DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 95
17 Απέναντι στα βασανιστήρια, απέναντι σε κάθε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση Αναστασία Μπουρδάρα, Πρόεδρος Ελληνικού Τμήματος Διεθνούς Αμνηστίας.
Η απαγόρευση στη διεθνή έννομη τάξη
Συμπληρώνονται, στις 10 Δεκέμβρη, 70 χρόνια από τη μέρα που η Γενική Συνέλευση του νεοσύστατου ακόμη Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησε την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου «ως κοινό ιδανικό στο οποίο πρέπει να κατατείνουν όλοι οι λαοί και όλα τα έθνη». Θεμελιακό στοιχείο της, η αναγνώριση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου ως σύμφυτης με αυτόν, ώστε να μην μπορεί να αμφισβητηθεί για κανέναν, οπουδήποτε και υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, το ίδιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα που προκύπτουν από αυτήν. Ήταν η απάντηση «στις βάρβαρες πράξεις που πρόσβαλαν τη συνείδηση της ανθρωπότητας» τόσο βάναυσα κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και αιώνες πριν. 95
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 96
ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
2019
Αν υπάρχει, ωστόσο, μια ανθρώπινη πρακτική, μια πρακτική εξουσίας απόλυτα ταυτόσημη με τη βαρβαρότητα, είναι αυτή των βασανιστηρίων. Έτσι, στο 5ο άρθρο της, η Οικουμενική Διακήρυξη προέβλεψε το «δικαίωμα όλων ανεξαίρετα των ανθρώπων να μην υποβάλλονται σε βασανιστήρια ούτε σε σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή ποινή». Οπωσδήποτε, το σπουδαίο αυτό κείμενο δεν δημιουργούσε τυπική υποχρέωση συμμόρφωσης, όμως είχε και έχει τεράστια ηθική αξία, μια αξία που οδήγησε στην κατάρτιση και υπογραφή από τις περισσότερες χώρες νομικά δεσμευτικών κειμένων όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (1950), το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (1966) και η Διεθνής Σύμβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (1984). Εξάλλου και όσα κράτη δεν έχουν υπογράψει τις σχετικές συμβάσεις δεσμεύονται, επίσης, μέσω του υφιστάμενου, πλέον, «διεθνούς εθίμου». Ωστόσο, παρά τη νομική κατοχύρωση της απαγόρευσης και τον απόλυτο, μάλιστα, χαρακτήρα της, την ατομική ευθύνη των δραστών και την ανάλογη κρατική ευθύνη, η ανθρωπότητα δεν έχει απαλλαγεί μέχρι και σήμερα από την άθλια και μακραίωνη πραγματικότητα των βασανιστηρίων.
Η απαγότευση στην Ελλάδα Στην χώρα μας, η απαγόρευση των βασανιστηρίων καλύπτεται συνταγματικά ήδη από το 1822 (Σύνταγμα Επιδαύρου: «Τα βασανιστήρια καταργούνται διαπαντός»), όμως, η πραγματικότητα υπήρξε αρκετά διαφορετική, ιδίως σε περιόδους αυταρχικών καθεστώτων. Μετά τη σκληρή δοκιμασία της επταετούς δικτατορίας (19671974), η Πολιτεία ενέταξε την προστασία της αξίας του ανθρώπου στις βασικές διατάξεις του ισχύοντος αναθεωρημένου Συντάγματος του 1975, με το αρθ. 2 παρ. 1 να ανάγει το σεβασμό και την προ96
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 97
ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
στασία της αξίας του ανθρώπου σε «πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Στη στέρεη αυτή βάση έχει το έρεισμά του και το άρθρο 7 παρ. 2, όπου «τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει». Ακολούθησε ο ν. 1500/1984, που εισήγαγε σχετικές διατάξεις στον Π.Κ., ενώ ακόμη αποτελεσματικότερη προστασία έχει εξασφαλίσει η κύρωση των σχετικών διεθνών συμβάσεων που θεσπίζουν μόνιμους μηχανισμούς πρόληψης και εξωτερικού ελέγχου των σχετικών προσβολών. Ωστόσο, περιστατικά κακομεταχείρισης ή υπερβολικής χρήσης βίας από όργανα επιβολής του νόμου, κυρίως σε ευάλωτες ή περιθωριοποιημένες ομάδες πληθυσμού (όπως πρόσφυγες, παράτυποι μετανάστες, Ρομά), καταγγέλλονται επανειλημμένα, και επιτακτικό ζητούμενο είναι να εξαλειφθούν.
