CO TO JEST MAPA? Mapa jest pomniejszonym obrazem Ziemi lub jej fragmentu, widzianym z góry. Za pomocą specjalnych znaków przedstawia się na niej różne obiekty geograficzne. Wszystkie umieszczone na mapach znaki mają swoje wyjaśnienie w legendzie mapy. JAK POWSTAJE MAPA? Do kreślenia map wykorzystuje się zdjęcia lotnicze. Serię zdjęć wykonuje się podczas lotu samolotem. Następnie na ich podstawie kartografowie rozpoznają poszczególne obiekty. Potem z pomocą geodetów, którzy wykonują pomiary w terenie, sporządzają mapy.
CIEKAWOSTKA Z prostych map korzystano już w starożytności. Najstarsze zachowane mapy pochodzą z VI w. p. n. e. z Babilonii. Dokładniejsze powstały w XVII w., dzięki udoskonaleniu przyrządów i technik pomiarowych. ELEMENTY MAPY Wszystkie obiekty na mapie przedstawione są za pomocą znaków kartograficznych. Aby można było prawidłowo je odczytać, trzeba zapoznać się z legendą mapy. Zawiera ona informacje o skali oraz objaśnienia zastosowanych znaków.
Wysokość: 2000 m n. p. m. 1500 0 1000 800 600 Babia Góra 400 ! 300 1725 250 200 150 100 50 0 depresje
Głębokość 20 50
100 m p.p.m.
1 : 2 500 000 45
90
szczyty
1 cm - 25 000 m 180 km
WAR SZ AWA
gra nice p ań stw
1 cm - 25 km st olica pa ństwa
Mi a sta [m ie s zk ań có w]:
rzeki
powyżej 3 00 tys.
ka na ły
P !
200 - 300 tys.
obsza ry pod mo kłe
! .
100 - 200 tys.
je zio ra
( !
pon iże j 100 tys.
SKALA MAPY
Każda mapa posiadają skalę.Określa ona, ile razy odległość na mapie lub planie jest mniejsza niż w rzeczywistości.
Skalę przedstawia się w trzech postaciach:
skala liczbowa Wysokość: 2000 m n. p. m. 1500 0 1000 800 600 Babia Góra 400 ! 300 1725 250 200 150 100 50
1 : 2 500 000 45
1 cm - 25 000 m
skala mianowana 90
szczyty
180 km
WARWysokość: SZ AWA
skala liniowa (podziałka)
0 depresje
Głębokość 20 50
SKALA MAPY I JEJ
100 m p.p.m.
1:25
gra nice p ań stw rzeki
st olica pa ństwa
2000 m n. p. m. 1500 0 1000 800 600 Babia Góra 400 ! 300 1725 250 200 150 100 50
P !
obsza ry pod mo kłe
! . ( !
szczyty 200 - 300 tys.
1 cm - 25 000 m 180 km
WAR SZ AWA
gra nice p ań stw
0 depresje
1 cm - 25 km st olica pa ństwa
Mi a sta [m ie s zk ań có w]:
100 - 200 tys. rzeki
powyżej 3 00 tys.
pon iże j ka 100 na łytys.
!
200 - 300 tys.
obsza ry pod mo kłe
! . P
100 - 200 tys.
je zio ra
!
pon iże j 100 tys.
Głębokość
1 : 2 500 000
Mi a sta [m ie45s zk ań có w]: 90 powyżej 3 00 tys.
ka na ły
TREŚĆje zio ra
1 cm - 25 km
Treść mapy zmienia się w zależności od jej 20 50
skali. Mapy w dużych skalach są bardzo szczegółowe 100 m p.p.m.
(
i zawierają dużo elementów. W takiej skali wykonuje się plany miast.
Zmniejszenie skali mapy sprawia, że jej szczegółowość
maleje. Jednak mapa może wówczas przedstawiać znacznie większy obszar.
Dalsze zmniejszanie skali powoduje, że na mapie
widoczne są krainy geograficzne, państwa, kontynenty.
CIEKAWOSTKA
Aby przedstawić Ziemię w postaci szkolnego globusa, należy zmniejszyć jej wymiary prawie 80
milionów razy.
WSPÓŁRZĘDNE GEOGRAFICZNE
Na globusie można wyznaczyć południki i równoleżniki. Południki to łuki łączące oba bieguny geografic-
zne Ziemi. Za południk zerowy przyjęto południk przechodzący przez obserwatorium astronomiczne w Greenwich w Anglii. Równoleżniki to okręgi, które przecinają Ziemię przez płaszczyznę prostopadłą do osi Ziemi. Najdłuższym równoleżnikiem jest równik. Biegun geograficzny to umowny punkt na powierzchni Ziemi, w którym zbiegają się wszystkie południki. Istnieją dwa bieguny geograficzne: północny i południowy.
Podział na półkulę wschodnią i zachodnią przebiega
wzdłuż południków 00 i 1800. Wszystkie punkty położone na półkuli wschodniej mają długość geograficzną wschodnią (E), a leżące na półkuli zachodniej mają długość geograficzną zachodnią (W).
CIEKAWOSTKA
Wszystkie
południki
mają
jednakową
długość – około 20 tys. km. Natomiast długość równoleżników jest różna – najdłuższy jest równik, który ma długość 40 tys. km.
kie
Podział punkty
na
półkule
położone
na
północną półkuli
i
południową
północnej
przebiega
mają
szerokość
wzdłuż
równika.
geograficzna
Wszyst-
północną
a leżące na półkuli południowej mają szerokość geograficzną południową (S).
BIEGUN PÓŁNOCNY
BIEGUN POŁUDNIOWY
180° 160°W
0° 160°E
140°W
20°W
140°E
120°W
20°E
40°W
120°E
40°E
60°W
80°W
80°E
100°W
80°E
e ow
80°W
Koło P odbi egun
100°E
zio Zwrotnik K o
100°W
60°E
100°E
ro żc
a
Koło Podbi
egun o we
60°W
60°E
Zw ro
40°W
tn i
kR
40°E
aka
20°W
20°E 0°
120°W
120°E
140°W
140°E
160°W
160°E 180°
(N),
ORIENTACJA W TERENIE
Kiedy wschodzi Słońce, pojawia się na linii widnokręgu. Widnokrąg nazywany jest też horyzontem, to ob-
szar widziany dookoła miejsca, w którym stoimy.
Rozróżniamy cztery podstawowe strony świata: północ, południe, wschód, zachód. Najłatwiej wyznaczyć
kierunek północny. W dzień i w nocy najlepszym sposobem na wyznaczenie kierunku północnego jest użycie kompasu. Istnieją tez inne sposoby, dzięki którym można łatwo zorientować się w terenie.
GŁÓWNE KIERUNKI ŚWIATA: N (north) - północ (płn.) S (south) - południe (płd.) E (east) - wschód (wsch.) W (west) - zachód (zach.)
¬ NW
SW
NE
SW
POŚREDNIE KIERUNKI ŚWIATA: NE - północny wschód NW - północny zachód SE - południowy wschód SW - południowy zachód
ANTENY SATELITARNE Anteny satelitarne w Polsce są zwykle skierowane na południe.
MROWISKO Kopce mrowisk są zwykle bardziej strome od strony północnej.
KORONA DRZEWA Korony samotnie rosnących drzew są zwykle lepiej rozrośnięte od strony południowej.
ŚNIEG NA DACHU Śnieg najdłużej utrzymuje się na częściach dachu skierowanych na północ.
MECH Mchy najsilniej rozwijają się na północnych stronach pni drzew.
GNOMON Cień wbitego pionowo w ziemię prętu w południe jest najkrótszy, wskazuje on kierunek północny.
SŁOJE PNIA Słoje ściętych drzew są wyraźnie szersze od strony południowej.
GWIAZDA POLARNA Na nocnym niebie obserwujemy gwiazdy skupione w grupach zwanych gwiazdozbiorami. Jednym z najlepiej widocznych jest gwiazdozbiór Wielkiego Wozu.
WŁASNY CIEŃ Jeżeli w południe staniesz tyłem do Słońca, to z przodu będzie północ, z tyłu południe,
z prawej strony – wschód i z lewej zachód.
KOMPAS Niebieski koniec igły kompasu wskazuje kierunek północny.
CIEKAWOSTKA
Moment południa można wyznaczyć obserwując
cienie przedmiotów. W momencie, gdy są one najkrótsze jest południe słoneczne. Przeważnie moment południa słonecznego i południa wskazywanego na zegarkach różnią się o kilka lub kilkanaście minut. Tą metodą, za pomocą wysokiego obelisku, wyznaczano kierunek północny już w starożytnym egipskim mieście Heliopolis.
Zadania:
ostałe kierunki dla Wyznacz kierunek północny i poz swojej miejscowości. ków świata w Podaj sposób wyznaczenia kierun bezchmurną noc.
UKŁAD SŁONECZNY
Wszystkie planety Układu Słonecznego krążą wokół Słońca po drogach zwanych orbitami. Czas obiegu
planet zależy od ich odległości od gwiazdy. Merkury potrzebuje na to 87 dni, a Ziemia 365 dni 6 godzin i 9 minut, czyli jednego roku.
Ziemia
w
skali
wszechświata
jest
mikroskopijną
drobiną.
Razem
ze
Słońcem
i innymi 7 planetami tworzy Układ Słoneczny. Stanowi on niewielką część galaktyki, nazywanej Drogą Mleczną.
DROGA MLECZNA Nasza galaktyka ma spiralny kształt i zbudowana jest z około 200 miliardów gwiazd. Układ Słoneczny znajduje się na końcu jednego z ramion Drogi Mlecznej.
Ziemia – nazywana niebieską planetą.
Jowisz – To największa planeta Układu Słonecznego. Nie ma stałej powierzchni, gdyż jest zbudowany z gazów.
Neptun – Na tej planecie wieją najsilniejsze wiatry w Układzie Słonecznym, dochodzą nawet do 2100 km/h.
Saturn
–
Jego
cecha
charakterystyczna są jasne pierścienie, zbudowane ze skał
Mars – ma czerwoną barwę,
i lodu.
dzięki związkom żelaza zawartym w skałach znajdujących się na jego powierzchni
Wenus – Ta planeta ma najwyższą temperaturę, dochodzi ona do 460oC
Merkury – Na jego powierzchni jest wiele kraterów, które powstały po uderzeniach meteorytów. Pluton - Został odkryty w 1930 roku. Od odkrycia do 24 sierpnia 2006 r. Pluton był uznawany za dziewiątą planetę Układu Słonecznego. Tego dnia astronomowie na Zgromadzeniu Ogólnym Międzynarodowej Uran – W atmosferze tej planety są
Unii Astronomicznej w Pradze odebrali
zielonkawo – niebieskie chmury metanu,
Plutonowi status planety, co oznacza, że
które nadają jej charakterystyczna barwę.
w układzie słonecznym jest teraz tylko 8 planet.
