Pietrzak, J., Zawadka, J. 2009. Wykorzystywanie turystyczne drzew pomnikowych na terenie Lasów Państwowych: 158 – 164. W: Studia i Materiały Centrum edukacji Przyrodniczo-Leśnej – Turystyka w lasach i na obszarach przyrodniczo cennych. W. Ożga, J. Skłodowski (red.). Nr 4 (23). Wyd. Wydział Leśny SGGW w Warszawie. Rogów.

17. Seneta, W., Dolatowski, J. 2006. Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

18. Szczecińska, A. 2008. Zagrożenia antropogeniczne zadrzewień przyulicznych w Nowej Soli: 83 – 95. W: Zieleń miast i wsi – Od promenady do autostrady: Komunikacja z naturą. Drozdek, M., Greinert, A., Majcherek, E., Wojewoda, I. (red.). Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie.

Sulechów.

62

19. Świercz, A. 2004. Rola biowskaźników w monitoringu zanieczyszczeń środowiska i rekultywacji terenów poprzemysłowych. 235 – 241. W: Perspektywy rozwoju regionu w świetle badań krajobrazowych. Problemy Ekologii Krajobrazu PAEK. Strzyż, M. (red.). Wyd. Polskiej Asocjacji Ekologii Krajobrazu. Kielce.

20. Tokarska, A., Osyczka, D. 2011. Okaleczanie drzew powszechnym zjawiskiem w przestrzeni: 18 – 31. W: Zeszyty naukowe Uniwersytetu Zielonogórskiego Nr 143: Inżynieria Środowiska – 23. Greinert, A. (red.). Oficyna wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego. Zielona Góra.

21. Urbisz, A. 2002. Drzewa pomnikowe Płaskowyżu Rybnickiego: 23 – 30. W: Natura Silesiae Superioris Nr 6. Wyd. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. Katowice.

22. Wierzbowski, J. 1978. Chronione obiekty przyrodnicze w województwie zielonogórskim. WOPR Kalsk. Kalsk.

23. Włodarczyk, A., Pyka, M., Smoła, M. 2003. Program ochrony środowiska wraz z planem gospodarki odpadami dla powiatu świebodzińskiego na lata 2004 – 2011.

Urząd Powiatowy w Świebodzinie. Świebodzin.

24. Włodarczyk, A., Pyka, M., Smoła, M. 2004. Plan gospodarki odpadami dla gminy Szczaniec na lata 2004 – 2011. Urząd Gminy Szczaniec. Szczaniec.

63

Załącznik

5.

Dokumentacja

fotograficzna

przedstawiająca

wybrane

zinwentaryzowanych pomników przyrody.

Ryc. 27.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Ryc. 29.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

72

Dąb szypułkowy Lubrza Boryszyn E 15°26’53” N 52°21’26” E 15°26’54” N 52°21’26”

Ryc. 28.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Lipa drobnolistna Lubrza Przełazy E 15°22’47” N 52°13’55” E 15°22’45” N 52°13’51”

Dąb szypułkowy Lubrza Zagaje E 15°26’53” N 52°21’26” E 15°26’54” N 52°21’26”

Ryc. 30.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Świerk pospolity Łagów Łagów E 15°17’32” N 52°20’06” E 15°17’32” N 52°20’06”

ze

Ryc. 31.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Ryc. 33.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Tulipanowiec amerykański Łagów Łagów E 15°17’08” N 52°19’49” E 15°17’08” N 52°19’48”

Ryc. 32.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Dąb szypułkowy Łagów Toporów E 15°15’36” N 52°15’58” E 15°15’34” N 52°15’56”

Buk pospolity Łagów Żelechów E 15°21’07” N 52°18’51” E 15°21’08” N 52°18’51”

Ryc. 34.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Jesion wyniosły Skąpe Niekarzyn E 15°32’21” N 52°07’58” E 15°32’22” N 52°07’58”

73

Ryc. 35.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Ryc. 37.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

74

Wiąz polny Skąpe Niekarzyn E 15°32’21” N 52°07’54” E 15°32’21” N 52°07’55”

Ryc. 36.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Dąb szypułkowy Skąpe Skąpe E 15°27’36” N 52°09’07” E 15°27’34” N 52°09’07”

Dąb szypułkowy Świebodzin Jordanowo E 15°32’44” N 52°19’55” E 15°32’46” N 52°19’55”

Ryc. 38.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Miłorząb dwuklapowy Świebodzin Świebodzin E 15°32’16” N 52°15’03” E 15°32’17” N 52°15’04”

Ryc. 39.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Ryc. 41.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Dąb szypułkowy Zbąszynek Dąbrówka Wlkp.

E 15°48’28” N 52°16’36” E 15°48’29” N 52°16’37”

Ryc. 40.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Lipa drobnolistna Zbąszynek Dąbrówka Wlkp.

E 15°48’30” N 52°16’37” E 15°48’31” N 52°16’37”

Lipa drobnolistna Zbąszynek Dąbrówka Wlkp.

