ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ by doukaschool

Doukas_cover final-final 12/10/18 11:17 AM Page 1

Γιατί Ημερολόγιο;

1977: ΜΝΗΜΗ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1978: Ο ΚΥΠΡΟΥ ΜΑΚΑΡΙΟΣ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1979: ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1980: ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής, Γ. Καραχάλιος) 1981: Η ΕΝΩΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής, Γ. Καραχάλιος)

Τα α νθρώπινα δικαιώματα σήμερα

1982: ΟΙ ΠΑΝΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1983: Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΩΝ (επιμέλεια: Π. Γιακουμής) 1984: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ (επιμέλεια: Ε. Γαλανίδου-Μπαλφούσια) 1985: Η ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ ΧΤΕΣ (επιμέλεια: Π. Γιαννούλη-Σπυροπούλου) 1986: ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1987: ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓΟΣ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1988: Η ΒΟΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1989: ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1990: ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ ΤΟΥ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1991: Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΘΑΛΑΣΣΑ (επιμέλεια: Ι. Κανελλόπουλος) 1992: ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ (επιμέλεια: Χ. Παπακώστα) 1993: ΤΟ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ (επιμέλεια: Α. Μυκωνιάτης) 1994: ΕΘΝΙΚΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ (επιμέλεια: Κ. Χατζιώτης) 1995: ΕΣΤΙΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ (επιμέλεια: Κ. Βιολάρης) 1996: Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ (επιμέλεια: Κ. Βιολάρης) 1997: ΑΤΕΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 1998: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ: ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (επιμέλεια: Κ. Βιολάρης) 1999: ΓΙΑΤΙ ΤΟΣΗ ΒΙΑ; (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2000: ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΟΥ 2000+ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2001: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΛΑΙΑ ΜΑΣ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2002: ΓΕΝΟΥΣ ΘΗΛΥΚΟΥ (συντονισμός: Ειρήνη Ι. Δούκα) 2003: ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2004: ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ (επιμέλεια και συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2005: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2006: ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ (συντονισμός: Ι. Φ. Δούκας) 2007: 90 ΧΡΟΝΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΗ & ΠΡΟΟΔΟΣ (συντονισμός: Ειρήνη Ι. Δούκα) 2008: ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ (συντονισμός: Κωνσταντίνος Ι. Δούκας) 2009: 2009... ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2010: ΤΟ ΠΟΛΥΜΟΡΦΟ ΤΟΠΙΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (συντονισμός: Ειρήνη Ι. Δούκα) 2012: ΕΔΩ Ή ΑΛΛΟΥ; ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2013: ΓΟΝΕΑΣ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ: ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2014: ΜΕ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΑΣ: ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΣΕ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΑΝΑΤΡΟΠΩΝ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2015: TO ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΜΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2016: ΑΡΙΣΤΕΙΑ: ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα) 2017: ΤΑ 100 ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΔΟΥΚΑ 1917-2017 (συντονισμός: Ειρήνη Ι. Δούκα) 2018: ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ – Η ΘΑΛΑΣΣΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΕΝΩΝΕΙ (συντονισμός: Ειρήνη Ι. Δούκα)

Μεσογείων 151 / 15126 Μαρούσι Τ 210 61.86.000 / F 210 61.86.020 / www.doukas.gr

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK

Ημερολόγιο 2019

2011: ΕΠΑΝΑ-ΣΤΑΣΗ ΖΩΗΣ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα)

αδ

Τα

νθρώπινα ικαιώματα σήμερα

e rh aw e

ίναι πιθανό και καθόλου περίεργο, αγαπητοί αναγνώστες των «Ημερολογίων» μας, να αναρωτιέστε τι σχέση μπορεί να έχει ένα «ημερολόγιο» με μια έκδοση σαν και αυτή που κρατάτε στα χέρια σας. Εδώ υπάρχει μια ιστορία 43 χρόνων. Το 1976, με αφορμή τον εορτασμό των 150 χρόνων στη «μνήμη Μεσολογγίου», το σχολείο μας, τα Εκπαιδευτήρια Δούκα, τιμώντας την ιστορική επέτειο, εξέδωσαν ένα μικρού μεγέθους ημερολόγιο. Από τότε και για αρκετά χρόνια, ήταν ένα ολιγοσέλιδο μικρού σχήματος βιβλίο, αφιερωμένο κάθε φορά σε μία επέτειο, σε ένα γεγονός εθνικής σημασίας ή σε μια προσωπικότητα εθνικού κύρους και η δομή του ολοκληρωνόταν με τις πάντοτε χρήσιμες σελίδες ενός συνηθισμένου ημερολογίου. Σταδιακά, η ετήσια αυτή έκδοση άλλαξε περιεχόμενο και σχήμα και μετεξελίχθηκε σε ένα τόμο-βιβλίο, όπου επιστήμονες, διανοούμενοι, πολιτικοί, καλλιτέχνες, καταξιωμένοι επαγγελματίες, εκπαιδευτικοί αλλά και μαθητές μας εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους γύρω από ένα θέμα, το οποίο έχει ανάγκη να διερευνηθεί πολύπλευρα. Για λόγους καθαρά συναισθηματικούς, διατηρήσαμε τον τίτλο «Ημερολόγιο» για να μας θυμίζει την έναρξη της προσπάθειας. Άλλωστε, όλα τα δημιουργικά πράγματα διαρκούν στο χρόνο όταν ανανεώνονται, υπηρετώντας τις προκλήσεις και τις ανάγκες του καιρού μας.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 5

Περιεχόμενα Πρόλογος. Ειρήνη Δούκα, Πρόεδρος Εκπαιδευτηρίων Δούκα.

2019 9

Κάθε άτομο, όπου κι αν βρίσκεται, έχει δικαίωμα να γίνεται σεβαστό από το νόμο. 13 Λήδα-Παναγιώτα Αλέπη, Σύμβουλος Στρατηγικής, Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ανάπτυξη Harvard ExEd στις Διεθνείς Διαπραγματεύσεις, Απόφοιτος Εκπαιδευτηρίων Δούκα. Η εκπαίδευση έχει φωνή, τη φωνή όλων μας. Νικόλαος Αρμένης, Δάσκαλος, Προϊστάμενος Δημοτικού Σχολείου Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα. Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα. Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη, Πρέσβυς Καλής Θελήσεως της UNESCO, Πρόεδρος του «Ιδρύματος Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη».

25 H Ευρώπη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Θεμελιωδών Ελευθεριών. Μαριέττα Γιαννάκου, τ. Υπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, τ. υπουργός Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, τ. Βουλευτής – Ευρωβουλευτής.

Άρθρο 15: «Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια ιθαγένεια. Κανείς δεν μπορεί να στερηθεί αυθαίρετα την ιθαγένειά του, ούτε το δικαίωμα να αλλάξει ιθαγένεια». Θωμάς Γιούργας, Ph.D., Καθηγητής Φιλοσοφίας International Baccalaureate, Εκπαιδευτήρια Δούκα. Ατομικά δικαιώματα και ιδεολογία. Δημοσθένης Δαββέτας, Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης στο Παρίσι, Ποιητής, Εικαστικός.

41 Αναζητώντας τα ανθρώπινα δικαιώματα μέσα από το έργο του Ρήγα. Εργασία μαθητών Λυκείου Εκπαιδευτηρίων Δούκα στο 5ο Ευρωπαϊκό Μαθητικό Συνέδριο στο Βελιγράδι. Σίλια Αθανασίου, Αλέξης Βαγενάς, Μιχαήλ Κοντογιάννης, Ειρήνη Κοτσαλή, Γιώργος Κυρίτσης, Απόστολος Λαζαρίδης, Σταυρούλα Λαΐου, Άννα-Μαρία Λεβαντή, Ιωάννα Μπαλέρμπα, Βαρβάρα Περρή, Νίκη Τσαπανίδη, Δημήτρης Τσιτσόπουλος, Αλέξανδρος Χόλης. Σύνθεση Κειμένου: Νικολέττα Τσαπανίδη & Βαρβάρα Περρή.

Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια κοινωνική, διεθνή τάξη… Βασίλης Ζώτος, Μαθητής International Baccalaureate, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 6

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Κανείς δεν μπορεί να συλλαμβάνεται, να κρατείται ή να εξορίζεται αυθαίρετα. Ιωάννα Καλαντζάκου – Τσατσαρώνη, Δικηγόρος – Αντιπρόεδρος Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών. Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να συνέρχεται και να συνεταιρίζεται ελεύθερα για ειρηνικούς σκοπούς. Αλεξία Κατσαούνη, Πρόεδρος ΔΕΣΜΟΣ All for Greece.

Από πού ξεκινούν τα ανθρώπινα δικαιώματα; 61 Kerry Kennedy, Πρόεδρος Ιδρύματος «Robert F. Kennedy για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα». Το άρθρ. 11 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα –τεκμήριο αθωότητας– αρχή νομιμότητας. Παναγιώτης Κουρελέας, Δικηγόρος, Απόφοιτος Εκπαιδευτηρίων Δούκα. Η Ευρώπη πρωτοπόρος στην υπεράσπιση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Ρόδη Κράτσα, τ. Α΄ Αντιπρόεδρος Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα λόγω διωγμών να ζητά άσυλο και να του παρέχεται άσυλο σε άλλες χώρες. Βασιλική Μαυρογεώργου, Μαθήτρια Λυκείου, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

Το 16ο δικαίωμα της διακήρυξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μητροπολίτης Νέας Ιωνίας και Φιλαδελφείας Γαβριήλ.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα ως δούρειος ίππος μιας νέας ανελευθερίας. Κωνσταντίνος Μπογδάνος, Δημοσιογράφος, Διευθυντής Προγράμματος Θέμα FM, Εκδότης meaculpa.gr.

Απέναντι στα βασανιστήρια, απέναντι σε κάθε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση. Αναστασία Μπουρδάρα, Πρόεδρος Ελληνικού Τμήματος Διεθνούς Αμνηστίας.

Κάθε άτομο δικαιούται ισονομία, σε μια δίκαιη και δημόσια δίκη, από δικαστήριο ανεξάρτητο και αμερόληπτο, που θα αποφασίσει για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του και για το βάσιμο της κατηγορίας εναντίον του. 101 Όλγα Παπαδιώτη, Δικηγόρος Αθηνών, Δικηγόρος Προάσπισης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Πριν δημοσιεύσεις σκέψου τα δικαιώματά σου, αλλά και τα δικαιώματα των άλλων. Βασίλειος Παπακώστας, Αστυνομικός Υποδιευθυντής, Διευθυντής Διεύθυνσης Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνομίας.

107

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 7

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Ας ενισχύσουμε την κοινωνία μας, μέσω της εκπαίδευσης… Βασίλειος Πατέρας, Πρόεδρος, AXION Hellas.

113

Δει δη παιδείας. Σίσσυ Παυλοπούλου, Νομικός, Σύζυγος της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Προκοπίου Παυλοπούλου.

115

Το 30ο Δικαίωμα της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Γιώργος Σιακαντάρης, Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας, Συγγραφέας.

119

Ηθική Ελευθερία, Ενσυναίσθηση και Νεοκυνισμός. Ανδρέας Σιδέρης, Εκδότης, Πολιτικός Επιστήμονας, MSc Ευρωπαϊκές Σπουδές, LSE.

125

Μια ζωή που μας αξίζει… Αναστάσιος Σταλίκας, Ph.D., Καθηγητής, Τμήμα Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρίας Θετικής Ψυχολογίας.