PLANETY UKŁADU SŁONECZNEGO
ZIEMIA I KSIĘŻYC Ziemia
ma
jednego
naturalnego
satelitę
–
Księżyc.
Obiega
on
naszą
planetę
w czasie 27 dni i 8 godzin. Księżyc obraca się także wokół własnej osi. Z powierzchni Ziemi widoczna jest tylko jedna jego strona.
WYMIARY ZIEMI Wyobrażenia o tym, jaki kształt ma Ziemia, zmieniały
się w ciągu wieków. Obecnie wiadomo już, że przypomi-
promień średni: 6371 km
na ona lekko spłaszczoną kulę. Przybliżony kształt ziemi przedstawia jej model, czyli globus. Widać na nim również
obwód: 40 000 km
rozmiary oraz rozmieszczenie lądów, mórz i oceanów na naszej planecie. Możemy z niego odczytać, gdzie na kuli ziemskiej położone są wielkie łańcuchy górskie oraz rozległe wyżyny, niziny i depresje. Powierzchnia Ziemi wynosi 510 mln km2.
CIEKAWOSTKA Najstarszy na świecie zachowany do dziś model Ziemi powstał w 1492 roku. Nato-
Zadania:
miast najstarszy polski globus pochodzi z 1510 roku. Znajduje się on na Uniwer-
Wymień planety sąsiadujące z Ziemią. Która planeta jest najbliżej, a która najdalej od Słoń
ca?
sytecie Jagiellońskim w Krakowie.
BUDOWA WNĘTRZA ZIEMI Wnętrze naszej planety składa się z trzech warstw o różnej grubości i różnym składzie chemicznym. Warstwę zewnętrzną stanowi skorupa ziemska. Pod nią znajduje się płaszcz, a najgłębiej położone jest jądro ziemskie. Skorupa ziemska jest warstwą, której grubość dochodzi do 70 km. Zbudowana jest z różnego rodzaju skał, między innymi granitów, bazaltów i wapieni. Płaszcz ziemski to najgrubsza warstwa, sięgająca do 2900 km w głąb Ziemi. Zbudowany jest on głównie z takich pierwiastków jak żelazo, krzem, magnez i tlen. Jądro
ziemskie
składa
się
przede
wszystkim
z
dwóch
pierwiastków: żelaza W warstwie tej panuje bardzo wysoka temperatura, dochodząca nawet do 6 tys. o C.
i
SKORUPA ZIEMSA JĄDRO ZEWNĘTRZNE PŁASZCZ ZIEMI JĄDRO WEWNĘTRZNE PŁASZCZ WEWNĘTRZNY
niklu.
SFERY ZIEMI Wyróżnia się pięć sfer Ziemi: atmosferę, hydrosferę, litosferę, pedosferę i biosferę. Sfery te oddziałują na siebie, przenikają się i są od siebie zależne. ATMOSFERA to gazowa powłoka otaczająca Ziemię. Składa się z mieszaniny gazów zwanych powietrzem. W jego skład wchodzą między innymi: azot, tlen, dwutlenek węgla, para wodna. W dolnej części atmosfery występują różne rodzaje chmur. BIOSFERA to wszystkie organizmy żywe występujące na Ziemi, a więc rośliny, zwierzęta, bakterie, grzyby. LITOSFERA to skalna powłoka naszej planety. Jej głębokość jest zmienna. Pod oceanami wynosi około 50 km, a pod kontynentami ponad 100 km. PEDOSFERA to powierzchniowa warstwa litosfery, która obejmuje wszystkie rodzaje gleb na Ziemi HYDROSFERA tę sferę tworzą wszystkie wody występujące na naszej planecie. Zarówno te w stanie ciekłym, jak i te w stanie gazowym i stałym. W skład hydrosfery wchodzą między innymi oceany, morza, rzeki, jeziora, wody podziemne i lodowce.
BUDOWA ATMOSFERY Atmosfera składa się z kilku warstw. Różnią się one między sobą temperaturą, ciśnieniem oraz składem chemicznym powietrza.
CIEKAWOSTKA Wraz ze wzrostem wysokości powietrze staje się coraz rzadsze. Z tego powodu himalaiści muszą korzystać z butli tlenowych, aby móc swobodnie oddychać podczas wspinaczek wysokogórskich.
RUCHY ZIEMI Nasza planeta obiega Słońce w ciągu 365 dni 6 godzin i 9 minut, po drodze zwanej orbitą. Jednocześnie obraca się wokół własnej osi. Pełen obrót zajmuje jej 24 godziny, czyli jedna dobę. 21 III RUCH OBIEGOWY W ciągu każdej sekundy
Ziemia
obiega
Słońce
z prędkością prawie 30 kilo-
22 XII
metrów. Skutkiem ruchu obiegowego oraz nachylenia osi
22 VI
ziemskiej do orbity jest zmiana oświetlenia ziemi w ciągu roku
23 IX
i występowanie pór roku.
21.03 Tego dnia półkula
22.06 W tym dniu dzień
22.12
północna i południowa są
na półkuli północnej jest
oświetlona
oświetlone
dłuższy,
ona
ziemskiej
Tego
dnia
oświetlenie
południowa. Na północ od
obu
półkul.
Na
całej
lepiej oświetlona. Na tej
równika dzień trwa krócej
ziemi
dzień
jest
równy
dzień i noc maja po 12
półkuli rozpoczyna się lato,
niż noc i rozpoczyna się
nocy. Na półkuli północnej
godzin. Na półkuli północnej
a na półkuli południowej
zima. Natomiast na południe
rozpoczyna się jesień, a na
zaczyna się wiosna, a na
zima.
od równika dzień staje się
południowej wiosna.
Na całej kuli
południowej jesień.
gdyż
jest
półkula
23.09 Tego dnia następuje równomierne
równomiernie.
jest
lepiej
dłuższy i rozpoczyna się lato.
RUCH OBROTOWY Ziemia obraca się z zachodu na wschód wokół własnej osi. Następstwem tego ruchu jest występowanie dnia i nocy oraz różnice w czasie. Na półkuli oświetlonej przez Słońce panuje dzień, natomiast na zacienionej części Ziemi jest noc. Przykładowo, gdy w Warszawie jest godzina 1000, to zegary w Tokio wskazują godzinę 1800.
CIEKAWOSTKA o Wzdłuż południka 180 przebiega umowna granica zmiany daty. Różnica czasu wynosi 24 godziny. Podróżni przekraczając tę granicę samolotem lub statkiem ze wschodu na zachód „tracą” jedną dobę (wtorek staje się środą). Natomiast podróżując z zachodu na wschód „zyskują” jedną dobę (środa staje się wtorkiem).
16°0'0"E
Zatoka Pomorska
Pa rs
R
Stargard ( ! Szczeciński
doliny i kotliny. Znajdują się tam również jeziora, morza
P
53°0'0"N
J E
O
aw
Piła
a
( !
Gorzów Wielkopolski
Od ra
i pomarańczowym. Z tej mapy można odczytać, jak
Z I E R Z E P O J E Ob ra
Y K an
d ra
-S
p
wa
Powierzchnia Polski wynosi około 312 tysięcy km2. Na
IE USK LUB
M
r Bób
. !
I
Z
Kw isa
Elbląskie, na terenie Żuław Wiślanych i mierzy on 1,8 m
R Z
E
D
G
Ó
R
Ka c Z
E
S
U
D
Jelenia Góra !(
Najdłuższą rzeka jest Wisła, ma ona 1047 km długości.
S
Największe jezioro to Śniardwy – o powierzchni 114
C Iz e r a
Najgłębszym jeziorem jest Hańcza, gdyż ma 108,5 m
Z
głębokości.
RK O
U
E
C
Bó
K
250 200 150 100 50
Zadania:
0 dep r es je
Głębokość 20 50
49°0'0"N
100 m p.p .m .
15°0'0"E
Z
I E
( !
L
C
Widaw a
Wrocła
Ą
S wa O ła
K
E
H
O rl ic
e
Ś nie
Y
50
szc zyty
A
T żnik
!
1425
1 : 2 500 000 25
I
N
B
Świdnica
. !
!
E
Odra
Ś
br
50°0'0"N
tograf Eugeniusz Romer.
Ostrów Wie
z
R
A
. a!
Śnieżka
PRAG A
200 0 m n .p.m . 150 0 0 100 0 800 600 Babia Góra 400 ! 300 1725
Lubin
r yc
D
E
Wysokość:
w za
NO 1602Wałbrzych SZ E
Ła ba
sometrycznych całego świata, był polski geograf i kar-
T
( !
N
Łaba
km2.
KA
I
Legnica
51°0'0"N
Ba
( !
Ł
ca
I
N
P
Głogów
A
st r zy
E
P O Ł U D N I O W O W I E
W
N
Najniżej położony punkt znajduje się we wsi Raczki
N I Z I N ( Leszno !
a yck
wysokość 2499 m nad poziomem morza (n. p. m.).
ski osiń
Zielona Góra uż aŁ Ny s
Najwyższym szczytem w Polsce są Rysy, osiągające
ał M
By
52°0'0"N
góry.
1. Wyjaśnij, o czym świadczy przewaga kolorów zielo nych na mapie ukształtowania powierzchni Polski. 2. Odczytaj z mapy, na jakiej wysokości nad poziomem morza znajduje się Warszawa.
Kan
Odra
naszego kraju. Pozostałą część stanowią wyżyny i
Ciekawostka: Twórcą skali, stosowanej na mapach hip-
Poznań
RZE EZIE POJ
re
C
miejsce w kraju.
ał O
W
zk a
wysoko nad poziomem morza położone jest każde
poniżej poziomu morza (p. p. m.)
We
. !
Warta
N ys a K łod
zielonym, wyżyny odcieniami żółtego, a góry brązowym
terenie Polski przeważają niziny. Zajmują ponad 90%
Noteć
Noteć
Na mapie hipsometrycznej niziny oznacza się kolorem
Ślęża
i rzeki.
nia
O
M
O
P
E
Z
R
I E
Z
In a
Dr
Pło
S
Gw
Szczecin
pagórki, wzgórza i góry, oraz formy wklęsłe, na przykład
Ń L I
ę ta
macje na temat ukształtowania powierzchni. Są na niej zaznaczone wypukłe formy terenu, do których należą
Z A
da
S
Pa rs
O
K
I E
Słupsk
a
się mapę hipsometryczną. Zawiera ona dokładne infor-
E E Ż KI E Z ŃS R B CI O P ZE C Z
R Koszalin ! B . Y W Ż E ad R ew E Z R B O P
S
( !
eg
Wolin
za pomocą skali barw. Za pomocą takiej skali sporządza
E
Z
pr za
E
Ż
W
O Ł S Wi e
K
S
I Ń
pa w
E Y C K I T Ł B A
E R Z M O
54°0'0"N
17°0'0"E
Łu
Ukształtowanie terenu przedstawia się na mapach
15°0'0"E
ęta
POLSKA UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
14°0'0"E
Y
1 cm - 25 000 m 100 km
1 cm - 25 km
WAR SZ AWA
stolica pańs twa
granice państw
Mias ta [ mie szkań có w ]:
rzeki
powyżej 300 tys.
kanały
P !