E 15°48’32” N 52°16’36” E 15°48’31” N 52°16’37”

Ryc. 42.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Wiąz szypułkowy Zbąszynek Dąbrówka Wlkp.

E 15°48’28” N 52°16’36” E 15°48’29” N 52°16’37”

75

Załącznik

6.

Dokumentacja

fotograficzna

przedstawiająca

wybrane

zinwentaryzowanych drzew monumentalnych.

Ryc. 43.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Buk pospolity Łagów Łagów E 15°17’36” N 52°20’05” E 15°17’37” N 52°20’05”

Ryc. 44.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Dąb szypułkowy Łagów Łagów E 15°17’37”' N 52°20’07” E 15°17’35” N 52°20’04”

Ryc. 45.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Dąb szypułkowy Łagów Żelechów E 15°21’05” N 52°18’49” E 15°21’05” N 52°18’48”

Ryc. 46.

Gatunek: Gmina: Miejscowość: Lokalizacja drzewa: Lokalizacja zdjęcia:

Żywotnik zachodni Świebodzin Jordanowo E 15°32’46” N 52°19’57” E 15°32’46”' N 52°19’57”

76

ze

Załącznik 7. Uproszczona skala porostów epifitycznych, adoptowana do naszej flory opracowana przez Kiszkę (1989).

Strefa

Stopień

Kora różnych gatunków drzew i krzewów

Średnie wartości stężenia SO2 w powietrzu w miesiącach zimowych [µg/m3]

0

Epifitów brak.

1

Zielony glon Desmococcus viridis występuje na pniach drzew, porostów brak.

2

Na pniach drzew i krzewów oprócz glonu pojawiają się skorupiaste plechy porostów: Leconora conizaea, L. conizaeoides, L. sarcopis, Scoliciosporum chlorococcum, Bacidia phacodes, Buellia punctata i soreumatyczny Lepraria incana. Plechy porostów występują tylko w dolnej części pnia.

3

W górnej części pnia występują: Leconora conizaeoides, L. conizaea, Scoliciosporum chlorococcum, Lepraria incana i Buellia punctata.

Pojawiają się też plechy: Trapeliopsis flexuosa, Cladonia coniocraea, Cl. bacillaris, Lecanora expallens i Physcia adcendens for. subbrewiata.

od 100 do 150

4

Pnie licznie porastają porosty ze stopnia 2 i 3. U nasady pnia występują zdegenerowane plechy: Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, P. saxatilis, Candelaria concolor, Hypocemomyce scalaris i Chaenotheca ferruginea. Na drzewach przydrożnych osiedlają się: Physcia adscendens, Ph. tenella, Phaeophyscia orbicularis, Physconia grisea, Xanthoria parietina, X. polycarpa, X. candelaria i Lecanora chlarotera.

od 70 do 100

5

Na pniach w lasach dominują plechy: Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, P. saxatilis, Imshaugia aleurites, Parmeliopsis ambigua, Lecanora pulicaris, L. carpinea itp. Na pniach przydrożnych osiedlają się: Physconia enteroxsantha, Physciastellaris, Melanelia exasperatula, Lecanora carpinea, Lecidella elaeochroma i Candelaria concolor.

Rzadko na pniach pojawiają się zdegenerowane plechy: Evernia prunastri, Ramalina farinacca, R. pollinaria, Platismatia glaca i Pleurostica acetabulum.

od 50 do 70

6

Na pniach dominują plechy gatunków stopnia 5. W lasach na pniach pojawiają się degenerujące plechy: Flavparmelia caperata, Pseudevernia furfuracea, Cetraria pinastri, Evernia mesomorpha, Bryoria positiva, B. crispa, Usnea hirta, U. filipendula oraz liczne gatunki z rodzajów: Pertusaria, Lecanora, Lecidella. Na korze przydrożnych drzew osiedlają się: Physconia distorta, Physcia aipolia, Anaptychia ciliaris, Parmelina tiliaeca, Acrocordia gemmata i inne.

od 40 do 50

7

Plechy gatunków: Flavparmelia caperata, Hypotrachyna revoluta, Punctelia subrudecta występują częściej i są z małymi objawami degeneracji plech. Na pniach pojawiają się też: Normandina pulchella, Usnea florida i inne gatunki z rodzaju Bryoria, Ramalina i Usnea. Na pniach przydrożnych dominują plechy: Physconia, Bacidia rubella, Acrocordia gemmata, Ramalina fastigiata i inne.

do 40

8

Na starych pniach w lasach pojawiają się plechy: Usnea ceratina, Menegazzia terebrata, Hypogymnia vittata, Premotrema arnoldii, Gyalecta truncigena. Na pniach drzew przydrożnych osiedlają się: Ramalina fraxinea, Caloplaca cerina, C. herbidella, C. ochroleuca, Melanelia laciniatula.

do 35

I

ponad 200 od 170 do 200

od 150 do 170

II

III

IV

V

VI

77