133

Είμαι τυχερή... Χρυσάνθη Σωτηρίου, Συντονίστρια Τομέα Αγγλικών Γυμνασίου - Λυκείου, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

137

Η Προώθηση της «Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου» στο Επίκεντρο της Δράσης της UNESCO. Αικατερίνη Τζιτζικώστα, Πρόεδρος Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής για την UNESCO. Το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής κατά το άρθρο 8 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Θεόδωρος Φορτσάκης, Καθηγητής Νομικής Σχολής Αθηνών, τ. Πρύτανης Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Βουλευτής Επικρατείας Ν.Δ. Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στη διακυβέρνηση της χώρας του, είτε άμεσα, είτε έμμεσα, με αντιπροσώπους ελεύθερα εκλεγμένους. Μανώλης Χριστοδουλάκης, Γραμματέας Κινήματος Αλλαγής, Απόφοιτος Εκπαιδευτηρίων Δούκα.

2019

141

145

151

Για μια Παιδεία Ανθρωπιάς. Αντώνιος Σ. Ψύρης, Φιλόλογος - Ιστορικός, Υπεύθυνος Γυμνασίου, Αναπληρωτής Γενικής Διεύθυνσης Εκπαίδευσης, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

155

Ας Διδάξουμε με το Παράδειγμά μας... Ελένη Ι. Δούκα, Γενική Διευθύντρια Εκπαίδευσης, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

161

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 8

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 9

Πρόλογος Ειρήνη Δούκα Πρόεδρος Εκπαιδευτηρίων Δούκα.

Σ υνεχίζοντας μια Παράδοση 41 ετών, επιλέξαμε να αφιερώσουμε το Ημερολόγιο 2019 των Εκπαιδευτηρίων μας στα «Ανθρώπινα Δικαιώματα». Η Οικουμενική Διακήρυξη των «Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων» από τη Γενική Συνέλευση του νεοσύστατου, τότε, Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, τον Δεκέμβριο του 1948, και με νωπές ακόμη τις τραγικές εμπειρίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρξε, αναμφίβολα, μια από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις της παγκόσμιας κοινότητας. Παράλληλα, ήταν μια πράξη που με απερίφραστο τρόπο εκδήλωνε τη βούληση των κρατών και των λαών να συμβιώσουν ειρηνικά μέσα σε πνεύμα συναδέλφωσης, συνεργασίας και αλληλεγγύης. Η επιλογή μας είναι συνειδητή και εκπαιδευτικά στοχευμένη. Υπακούει στη μεγάλη ανάγκη να σταθούν κράτη, άτομα, λαοί απέναντι στο σύνολο των άρθρων που συνιστούν την πανανθρώπινη αυτή 9

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 10

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

διακήρυξη και με ειλικρίνεια να διερωτηθούν: Γιατί, άραγε, σήμερα, παρά τη συσσωρευμένη πείρα, παραβιάζονται τα Ανθρώπινα Δικαιώματα χωρίς κανένα ενδοιασμό και χωρίς προσχήματα; Η ανθρωπότητα μπορεί να εξελίσσεται δυναμικά στον επιστημονικό και τεχνολογικό τομέα, όπου τα θαυμαστά έργα της ανθρώπινης επινοητικότητας διαδέχονται το ένα το άλλο, ωστόσο η ηθική βελτίωση δεν φαίνεται να ακολουθεί με τον ίδιο γοργό ρυθμό. Εβδομήντα (70) χρόνια μετά, εξακολουθούμε να είμαστε μάρτυρες της κατάφωρης παραβίασης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας σε πολλά μέρη του πλανήτη μας. Η αποστροφή του προσώπου είναι πράξη παραίτησης. Η απλή διαμαρτυρία δεν αρκεί όταν η ανθρώπινη υπόσταση των αδυνάμων της Γης διασύρεται με τρόπο προκλητικό. Οφείλουμε, πάνω απ’ όλα, να προβληματιζόμαστε, να δίνουμε απαντήσεις και. κυρίως, οι παγκόσμιοι Οργανισμοί και οι οργανωμένες κοινωνίες να θέτουν φραγμούς στη δράση και τη συμπεριφορά –εκείνων– κρατών, εξουσιαστικών δυνάμεων και εγκληματικών ομάδων, που ευθύνονται για όσα υποφέρουν άτομα και λαοί. Βέβαια, στην εποχή μας, οι διεθνείς Οργανισμοί και οι ποικίλες ανθρωπιστικές οργανώσεις δίνουν καθημερινό αγώνα για να βελτιώσουν τη μοίρα εκατομμύριων ανθρώπων. Για να περιορίσουν την παιδική θνησιμότητα, την πείνα, τις θανατηφόρες ασθένειες, το ρατσισμό. Δίνουν τη μάχη για το σεβασμό προς τις γυναίκες και τα παιδιά. Και τα αποτελέσματα συχνά δικαιώνουν την προσπάθειά τους. Είναι, όμως, αυτό αρκετό; Ασφαλώς και όχι. Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν έχουν εκλείψει. Άρα, η ανθρωπότητα, ΟΛΟΙ ΕΜΕΙΣ, πρέπει συντονισμένα να κάνουμε πιο γρήγορα βήματα για ένα καλύτερο αύριο για όλους μας.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 11

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Ειδικότερα, όμως, για το σπουδαίο αυτό θέμα θα μιλήσουν, με τη γνώση και την εμπειρία που διαθέτουν, αξιόλογοι άνθρωποι των Γραμμάτων, των Επιστημών και της Πολιτικής, οι οποίοι αποδέχτηκαν την πρόσκλησή μας να συμμετάσχουν με κείμενά τους στην παρούσα έκδοση. Σε όλους εκφράζω τις προσωπικές μου ευχαριστίες.

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 12

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 13

1 Κάθε άτομο, όπου κι αν βρίσκεται, έχει δικαίωμα να γίνεται σεβαστό από το νόμο Λήδα-Παναγιώτα Αλέπη Σύμβουλος Στρατηγικής, Ανθρώπινα Δικαιώματα και Ανάπτυξη Harvard ExEd στις Διεθνείς Διαπραγματεύσεις, Απόφοιτος Εκπαιδευτηρίων Δούκα.

H Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου παραμένει, 70 χρόνια μετά την υπογραφή της, ένα κείμενο-θεσμός. Εμπεριέχει και περιγράφει τις πλέον θεμελιώδεις αρχές με τις οποίες οφείλει να πορεύεται η ανθρωπότητα – όλοι εμείς. Οι πρώτες γραμμές του προοιμίου θέτουν τη βάση για την ερμηνεία και ορθή ανάγνωση των άρθρων που ακολουθούν: «H αναγνώριση της αξιοπρέπειας, που είναι σύμφυτη σε όλα τα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας, καθώς και των ίσων και αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων τους, αποτελεί το θεμέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσμο». Σε συνέχεια του προοιμίου, το άρθρο 6 της Διακήρυξης αναφέρει ότι: 13

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 14

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

«Κάθε άτομο, όπου κι αν βρίσκεται, έχει δικαίωμα να γίνεται σεβαστό από το νόμο». Το δικαίωμα αναγνώρισης κάθε ανθρώπου ως προσώπου ενώπιον του νόμου αποτελεί ευρέως αναγνωρισμένο ανθρώπινο δικαίωμα σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο. Απαντάται σε πλήθος Διεθνών Συνθηκών και τοπικών διακηρύξεων, συμπεριλαμβανομένων του άρθρου 16 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, του άρθρου 24 της Διεθνούς Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων των Μεταναστών Εργαζομένων και των Μελών των Οικογενειών τους, του άρθρου 12 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία, καθώς και του άρθρου 5 του Αφρικανικού Χάρτη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών, του άρθρου 17 της Αμερικανικής Διακήρυξης για τα Δικαιώματα και τις Υποχρεώσεις του Ανθρώπου, και του άρθρου 3 της Αμερικανικής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (OHCHR), το οποίο ενεργεί ως το επίκεντρο όλων των δραστηριοτήτων του ΟΗΕ σχετικών με τα δικαιώματα του ανθρώπου, παρέχει και την ακόλουθη επίσημη μετάφραση του άρθρου στα ελληνικά, δίνοντας περισσότερα στοιχεία κατανόησης και ερμηνείας αυτού: «Καθένας, όπου και αν βρίσκεται, έχει δικαίωμα στην αναγνώριση της νομικής του προσωπικότητας.» Το δικαίωμα του άρθρου 6 της Οικουμενικής Διακήρυξης βρίσκεται στον πυρήνα της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς εκφράζει το δικαίωμα και την ικανότητα κάθε ανθρώπινου όντος να είναι κάτοχος δικαιωμάτων και φορέας υποχρεώσεων βάσει του νόμου. Έχει συχνά χαρακτηριστεί ως το «δικαίωμα στην κατοχή δικαιωμάτων» και αποτελεί άμεση συνέπεια του δικαιώματος σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Κάθε ανθρώπινο ον είναι φορέας των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων του ανεξαρτήτως του πού

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 15

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

βρίσκεται, ανεξαρτήτως του φύλου του, ανεξαρτήτως της υπαγωγής του σε οποιαδήποτε φυλετική, εθνική, εθνοτική, θρησκευτική ή άλλη μειονότητα ή πλειοψηφία. Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να απολαμβάνει τα δικαιώματά του ακόμα και αν δεν τα γνωρίζει. Ο σεβασμός και η μη παραβίαση, συνεπώς, αυτών, αποτελεί υποχρέωση του εκάστοτε κράτους και των λοιπών ανθρώπων. Ποια η εφαρμογή και η σημασία του άρθρου στις ημέρες μας; Τα παραδείγματα πλείστα και από πολλούς διαφορετικούς χώρους. Ένας άνθρωπος που φεύγει από τη χώρα του λόγω εμφύλιας ή διακρατικής διαμάχης είναι κάτοχος των θεμελιωδών δικαιωμάτων του σε οιαδήποτε χώρα και αν βρίσκεται, είτε αυτό το αναγνωρίζουν οι Αρχές της χώρας στην οποία καταφεύγει είτε όχι. Κανένας, για παράδειγμα, δεν έχει το δικαίωμα να του αφαιρέσει τη ζωή, να τον αντιμετωπίσει ως υποκείμενο δουλείας, να τον φυλακίσει άνευ εμπεριστατωμένου και υπάρχοντος ποινικού λόγου, να του στερήσει το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση κ.λπ. Ένα άτομο ομοφυλόφιλο, αμφιφυλόφιλο, διεμφυλικό έχει δικαίωμα να γίνεται σεβαστό ως νομική προσωπικότητα απέναντι στο νόμο, όπου και αν βρίσκεται, ήτοι ακόμα και αν η εσωτερική έννομη τάξη προβλέπει αντίθετα. Δεν επιτρέπεται, ενδεικτικά, να υποστεί αυθαίρετες επεμβάσεις στην ιδιωτική του ζωή, την οικογένεια, την κατοικία ή την αλληλογραφία του, ούτε προσβολές της τιμής και της υπόληψής του. Μάλιστα, όπως κάθε ένας, έχει το δικαίωμα να τον προστατεύουν οι νόμοι από επεμβάσεις και προσβολές αυτού του είδους. Η υπαγωγή οιουδήποτε ατόμου σε κάστες βάσει της θρησκείας του απαγορεύεται να του στερεί το υπάρχον δικαίωμά του σε ένα βιοτικό επίπεδο ικανό να εξασφαλίσει στο ίδιο το άτομο και στην οικογένειά του, υγεία και ευημερία, και ειδικότερα τροφή, ρουχισμό, κατοικία, ιατρική περίθαλψη και τις απαραίτητες κοινωνικές υπηρεσίες. Μία κοινωνία, συνεπώς, όπως για παράδειγμα αυτή στην Ινδία

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 16

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

ή στο Μπαγκλαντές, έχει την υποχρέωση ισότιμου σεβασμού των δικαιωμάτων όλων των μελών της ως ατόμων απέναντι στον νόμο, ακόμα και αν η παράδοση ή κάποια θρησκεία αποδέχεται ή ανέχεται στην πράξη τη μη εφαρμογή των δικαιωμάτων τους. Η άγνοια ενός ατόμου περί των δικαιωμάτων απόκτησης τίτλων κατοχής γης, όπως συμβαίνει κατά κόρον στη Μοζαμβίκη, δεν του στερεί την ουσία του δικαιώματός του για ιδιοκτησία. Ούτε και, λόγω αυτής της άγνοιας, επιτρέπει σε κάποιο φυσικό ή νομικό πρόσωπο από κάποια άλλη χώρα να του στερεί αυθαίρετα την ιδιοκτησία του αρπάζοντάς του τη γη, η οποία και αποτελεί το μοναδικό μέσο επιβίωσης και διαβίωσής του. Ενώ όλοι συμφωνούμε και αποδεχόμαστε τις αρχές και τα δικαιώματα που εμπεριέχονται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, αρκετές φορές παρατηρούμε ότι απαιτείται μία παραπάνω προσπάθειά μας ώστε να αναγνωρίσουμε και για τους άλλους αυτά που θεωρούμε αυτονόητα για εμάς. Το άρθρο 6 λειτουργεί ως υπενθύμιση της ολοκληρωτικής ισοτιμίας των ανθρώπινων όντων, όπου και αν βρίσκονται, ως προσώπων σεβαστών από το νόμο.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 17

2 Η εκπαίδευση έχει φωνή, τη φωνή όλων μας Νικόλαος Αρμένης Δάσκαλος, Προϊστάμενος Δημοτικού Σχολείου Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα.