200 - 300 ty s.
obszar y podmok łe
. !
100 - 200 ty s.
jeziora
( !
poniżej 100 tys.
16°0'0"E
17°0'0"E
Sz
c
Łomża
c wę
a
O
Ł
Sk rw
a
O
Narew
W
a kr
. !
Płock
Bu g
IO
W
IZ
O
IN
P
Legionowo
Wisła
( !
Liw
WAR SZ AWA
O
B ie
A K anał ugust ow
D
A L
Bzura
Świd
S
Nur
K
D
L
ie c
A
na
A
ś Le
S
K
er
A
Mu
Biała Podlaska
Krz na
( !
ka
I
Rad
( !
W
YŻ
-C
YN
A
Z
KR
ŚW
Kielce
A
Ę S Zawiercie KO W Y Ż Y N A ( ! Dąbrowa T O W Kanał Gliwick i SK CH Bytom Górnicza O( ! . Chorzów ! ! . OW . . ! Kędzierzyn-Koźle Gliwice ! . ! P Sosnowiec ! . SK Szren ia Ruda! wa Katowice A Śląska Kraków .A Ś L Ą S K! Racibórz !( . ! Rybnik Tychy
B abi a Gó ra
19°0'0"E
R
Ł
( !
Tarnów . !
O
!
20°0'0"E
2655
W
p rz - K rz
O C
isł
ok
.Rzeszów !
Sa n
A
p Po
A
C
21°0'0"E
T
J
Z
z ów k
A 22°0'0"E
E
Wisznia
Przemyśl
( !
iąż Strw
Zb. Soliński
Zakopane
Wiep rz
T
390 ! Wielki Dział
L u ba c
W
P rad
R Y T Rysy Gerlach T A 2499 !
Tan e w
Mielec
Bia ła
S
!
PODHALE
S
KOTLINA
K A R P A C K K I ( ! I E D Nowy Sącz Y
1725
A
Z
( !
P O G Ó R Z E E
Zamość
( !
O
50°0'0"N
yca
B
R
S A!( N D O M I E R S K A
ła
Wis
Dun a jec
a
a
!
L U B E L S K A
Tarnobrzeg Stalowa Wola
( !
51°0'0"N
Were sz
Bielsko-Biała
1220
18°0'0"E
Ostrowiec Świętokrzyski KIE
n Sa
Rab
w Sk a
za
. !
Barania G óra
K
( !
ZYS
W Y Ż Y N A
a
O
ag
!
Nid
Soła
( !
W
OKR
Ł y s i ca
K A O L S P O M A Ł
Tarnowskie Góry !(
Wodzisław Śląski l
IĘT
612
P !
na ar Cz
Ma ła Panew
ta ar
. Opole !
RY
Ka m ien n a
N
Częstochowa
PW !
Starachowice
( !
A
Pilica
Stobrawa
GÓ
Dniestr
R
( !
rta wa Lis
Chełm
( !
g Bu
Radomsko
aw
52°0'0"N
Lublin
Iłż
a nk a N A Y Ż W Y Skarżysko-Kamienna
tr ies Dn
BI E S Z C Y Tarnica1346Z A D Y !
U
Piotrków Trybunalski
Brześć
a
ka
( !
a
aw
Puławy
Radom
zy c
W
C
P !
( !
ie
a om k
K
( !
ca
W
Tomaszów Mazowiecki
ie ni
Wiep rz
Pabianice
id
m
Pilic a
( !
By s tr
( !
Ty ś
Łódź
Ka na ł
r
Jez. Jeziorsko
sło ka
a
elkopolski
Wi
sn
Ne
Kalisz
ec wi
R yta
Raw
P ro
. !
53°0'0"N
ze c
A
M A Z O W I E C K A
E L K O P O L S K A
Nare w
A
( !
( !
N A
Białystok
P !
Ś
Kutno
N
N
O
aś l
U
N oteć
D
P
S u pr
IN
R
N I Z I N A
Włocławek
. !
U
IZ
O
( !
Konin
I
N
Ostrołęka
P
W I E L K O P O L Jez. Gopło S K ( ! IE
N
( !
Inowrocław
Warta
C
Ł
Dr
P !
Gniezno
O
( !
Toruń
ełn a
N
a
a
W
r zy
Ł
A
O
Ó
ch
P
A
Szczytno
w
I
u le
23°0'0"E
ry j
( !
m
N ie
m
O
P
Bydgoszcz
J
Z
E
Z
R
Grodna
a brz
K
312
a
I EO
k
P O L E S I E
Grudziądz
!
ra
Eł
a ń cz a
s ki
I
Os
k a Gó
Jez. Śniardwy
54°0'0"N
B
ews Dy l
M
E
en
Pisa
W is ła
da
Olsztyn
Olita
St
Ły na
. ! Jez. Jeziorak
( !
( !
aH
ki ąs
Liwa
Br
K . Bydgoski
I E S K R U ( ! A Z Ełk
lbl
Starogard Gdański
e
zwa
na
la
ś
la a
- 1,8
L I T W A
pa
ZE ER Jez. Hańcza I Z a G sk ó ra S ze JE E 309 KI PO Suwałki !( WS E T L I Czarn
Jez. Mamry
Rawki E! lbl ą ski e Ka
at og
u sz
!
r be Gu
łę k
( !
Elbląg łE
W
N
. !
na
S
da
a
R
Wi er zy c
le
24°0'0"E
Mariampol!(
R O S J A
Pa s
E
!
O
Za
ŻU ŁAW Y D AWIŚL ANE Ń Tczew !( S K I E
G
329
I E
Czerniachowsk ( !
Gdynia Zatoka i Gdańska e j a W z r W Mie Gdańsk w
P !
nia du
Wie ży c a
K
Pregoła
i
Ż
Ra
Słupia
Kaliningrad sk
k ra
K
el
23°0'0"E
na
wa
S
I E
H
22°0'0"E
iś
Łe b a
.
Za t . Pu c k a
E R Z P O B
E
łw
21°0'0"E
ny
P
20°0'0"E
Huc
19°0'0"E
B ie b rz
18°0'0"E
49°0'0"N
POLSKA – PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY Polska jest państwem średniej wielkości. Leży w centralnej części Europy – zwanej Europą Środkową. Oficjalna, pełna nazwa naszego kraju brzmi: Rzeczpospolita Polska. Stolicą jest Warszawa. Polska graniczy z siedmioma państwami. Długość granic lądowych wynosi 3071 km, a morskiej 440 km. Obecny podział administracyjny obowiązuje od 1 stycznia 1999 r. Polskę podzielono na 16 województw. Dwa spośród nich: kujawsko – pomorskie i lubuskie mają po dwie stolice. W Polsce jest więc aż 18 miast wojewódzkich. Każde województwo składa się z wielu powiatów, a powiaty tworzą gminy. 18°E
20°E
CKIE AŁTY B E Z MOR
22°E
24°E
L
R O S J A Gda ńsk
I
T
( !
W
54°N
PO M ORSKIE WA R M I Ń S K O - M A Z U R S K I E
ZACHODNIOPOMORSKIE
( !
Szczec in
Ol sz tyn
O R U Ś B I A Ł
( !
PO DLASKIE
K U J AW S K O -
( !
( !
Bydgoszcz
MAZOWIECKIE
Poznań
( !
Wa r s z a w a
WIELKOPOLSKIE
LUBUSKIE
( !
( !
Zi elo n a G ó ra
Łó d ź
( !
ŁÓDZKIE LUBELSKIE DOLNOŚLĄSKIE Wrocł aw
( !
( !
OPOLSKIE Opol e
( !
1:4 000 000 25
0
50
( !
Rze szów
P O D K A R PA C K I E
100 km
S Ł O W A C J A
miasta wojewódzkie 16°E
Kra ków
MAŁOPOLSKIE
granice państw ( !
( !
50°N
Katowice
Y
A
H
A
ŚL ĄSKIE
C
R
50
( !
K
E
Kielce
ŚW IĘ TO K RZ YS K IE
18°E
20°E
U
Z
50°N
C
Lu b l in
( !
I N
N I E M C Y
52°N
Białystok
To r u ń
( !
- POMORSKIE
( !
Gor z ów Wie lkopol ski
A
54°N
16°E
52°N
14°E
22°E
24°E
Warszawa, stolica Polski, jest siedzibą najwyższych władz państwowych. W parlamencie zasiadają posłowie i senatorowie, a w pałacu prezydenckim rezyduje prezydent. Od XVI w. w herbie Warszawy widnieje symbol tego miasta – Syrenka.
CIEKAWOSTKA W różnych państwach jednostki administracyjne mają inne nazwy, np.: we Włoszech są to regiony, we Francji – departamenty, w Szwajcarii – kantony, w Niemczech – landy, a w Polsce – województwa.
Zadania: 1. Wymień państwa sąsiadujące z Polską. 2. Odczytaj nazwy rzek, wzdłuż których biegnie zachodnia granica Polski. 3. Powiedz, które województwa sąsiadują z Twoim województwem.
Kaliningr
na
KK
-O 1,8
L iw a
( !
W ie
ŻUŁAWY WIŚLANE A Ń S K I E
Tczew !(
rz y c a
N
a
a a dr
-S
a
Wysokość:
Grudziądz
w Dr
a ęc
. !
W is ła
WARS Z AWA
Toruń
W
rzeki
A
kanały
I
Ł
P ! N
K wis
a
N ( !
E
D
G
Ó
R
Z
E
! .
I
T
Z! (
za K ac
Ostrów Wielkopolski
z
R
wa
( !
U
D
E
C
K
I E
na
. !
( !
r
Łódź
Jez. Jeziorsko
( !
Tomaszów Ma
100 - 200 t ys.
E
Odra
Ś
B
da
N
I 17°0'0"E
C
K
I
L
Ą
18°0'0"E
( !
19°0'0"E
wk
a
Piotrków Trybunalski 20°0
W
kr a
. !
liczne jeziora. Jest ich tam ponad 8 tysięcy.