2019
Η «ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΜΝΗΣΤΙΑ» (Δ.Α.) στον αγώνα κατά των Βασανιστηρίων Η Διεθνής Αμνηστία, ένα παγκόσμιο, εθελοντικό και ανεξάρτητο κίνημα 7 εκατομμυρίων μελών, ακτιβιστών και υποστηρικτών, που αγωνίζεται για να γίνουν σεβαστά τα ανθρώπινα δικαιώματα, έχει εντάξει την πάλη ενάντια στα βασανιστήρια, ήδη από το 1970, στους βασικούς της σκοπούς. Στα χρόνια που ακολούθησαν, αγωνίστηκε για τη θεσμική κατοχύρωση της απαγόρευσής τους, αλλά και την κατάργησή τους στην πράξη. Στον πρώτο στόχο της είδε τις προσπάθειές της να δικαιώνονται, στο δεύτερο, όμως, η πραγματικότητα μας καλεί να συνεχίσουμε τον αγώνα, καθώς τα βασανιστήρια παραμένουν σε μεγάλο βαθμό μια διαδεδομένη πρακτική. Παρότι 155 κράτη έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και λοιπών τρόπων απάνθρωπης ή εξευτελιστικής με97
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 98
ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
2019
ταχείρισης (1984), 30 χρόνια μετά, στο πλαίσιο μεγάλης διεθνούς «εκστρατείας» της, η Δ.Α. διαπίστωσε ότι τουλάχιστον 79 από αυτά εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν την πρακτική των βασανιστηρίων. Εξάλλου, οι έρευνές της αναφέρουν βασανιστήρια ή άλλες μορφές κακομεταχείρισης, σε 141 χώρες στην πενταετία 2008-2013. Σε αρκετές από αυτές ως συστηματική πρακτική, σε κάποιες άλλες ως μεμονωμένα περιστατικά. Όμως, έστω και μία περίπτωση απάνθρωπης μεταχείρισης είναι απαράδεκτη για την Οργάνωση. Για δεκαετίες, η Δ.Α. με επανειλημμένες παγκόσμιες εκστρατείες της αλλά και με καθημερινές δράσεις της αποκαλύπτει τις κυβερνήσεις που είναι υπεύθυνες για τέτοιες πράξεις, επιδιώκει την προστασία ανθρώπων που κινδυνεύουν, υποστηρίζει τα θύματα ώστε να διεκδικήσουν δικαιοσύνη, και επιμένει οι κυβερνήσεις να θέσουν τέρμα στην ατιμωρησία που ενθαρρύνει την επανάληψη ενός τόσο άθλιου φαινομένου.
Μια απάνθρωπη πρακτική που προσβάλλει με ακραίο τρόπο τους πάντες Η προσβολή του θύματος... Όταν ο Moses Akatugba συνελήφθη, ήταν 16 ετών. Όπως ανέφερε, τον κακοποίησαν και τον πυροβόλησαν στο χέρι, ύστερα μεταφέρθηκε στην αστυνομία όπου παρέμεινε κρεμασμένος για ώρες από τα άκρα του και βασανίστηκε για να υπογράψει «ομολογία» για εμπλοκή σε ληστεία. Ο ισχυρισμός του ότι «ομολόγησε» λόγω βασανιστηρίων, δεν ερευνήθηκε ουσιαστικά από τις Αρχές της Νιγηρίας. Το 2013, μετά από 8 χρόνια φυλάκισης, καταδικάστηκε σε θάνατο (το 2015, του δόθηκε χάρη κατόπιν δράσης των ακτιβιστών της Δ.Α.). Η προσβολή του θύτη... «για να σε ταπεινώσουν χρειάζονται να ταπεινώσουν πρώτα μέσα τους τον άνθρωπο. Κι ας περιφέρονται φουσκωμένοι μέσα στη στολή τους, εξουσιάζοντας τον πόνο, την αϋπνία, την πείνα, την απελπισία του συνανθρώπου τους. Μεθυσμένοι 98
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 99
ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
απ΄αυτή τους την εξουσία. Αυτό το μεθύσι είναι η ταπείνωση του ανθρώπου. Η έσχατη ταπείνωση. Για να κάνουν όσα έπραξαν σε βάρος μου χρειάστηκε να εκμηδενίσουνε τον άνθρωπο μέσα τους. Δεν ήμουνα εγώ στη χειρότερη θέση. Ήμουν μονάχα ένας πολύ πονεμένος άνθρωπος που βογκούσε. Το προτιμώ αυτό» (Γ-Α. Μαγκάκης, «Γράμμα από τη φυλακή στους Ευρωπαίους στα χρόνια της χούντας»). Η προσβολή της Πολιτείας και της έννομης τάξης της. Βαθύτατη και απόλυτη, όταν επιδιώκει να έχει στους κόλπους της θύματα και θύτες βασανιστηρίων, όταν υποθάλπει, όταν επωφελείται, όταν αδιαφορεί, όταν αμελεί, όταν αποτυγχάνει, γιατί ύψιστη ευθύνη της είναι να διαφυλάσσει τη σύμφυτη με τον άνθρωπο ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ.
2019
Κι εμείς; Εμείς, ως πολίτες της χώρας κι ως πολίτες του κόσμου, μπορούμε να γίνουμε το πλέον αφιλόξενο πλαίσιο για τέτοιες συμπεριφορές, να διαμορφώσουμε κοινωνίες μη επιρρεπείς και μη ανεκτικές σ΄αυτή την ντροπή, αμυνόμενοι στη διάβρωση της ευαισθησίας μας από την πολλαπλότητα των περιστατικών και το αίσθημα αδυναμίας απέναντί τους. Μπορούμε να γίνουμε η φωνή όσων δεν έχουν φωνή!
99
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 100