Αποτελεί κοινή παραδοχή πως η εκπαίδευση συνιστά ένα διαχρονικό εργαλείο, ίσως το μοναδικό, κοινωνικής και προσωπικής ανάπτυξης. Είναι επίσης δεδομένο και αναφαίρετο δικαίωμα κάθε ανθρώπου να έχει απρόσκοπτη πρόσβαση στην εκπαιδευτική διαδικασία ανεξαρτήτως φύλου, χρώματος, κοινωνικής θέσης και οικονομικής στάθμης. Ο δείκτης διασποράς του κοινωνικού αυτού αγαθού χαρακτηρίζει απόλυτα το μέγεθος της βούλησης της οργανωμένης κοινωνίας για συμπερίληψη και ενσωμάτωση, ιδιαίτερα στους καιρούς μας, ευάλωτων κοινωνικών ομάδων (κρατούμενοι, μετανάστες, Ρομά ) που ανέκαθεν ζούσαν και λειτουργούσαν στις παρυφές του οργανωμένου κοινωνικού μας συστήματος έχοντας ελεύθερη πρόσβαση στην Παιδεία κατ’ επίφαση και πάντοτε με αστερίσκους. Εύκολα ρίχνουμε 17

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 18

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

την ευθύνη στον τρόπο ζωής των ομάδων αυτών, στην «περίεργη και ακαταλαβίστικη» κουλτούρα τους χωρίς όμως να αναγνωρίζουμε τον αυτισμό του εκπαιδευτικού μας συστήματος και δεν αναφερόμαστε φυσικά μόνο στην Ελλάδα καθώς το πρόβλημα δείχνει να είναι παγκόσμιο. Στον τομέα της εκπαίδευσης των κρατουμένων στην Ελλάδα έχουμε να διανύσουμε ακόμα πολύ δρόμο ώστε να πούμε πως όλοι οι κρατούμενοι έχουν πρόσβαση στην εκπαιδευτική διαδικασία. Από το σύνολο των 12.000 περίπου κρατουμένων στις ελληνικές φυλακές μόλις 1200 περίπου απολαμβάνουν το αγαθό της εκπαίδευσης. Οργανώνονται και λειτουργούν δομές χωρίς να έχει γίνει πρώτα η ανάλογη διερεύνηση εκπαιδευτικών αναγκών των εγκλείστων, η πρόσβαση σε αυτές είναι δυνατή πολλές φορές με αδιόρατα κριτήρια και το χειρότερο, δεν υπάρχει η μέριμνα σε κεντρικό επίπεδο να διαπιστωθεί το αποτύπωμα που άφησε το Σχολείο της Φυλακής στη μετέπειτα ζωή του παραβάτη ώστε εκ του αποτελέσματος αυτού να αναπροσαρμόσουμε ή να ενισχύσουμε τακτικές και στρατηγικές, έστω σ’ αυτό το μικρό αριθμό (μόλις 10 %) που αναφέραμε παραπάνω. Ασφαλώς η αντιμετώπιση της εκπαίδευσης ως event δε γεννήθηκε στις φυλακές όπου μάλιστα υπάρχει και το ισχυρό άλλοθι της ασφάλειας, της έλλειψης υποδομών και κατάλληλων δασκάλων, για την περιορισμένη πρόσβαση. Τη σταδιακή απαξίωση της Παιδείας ως μήτρα παραγωγής κοινωνικών, ηθικών και εν τέλει πανανθρώπινων αξιών την παρατηρούμε και στον έξω κόσμο. Απλά τα πρώτα απόνερα νομοτελειακά αρχίζουν να σφυροκοπούν τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Φοβάμαι πως η Παιδεία με τη μορφή που παρέχεται σήμερα, έχει απολέσει τον κυρίαρχο ρόλο που είχε κάποτε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του μελλοντικού πολίτη. Αντιμετωπίζει έναν αντίπαλο που κάποτε με μπλαζέ ύφος έκανε πως δεν τον έβλεπε, οχυρωμένη

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 19

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

σε σταθερές και κλισέ, αρνούμενη να δει τον κίνδυνο κατάματα, ο οποίος όργωνε κυριολεκτικά νεανικές ψυχές και ιδεώδη. Δυστυχώς το lifestyle, η εικόνα, το φαίνεσθαι, η επιφάνεια κερδίζει – ελπίζω προσωρινά – τη μάχη. Και τι κάνουμε εμείς; Δυστυχώς το ένα λάθος πίσω από το άλλο. Προσπαθούμε να εκσυγχρονίσουμε την εκπαίδευση με τους όρους του αντιπάλου. Φαίνεσθαι εσύ; Φαίνεσθαι κι εμείς! Εικόνα εσύ; Εικόνα κι εμείς! Ωστόσο αξίζει να γνωρίζουμε πως οι φυλακές αρχίζουν να γεμίζουν με παιδιά της διπλανής πόρτας που εγκλημάτησαν όχι από ανάγκη όπως λέγαμε παλιά, αλλά από νεαρούς που θέλησαν να ευθυγραμμιστούν με τα μοντέλα που βομβαρδίζονται καθημερινά, το lifestyle, το εύκολο χρήμα, την αδρεναλίνη, τα ναρκωτικά. Απαιτείται επομένως ως πρώτο βήμα να κάνουμε πράξη το δόγμα «Σχολείο για Όλους» χωρίς αστερίσκους και προσκόμματα. Να διαχειριστούμε τη σχολική αποτυχία, αυτήν που ήδη στην Αμερική διαπίστωσαν πως παράγει το φαινόμενο “school to prison pipeline”. Να δώσουμε ευκαιρίες σε όλους, να αναπροσαρμόσουμε στρατηγικές και να δημιουργήσουμε διεξόδους. Να αφανίσουμε αντιλήψεις πως το σχολείο είναι ο πρώτος απ΄ τους στίβους μάχης της ζωής όπου αναδεικνύεται ο καλύτερος και ο άριστος. Έχει χρόνια μπροστά του ο νεαρός (κι αυτό το ξέρουμε καλά εμείς οι μεγαλύτεροι) να αναδειχθεί πρώτος και να ανταγωνιστεί σκληρά με τους συνανθρώπους του. Ας αφήσουμε στο σχολείο τη δυνατότητα να κάνει αυτό που έκανε πάντα καλά, να δημιουργεί ανθρώπους με συνείδηση και αξίες. Να προσφέρει στην παλέτα του όλα τα χρώματα χωρίς όρους και ο καθένας να διαλέγει εκείνο το χρώμα που ταιριάζει στην προσωπικότητά του και να γεμίζει την ψυχή του. Δεν υπάρχει γνώση Α’ και Β’ κατηγορίας, υπάρχει καλή και κακή γνώση, υπάρχει γνώση που έμαθα υπό το στρεβλό πρίσμα των καιρών.

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 20

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Το Σχολείο και κατ’ επέκταση, όλοι εμείς οι δάσκαλοι οφείλουμε να αποτελούμε τους θεματοφύλακες υπεράσπισης του δικαιώματος όλων των παιδιών στη μόρφωση, στην ουσία της οποίας όμως, είναι ανάγκη να εντρυφήσουμε και να την επαναφέρουμε στη βάση της. Από εκεί θα επανακτήσει τον κυρίαρχο ρόλο της. Δεξιότητες και αξίες δε διδάσκονται σε ανταγωνιστικά πλαίσια, πολύ περισσότερο όταν διαπιστώνεται σε παγκόσμια κλίμακα πως η σχολική αποτυχία οδηγεί σε αχαρτογράφητα εδάφη ολόκληρες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες μπαίνουν στο περιθώριο αντί να αποτελούν ανθρώπινο κεφάλαιο για την ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Τέλος αξίζει να επισημάνουμε πως υπάρχει άφθονη λογικοφανής επιχειρηματολογία για το ότι ένα Σχολείο που δεν αφουγκράζεται την αγορά είναι καταδικασμένο σε αποτυχία. Ας αντιστρέψουμε τους όρους κι ας ρωτήσουμε με τη σειρά μας πώς θα ήταν το Σχολείο του μέλλοντος αν αφουγκραζόταν μια αγορά που απαρτιζόταν από πραγματικά μορφωμένους ανθρώπους; Ποια θα ήταν η κοινωνία μας;

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 21

3 Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη Πρέσβυς Καλής Θελήσεως της UNESCO, Πρόεδρος του «Ιδρύματος Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη».

«Όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα. Είναι προικισμένοι με λογική και συνείδηση και οφείλουν να συμπεριφέρονται μεταξύ τους με πνεύμα αδελφοσύνης». Ήδη από το πρώτο αυτό άρθρο της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αναφέρονται οι υπέρτατες αξίες της ελευθερίας, της ισότητας, της αξιοπρέπειας και της αδελφοσύνης, που αποτελούν την ραχοκοκαλιά του Πολιτισμού και της Προόδου και εκφράζουν το μεγαλείο της ανθρώπινης ύπαρξης. Κάθε άνθρωπος που έρχεται στη ζωή γεννιέται ελεύθερος. Έχει δικαιώματα ισότιμα, οικουμενικά και παντοτινά. Τα ανθρώπινα δικαι21