Gniezno
Arta
le w
Kutno
S O P O K L S K A . ! Jez. Gopło I E Północną część Polski stanowią głównie pobrzeża i pojezierza. Cechą charakterystyczną tego krajobrazu są
( !
Płock u
Bzura
Pabianice
POLSKAWłocławek PÓŁNOCNA S
Ne
Kalisz
Z żej 100 t ys . Lubinponi
( !
Om
W
. !
200 - 300 t ys.
I N Legnica 16°0'0"E A
Inowrocław R Z
P !
ry c
J
-WIELKOPOLSKA
c!(aLeszno wę
Ba
( !
i
15°0'0"E P
1 cm - 20 km
Głogów pow y żej 300 t ys . ( !
E
N oteć
Konin
POŁ UDNIOWO-
War
st olica państ w a
D
O
P
1 cm - 20 000 m
ski
J
Z
Włocławek
W
jeziora
100 m p.p .m.
Gniezno
r a [m i e szka ńc ów ] : Mi ast
gr anice państ w
obs zary podmok łe
20 50
Poznań
. !
szcz yt y
( !
O
Z E
R
I E . !
Jez. Gopło
!
Olsztyn
Inowrocław
W I E L K O e wska Gó r a P O D yLl S ! K I E 312
NIZINAta
siń ł Mo
100 km
a
( !
a
cka
E
50
la
P
Toruń
wska Gó r a
312
Bydgoszcz
sn
uży
0 dep resje
Głębokość
25
br Bó
aŁ
M
Bydgoszcz Zielona Góra Ny s
K . Byd gos ki
Grudziądz a Kan
l bl ąs
P ro
200 0 m n .p.m . Odra 150 0 0 100 0 800 600 Babia Góra 400 ! 300 1725 250 200 150 100 50
C
52°0'0"N
Os
( !
1 : 2 000 000
n
Jez. Jeziorak
Z I E R Z E P O J E
IE USK LUB
pr ew
Ka
S kr wa
d ra
Y
ał O
Elbląg
a Os
k ra
O
Ka n
W
D yle
W e łn a
Obr a
w
Jez. Jeziorak
( !
K. Byd gos ki
Noteć
. !
RZE EZIE POJ
le
iś
L iw a
l bl ąs
Piła
No teć
Warta
W
a
- 1,8
P !
Gorzów Wielkopolski
ej
ki e Ra wki E lbląs !
t
Starogard Gdański
B rd
an
a og
. !
ny
ny
la
( !
Wd
Za
W is ła
ga
wa
D
rz
ki
M
R
G
329
I E
e Mi
łęk a
O
P
O
!
ki
J
a
B rd
53°0'0"N
E
P
E
Z
R
t
Gdańsk
ał E
N
( !
a og
skiS Ra wki E lblą e !
nia
Zatoka Gdańska
Pa s
( !
R
u ad
Wi e ży c a
Elbląg
. !
ta
l
Za
R
i
ał E
Re
In a
nia
Z A
sk
Gdynia
P !
E
Pa rs ę
Stargard Starogard Szczeciński I Gdański Z E
Pło
S
W
eSłuwpia
el
Ż
D
R
Dr
E
a
O
B W Y Ż UPŁO A WIŚLANE
( !
Wd
Z E
Ż E
A Ń S K I E Tczew
rz y c a W ie
Szczecin
R adew
K
S
Ń L I
H
a
S
Koszalin
M
prz a
.
E
329
W ie
łęk a
G
E IE K E Z ŃS R B CI O P ZE C Z Ż
S
E
W ja e Słupsk rz I E ie K
Pa s
!Wolin
Ż
S
( !
i ś Łeb a
a
ta
E
Wi e ży c a
W
Pa rsę
Z
R
B Y . !
E
K
I E
pa w
Gdańsk
Ł
I Ń
W
O
łw
20°0'0"E
Za t . Pu c k a
R Z P O B
Gdynia
Ż
54°0'0"N
Zatoka Gdańska
P reg o
19°0'0"E
P
E
Zatoka d Ra Pomorska
18°0'0"E
la
Za t . Pu c k a
17°0'0"E
iś
16°0'0"E
Ły na
i
S kr wa
sk
K I E T Y C Ł ! P A B
E R Z M O ia un
el
Łu
R Z P O B
Ł eb a
H
la
15°0'0"E
.
Gw da
14°0'0"E
łw
iś
P
Płock
N I
Na wielu odcinkach linii brzegowej Bałtyku występują wysokie brzegi zwane klifem, np. w Gdyni Orłowie. Opadają N oteć
Wisła stromymi urwiskami do morza, często tworzą prawie pionowe ściany. Plaże wzdłuż tego typu wybrzeży są wąskie
i zwykle kamieniste.
WARSZAWA
W miejscach, gdzie różnica wysokości między lądem a morzem jest niewielka, występują wybrzeża o szerokich,
Konin piaszczystych plażach. ( !
( !
Kutno
Wieżycatonajwiększe wzniesienie w nizinnej części Polski. Ma ona wysokość 329 m n. p. m. Bzura
DNIOWO-
M A Z O
rad
O S J AA S J
22°0'0"E
23°0'0"E
24°0'0"E
Mariampol
L I T W A
Kaliningrad P reg oła
Czerniachowsk
Mariampol
L I T W A
R O S
309
r be
Ły na
!
Jez. Mamry
Gu rz y c
i w sk
B ie
n ał Au gus to
S u p ra
Łomża
Raw ka
( !
N
Łomża
O
Krz na
( !
Ostrołęka
Ty ś
m
ie
ni ca
Radom
( !
Iłżan ka
21°0'0"E
Puławy
i
IZ
( !
rz -
iep
K anał W
Wieprz
m ka ad o
P !
Grodna
znych. Największe z jezior to Śniardwy i Mamry.
W XV w. w miejscowości
Trzęsacz, 2 km od brzegu
N
O
wybudowano kościół. Obec-
ec
Biała Podlaska
C
P
O
Mu
c
śl S u p ra
Brześć
IN D
52°0'0"N
A
P !
23°0'0"E
Chełm
nie pozostały już tylko fragmenty
jego
południowej
ściany. W ciągu 500 lat
Białystok morze zabrało więc około 2 km lądu.
L
A
Kanał Elbląski to unikat
S
Nare w
K
Lublin 22°0'0"E
jeziora
kanałami, tworzącymi sieć
na
N
Liczne
połączone są rzekami lub
wi
Ł
Pilic a
R
K
B ie b
Ó
również
wodnych szlaków turystyc-
R yta
rz y Świd er c M A Z O W I E C K A
azowiecki
zurskich.
rz a c
jest
cz a
Krainą Wielkich Jezior Ma-
za br 53°0'0"N
ha
a
Liw ie
WARSZAWA
Pojezierze Mazurskie,
nazywane ń
ś Le
P O L E S I E
kr
P
( !
K r z na
W
Narew
z ec
Bu g
Legionowo
Wisła
A
n
O R U B I A Ł
P isa
Nur
N I Z I N A
0'0"E
Sz
P !
Narew
Szczytno
( !
śl
Ostrołęka
K
ar n a
w sk
Ó
an ał Au gus to
k ra
O
M
O
( ! Grodna
za br
rz a
P
( !
( !
a
B ie b
ew
( !
E
ń cz
Olita
54°0'0"N
Suwałki
I Ł NE N !( K IZ O C S IN N AEłk Białystok R O P U O Jez. Śniardwy D L A Z A S Ełk
W
n
Ka
Ełk
ZE R IE Z JE IE K PO WS E T L ICz Ha
Szczytno
( !
Ełk
u
O R U Ś B I A Ł
M
( !
Olitapa
sz
P isa
ul
K R S U Jez. Śniardwy A Z
a
Ha
r be
Z
E
J
Om
C zarn
!
309 Jez. Mamry I E
Z E
R
I E
Suwałki !( eska Gór a
me
E RZ IE Z E O J Hańcza K I E P Jez. WS TE LI
ska Gór a
e
a up
N ie
e
sz
Sz
Gu
S ze
Sz
Olsztyn
( !
( !
Jez. Hańcza
. !
( !
B ie
( !
( !
me
( !
N ie
Czerniachowsk 21°0'0"E
oła
E
w skali Europy. Pływające
A
po nim statki, aby pokonać
różnice wysokości pomiędzy
24°0'0"E
Narew
poszczególnymi odcinkami A Ż Y N Nur W Ykanału, korzystają z systemu pochylni. Statki przetacza się na specjalnych platformach z ec ustawionych na szynach. Trygław jest największym głazem narzutowym w Polsce. Znajduje się on w Tychowie, w okolicach Białogardu. Obwód g
Bu wystającej ponad ziemię części wynosi 44 m, a wysokość 3,8 m. W ziemi znajduje się jeszcze 4-metrowa część głazu. A
K ton. Trygław L S 200 Z IA N AOważy Ł O P M
Na Nizinie Podlaskiej występują puszcze: Białowieska, Knyszyńska, a w dolinie Narwi rozległe obszary zajmują ba-
Legionowo gna. Są one siedliskiem wielu gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem, np. bekasa dubelta. iw
ie
c światową, ze względu na położenie w granicach wielkiego miasta. Jedną z Kampinoska. Stanowi ona unikat na skalę
ec
najciekawszych roślin tego obszaru jest chamedafne północna, czyli rozmarynek, która występuje również w Skandy-c
ha
A
Na północny – zachód od Warszawy występują rozległe piaszczyste obszary porośnięte lasami, jest to Puszcza L wi
( !
na
ś Le
Mu
nawii i na Syberii. Świ d
W I E C K A
er
Krz na
Biała Podlaska
( !
Brześć
POLSKA POŁUDNIOWA Krajobraz południowej części Polski jest bardzo zróżnicowany. Występują tu wapienne i lessowe wyżyny, góry średnie i wysokie oraz malownicze kotliny. Atrakcją Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej są średniowieczne zamki warowne zwane „orlimi gniazdami”. Tworzą one niezwykle malowniczy Szlak Orlich Gniazd. Jedna z najciekawszych twierdz znajduje się w Pieskowej Skale. Charakterystyczne dla tych gór są liczne skały o oryginalnych kształtach, które zadecydowały o ich nazwach, np. Końskie Łby. W Tatrach Wysokich występują jeziora, które górale nazwali stawami, np. Czarny Staw położony w Dolinie Pięciu Stawów. Warta
15°0'0"E
Z I E R Z E W I E L K O P O L S K P O J E 17°0'0"E 18°0'0"E
16°0'0"E Obr a
pr ew a
Kan
osiń
r Bó b
P O Ł U D N I O W O W I E L K O P O L S K A Pr o sn
Leszno
( !
a
cka uży
W
Głogów
A
Kw isa Ó
R
Z
Kac
E
S
U
D
E
C
K
Jelenia Góra !(
S
U
ON OS
Śnie żka
ZE
wa
Ś
B
br
( !