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 22

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

ώματα δεν γίνεται κανείς να τα χάσει, όπως ακριβώς δεν μπορεί να πάψει να είναι ανθρώπινο ον. Αυτές οι αρχές, που πριν από την επισημοποίησή τους ήταν πεποιθήσεις και ακόμα πιο πριν ήταν φιλοσοφικές ιδέες, γίνονται η βάση για την αλλαγή της ζωής και της νοοτροπίας της ανθρωπότητας. Η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, για την οποία συμπληρώνονται φέτος 70 χρόνια από την υπογραφή της το 1948, και είναι ήδη το πιο μεταφρασμένο έγγραφο στον κόσμο, με περισσότερες από 500 μεταφράσεις, περικλείει μέσα της αιώνες συλλογισμού και αγώνων και αποτελεί την αρχή μιας παγκόσμιας προσπάθειας για τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ολόκληρη την Υφήλιο. Από την υπογραφή της μέχρι σήμερα, έχουν γίνει πολλά βήματα προόδου σε διεθνές επίπεδο, με μερικούς από τους βασικούς σταθμούς τη δημιουργία του Γραφείου των Ηνωμένων Εθνών του Ύπατου Αρμοστή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα το 1993, καθώς και τη Διακήρυξη των Στόχων της Χιλιετίας το 2000, που έθεσε μια σειρά από βασικούς ανθρωπιστικούς και αναπτυξιακούς στόχους οι οποίοι έφεραν σημαντική πρόοδο σε πολλές χώρες του κόσμου. Παρόλα αυτά, 70 χρόνια μετά, εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται ακόμα κάτω από το όριο της φτώχειας, εκατομμύρια παιδιά δεν έχουν πρόσβαση στη βασική εκπαίδευση, σε πολλές χώρες απειλείται η ελευθερία της έκφρασης, ευπαθείς ομάδες γίνονται θύματα βίας και αποκλεισμού, και εκατομμύρια άμαχοι πολίτες μαστίζονται από τον πόλεμο και την προσφυγιά. Από την πρώτη ημέρα της Ίδρυσης του Ιδρύματός μας, το 1997, στραφήκαμε στον Άνθρωπο. Στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων του μέσα από την Παιδεία, τον Πολιτισμό και την Κοινωνική Αλληλεγγύη. Γιατί πιστεύω σ’ αυτή την υπέρτατη αξία της αλληλεγγύης, στην αξία που εν δυνάμει υπάρχει μέσα σε κάθε άνθρωπο. Ο μεγάλος μας Νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης αναφέρει χαρακτηριστικά

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 23

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

μια μεγάλη αλήθεια: «Παρά λίγη καρδιά θά' ταν ο κόσμος άλλος»! Σ’ αυτή την αρετή της «καρδιάς» πιστεύω και θα πιστεύω πάντα, γιατί είμαστε όλοι αδέρφια, δημιουργήματα του ίδιου Θεού, ανεξάρτητα από την θρησκεία, το χρώμα, τη γλώσσα, τις παραδόσεις του κάθε λαού. Τρέφουμε τις ίδιες ελπίδες, αισθανόμαστε με τον ίδιο τρόπο την αγάπη αλλά και τον πόνο. Όταν κανείς το αναγνωρίσει αυτό, τότε όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι απλώς αναφαίρετα, είναι αυτονόητα για όλους. Το Ίδρυμά μας εδώ και χρόνια έχει ως επίκεντρό του τα παιδιά, τους μελλοντικούς πολίτες του κόσμου. Στηρίζουμε την Εκπαίδευση, ενισχύουμε σχολεία, συμμετέχουμε σε αγώνες κατά της βίας, του αναλφαβητισμού, του εκφοβισμού, της φτώχειας, των διακρίσεων, ενημερώνουμε την κοινή γνώμη για τα πιο σημαντικά ζητήματα που αφορούν την παιδική ηλικία και προσπαθούμε με ποικίλες πρωτοβουλίες να συμβάλουμε στη διαμόρφωση ενός Πολιτισμού Ειρήνης ξεκινώντας από την οικογένεια, την σχολική κοινότητα και την κοινωνία των πολιτών. Η πρώτη πρόεδρος της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών, Eleanor Roosevelt, είχε χαράξει τον δρόμο με τις προσπάθειές της και με τα λόγια της: «Πού, λοιπόν, αρχίζουν τα καθολικά ανθρώπινα δικαιώματα; Σε μικρά μέρη, κοντά στο σπίτι - τόσο κοντά και τόσο μικρά που δεν μπορούν να φανούν σε κανένα χάρτη του κόσμου. Αν τα δικαιώματα αυτά δεν έχουν νόημα εκεί, δεν έχουν σημασία πουθενά. Χωρίς τη συντονισμένη δράση των πολιτών για να τα υποστηρίξουν κοντά στο σπίτι, μάταια θα αναζητούμε την πρόοδο στον ευρύτερο κόσμο». Μία από τις πρωτοβουλίες μας για να μεταφέρουμε τη διδασκαλία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις σχολικές αίθουσες και στην οικογένεια είναι η συνεργασία μας με τη διεθνή ακτιβίστρια Κerry Kennedy, πρόεδρο του «Robert F. Kennedy Human Rights», με την οποία ενώσαμε τις δυνάμεις μας και φέραμε στην Ελλάδα το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Λέμε την Αλήθεια στην Εξουσία», υπό την αι-

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 24

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

γίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας, κυρίου Προκοπίου Παυλοπούλου. Μια πρωτοβουλία που αγκαλιάστηκε ήδη από δεκάδες σχολεία και εκατοντάδες εκπαιδευτικούς και ελπίζουμε πως οι ιστορίες αγωνιστών υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που πραγματεύεται το πρόγραμμα θα εμπνεύσουν τους μαθητές όπως ενέπνευσαν κι εμάς. Οι παγκόσμιοι ηγέτες τον Σεπτέμβριο του 2015 ενέκριναν την Ατζέντα για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη του 2030 με στόχο τον τερματισμό της φτώχειας και τη δυνατότητα όλων των ανθρώπων να ζήσουν με αξιοπρέπεια σε έναν ειρηνικό, υγιή πλανήτη. Τώρα πρέπει να κάνουμε ό,τι είναι δυνατόν για να πραγματοποιήσουμε αυτό το όραμα. Η 70ή Επέτειος της υπογραφής της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μάς δίνει την ευκαιρία να υψώσουμε ψηλά τη σημαία της ελπίδας, της πίστης και του αγώνα για ένα καλύτερο αύριο, για μια νέα σελίδα στην ανθρωπότητα όπου θα εξασφαλίζονται τα θεμελιώδη δικαιώματα και οι ελευθερίες για άνδρες, γυναίκες και παιδιά, και θα ανοίξει ο δρόμος για το κτίσιμο του καλύτερου κόσμου που ονειρευόμαστε, όπου θα περιφρουρείται η ειρήνη και θα κυριαρχεί η παγκόσμια αλληλεγγύη και κατανόηση. Θα ήθελα να συγχαρώ τα Εκπαιδευτήρια Δούκα για την πρωτοβουλία της έκδοσης αυτής που γίνεται ένα πολύτιμο εργαλείο για τους μαθητές για τη γνωριμία τους με τα ανθρώπινα δικαιώματα και μία ανεκτίμητη πυξίδα για τη στάση ζωής τους και για το μέλλον της κοινωνίας μας.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 25

4 H Ευρώπη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Θεμελιωδών Ελευθεριών Μαριέττα Γιαννάκου τ. Υπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, τ. υπουργός Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, τ. Βουλευτής – Ευρωβουλευτής.

Διατηρώ ακλόνητη την πεποίθηση ότι η Ευρώπη αποτελεί ένα ισχυρό θεμέλιο δημοκρατικών αξιών και προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών για το παγκόσμιο σύστημα. Το ίδιο ακλόνητη είναι η πεποίθησή μου ότι οι αξίες και τα δικαιώματα αυτά δεν γίνονται σεβαστά μόνον επειδή κατοχυρώνονται στα Συντάγματα. Δεν βρίσκονται σε έναν εξω-πολιτικό χώρο, αλλά πρέπει να βρίσκονται στο επίκεντρο της πολιτικής ζωής, καθώς και της κυβερνητικής και κοινωνικής πρακτικής εν γένει. Η ισότητα των πολιτών αποτελεί ένα από τα θεμέλια της Δημοκρατίας. Δεν μπορεί να θεωρείται ένα αφηρημένο ιδεώδες. Αντιθέτως, πρέπει να συνιστά ένα πραγματικό status και να συνοδεύεται 25

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 26

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

από ουσιώδεις νομικές και κοινωνικές εγγυήσεις. Βρισκόμαστε, πλέον, αντιμέτωποι όχι απλώς με μία αμφισβήτηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, αλλά του ισχυρού ευρωπαϊκού κεκτημένου υπέρ του δημοκρατικού ιδεώδους. Ακραίες απόψεις και πεποιθήσεις διαχέονται ανά την Ευρώπη, δίχως ερείσματα στην πραγματικότητα, από έναν εσμό «νέων» πολιτικών οι οποίοι εξαπολύουν τυφλές επιθέσεις σε οτιδήποτε θεωρούν σύστημα και καθεστώς. Δηλαδή, στους θεσμούς και τις διαδικασίες που συγκροτούν το κράτος Δικαίου, το οποίο, μαζί με την εδραίωση της ειρήνης και της πολιτικής συνεργασίας στο πλαίσιο της Ε.Ε., αποτελούν το καύχημα της μεταπολεμικής Ευρώπης. Ο πυρήνας των ακραίων επιχειρημάτων είναι ότι οι πολίτες και τα έθνη της Ευρώπης υποβαθμίζονται εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης, «των Βρυξελλών», της μετανάστευσης και λοιπά. Συναφείς είναι και οι αφηγήσεις σχετικά με την προοπτική αποσύνθεσης των κοινωνιών, απίσχνανσης των ηθών και των αξιών, φτωχοποίησης μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Σε μία εποχή υποχώρησης της ταύτισης των πολιτών με τις άλλοτε ισχυρές ιδεολογίες και τα κόμματα που τις εξέφραζαν, οι ακραίες ιδεολογίες φαίνεται ότι επιτυγχάνουν να κινητοποιήσουν τους δυσαρεστημένους πολίτες των κομμάτων εξουσίας. Είμαι πεπεισμένη ότι η αντίκρουση αυτών των «ψευδών» πολιτικών επιχειρημάτων αποτελεί υποχρέωσή μας, προκειμένου να αποκατασταθεί η πλήρης αλήθεια. Σε όλα ανεξαιρέτως τα κράτη της μεταπολεμικής Ευρώπη εκπληρώθηκαν με εξαιρετική επιτυχία οι στόχοι των πολιτικών Πρόνοιας σε πεδία όπως η Υγειονομική Περίθαλψη, η Πρόσβαση στην Αγορά εργασίας και η Κοινωνική Προστασία, η Εκπαίδευση και η Στέγαση. Τα αποτελέσματα των πολιτικών αυτών ήταν ευεργετικά εάν λάβουμε υπ’ όψιν τις διαστάσεις της συμφοράς στην ανθρώπινη ζωή και των καταστροφών στις υποδομές και την παραγωγική δραστηριότητα, τις οποίες είχε επιφέρει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι πο-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 27

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

λιτικές αυτές δεν είχαν ως γνώμονα μόνο την αντιμετώπιση μίας επείγουσας κατάστασης, ούτε είχαν εφήμερο χαρακτήρα. Αντιθέτως, είχαν ισχυρά ερείσματα στα ιδεώδη της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Γιατί η ιδιότητα του δημοκρατικού πολίτη δεν εξαντλείται στη συνταγματική κατοχύρωση της ισότητας. Γνωρίζουμε όλοι ότι για την άσκηση όλων των δυνατοτήτων για την ουσιαστική συμμετοχή στη δημοκρατική ζωή πρέπει να συντρέχουν σημαντικές κοινωνικές και υλικές προϋποθέσεις. Συγκεκριμένα, η πολιτική διάσταση της ιδιότητας του πολίτη πρέπει να συντρέχει με την κοινωνική και την οικονομική διάσταση. Δηλαδή, οι πολίτες να είναι πλήρως ενσωματωμένοι στην κοινωνία στην οποία διαβιούν και να έχουν πραγματικές ευκαιρίες συμμετοχής στον οικονομικό βίο. Πρόκειται για τον άρρηκτο σύνδεσμο, για να χρησιμοποιήσω τους διεθνείς όρους, μεταξύ political, social and economic citizenship. Αυτό ακριβώς αποτυπώνεται και στο περίφημο άρθρο 22 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, σύμφωνα με το οποίο «κάθε άτομο ως μέλος του κοινωνικού συνόλου έχει δικαίωμα στην κοινωνική ασφάλεια και δικαιούται, μέσω της εθνικής προσπάθειας και της διεθνούς συνεργασίας, και σύμφωνα πάντα με την οργάνωση και τις οικονομικές δυνατότητες κάθε κράτους, να εξασφαλίζει την ικανοποίηση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων που είναι απαραίτητα για την αξιοπρέπεια και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του». Στο ίδιο πνεύμα τα ισχυρά κόμματα που ανήκουν στον ευρύτερο χώρο της Κεντροδεξιάς και ανέλαβαν την ευθύνη της διακυβέρνησης, με προεξάρχουσα την Χριστιανοδημοκρατία στη Γερμανία υπό την εμβληματική ηγεσία του Konrad Adenauer, καθιέρωσαν την έννοια της Κοινωνικής Οικονομίας της Αγοράς. Δηλαδή, την κατοχύρωση της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς με τα στοιχεία του ανταγωνισμού και παραγωγικότητας, σε συνδυασμό, όμως, με τη μέριμνα του κράτους για ισχυρή κοινωνική προστασία. Σε αντίθεση με άλλα

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 28

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

καπιταλιστικά συστήματα, το κράτος Πρόνοιας στην Ευρώπη δεν στηρίχθηκε αποκλειστικά σε μία παραδοχή σχετικά με την ατομική ευθύνη των πολιτών, οι οποίοι όφειλαν να αποδεχθούν τις καλές ή δυσμενείς συνέπειες των επιλογών τους. Το κράτος με στοχευμένες πολιτικές συμπαραστάθηκε και επιδίωξε την αντιμετώπιση των συνεπειών για όσους δεν είχαν πρόσβαση στην αγορά εργασίας, στα αγαθά της περίθαλψης, της Εκπαίδευσης ή της στέγασης. Οι πολιτικές αυτές είχαν ως συνέπεια την ουσιαστική μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, ιδιαίτερα σημαντική σε μία περίοδο ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης μετά το 1945, και της κατοχύρωσης ενός υψηλού βιοτικού επιπέδου για όλους. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση υπήρξε αρωγός σε αυτές τις εθνικές πολιτικές κοινωνικής προστασίας. Διασφάλισε τις συνθήκες πολιτικής και οικονομικής συνεργασίας, άρα και οικονομικής ανάπτυξης, στο πλαίσιο της Ενιαίας Αγοράς. Με άλλα λόγια, τα κράτη-μέλη μέσω της ανάπτυξης κατάφεραν να διασφαλίσουν τους απαραίτητους πόρους για τη χρηματοδότηση των προνοιακών πολιτικών. Ανάλογη παρανόηση υφίσταται και σχετικά με τους στόχους της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης («το ευρώ») και της οικονομικής διακυβέρνησης εν γένει. Η μεταβίβαση αρμοδιοτήτων στο πεδίο της νομισματικής πολιτικής και ο στενός συντονισμός των δημοσιονομικών πολιτικών ενισχύουν τη δυνατότητα των κρατών-μελών να ανταπεξέλθουν στον κυκεώνα των ραγδαίων αλλαγών της οικονομικής παγκοσμιοποίησης και των συνεπειών τις οποίες αυτές παράγουν για την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα των εθνικών οικονομιών. Αυτό ισχύει ακόμη και για τα ισχυρά κράτη, όπως η Γερμανία, τα οποία κατατείνουν σε μία χρηστή διαχείριση των δημόσιων οικονομικών σε ένα πλαίσιο αμοιβαίας επιτήρησης των οικονομικών εξελίξεων, γιατί αυτό θα εξασφαλίσει και τη βιωσιμότητα των κοινωνικών πολιτικών. Ταυτόχρονα, η πολιτική και κοινωνική ισότητα των πολιτών κατοχυρώθηκε στο πρωτογενές και δευ-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 29

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

τερογενές Δίκαιο της Ε.Ε. δημιουργώντας ένα ασφαλές νομοθετικό πλαίσιο για τους πολίτες πέραν της εθνικής νομοθεσίας. Εν τέλει, οι Συνθήκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατοχυρώνουν με νομικά άψογο τρόπο την ισότητα των πολιτών, της αρχή της μη-διάκρισης λόγω εθνικότητας, φυλής, θρησκευτικών, φιλοσοφικών ή άλλων πεποιθήσεων. Ομοίως διασφαλίζονται η κοινωνική ενσωμάτωση και ένα υψηλό επίπεδο για τις συνθήκες ζωής και εργασίας. Εξαιρετικά σημαντική είναι η κατοχύρωση ισότιμων ευκαιριών μεταξύ ανδρών και γυναικών στην απασχόληση, ιδιαίτερα στο πεδίο της ίσης αμοιβής για ανάλογο έργο. Το ευρωπαϊκό κεκτημένο σε συνδυασμό με νομοθετημένες ευρωπαΪκές αρχές, όπως η Πρωτοβουλία Πολιτών, επιπλέον των αποφάσεων του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), ανταποκρίνονται πραγματικά στο δικαίωμα των πολιτών να έχουν φωνή αλλά και να γνωρίζουν καλά σε αυτό το σύστημα διαρκούς συνεργασίας και διαβούλευσης που αποτελεί την Ευρωπαϊκή Ένωση, ποιος κάνει τι και για ποιο λόγο.

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 30

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 31

5 Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια ιθαγένεια. Κανείς δεν μπορεί να στερηθεί αυθαίρετα την ιθαγένειά του, ούτε το δικαίωμα να αλλάξει ιθαγένεια Θωμάς Γιούργας, Ph.D. Καθηγητής Φιλοσοφίας International Baccalaureate Εκπαιδευτήρια Δούκα.

Η θεμελίωση και η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι μια απαιτητική υπόθεση, η οποία θα πρέπει να συνιστά απόλυτη ηθική και νομική προτεραιότητα. Τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα είναι η πιο ζωτική και σπουδαία κατηγορία δικαιωμάτων - τα οποία κατοχυρώνονται και στο πλαίσιο διεθνών Oργανισμών. Η διεθνοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επιταχύνθηκε από τα μέσα του 20oύ αιώνα, εν πολλοίς ως απάντηση στα τραγικά και απάνθρωπα γεγονότα των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Η διεθνής 31

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 32

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

αναγνώριση, θεμελίωση και προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (και ελευθεριών) λειτούργησε ως ένα επιτακτικό και αναγκαίο βήμα ηθικής προόδου της ανθρωπότητας. Μάλιστα, το γεγονός ότι το Διεθνές Δίκαιο υπερισχύει των εσωτερικών Δικαίων των κρατών συνέβαλε στη διεθνοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δημιουργώντας ένα πλαίσιο οικουμενικής προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σύμφωνα με το άρθρο 15 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τον ΟΗΕ, «Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια ιθαγένεια. Κανείς δεν μπορεί να στερηθεί αυθαίρετα την ιθαγένειά του, ούτε το δικαίωμα να αλλάξει ιθαγένεια». Το παραπάνω άρθρο επικεντρώνεται στη νομική σχέση και τις συνέπειές του σε περαιτέρω δικαιώματα, ελευθερίες και υποχρεώσεις μεταξύ του ατόμου και του κράτους. Όλα τα κράτη του κόσμου οφείλουν να προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, δίχως να προβαίνουν σε διακρίσεις. Παρ’όλα αυτά, η ιθαγένεια, ως ο πιο στενός νομικός δεσμός πολίτη -κράτους, εξασφαλίζει σε βάθος και με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του κάθε πολίτη. Το άρθρο 15 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τον ΟΗΕ, είναι ο θεμέλιος λίθος του νομικού δεσμού μεταξύ του κράτους και του πολίτη. Ο πρωταρχικός στόχος του άρθρου 15 είναι η οικουμενική κατοχύρωση του δικαιώματος στην ιθαγένεια. Πέρα από το δικαίωμα στην ιθαγένεια, το άρθρο 15 στοχεύει και στην προστασία του ατόμου από την αυθαίρετη στέρηση της ιθαγένειάς του, αλλά και στην θεμελίωση της ελευθερίας του ατόμου να αλλάξει την ιθαγένειά του. Παρότι η τριπλή στόχευση του άρθρου 15 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου φαίνεται να είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, η εφαρμογή και η ερμηνεία του έχει αποδειχθεί αρκετές φορές προβληματική. Σχετικά με την εφαρμογή του, ένας

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 33

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

από τους βασικούς ανασταλτικούς παράγοντες είναι το γεγονός ότι το ζήτημα της ιθαγένειας υπόκειται σε εσωτερικούς κρατικούς νόμους, οι οποίοι πολλές φορές αντικρούουν το πνεύμα του άρθρου. Έτσι, η διεθνοποίηση του άρθρου 15 περί ιθαγένειας δεν είναι συχνά εφικτή εξαιτίας της αποκλίνουσας ερμηνείας του από τα διάφορα κράτη. Η προβληματική εφαρμογή του άρθρου 15 μπορεί να οφείλεται και σε νομικά κενά – για παράδειγμα όταν απαιτείται σχέση καταγωγής με τη χώρα γέννησης/υποδοχής ενός παιδιού. Άρα, ακόμα και η πρωταρχική στόχευση για το βασικό ανθρώπινο δικαίωμα σε μία ιθαγένεια βρίσκεται σήμερα υπό αμφισβήτηση σε πολλές περιπτώσεις και για διαφορετικούς λόγους. Η πιο ευαίσθητη κατηγορία ανιθαγένειας (δηλαδή έλλειψης έστω και μίας ιθαγένειας) είναι αυτή των παιδιών. Είναι η κατηγορία όπου το δικαίωμα στην ιθαγένεια αποκτά δραματικές διαστάσεις και καταστροφικές προεκτάσεις, ιδιαιτέρως όταν η ιθαγένεια οδηγεί σε πρακτικές, και ιδιαίτερα ζημιογόνες για το άτομο διακρίσεις. Η έλλειψη ιθαγένειας και οι συνεπαγόμενες διακρίσεις, πέρα από το πρακτικό τίμημα έχουν και σοβαρότατες ψυχολογικές συνέπειες για το παιδί, που νιώθει νομικά και πρακτικά αποκλεισμένο από τη χώρα στην οποία ζει. Ζώντας σε μια εποχή όξυνσης του προσφυγικού και μεταναστευτικού ζητήματος, έξαρσης των εθνικισμών, του ρατσισμού, του νεοφασισμού και της ακροδεξιάς μισαλλοδοξίας, ένα παιδί που γεννιέται χωρίς ιθαγένεια κινδυνεύει να αποκλειστεί από την ίδια την κοινωνία όπου πρόκειται να μεγαλώσει. Περισσότερα από 70.000 παιδιά κάθε χρόνο δεν έχουν καμία ιθαγένεια και συνολικά πάνω από 10 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως (μεταξύ των οποίων και δεκάδες χιλιάδες ανήλικα παιδιά) δεν έχουν καμία ιθαγένεια. Για αυτά τα παιδιά η πρόσβαση στην εκπαίδευση, η ομαλή ένταξή τους στην κοινωνία και η μελλοντική επαγγελματική ζωή τους είναι ναρκοθετημένες, εξαιτίας και της αδυναμίας εφαρμογής του άρθρου 15 στα κράτη όπου γεννιούνται και ζουν. Μάλιστα, σε κάποιες χώρες, η έλλειψη ιθαγένειας