Wałbrzych
1602
. !
da w
N
I
C
K
I
Widawa
L
Ą
Wrocław S
K
Świdnica
Sto bra wa
w Lis
A
E
Y
Łaba
P !
. !
PRAG A
M ał a Pa n ew
W Y Ż Y N A CZ
Tarnowskie Góry !(
Kędzierzyn-Koźle Gliwice
!
e
1425
0 depresj e
Głębokość 20 50
100 m p. p.m .
1 : 2 000 000 25
50
100 km
WA R SZ AWA
szc zyt y grani ce państ w
P !
. !
Ka
Ruda Śląska
( !
Wodzisław Śląski l
O
1 cm - 20 km
z
. !
Biels
stol i ca pańs twa Barania Góra !
Mi as ta [ mi es zk ańcó w]:
rzek i
1220
powyż ej 300 ty s.
kanał y
! P
200 - 300 tys .
obsza ry podm okł e
. !
100 - 200 tys .
jez io ra
( !
poni żej 100 ty s.
49°0'0"N 15°0'0"E
1 cm - 20 000 m
. !
. !
a
2000 m n .p. m. 1500 0 1000 800 600 Ba bi a Góra 400 ! 300 1725 250 200 150 100 50
. !
. !
Dąbrow Górnicz Chorzów
Ś L Ą S K!. A . ! Rybnik Tychy
Racibórz !(
50°0'0"N
Wysokość:
Bytom
( !
żnik Ś nie
Cz
W
Opole
Kanał Gliwicki
Y O rlic
ta ar
wa O ła
T
H
ka
a
C
Odra
W
D
!
E
I E
Bó
Łaba
E
RK
za
Pabian
R
LubinZ
( !
Jez. Jeziorsko
( !
By
KA
Z
Ostrów Wielkopolski
z
N ysa K łod z ka
N
I
G
T
I
r yc
r
i
D
Ba
( !
Ł
Ne
Kalisz
W
Z E
. !
I N Legnica !. A
51°0'0"N
Iz e r a
( !
Wa rta
N I Z I N A
. !
N
Z
N oteć
Konin
ski
Zielona Góra
P R
C
ał M
aŁ
E
IE USK LUB
Ny s
M
C
Odra
52°0'0"N
Gniezno
RZE EZIE POJ
Ślęża
-S
ca
d ra
Wło
19°0'0"E
Jez. Gopło
( !
Poznań
st r zy
łO
Y
Ka n a
I E
16°0'0"E
17°0'0"E
W
ag
A
K 18°0'0"E
19°0'0"E
S
Skały wapienne Wyżyny Lubelskiej pokrywa gruba warstwa lessu. Ulega ona łatwo wypłukiwaniu. Spływające
wody
tworzą
w
wąwozy.
nim
Zobaczyć
je
można
w
okolicach
Kazimierza
Dolnego
i Kraśnika. Na Wyżynie Śląskiej znajduje się Górnośląski Okręg Przemysłowy, czyli zespół miejsko – przemysłowy obejmujący 14 miast. Nieodłącznym elementem krajobrazu Śląska są wieże wyciągowe kopalni węgla kamiennego. Na stokach najwyższych szczytów Gór Świętokrzyskich – Łysicy (612 m n. p. m.) i Łysej Góry (595 m n. p. m.) występują rumowiska skalne dużych odłamów skalnych o ostrych krawędziach, zwane gołoborzami. Karkonosze są zbudowane z twardych skał granitowych. Ich szczyty są przeważnie płaskie, a stoki bardzo strome. Nur W
21°0'0"E
kr
20°0'0"E
Narew
ocławek
a
23°0'0"E
24°0'0"E
Wisła
( !
na
ś Le
Legionowo Liw
ec
ha
Kutno
ie c
wi
WARSZAWA
c Mu
Bzura
Świd
er
Brześć
Biała Podlaska
Krz na
( !
Raw
ie
ni ca
- Kr zna
m
Pilic a
Radom
Puławy
Lublin ( !
612
P !
!
Łys ic a
Wieprz
T
O
Ta ne w
C
Z
a
W
Rzeszów
ok isł
50°0'0"N
( !
Wisznia
Przemyśl
a
iąż Strw
Nowy Sącz
zyca
K A R P A C K I E I D Y
Bia ła
ka
Weres
w Sk a
( !
!
!
A
. !
z ów
E
I
. !
Dun a je c
Soła
K
S
Lu bac
a
Tarnów
390 Wielki Dział
Sa n
Szren ia w
n Sa
S!( A N D O M I E R S K A
Mielec
P O G Ó R Z E
E
Z
( !
na
Nid
ła
Wis
a Rab
G Ba b ia óra
( !
Zamość
( !
O
Tarnobrzeg Stalowa Wola
KOTLINA
Kraków
lsko-Biała
zy c
R
ar
A
51°0'0"N
L U B E L S K A
Ostrowiec Świętokrzyski
KIE
S K A P O L O Ł M A
KR AK Z Ę Zawiercie ( ! S OW wa T O SK CH za O. ! OW Sosnowiec S K A atowice
Dniestr
Ł
P
Zakopane
T RRysyY T A
O
W !
2499
20°0'0"E
!
Gerlach 2655
Po
A
p ra
d
A
T
C
J 21°0'0"E
BI E S Z C Z A Tarnica D Y
Y
A
!
1346
22°0'0"E
23°0'0"E
ry j
( !
tr
St
R
ies Dn
K
Zb. Soliński
PODHALE
R
1725
U
B
nn a ( !
ZYS
Cz
YN
OKR
sło ka
ta ar
YŻ
Kielce
IĘT
Wi
W
ŚW
W Y Ż Y N A
A
zęstochowa
RY
Ka m ie
By s tr
Pilica
GÓ
a
Skarżysko-Kamienna A Ż Y N !( Starachowice W Y ( !
Radomsko
g Bu
( !
Chełm
zw a
Iłżan ka
Huc
Piotrków Trybunalski
( !
N
P !
( !
ie p rz
a om k
K anał W
Rad
( !
Wieprz
Tomaszów Mazowiecki
P O L E S I E
ka
Ty ś
Łódź
nice
52°0'0"N
R yta
M A Z O W I E C K A
( !
UŚ BI AŁO R
N I Z I N A
. !
Płock
( !
22°0'0"E
Bu g
z ec
49°0'0"N
POLSKA OCHRONA PRZYRODY
Przyroda, która otacza człowieka została bardzo zmieniona. Roz-
wój przemysłu, intensywne rolnictwo, rozwój miast i wsi doprowadza do zniszczenia otaczającej nas przyrody. W Polsce występują rzadkie rośliny i zwierzęta. Poszczególne gatunki, a także większe obszary o dużych walorach przyrodniczych zostały objęte ochroną. Utworzono parki narodowe, rezerwaty przyrody i parki krajobrazowe. Parki narodowe tworzy się w miejscach o wyjątkowych walorach przyrodniczych, aby chronić ginące gatunki roślin i zwierząt w ich naturalnym środowisku. Część powierzchni parków narodowych stanowią rezerwaty ścisłe. Nie mają tu wstępu turyści. Obecnie w Polsce istnieją 23 parki narodowe. kiem
Biebrzański
Park
narodowym
Narodowy w
Polsce.
jest Oprócz
największym
par-
bobrów,
łosi
i wilków występuje tu ogromne bogactwo ptaków wodnobłotnych, m. in. zagrożone wyginięciem bataliony, których samce w okresie walk godowych ukazują różnokolorowe „kołnierze” z piór, czyli kryzy.
Najmniejszym parkiem narodowym jest Ojcowski Park Narodowy, który
obejmuje fragment Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej z malowniczą Doliną Prądnika. Na terenie parku występują skały wapienne, w których woda rzeźbi różne formy. Należą do nich między innymi jaskinie, w których żyje wiele gatunków nietoperzy.
Najstarszym obszarem chronionym w Polsce jest Białowieski Park Nar-
odowy. Został on utworzony na terenie Puszczy Białowieskiej – największego i najlepiej zachowanego w Europie fragmentu lasu pierwotnego. Jest on znanym na świecie ośrodkiem hodowli żubrów.
W 2001 r. w delcie Warty utworzono 23. park narodowy – Ujście Warty.
Znajdują się tu siedliska wielu gatunków ptaków wodnych i błotnych – żurawi, łysek, perkozów, kaczek, gęsi oraz licznych ssaków – szopów praczy, wydr i bobrów europejskich.
Zadania: 1. Wskaż park narodowy znajdują cy się najbliżej Twojego miejsca zamieszkania. 2. Wskaż parki narodowe znajdują ce się nad Morzem Bałtyckim.
CIEKAWOSTKA
Czerwona Księga jest to spis tych gatunków
roślin i zwierząt, które są zagrożone wyginięciem.
ŚWIAT – PODZIAŁ POLITYCZNY Na świecie istnieje około 200 państw. Ich liczba oraz granice ulegają ciągłym zmianom na skutek wojen lub innych wydarzeń historycznych. Jedne państwa się dzielą, a inne łączą. Największe państwa to Rosja, Kanada, Chiny, Stany Zjednoczone i Brazylia. Oprócz krajów istnieją terytoria zależne. Największym jest Grenlandia, należąca do Danii. Na Antarktydzie, kontynencie rozciągającym się wokół bieguna południowego, nie ma żadnych państw. Jest to terytorium międzynarodowe.
Zadania: Wymień kraje leżące nad Oceanem Wymień kraje, z którymi granic
Atlantyckim.
zy Rosja.
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI ŚWIATA Rzeźba powierzchni Ziemi jest bardzo urozmaicona. Na kontynentach występują zarówno góry, wyżyny, jak i niziny. Na lądach znajdują się też depresje.
CIEKAWOSTKA
Najgłębszą depresją na Ziemi jest Morze Martwe, którego lustro wody leży 405 m
poniżej poziomu morza (p. p. m.).
Najwyższym szczytem na Ziemi jest Mount Everest, który ma wysokość 8848 m
n. p. m. i nadal rośnie. Jego wysokość zmienia się w tempie około 0,5 centymetra na rok. Proces wypiętrzania Himalajów rozpoczął się już 50 milionów lat temu.
STREFY KLIMATYCZNE ŚWIATA
Ze względu na zróżnicowanie promieniowania słonecznego na Ziemi wyróżnia się strefy klimatyczne.
Maja one odmienne cechy klimatu, takie jak temperatura powietrza oraz wielkość opadów atmosferycznych.
W
zależności
od
klimatu
wykształca
się
roślinność,
a
wraz
z
nią
świat
zwierząt.