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 34

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

αποκόβει τα παιδιά από την πρόσβασή τους σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και τον νόμιμο εμβολιασμό τους. Η αύξηση προσφυγικών και μεταναστευτικών ρευμάτων τα τελευταία χρόνια, ανέδειξε τα παραπάνω προβλήματα και υπογράμμισε την επιτακτική ανάγκη μιας πραγματικά οικουμενικής εφαρμογής του άρθρου 15. Επιπλέον ζητήματα που ενέτειναν το πρόβλημα της ανιθαγένειας είναι η διάσπαση παλαιών κρατών και η δημιουργία νέων, αλλά και η στέρηση της ιθαγένειας σε άτομα και ομάδες ανθρώπων βάσει φυλετικών, θρησκευτικών ή καθαρά πολιτικών κριτηρίων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το άρθρο 15, παρότι επιχειρεί να κατοχυρώσει την προστασία από την αυθαίρετη στέρηση της ιθαγένειας, παραμένει ανοικτό σε (παρ)ερμηνείες αφού δεν ξεκαθαρίζει τι θεωρείται ως αυθαιρεσία στη διαδικασία στέρησης ιθαγένειας. Η οικουμενική εγκαθίδρυση και εμβάθυνση του νομικού δεσμού μεταξύ του ατόμου και του κράτους μέσω της ιθαγένειας, σήμερα παραμένει επίκαιρη όσο ποτέ. Ιδιαιτέρως στις περιπτώσεις των παιδιών η πρόληψη της ανιθαγένειας είναι ζωτική και επιτακτική ώστε να προστατεύονται οι συνεπαγόμενες ελευθερίες και τα δικαιώματα του παιδιού, αλλά και ώστε να θεμελιώνεται η προστασία του έναντι σε πιθανές διακρίσεις. Σύμφωνα με το παγκόσμιο σχέδιο δράσης της Ύπατης Αροστείας του ΟΗΕ για το τέλος της ανιθαγένειας, η ερμηνεία του άρθρου 15 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποκτά πιο σαφές περιεχόμενο. Βασικοί πυλώνες του σχεδίου δράσης είναι (α) η απόκτηση ιθαγένειας από τη χώρα που γεννιέται ένα παιδί (το οποίο σε διαφορετική περίπτωση θα έμενε ανιθαγενές), (β) η ισότιμη μεταχείριση της μητέρας σχετικά με τη μεταβίβαση της ιθαγένειας στο παιδί, (γ) η μεταρρύθμιση των νόμων που αρνούνται την ιθαγένεια σε παιδιά βάσει φυλετικών ή θρησκευτικών λόγων. Η πρόληψη της ανιθαγένειας και η διεύρυνση της εφαρμογής

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 35

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

του άρθρου 15 περί του δικαιώματος στην ιθαγένεια, βρίσκονται στο νομικό και ηθικό επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης, ιδιαιτέρως στην Ευρώπη αλλά και στη χώρα μας, όπου τα τελευταία χρόνια έχουν συντελεστεί βήματα προόδου και καλύτερης εναρμόνισης με το συγκεκριμένο άρθρο. Όμως, η διαχρονικότητα των ζητημάτων γύρω από την ιθαγένεια και η ένταση των ανάλογων προβλημάτων υπογραμμίζει την ανάγκη για πολύ βαθύτερες λύσεις αλλά και για μια πιο συντονισμένη προάσπιση του άρθρου 15 από τα κράτη του κόσμου, με βασικό γνώμονα τον σεβασμό στον άνθρωπο και την προστασία των παιδιών.

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 36

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 37

6 Ατομικά δικαιώματα και ιδεολογία Δημοσθένης Δαββέτας Καθηγητής Φιλοσοφίας της Τέχνης στο Παρίσι, Ποιητής, Εικαστικός.

Ζούμε τα τελευταία χρόνια σε κλίμα έντεχνου τρόμου: στο όνομα των ατομικών δικαιωμάτων γίνεται επίθεση εναντίον παραδοσιακών ή πατριωτικών αξιών, της θρησκείας ή άλλων πολιτισμικών δεδομένων, τα οποία χαρακτηρίζονται «αντιδραστικά». Οι «Προοδευτικοί» στηρίζουν τις επιθέσεις τους στην ιδεολογία των ατομικών δικαιωμάτων. Είναι, όμως, τα ατομικά δικαιώματα ιδεολογία; Γιατί από μόνο του το ερώτημα φέρνει μέσα του μια αντίφαση. Το μεν ατομικό δικαίωμα είναι ένα αναντίρρητο εργαλείο για την αυτογνωσία και την αυτονομία, η δε ιδεολογία είναι μια συνολική έκφραση ομάδων που στόχο έχουν να επιβάλουν την αντίληψή τους σε κοινωνικό επίπεδο. Στην πρώτη περίπτωση, ο πόλεμος στοχεύει την ατομική γνώση και η μόνη οδός αλήθειας είναι η μάχη με τις άγνωστες πλευρές του εαυτού μας, έτσι ώστε ως αυτοσυνείδητοι πολίτες 37

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 38

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

να είμαστε και συνειδητοί υπηρέτες του κοινού καλού της Δημοκρατίας. Στη δεύτερη περίπτωση, οι ομάδες που είναι -ή πιστεύουν ότι είναι- φορείς αλήθειας στοχεύουν να επιβάλουν την «αλήθεια» τους σε άλλους. Άρα, είναι παράδοξο να γίνεται λόγος για ιδεολογία ατομικών δικαιωμάτων. Πιο σωστά θα έπρεπε να γίνεται λόγος για ιδεολογία ομάδων ομοϊδεατών, οι οποίες ερμηνεύουν κατά πώς τους συμφέρει τα δικαιώματα, για να επιβάλουν την εξουσία τους. Γιατί το ουσιαστικό πρόβλημα δεν είναι η ύπαρξη των α’ ή β’ ατομικών δικαιωμάτων. Το πρόβλημα είναι η ιδέα ότι μόνον η ιδεολογία των «ατομικών δικαιωμάτων» μπορεί να θεμελιώσει διανοητικά την άμυνα αυτών των ελευθεριών και δικαιωμάτων. Μια τέτοια θέση είναι λάθος, γιατί ιστορικά ήδη υπήρχε μια μεγάλη πολιτική παράδοση της ελευθερίας πριν από τον φιλελευθερισμό. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτή η ιδεολογία, σε μια παράλογη φανταστική ανθρωπολογική θέση, θέλει τον Άνθρωπο πλήρως καλλιεργημένο ανθρωπιστικά, πριν ακόμα από την ύπαρξη γλώσσας και κοινωνίας. Κατ’ αυτήν, τα ατομικά δικαιώματα δεν μπορούν να συνδεθούν μεταξύ τους αληθινά. Άρα, μπορούν να μειωθούν και να προσαρμοστούν στο πλαίσιο μιας ιδεολογίας, του «καλού, ηθικού συνόλου». Πάνω σε αυτή την ανάλυση στηρίχτηκε η αριστερή ιδεολογία, η οποία και μεταφέρει τα πάντα στη λογική ότι το μόνο που υπάρχει και με βάση το οποίο ερμηνεύουμε τα πράγματα είναι το κοινωνικό στοιχείο. Βέβαια, η αποτυχία του κοινωνικού μοντέλου όπως θέλησε να το εφαρμόσει η Αριστερά οδήγησε από το ’80 έως σήμερα, σε μια βεβιασμένη εξ ανάγκης επιστροφή της ατομικότητας. Αυτή δεν έχει πια καμιά σχέση με το αρχικό ατομικό δικαίωμα αλλά παίρνει τις διαστάσεις ενός κυνικού φιλοτομαρισμού. Το να θέλουμε να δώσουμε στο άτομο τη δυνατότητα να ’ναι ο κοινωνικός αφέντης σημαίνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να γίνει πρώτα απ’ όλα ο κύριος των φυσικών του δυνάμεων. Κάτι τέτοιο, όμως, μοιάζει έως τώρα ανέφικτο. Γιατί, αντί να θέλουμε να το πετύχουμε μέσα

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 39

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

από τον αρμονικό διάλογο με τη «φύση» μας, αντιθέτως βάζουμε τον άνθρωπο πάνω από τη Φύση ως εχθρό. Αυτά τα στοιχεία οδηγούν το άτομο να διαχειρίζεται το κοινωνικό στοιχείο όχι με βάση την αρμονική του αναζήτηση με τη Φύση αλλά με βάση την ιδεολογική κυριαρχία του επ’ αυτής. Έτσι, η ιδεολογία αυτή επιχειρεί να περάσει πονηρά, στο πλαίσιο του πολιτικά ορθού, νόμους που καταργούν ηθικές αξίες, νόμους που επιβάλλουν το «κοινωνικό» ουδέτερο σε βάρος του «αρσενικού - θηλυκού», που εξυπηρετούν τις πιο ακραίες εθνομηδενιστικές, απάτριδες, αντιθρησκευτικές τάσεις του άκρατου αριστερού νεοφιλελευθερισμού.

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 40

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 41

7 Αναζητώντας τα ανθρώπινα δικαιώματα μέσα από το έργο του Ρήγα Εργασία μαθητών Εκπαιδευτηρίων Δούκα στο 5ο Ευρωπαϊκό Μαθητικό Συνέδριο στο Βελιγράδι.* Σίλια Αθανασίου, Αλέξης Βαγενάς, Μιχαήλ Κοντογιάννης, Ειρήνη Κοτσαλή, Γιώργος Κυρίτσης, Απόστολος Λαζαρίδης, Σταυρούλα Λαΐου, Άννα-Μαρία Λεβαντή, Ιωάννα Μπαλέρμπα, Βαρβάρα Περρή, Νίκη Τσαπανίδη, Δημήτρης Τσιτσόπουλος, Αλέξανδρος Χόλης. Σύνθεση Κειμένου: Νικολέττα Τσαπανίδη & Βαρβάρα Περρή.

Tο χρονικό διάστημα μεταξύ 15 έως 19 Νοεμβρίου 2018, μαθητές της Α’ και Β’ Λυκείου των Εκπαιδευτηρίων Δούκα συμμετείχαν στο 5ο Ευρωπαϊκό Μαθητικό Συνέδριο, που διεξήχθη στο Βελιγράδι και ήταν αφιερωμένο στον Ρήγα Βελεστινλή, 220 χρόνια από τον θάνατό του. Οι μαθητές επικεντρώθηκαν σε δύο βασικούς, κεντρικούς άξονες, «Ο Γαλλικός διαφωτισμός και πνευματικές επιρροές του Ρήγα» και «Ο Αγώνας του Ρήγα Φεραίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα». * Νοέμβριος 2018.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 42

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Ως ομάδα των Εκπαιδευτηρίων Δούκα επικεντρωθήκαμε στον αγώνα του Ρήγα Βελεστινλή για την απόκτηση θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εστιάζοντας σε ένα έργο υψίστης σημασίας για την ανθρώπινη εξέλιξη και την ακμή του πολιτισμού, τη Χάρτα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η Χάρτα αποτυπώνει το όραμα του Ρήγα Φεραίου, πριν από 220 χρόνια, για μια δημοκρατική πολιτεία στα σκλαβωμένα από τους Οθωμανούς Βαλκάνια, από τον Δούναβη μέχρι το Λιβυκό πέλαγος και από την Αδριατική μέχρι τον Εύξεινο Πόντο. Παράλληλα, εστιάζοντας το ενδιαφέρον μας στο επαναστατικό του έργο: «Δίκαια του Ανθρώπου», που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1797, διαπιστώσαμε πως ο Ρήγας Φεραίος εξέφρασε με θέρμη τις ιδέες του για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Εμείς, ως ομάδα των Εκπαιδευτηρίων Δούκα, εμπνευσμένοι από αυτές τις ιδέες αποφασίσαμε να κάνουμε μια σύγκριση των απόψεων του Ρήγα με τα κατοχυρωμένα δικαιώματα του ανθρώπου στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που εκδόθηκε από τον ΟΗΕ το 1948. Αρχικά στο άρθρο 1 του έργου του Ρήγα Βελεστινλή αναφέρεται ότι «ο σκοπός των ανθρώπων είναι να συμβοηθώνται και να ζουν ευτυχισμένοι και όχι να αλληλοσπαράζονται». Ομοίως, το άρθρο 1 της Οικουμενικής Διακήρυξης αναφέρει ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν αξιοπρέπεια και ίσα δικαιώματα, με την προϋπόθεση ότι συμπεριφέρονται με αδελφοσύνη μεταξύ τους. Έπειτα, στο άρθρο 2, ο Ρήγας Φεραίος υποστηρίζει ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, χωρίς κανείς να είναι κατώτερος από τον άλλο ή σκλάβος του άλλου. Ακόμη πρέπει ο καθένας να είναι ελεύθερος και σίγουρος για τη ζωή του. Αντίστοιχα, στο άρθρο 2 της Οικουμενικής Διακήρυξης υποστηρίζεται ότι όλοι είμαστε ίσοι χωρίς διάκριση λόγω φύλου, φυλής, γλώσσας, θρησκείας ή πολιτικών πεποιθήσεων. Στην συνέχεια, στο άρθρο 3 του έργου του Ρήγα μνημονεύεται ότι όλοι οι άνθρωποι, Χριστιανοί και Τούρκοι, «κατά φυσικόν λόγον

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 43

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

είναι ίσοι». Παράλληλα το άρθρο 3 της Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατοχυρώνει το δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία και την προσωπική ασφάλεια. Επιπρόσθετα, το άρθρο 4 των απόψεων του Ρήγα διευκρινίζει ότι ο νόμος αποτελεί ελεύθερη απόφαση και «ό,τι πράγμα προστάξει είναι δίκαιον και ωφέλιμον». Ακολούθως, στο άρθρο 4 της Οικουμενικής Διακήρυξης απαγορεύεται το καθεστώς δουλεμπορίου και δουλείας. Επίσης, στο άρθρο 7 του έργου του Ρήγα αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Το δίκαιον του να φανερώνωμεν την γνώμην μας και τους συλλογισμούς μας, τόσον με την τυπογραφείαν, όσον και με άλλον τρόπον. Το δίκαιον τού να συναθροιζόμεθα ειρηνικώς. Η ελευθερία κάθε είδους θρησκείας, Χριστανισμού, Τουρκισμού, ΙουδαΪσμού δεν είναι εμποδισμένα εις την παρούσαν διοίκησιν. Όταν εμποδίζονται αυτά τα δίκαια, είναι φανερό πως τούτο προέρχεται από τυραννίαν ή πως είναι ακόμα ενθύμιση του εξωστρακισθέντος Δεσποτισμού όπου απεδιώξαμεν». Όμοια, στο άρθρο 7 της Οικουμενικής Διακήρυξης ορίζεται η ισονομία και η προστασία από τον νόμο, χωρίς καμία διάκριση. Τέλος, στο άρθρο 10 του έργου του Ρήγα αναφέρεται «Κανένας άνθρωπος να μην εγκαλείται εις κριτήριον, να μην φυλακώνεται κατ’ άλλον τρόπον, παρά καθώς διορίζει ο νόμος». Αντίστοιχα, στο άρθρο 10 της Οικουμενικής Διακήρυξης αναγράφεται ότι πρέπει να υφίσταται χρηστή απονομή της δικαιοσύνης, άρα δίκαια δίκη. Το βασικότερο, όμως, στοιχείο βρίσκεται μέσα στο ίδιο το Σύνταγμα του Ρήγα και είναι ο ορισμός του τρόπου διοίκησης του πολυεθνικού κράτους που οραματιζόταν. Η εξουσία πηγάζει από τον ίδιο τον αυτοκράτορα λαό, ο οποίος ασκεί την εξουσία αυτή μέσα από τις τοπικές του συναθροίσεις, τις κατά τόπους γενικές συνελεύσεις, οι οποίες ελέγχουν και έχουν δικαίωμα ανάκλησης των αντιπροσώπων που έχουν εκλέξει οι ίδιοι οι πολίτες. Οι γενικές αυτές

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 44

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

συνελεύσεις, επίσης καλούνται να επικυρώσουν ή όχι τους νόμους του κράτους. Ωστόσο, όσο και αν ο Ρήγας είχε προχωρήσει τις ενέργειές του προς την κατεύθυνση της δημιουργίας μιας νέας πραγματικότητας, δεν πρόλαβε να τις ολοκληρώσει. Προδόθηκε, συνελήφθη και δολοφονήθηκε. Όμως, το έργο του είχε ήδη διαδοθεί και τόσο ο ίδιος όσο και ο «Θούριος» είχαν γίνει σύμβολα της επανάστασης και της ελευθερίας. Επομένως, μέσα από αυτή την εργασία, η οποία με το πέρασμα του χρόνου εξελίχθηκε σε μια αντάμωση με το παρελθόν, σε μια γνωριμία με το παρόν και σε μια προσμονή για το μέλλον, γνωρίσαμε με βιωματικό τρόπο την ιστορία μας. Συνδέσαμε το τότε με το τώρα. Συγκρίναμε και συμπεράναμε. «Η Ιστορία δεν θα σταματήσει να επαναλαμβάνεται, γιατί η φύση του ανθρώπου δεν μπορεί να εμποδίσει την επανάληψη». Λόγια του γνωστού συγγραφέα Μαρκ Τουέιν, που κατανοήσαμε μέσα από το «όμορφο ταξίδι». Αυτή η εμπειρία ήταν ένα ολοκληρωμένο μάθημα ιστορίας. Ερεύνησαμε, αναζήτησαμε, δημιούργησαμε και προσεγγίσαμε βιωματικά το ιστορικό παρελθόν. Απεικόνισαμε τη θεωρία εμπεδώνοντας την γνώση. Ευχαριστούμε θερμά το σχολείο μας που μας έδωσε την ευκαιρία να διδαχθούμε την ζωή ενός ευεργέτη του ελληνικού έθνους με τρόπο αξιοσημείωτο στο μυαλό όλων μας.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 45

8 Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια κοινωνική, διεθνή τάξη… Βασίλης Ζώτος Μαθητής International Baccalaureate, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είναι μια Συνθήκη η οποία μέχρι σήμερα ακολουθείται και εκτιμάται δεόντως από ένα μεγάλο ποσοστό του πλανήτη μας. Το έγγραφο αυτό, προωθεί τις ελευθερίες αλλά και τις υποχρεώσεις που κάθε άτομο πρέπει να ακολουθεί, καθώς επίσης και τις απαραίτητες προϋποθέσεις που πρέπει να τεθούν για μια αρμονική και φιλική συνύπαρξη ανάμεσα στους ανθρώπους. Έτσι λοιπόν, το 28ο άρθρο, το οποίο υποστηρίζει πως «Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια κοινωνική, διεθνή τάξη, όπου τα δικαιώματα και οι ελευθερίες που αναφέρονται στην παρούσα Διακήρυξη να μπορούν να υλοποιούνται σε όλη τους την έκταση», κρίνεται υψηλής σημασίας για την ορθή λειτουργία της κοινωνίας 45

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 46

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

μας. Περικλείοντας έτσι όλα τα άρθρα που αναφέρονται σε αυτό τον ακρογωνιαίο λίθο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κατά πόσο ακολουθείται στη σημερινή εκμοντερνισμένη και ευάλωτη εποχή αυτό το μοντέλο της εμμελούς κοινωνίας; Είναι αλήθεια πως καθημερινά μένουμε έκπληκτοι από κτηνώδεις συμπεριφορές ή συμβάντα που επηρεάζουν την ομαλή εξέλιξη της ζωής των συνανθρώπων μας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των απάνθρωπων πράξεων είναι η χρήση βασανιστηρίων σαν πειθαρχικό μέσο σε φυλακισμένους και όχι μόνο. Σύμφωνα με το 5ο δικαίωμα αυτής της Διακήρυξης, «Κανείς δεν επιτρέπεται να υποβάλλεται σε βασανιστήρια ή σε σκληρή, απάνθρωπη, ταπεινωτική μεταχείριση ή ποινή», απαγορεύοντας πλήρως τη χρήση βασανιστικών μέσων σε οποιαδήποτε περίπτωση. Δυστυχώς όμως, ακόμη και στην πρωτοποριακή κοινωνία την οποία ζούμε, αυτό το φαινόμενο συνεχίζει να υπάρχει σε τρομακτικούς ρυθμούς. Συγκεκριμένα, το 1994, περισσότεροι από 4.000 κρατούμενοι ανέφεραν ότι είχαν υποστεί βασανιστικές τεχνικές κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους. Παρόλο που αυτό το νούμερο αρχίζει και μειώνεται, ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία, παρόμοια συμβάντα τα οποία δεν διαδίδονται και, επομένως, δεν καταμετρώνται, εμφανίζονται συνεχώς. Ένα παράδειγμα το οποίο έχει λάβει τρομερή έκταση και γνώση από τους πολίτες του κόσμου είναι οι αμερικανικές Φυλακές του Γκουαντάναμο. Οι συγκεκριμένες Φυλακές δημιουργήθηκαν το 2002 από τον τότε πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών Τζορτζ Μπους, και παρά τις προσπάθειες του πρώην προέδρου Μπαράκ Ομπάμα λειτουργούν μέχρι σήμερα παρά την καθαρή καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αναγνωρισμένη από τη Διεθνή Αμνηστία. Συνεχίζοντας, κάτι αρκετά συνηθισμένο στην πατρίδα μας είναι τα ρεύματα των μεταναστών, και ειδικότερα το τελευταίο που ξεκίνησε το 2011 λόγω του εμφυλίου πολέμου στη Συρία. Διαβάζοντας το 13ο άρθρο της ίδιας σύμβασης καταλαβαίνουμε πως ο άνθρωπος έχει

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 47

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

την απόλυτη ελευθερία να καθορίσει ο ίδιος πού θα διαμείνει και θα μεταναστεύσει, χωρίς κανένα περιορισμό. Κάτι τέτοιο, όμως, παραβιάζεται συχνά από πολλές χώρες στον κόσμο, χωρίς καμία κύρωση ή παρέμβαση από φορείς όπως η Διεθνής Αμνηστία, ώστε να συνετίσουν και να ενισχύσουν την ανάλογη χώρα. Χαρακτηριστική ήταν η απάντηση του κράτους της Ουγγαρίας, το οποίο έκλεισε τα σύνορά του κατά τη διάρκεια της προσφυγικής κρίσης, επιτρέποντας μόνο σε 3.300 μετανάστες συνολικά να μείνουν στη χώρα. Σε σύγκριση με τους 1.000.000 πρόσφυγες που πέρασαν από το δικό μας κράτος, με σχεδόν τους μισούς να μένουν και να αναζητούν άσυλο, οι κινήσεις της Ουγγαρίας ήταν ναι μεν σωστές για την ασφάλεια των ίδιων των πολιτών της, αλλά άκρως επώδυνες τόσο για τους ανθρώπους που ζητούσαν υπεράσπιση όσο και για τα κράτη γύρω απ’ αυτή. Επιπρόσθετα, άλλο ένα θέμα που έχει απασχολήσει τις κοινωνίες ανά τον κόσμο είναι και αυτό της θανατικής ποινής. «Η εσχάτη των ποινών», όπως συχνά αποκαλείται, αν και έχει καταργηθεί από την πλειοψηφία των κρατών, είναι ακόμη παρούσα ως νόμιμη ποινή από αρκετές υπερδυνάμεις, όπως οι ΗΠΑ και η Ρωσία. Ειδικότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες η αφαίρεση της ζωής λόγω σοβαρής παραβίασης του νόμου, συνήθως ανθρωποκτονιών, έφτασε τις 35 το 2014, ένα νούμερο που αντικειμενικά μπορεί να φαίνεται μικρό, αλλά αποκτά τεράστια έκταση όταν αφορά ανθρώπινες ζωές. Επιπλέον, αυτή η τεχνική έχει προβεί μοιραία, καθώς πολλές φορές, μετά την εκτέλεση των «εγκληματιών», έχει ανακαλυφθεί ότι, τελικά, δεν ήταν αυτοί οι υπαίτιοι του εγκλήματος, έχοντας χάσει τη ζωή τους αδίκως. Ως αποτέλεσμα, αυτές οι κυρώσεις όχι μόνο δε θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνονται στο Σύνταγμα οποιασδήποτε χώρας, αλλά και θα έπρεπε να διώκονται διεθνώς έχοντας ως γνώμονα το 3ο δικαίωμα περί ζωής. Κλείνοντας, ο ρόλος των γυναικών σε πληθώρα χωρών, δυστυχώς, είναι ακόμα αρκετά υποβαθμισμένος. Σε πολλές αφρικανικές χώρες,