W poszczególnych typach środowisk wszystkie organizmy przystosowują się odpowiednio do warunków klimatycznych.
KLIMAT OKOŁOBIEGUNOWY – w tej strefie warunki sprzyjają tworzeniu się lądolodów. Charakterystyc-
zne dla tej strefy jest zjawisko dnia i nocy polarnej.
KLIMAT UMIARKOWANY – na większości obszarów położonych w tej strefie wyróżnia się wyraźne cztery
pory roku: wiosnę, lato, jesień, zimę.
CIEKAWOSTKA
Baobab rosnący w Afryce jest drzewem, które w swoim potężnym pniu, tuż pod korą,
magazynuje wodę (około 95 litrów). Dzięki temu może on przetrwać długotrwały brak opadów.
KLIMAT PODZWROTNIKOWY – Lato w tym klimacie jest upalne i trwa około pół roku. Zimą rzadko zdarzają
się opady śniegu, a średnia temperatura miesięczna nie spada poniżej 00C. Sprzyja on rozwojowi turystyki. Występuje m. in. na wybrzeżach Morza Śródziemnego. Zasięg występowania drzewa oliwnego jest równy z zasięgiem tego klimatu. Gałązka oliwna jest symbolem pokoju i pojednania.
KLIMAT ZWROTNIKOWY – Na niektórych obszarach tej strefy występują małe ilości opadów. Z tego pow-
odu powstały tam pustynie. Na pustyniach występuje bardzo duże dobowe zróżnicowanie temperatury powietrza. W ciągu dnia temperatura jest bardzo wysoka, może przekraczać 400C. Nocą temperatura powietrza spada do kilku stopni powyżej zera, a w najchłodniejszym okresie nawet poniżej 00C. Kaktusy na pustyni w Ameryce Północnej.
KLIMAT RÓWNIKOWY – Gorący i wilgotny klimat tej strefy sprzyja istnieniu lasów deszczowych.
W ciągu całego roku jest tam tak samo ciepło i tak samo wilgotno. Łosiorogi to paproć rosnąca na koronach drzew, jest jednym z wielu epifitów. Roślina ta jest często uprawiana jako ozdobna roślina doniczkowa.
Zadania:
ej leży Polska. Powiedz, w jakiej strefie klimatyczn równika. ędniając ich położenie względem zgl uw e, ryc Af w ych czn aty klim Scharakteryzuj układ stref eryce Południowej? w Ameryce Północnej a jaka w Am aża zew pr a czn aty klim efa str Jaka
KRAJOBRAZY ZIEMI
Rozmieszczenie roślinności na Ziemi jest uzależnione od klimatu. Dlatego strefy roślinne, podobnie jak
klimatyczne, układają się w niemal równoległe pasy po obu stronach równika.
LASY RÓWNIKOWE – wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe odznaczają się niezwykłym bogactwem organizmów. Największy obszar lasu równikowego znajduje się w dorzeczu Amazonki.
ROSLINNOŚĆ ŚRÓDZIEMNOMORSKA – występuje na obszarach o suchych i ciepłych latach oraz łagodnych i ciepłych zimach. Rosną tu wiecznie zielone drzewa i krzewy o twardych, skórzastych liściach lub kolcach i cierniach.
TAJGA – to największe na Ziemi skupisko lasów iglastych na półkuli północnej, gdzie dominują świerki, jodły i sosny. Występujące tam drzewa są bardzo odporne na silne i długotrwałe mrozy.
STEPY – Są obszarami bezleśnymi, gdzie klimat jest suchy i ciepły. Dominującą roślinność stanowią trawy, rzadko pojawiają się krzewy i drzewa. Stepy nie dają możliwości ukrycia się zwierzętom przed drapieżnikami, dlatego roślinożerne ssaki potrafią bardzo szybko biegać albo chowają się w głębokich norach, jak na przykład pieski preriowe. Na stepach wytworzyły się bardzo żyzne gleby – czarnoziemy, które w większości przekształcono w pola uprawne.
PUSTYNIE i PÓŁPUSTYNIE – porasta uboga roślinność, która nigdzie nie tworzy zwartej pokrywy. Panuje tam bardzo suchy klimat. Tereny pokryte piaskami stanowią niewielką część pustyń na świecie. Inne mają w podłożu lite skały lub żwiry.
CIEKAWOSTKA
Step w Ameryce Północnej nazywany jest prerią, w Ameryce
Południowej pampą, a na Węgrzech pusztą.
PUSTYNIE LODOWE – to obszary w okolicach biegunów, zupełnie pozbawione roślinności.
SAWANNY – Są porośnięte różnymi gatunkami traw, pośród których występują drzewa i krzewy. Rytm życia na sawannach uzależniony jest od dwóch pór roku: suchej i deszczowej. W porze deszczowej rozwijają się rośliny, drzewa wypuszczają liście, a zwierzęta rozmnażają się. Natomiast w porze suchej drzewa tracą liście, wysychają nadziemne części traw, zaś zwierzęta udają się na dalekie wędrówki w poszukiwaniu wody i pożywienia lub zapadają w sen.
LASY LIŚCIASTE, MIESZANE I IGLASTE – na terenach o znacznej wilgotności powietrza i niezbyt mroźnych zimach występują lasy liściaste zrzucające liścia na zimę. W miarę jak ilość opadów maleje, a zimy stają się mroźniejsze i dłuższe zaczynają występować lasy mieszane, które przechodzą w lasy iglaste.
TUNDRA – jest to obszar bezleśny, gdzie występują wyłącznie mchy, porosty i karłowate drzewa przystosowane do długich i mroźnych zim. Tylko przez kilka tygodni w środku lata temperatura wzrasta powyżej 00C. Grunt rozmarza tylko na głębokość od kilku do kilkunastu centymetrów. W tundrze żyją renifery, woły piżmowe, pieśce.
Zadania: Nazwij krajobrazy dominujące w Wymień kontynenty, na których
Afryce.
występują rozległe obszary tajgi
i tundry.
ODKRYCIA GEOGRAFICZNE
Rozmieszczenie lądów, mórz oceanów nie jest dla współczesnych ludzi tajemnicą. Już dawno powstały mapy
przedstawiające Ziemię. Informacji dostarczali kupcy, przemieszczający się na znaczne odległości w poszukiwaniu towarów - konno, statkami, a nawet pieszo. Cennym źródłem były także wyprawy wojenne. Jednak decydująca role odegrały wyprawy wielkich podróżników poszukujących sławy i bogactwa. Portugalczycy, Hiszpanie oraz Anglicy dostarczyli informacji o odległych lądach i zamieszkujących je ludach.
Krzysztof Kolumb (1451 – 1506) Włoch z pochodzenia, który chciał odkryć drogę morską do Indii. Postanowił
wypłynąć z Hiszpanii w kierunku zachodnim i dotrzeć do wschodnich wybrzeży Indii. W ten sposób, po około dwóch miesiącach żeglugi, wyprawa Kolumba dotarła do lądu.
80°N
60°N
Koło Podbiegunowe
40°N
Lizbona
P ! P !
Zwrotnik Raka
20°N
Ocean Atlantycki Ocean Spokojny
0°
Równik
20°S
Zwrotnik Koziorożca
40°S
60°S
Koło Podbiegunowe
80°S
Kadyks
Nie były to jednak Indie, ale archipelag położony w pobliżu kontynentu, którego jeszcze w Europie nie znano – Antyle w pobliżu Ameryki
Ferdynand Magellan (1480 – 1521) Portugalski żeglarz, który na żaglowcu odbył podróż morską dookoła
świata. Udowodnił w ten sposób, ze ziemia ma kształt kuli.
Marco Polo (1254 – 1324) Wenecjanin, który dotarł podczas swej podróży do Chin.
Vasco da Gama (1469 – 1524) Portugalski podróżnik, który drogą morską wokół Afryki dotarł do Indii.
Amerigo Vespucci (1454 – 1512) Żeglarz pochodzący z Florencji. Opłynął kontynent odkryty przez Kolum-
ba i stwierdził, że nie może być to Azja. Od jego imienia nowy kontynent nazwano Ameryką.
80°N
60°N
40°N
s
20°N
Ocean Spokojny
0°
Ocean Indyjski 20°S
40°S
60°S
80°S
CIEKAWOSTKA Wyobrażenia starożytnych dotyczące kształtu Ziemi zazwyczaj powiązane były z mitami i wierzeniami. Na przykład Hindusi uważali, że ma ona kształt półkuli opartej na grzbietach słoni, które stoją na skorupie olbrzymiego żółwia. Inna teoria głosiła, że Ziemię podtrzymują trzy wieloryby.
EUROPA
Europa
zajmuje
powierzchnię
10
mln
km2.
Od
Afryki
oddziela
ją
Morze
Śródziemne
i cieśnina Gibraltarska. Pomiędzy Europą i Azją nie ma wyraźnej granicy lądowej. Ten wielki kontynent nazywa się Eurazją. Europa ma bardzo urozmaicona linię brzegową. Półwyspy i wyspy zajmują aż jedną trzecią powierzchni tego kontynentu. Największą europejska wyspą jest Wielka Brytania, a półwyspem – Półwysep Skandynawski.
Najdłuższa rzeka Europy – Wołga – jest prawie dwukrotnie dłuższa od Amazonki. Najwyższy szczyt Europy
to Mount Blanc w Alpach (4804 m n. p. m.). Najniżej położony punkt -27 m p. p. m. znajduje się na depresji, na Nizinie Nadbałkańskiej.
Na północy Europy, w zimnym klimacie, rosną mchy, porosty i niskie krzewy, tworząc roślinność
tundry. Żyją tam renifery, lemingi, lisy polarne, pardwy. Bardziej na południe, w tajdze, rosną świerki, jodły, sosny i brzozy. Występują tam jelenie, łosie, wilki, lisy, rysie, głuszce. Zwierzęta te można spotkać jeszcze dalej na południe, w strefie lasów liściastych, tworzonych głównie przez dęby, buki i klony. Na południu Europy, w ciepłym klimacie śródziemnomorskim, występują wiecznie zielone zarośla zwane makią. Jest to raj dla owadów, jaszczurek i ptaków śpiewających.
Zadania:
em biegnie na świecie, wiedząc że jego brzegi Podaj nazwę największego jeziora y Europą i Azją. fragment umownej granicy międz sadnij. emne czy Północne? Odpowiedź uza Które morze jest Cieplejsze: Śródzi
EUROPA – MAPA POLITYCZNA
Unia Europejska
Unia Europejska to związek obecnie 27 państw Europy. Każde z nich zachowuje odrębność narodową
i jednocześnie współpracuje z innymi w wielu dziedzinach.
Walutą Unii Europejskiej jest Euro. Polska jest członkiem UE od pierwszego maja 2004 r.
Do 1990 roku Niemcy były podzielone na dwa państwa Republikę Federalną Niemiec i Niemiecką Republikę
Demokratyczną. Przez środek Berlina przebiegał mur, który dzielił miasto na dwie części należące do tych dwóch państw. W 1989 roku zburzono mur, co zapoczątkowało proces zjednoczenia Niemiec.
AZJA
Azja jest największym kontynentem na Ziemi. Ma obszar 44 mln km2, czyli jest czterokrotnie większa od
Europy. To właśnie w Azji znajduje się największy szczyt świata – Czomolungma (8848 m n. p. m.) w najwyższych górach świata – Himalajach. Azja to także obszar, gdzie znajduje się największa depresja świata – Morze Martwe (-405 m p. p. m.) W Azji są też: najwyższa i największa wyżyna świata – Tybet (średnia wysokość 4500 m n. p. m.), największe jezioro – Morze Kaspijskie (410 tys. km2), najgłębsze jezioro – Bajkał (głębokość maksymalna 1620 m).
W
Azji
występują
wszystkie
strefy
klimatyczne
i
związane
z
nimi
krajobrazy,
a urozmaicony świat roślin i zwierząt zadziwia swoim bogactwem. Porosty, karłowate drzewa, krzewy jagodowe to rośliny północnej części kontynentu. W surowych warunkach klimatycznych żyją tu lisy polarne, białe niedźwiedzie, renifery. Latem przylatuje mnóstwo ptaków. Na południu, gdzie klimat jest ciepły i wilgotny, roślinność jest bujna i kolorowa. Żyją tu słonie, nosorożce, tygrysy, krokodyle oraz liczne małpy i papugi.
CIEKAWOSTKA Jak jest zwierzęciem hodowanym na terenie Himalajów i Tybetu. Wykorzystywany jest jako zwierzę juczne i wierzchowe, także dla mięsa, mleka, skór i sierści, z której robi się filc.
CIEKAWOSTKA
W Chinach znajduje się Wielki Mur, który jest najdłuższą budowlą człowieka. Jego główna część ma
prawie 2500 km długości. Porównując, jest to odległość dzieląca Moskwę od Londynu. Mur jest zbudowany z kamienia i cegły. Ma ponad 5 metrów szerokości i od 4 do 9 metrów szerokości.
Zadania:
Azję od Ameryki Północnej. Podaj nazwę cieśniny oddzielającej cych przez Syberię. Podaj nazwy wielkich rzek płyną
AFRYKA
Afryka to drugi pod względem wielkości kontynent na Ziemi. Niemal jedną trzecią
tego kontynentu zajmują pustynie. Środkową część Afryki przecina równik. Od Europy oddziela Afrykę cieśnina Gibraltarska, a od Azji Kanał Sueski. Przez Afrykę przepływa druga co do długości rzeka świata – Nil (6671 km). W Afryce znajdują się duże i głębokie jeziora, wśród których największe to jezioro Wiktorii, o powierzchni prawie prawie 70 tys. km2. Jezioro Tanganika jest z kolei drugim co do głębokości jeziorem na Ziemi, jego maksymalna głębokość wynosi 1435 m. Najwyższymszczytem Afryki jest Kilimandżaro (5895 m n. p. m.). Większość obszaru Afryki stanowią wyżyny, lecz w głębi kontynentu występują rozległe kotliny.
Przyroda Afryki jest bardzo urozmaicona. Tam, gdzie panują obfite deszcze i jest gorąco, rosną wiecznie
zielone lasy tropikalne. Zamieszkuje je ogromna rozmaitość zwierząt: goryle, szympansy, pytony, kolorowe papugi. W gorącym klimacie, gdzie panują dwie pory roku, występują trawiaste sawanny z parasolowatymi akacjami i potężnymi baobabami. Żyją tam roślinożerne antylopy, żyrafy, słonie oraz drapieżne lwy, gepardy i padlinożerne hieny oraz największe ptaki świata – strusie afrykańskie. W Afryce rośnie dużo dzikich, nadających się do użytku roślin. Są to różne gatunki palm, drzewa korkowe i kauczukowe.
Pustynie piaszczyste są pokryte wielkimi wzniesieniami wydm, które często przypominają wzburzone fale na
morzu. Dlatego też wielbłądy, które poruszają się chwiejnym krokiem, nazywane są często „okrętami pustyń”.
CIEKAWOSTKA
Na pustyni można spotkać niezwykłego sukulenta – różę jerychońską. W czasie suszy zwija gałązki
do siebie, tworząc kulkę, która oderwana przez wiatr od podłoża może toczyć się na duże odległości. W czasie deszczu z powrotem rozwija swoje gałązki.
0°
10°
MORZE
20°
G
P !
Durban
! P Port Elizabeth
30°
40°
20°
ska
r ga da 50°
10° 0° -10°
Antananarywa
Reunion
-20°
bi c
P !
-30°
m
oc
ze
Pretoria Maputo P !
.S
ki
cka
ry
O C E A N
I
Przyl. Igielny
bi
Ma
Ni z . M oz a
i ar ah al K
O
K P Kapsztad !
m
mo
I N D Y J S K I
r fu ar D
Zambezi
P !
P ! ! P Johannesburg
Ko
za m
AD
30°
dn ho sc W
Er l k.
-10°
amib . N
-20°
E
Lubumbashi Jez. Niasa
Harare P !
nj e
Dar es Salaam
- AFRYKAŃSKA
st
C
-30°
ON
10°
W ! P Nairobi
P !
u
Y Wy mi eń na zw y afr yka ńs kic h pu sty ń. Pod aj na zw y na jwi ęks zyc h afr yka ńs kic h rz ek.
ER
EA
P !
Mogadiszu
WSCHODNIO -
P
T
Za da ni a:
CZ
a
IN
N
Przyl. Dobrej Nadziei
10°
E
GW
A
P !
Jez. Turkana
WYŻYNA
Jez. Wiktorii
Jez. Tanganika
ra
0°
RZ
G órski
Brazzaville !! P P Kinszasa
a Przyl. Hafun
ABISYŃSKA P !
Kongo
K O N G O
A
L -10°
sk
Nil
Ubang i
ńsk
Płw. Somalijski
Addis Abeba
G . Przyl ąd ko w e
-20°
Ade Za t .
W Y Ż!PY N A
Lusaka
-30°
MO
Omdurman !! P P Chartum
K O T L I N A
Luanda
żca Zw rotnik Ko zioro
ab
Pust. Nubijska
Jez. Tana
Duala P ! ! P Jaunde
LN
Gwinejska
A
CZADU AWA
DO
T
W-y św.Tomasza i Książęca
nia
Zatoka
Jez. Czad
AM
Ar
! Ibadan P Lagos
od
A
Abidjan Accra P ! P !
s t. Pu
GÓRNA GWI NEA P !
ch
Kano P !
Za
KOTLINA r
s t.
Konakry
Ri
t T i b es
Ni l
a
N ! P P !
Ni ge
! P Bamako
A
ijsk
A
KOTLINA ŚRODKOWEGO NIGRU
Dakar Przyl. P ! Zielony
Freetown
H
Lib
A
A
haggar
ia
E
S
W-y Zielonego Przylądka
ec h
tyn
C
Ch Er g
60°
Aleksandria P Kair ! P !
Pu s
k. i Wl dn c ho a Z
50°
ÓDZ IEMNE
Trypolis ! P
i
Er g
40°
Pu
A
Zwrotn ik R ak a 20°
T
A
W
30°
O
W-y Kanaryjskie
L
30°
Przyl. Biały P ! Tunis Ś R
S
g
Rabat Fes P P ! P! Casablanca !
Madera
0°
Oran ! P Algier P !
20°
łM o
-10°
na
-20°
Ka
-30°
60°
AUSTRALIA I OCEANIA 120°
130°
140°
150°
W
Morze Arafura
Za t o k a
Ziemia Arnhema
aB ar kl
y
-10° -20°
or a
ó
Basen Artezyjski
W
o d o d
ra
en ce
Sp
Z at .
-30°
G. Flindersa
e
0
250
Wysokość
500
w
! P Adelaide
Wyspa Kangura
1 - 30 000 000
i
Ocean Indyjski
Płw. Eyre'go
ł o
Za t oka A
ustralisj ka
a
Perth ! P
ullarbor na N Wie lka
Newcastle ! P
! P
Sydney ! P Canberra
Melbourne ! P Przyl. Wilsona
1 000 km
Brisbane ! P
z
zi Ni
lo
r
W ie lk a to ri i P us ty ni a W ik
Przyl. Steep
-40°
K
Townsville
Wielki
u sg r a v e G. M
Koralowe
y
Góry Hamersley
Morze Tasman
Cieśnina Basa
Głębokość
Tasmania
2000 m n.p.m.
2000 m p.p.m.
1000
5000
500
7000
! P Hobart
N
200 rzeki
0
! P 110°
l om
a
G
a cd o n e l l a G. M
Sa
w
W ie lk a sz cz ys ta P us ty ni a P ia
! P
py
Morze
f a R a
Kimberley
yn
e k i e l W i
Wyż
Ka rp e n t a r i a
a l k i e
Morze Timor
W
W. Melville'a
Płw. Jork
Przyl. Jork
ys
miasta pow. 100 000 mieszkańców 120°
130°
140°
150°
160°
Australia to najmniejszy kontynent świata. Od północy i wschodu otacza ją wiele wysp nazywanych
Oceanią. Największą z nich jest Nowa Gwinea. Australia jest też najniżej położonym kontynentem. Ponadto jest to najbardziej suchy kontynent świata. W głębi lądu, na rozległych obszarach nie ma stałych rzek i jezior. Wzdłuż północno – wschodnich wybrzeży Australii ciągnie się Wielka Rafa Koralowa o długości ponad 2000 km i szerokości do 2 kilometrów.
o
CIEKAWOSTKA Słowo Australia oznacza w języku łacińskim „południowy ląd”
160°
na -10°
Dla świata zwierzęcego Australii ty-
powe są torbacze, do których należą np.:
N o w e
kangury i koala. Ich młode rodzą się bardzo maleńkie, a dalszy rozwój przebiega w torbie na brzuchu matki. Wyłącznie w Australii i na
sp
y b r H e d
Nowa Kaledonia
y
Fi
okolicznych wyspach można spotkać dziobaki
dżi
i kolczatki. Zwierzęta te należą do stekowców, czyli jedynych ssaków, które – podobnie
Wy
-20°
y
jak ptaki – składają jaja. Największym ptakiem
Zwrotn
ik Koz
zamieszkującym ten kontynent jest struś emu. Liczne są także papugi, zwłaszcza papużki fal-
iorożc a
iste i nimfy, chętnie hodowane w domach.
W lasach Australii rosną wiecznie
zielone palmy i fikusy. Typowe są także różne
Ocean
gatunki eukaliptusów i akacji.
Spokojny
-30°
mo
170°
Wielka Rafę Koralową tworzy około 400
gatunków korali i żyje tam 1500 gatunków ryb.
w
Z
a
e
l
a
n
Auckland ! P
d Wellington ! P
Christchurch ! P -40°
o
i a
na
Dunedin ! P 170°
180°
-170°
Zadania:
terytorium Australii? Jak nazywa się zwrotnik, który przebiega przez m wschodzie wyspy Jak nazywa się góra znajdująca się na południowy
AMERYKA PÓŁNOCNA
Ameryka Północna to kontynent o powierzchni ponad 24 mln km2. Od Azji oddziela ją cieśnina Beringa,
natomiast od Ameryki Południowej Kanał Panamski. Częścią tego kontynentu jest największa wyspa świata – Grenlandia.
W Ameryce Północnej znajduje się Kraina Wielkich Jezior, stanowiąca największy kompleks wody słodkiej
na świecie. Wśród nich jest Jezioro Górne, drugie co do wielkości jezioro na świecie. Najwyższy szczyt Mc Kinley (6194 m n. p. m.) znajduje się w paśmie Kordylierów.
Wielki Kanion Kolorado ma około 350 km długości. Jego maksymalna głębokość wynosi 1800 metrów. Na
zachodnim wybrzeżu rosną ogromne sekwoje. Średnica ich pni dochodzi do 13 metrów. Na granicy USA i Kanady znajduje się wodospad Niagara. Ma on około 50 metrów wysokości.
Przyroda Ameryki jest bardzo urozmaicona. Spotyka się tu rośliny i zwierzęta, które żyją w Europie, Azji,
Afryce i Australii. Jednakże tylko w Ameryce Północnej spotkać można bizona i skunksa. Rosną tu sekwoje, osiągające wysokość ponad 100 metrów.
CIEKAWOSTKA Park narodowy Yellowstone jest pierwszym i najstarszym parkiem narodowym na świecie. Na terenie parku znajdują się słynne gejzery, gorące źródła, wulkany błotne i wodospady.
Zadania: Podaj nazwy oceanu, którego wody oblewają od zachodu Amerykę Północną. Wyjaśnij, dlaczego w Zatoce Hudsona panują niekorzystne warunki dla żeglugi.
AMERYKA POŁUDNIOWA
Ameryka Południowa leży po obu stronach równika i zajmuje powierzchnie około 18 mln km2. Od Ameryki
Północnej oddziela ja Przesmyk Panamski. Na zachodzie Ameryki Południowej ciągnie się najdłuższy łańcuch górski – Andy, z najwyższym szczytem Aconcagua (6960 m n. p. m.). Na największej nizinie na kontynencie płynie najdłuższa rzeka świata – Amazonka, licząca 7025 km.Prawie jedna trzecią powierzchni kontynentu porastają wilgotne lasy równikowe.
Wśród zwierząt Ameryki Południowej charakterystyczne wydają się być mrówkojady, pancerniki i leniwce,
wiszące na gałęziach i czepiające się ich pazurami. W wodach Amazonki żyją drapieżne ryby – piranie.
CIEKAWOSTKA Na pograniczu Argentyny i Brazylii znajduje się cud natury wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Zespół 275 wodospadów w kształcie podkowy przy rozwidleniu rzeki Iguazu ma 82 m wysokości i aż 2,5 km szerokości.
Zada nia: Wymień wyspy Ameryki Południowej, przez które przechodzi równik . Do jakiego oceanu uchodzą najdłuższe rzeki Ameryki Południowej . Dlaczego na nizinie Amazonki jest bogata sieć rzeczna .
ANTARKTYDA
Antarktyda to kontynent rozciągający się wokół bieguna południowego, o powierzchni 14 mln
km2. Jest to najzimniejszy obszar na Ziemi, na którym występują noc polarna i dzień polarny. Jedynie na wybrzeżu temperatura bywa wyższa niż 0oC, w głębi lądu wynosi -20oC, a czasami spada do -70oC. W stacji badawczej Wostok odnotowano najniższą temperaturę na kuli ziemskiej, wynoszącą -70oC. Na Antarktydzie opady mają zawsze postać śniegu. Z tego powodu niemal całą powierzchnię kontynentu pokrywa lądolód, o grubości około 2 km, a miejscami nawet 5 km. Krajobraz Antarktydy określa się mianem pustyni lodowej. Na nielicznych wolnych od lodu obszarach mogą rosnąć mchy, porosty lub glony. Wybrzeża kontynentu i przybrzeżne wyspy zamieszkują pingwiny, albatrosy, mewy, rybitwy oraz foki.
Bardzo surowy klimat sprawia, że jedynymi osiedlami ludzkimi na Antarktydzie są stacje badawcze. Większość
z nich wybudowano na wybrzeżu.
CIEKAWOSTKA Antarktydę odkryto dopiero w 1820 roku. Dokonali tego dwaj rosyjscy badacze – Michaił Łazariew i Faddiej Bellingshausen. Nazwa Antarktyda oznacza w języku łacińskim „naprzeciw północy”.
40°W
20°W
ow
ej
Gr
rk
ah
Lod. Szelf . Larsena
ud
MORZE
ty
am
zn
a
y
ry E l
ls
a
Lodowiec
ii B y rd
Szelf owy
Berlin 3498
Rossa !
1 380 km
no w e
180°
W
60°S
Ba
lle
I
160°W
i e gu
J N Y
ia W i k to r i i
S
odb
O
m
J
op
K
e
K
lodowce szelfowe
K oł
ROSSA
Y
O
D
P
3794
N
MORZE
Przyl. Poinsett
I
Erebus
ląd
00 30
ny
140°W
r
z n e t y c r k Zi t a
ar
S
Lod. Szelf . Amer y'ego
Po larny
T
n
E A N
izohipsy co 500m
y
! Mt.
Przyl. Dart
punkty wysokościowe w m n.p.m.
y
Am eryka ński
a
!
r
!
s
4181
690
ia
m b e rt a . La
n
!
1 : 35 000 000 345
o
4270 400 0
Pła skow yż
ia Mt. Sidley
60°S 0
w
a
Zie m
a
M
AMUNDSENA
C
rb
Przyl. Ann
a
!
5140
Gó
h rt
G ó
yw Ma s o na s n Vi
MORZE
O
em
Pła skow yż
rth
W. Thurstona
Zie mi a El lsw o
W. Piotra I
de
d Lo
Lodowiec
Filchner a
BELLINGSHAUSENA
Zi
c WEDDELLA
Szelfowy
MORZE
En
es
ta
Ma
60°S
ilk
n
A
ia
A
E
em
.
Zi emia K r ól
C
Zi
C
łw
O
O
Zi e m i a
60°S
N
40°E
N
P
A
20°E
KI TYC N LA T A
Orkady Płd.
E
0°
160°E
140°E
Zadania: Uzasadnij, dlaczego Antarktydę określamy mianem pustyni lodowej. Wody jakiego oceanu otaczają Antarktydę?
Morze ARKTYKA
Wsch
Beauforta
Arktyką nazywamy część świata położoną wokół bieguna północnego. Otaczający Arktykę Ocean Arktyczny
pokryty jest przez większość roku lodem. Latem pęka on, powodując, że po powierzchni wody pływają ogromne lodowe kry.
Wyspa i nadzwyczaj niskich temperatur. Zabezpieczenie przed trudnymi warunkami daje zwierzętom znaczna grubość futra i Banksa
Świat zwierzęcy musi się dostosować do istniejących warunków klimatycznych, gwałtownych burz
warstwa tłuszczu. Wśród ssaków należy wymienić renifera, żyjącego w dużych stadach na Grenlandii, zające bielaki,
Bas en
niedźwiedzie, lisy polarne, wilki, woły piżmowe. Z ptaków żyją tu: nurzyk, alki i sowa śnieżna. Olbrzymia większość spoty-
Kanadyjski
ro
Wyspy
ka
O c e n
Bas en
Ziemia Baffina
s Ba
Wyspa Ellesmere'a
G
rz
bi
et
Ło
m
Ba
Elżbiety
biegun magnetyczny
se
( !
Ma
Królowej Północny
o
Wyspa Wiktorii
on
W morzu żyją wieloryby i foki.
wa
kanych na tym obszarze ptaków morskich nie gniazduje tam, a jedynie żeruje w czasie krótkiego okresu obfitości pożywienia.
A r k t y c
Baf fina
Morze
Baffina G r e n l a n d i a
Morze Grenlandzk
Morze
hodniosyberyjskie 140°W
160°W
180° Ko ł o P o d bi e
Morze Czukockie
Wyspy Nowosyberyjskie Morze
60°N
g u no
we
Wyspa Wrangla
60°N
Wschodniosyberyjskie
Morze
Wyspy Nowosyberyjskie
Bas en
Łaptiewów
Morze
Kanadyjski
wa
ka
a
Ma
ow
os
n
se
Na
n
ns
Fr
en
am
a
a
on m
n se Ba
a
Ziemia Franciszka Józefa
en
Baffina
Morze
Morze Karskie
Mor ze
Baffina
n Ba
40°W
Barentsa
Bas en
Bas en
Ziemia Franciszka Józefa Mor ze
Lof ocki
Grenlandzk i
Oc ean Atl antyck i
Nowa Ziemia
Svalbard
Morze Grenlandzkie
G r e n l a n d i a
se
kie
Ło et
bi
r k t y c z n y
ns
Ziemia
c z n y 60°N
Ziemia Północna
Baf fina
Na
Fr
am
a
os
n
Bas en
rz
ow
Ziemia Północna A Wyspa Ellesmere'a
G
a
Ba
Elżbiety
biegun magnetyczny
se
a n
se
O c e a n
Królowej Północny ( !
Łaptiewów
ro
Wyspy
Ba
Wyspa Wiktorii
140°E
Morze
Beauforta Wyspa Banksa
160°E
1 : 30 000 000 1 cm - 300 km
0
500
20°W
0°
Mor ze
Batymetria m p.p.m.
5000 1000
Granica zasięgu lodu
Nor weski e
Islandia
1 000 km
60°N
20°E
Morze Karskie
40°E
CIEKAWOSTKA
Svalbard
Nowa Polak,Ziemia Marek Kamiński jest pierwszym człowiekiem, który w ciągu jednego
Barentsa
roku pieszo przemierzył Arktykę oraz Antarktydę i dotarł do obu biegunów.