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 48

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

για παράδειγμα, τα νέα κορίτσια δεν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες όπως οι αδερφοί ή οι φίλοι τους όσον αφορά την εκπαίδευση. Σε χώρες όπως η Κένυα, μόνο 7 κορίτσια στα 10 αγόρια έχουν τη δυνατότητα να φοιτήσουν στο Δημοτικό. Παραλλήλως, η κατάσταση επιδεινώνεται στον τομέα της Πολιτικής και της Διακυβέρνησης, καθώς οι γυναίκες είτε δεν εκπληρώνουν τις απαιτήσεις του επαγγέλματος είτε βρίσκονται σε ανδροκρατούμενες κοινωνίες που δεν τις επιτρέπουν να αναλάβουν τα ηνία της χώρας τους. Ως φυσικό επακόλουθο, η Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων παραβιάζεται για άλλη μια φορά, καθώς και το άρθρο 21 επικαλείται τη δίκαιη και μοιρασμένη διακυβέρνηση μιας χώρας, κάτι το οποίο δεν ακολουθείται αν το γυναικείο φύλο δεν λαμβάνει άμεση δράση στην πολιτική. Εν κατακλείδι, παρόλο που τα Ηνωμένα Έθνη φρόντισαν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις και τις υποχρεώσεις που εμείς οι άνθρωποι πρέπει να πληρούμε για να είμαστε ελεύθεροι, δε χρησιμοποιούν όλοι τους τη δύναμη για να εξασφαλίσουν την τήρησή τους. Δυστυχώς, στον σημερινό μας κόσμο, συναντούμε ποικίλες δυσκολίες που, είτε μικρές είτε μεγάλες, συσσωρεύονται σε ένα μεγαλύτερο πλαίσιο, που είναι πιο δύσκολο να επιλυθεί. Για αυτό, ήρθε η ώρα για εμάς, τη νέα γενιά, να επέμβουμε, να ξεκαθαρίσουμε αυτό το τοπίο και να δημιουργήσουμε έναν κόσμο στον οποίο πραγματικά αξίζει να ζούμε. Ήρθε η στιγμή που πρέπει να πάρουμε την κατάσταση στα χέρια μας και με την πρωτοπορία και ευστροφία που μας χαρακτηρίζει, να αποκτήσουμε φωνή. Φωνή, για όλους αυτούς που πολέμησαν, πολεμούν και θα πολεμούν για μια καλύτερη ζωή. Και όλοι μαζί, ενωμένοι, να ακολουθήσουμε τα λόγια του ειρηνοποιού Μαχάτμα Γκάντι: «Τη μέρα που η δύναμη της αγάπης θα υπερνικήσει την αγάπη της δύναμης, ο κόσμος θα γνωρίσει την ειρήνη».

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 49

9 Κανείς δεν μπορεί να συλλαμβάνεται, να κρατείται ή να εξορίζεται αυθαίρετα Ιωάννα Καλαντζάκου - Τσατσαρώνη Δικηγόρος, Αντιπρόεδρος Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών.

Η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, που υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στις 10 Δεκεμβρίου 1948, ανατρέχει μεν στους καρπούς προγενέστερων προσπαθειών προστασίας της ανθρώπινης ελευθερίας, υπήρξε, όμως, κυρίως απότοκη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και του αποτροπιασμού της ανθρωπότητας για τα εγκλήματα της ναζιστικής Γερμανίας. Εγκλήματα πρωτοφανούς αγριότητας όχι μόνο στις χώρες όπου η Γερμανία άσκησε στρατιωτική κατοχή, αλλά και εντός της ίδιας της Γερμανίας, όπου το ναζιστικό καθεστώς εγκληματούσε οργανωμένα, ήδη από το 1933. Η ευθεία σύνδεση της Οικουμενικής Διακήρυξης με τις μελανές σελίδες του ναζισμού εκφράζεται ρητά στο προοίμιο της Διακήρυ49

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 50

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

ξης: «Επειδή η παραγνώριση και η περιφρόνηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου οδήγησαν σε πράξεις βαρβαρότητας, που εξεγείρουν την ανθρώπινη συνείδηση, και η προοπτική ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα, έχει διακηρυχθεί ως η πιο υψηλή επιδίωξη του ανθρώπου».

«Διεθνής Μάγκνα Κάρτα» Το άρθρο 9, συναρθρωμένο στην ενότητα των άρθρων 6-12 της Διακήρυξης που κατοχυρώνουν το δικαίωμα κάθε ατόμου να αναγνωρίζεται ως προσωπικότητα από τον νόμο, να απολαμβάνει ισονομία και να έχει δικαίωμα πρόσβασης σε ανεξάρτητα δικαστικά όργανα, έχει έκδηλο συσχετισμό με τα εγκλήματα του ναζισμού. «Κανείς δεν μπορεί να συλλαμβάνεται, να κρατείται ή να εξορίζεται αυθαίρετα». Οι αυθαίρετες συλλήψεις, κρατήσεις, εξορισμοί -αλλά και εκτελέσειςδιαπράχθηκαν από τους ναζί πρώτα στην ίδια τη Γερμανία εναντίον των ιδεολογικών αντιπάλων τους και όσων το ναζιστικό καθεστώς στοχοποίησε ως φυλετικά απόβλητους – κυρίως τους Εβραίους, έναντι των οποίων στη συνέχεια διέπραξε γενοκτονία πρωτοφανή για το σύγχρονο κόσμο. Από αυτήν την άποψη, η Ελέανορ Ρούσβελτ, χήρα του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Φράνκλιν Ρούσβελτ, η οποία ήταν εκπρόσωπος των ΗΠΑ στον ΟΗΕ και πρόεδρος της Επιτροπής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα που κατάρτισε την Οικουμενική Διακήρυξη, υπήρξε απόλυτα εύστοχη όταν χαρακτήρισε τη Διακήρυξη «διεθνή Μάγκνα Κάρτα για την ανθρωπότητα». Κατά πρώτον, από άποψη ουσίας: όπως η βρετανική Μάγκνα Κάρτα του 1215 προστάτευσε τα άτομα έναντι αυθαίρετης σύλληψης από τα όργανα του βασιλιά, έτσι η Διακήρυξη υπογράμμισε ότι η αυθαίρετη σύλληψη, φυλάκιση και εξορία απαγορεύονται. Κατά δεύτερον, από άποψη εμβέλειας: ως Οικουμενική, η Διακήρυξη διαμήνυσε ανά τον κόσμο ότι είναι ανεπί50

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 51

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

τρεπτη η αυθαίρετη σύλληψη, φυλάκιση ή εξορία, ακόμη και αν επιβάλλεται τύποις κατά τους νόμους ενός -αυταρχικού και αυθαίρετου- κράτους. Τα υπόλοιπα δικαιώματα της ενότητας των άρθρων 6-12 της Διακήρυξης επεκτείνουν τις εγγυήσεις κατά της αυθαιρεσίας, αξιώνοντας πρόσβαση του ατόμου σε ανεξάρτητο δικαστήριο, δικαίωμα που προβλέπεται ειδικά στο αμέσως επόμενο άρθρο 10 της Διακήρυξης: «Καθένας έχει δικαίωμα, με πλήρη ισότητα, να εκδικάζεται η υπόθεσή του δίκαια και δημόσια, από δικαστήριο ανεξάρτητο και αμερόληπτο, που θα αποφασίσει είτε για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του είτε, σε περίπτωση ποινικής διαδικασίας, για το βάσιμο της κατηγορίας που στρέφεται εναντίον του».

2019

Αναγνώριση του ατόμου απέναντι στο κράτος Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται μία από τις σημαντικότερες συμβολικές νομικές καινοτομίες της Διακήρυξης – και του συγκεκριμένου δικαιώματος προστασίας απέναντι σε αυθαίρετη σύλληψη, φυλάκιση ή εξορία. Το άρθρο 9 (και η ενότητα, στην οποία εντάσσεται) διακηρύσσει ότι τα κράτη δεν δικαιούνται να μεταχειρίζονται τους πολίτες και κατοίκους τους κατά την αυθαίρετη βούλησή τους. Η λέξη «αυθαίρετα» -και όχι παράνομα- δεν είναι τυχαία: σε συνδυασμό με την αξίωση για πρόσβαση του ατόμου σε ανεξάρτητη Δικαιοσύνη, εισάγει το άτομο στη διεθνή νομική σκηνή. Αναγνωρίζει ότι τα άτομα έχουν δικαιώματα, που ο εθνικός νομοθέτης (ενδεχομένως δικτατορικός, ολοκληρωτικός, αυθαίρετος) δεν μπορεί να κάμπτει χωρίς τήρηση ελαχίστων εγγυήσεων. Ο αποτροπιασμός από τα ναζιστικά εγκλήματα οδήγησε τη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. να «διατρήσει» το απόλυτο του κρατικού ελέγχου κάθε χώρας και να διακηρύξει ότι τα άτομα έχουν δικαιώματα έναντι των κρατών όπου διαμένουν. Το κάθε κράτος δεν μπορεί «να κάνει ό,τι θέλει» στους πολίτες και κα51

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 52

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

τοίκους του. Το κάθε άτομο μπορεί να επικαλεστεί την Οικουμενική Διακήρυξη απέναντι και στο κράτος, όπου ζει. Και αυτό συνέβη, παρότι η Οικουμενική Διακήρυξη δεν εξελίχθηκε σε διεθνή Σύμβαση. Δεν έγινε εσωτερικό Δίκαιο των κρατών – ούτε της Ελλάδας. Ήταν κι αυτό αποτέλεσμα των διεθνών εξελίξεων. Η Οικουμενική Διακήρυξη ήταν το τελευταίο «μεγάλο κείμενο» στο οποίο συνέκλιναν οι σύμμαχοι του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αμέσως μετά, ακολούθησε η κλιμάκωση του Ψυχρού Πολέμου και η αντιπαλότητα Η.Π.Α. και Σοβιετικής Ένωσης. Ιδίως στην τελευταία, ο Στάλιν δεν είχε καμία πρόθεση να δώσει στους πολίτες της ΕΣΣΔ δικαίωμα επίκλησης ατομικών δικαιωμάτων σε διεθνές επίπεδο... Το δικαίωμα του άρθρου 9 της Οικουμενικής Διακήρυξης υιοθετήθηκε στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), στο Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, και στο ελληνικό Σύνταγμα. Αυτό αποδεικνύει ότι η Διακήρυξη είχε μείζονα επίδραση. Πρώτον, επηρέασε από πλευράς περιεχομένου σειρά διεθνών συνθηκών για τα ανθρώπινα δικαιώματα, με μείζονα τη –γνωστή σε κάθε Ευρωπαίο- ΕΣΔΑ, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που υπεγράφη το 1950 στη Ρώμη και κυρώθηκε από την Ελλάδα το 1953, καταγγέλθηκε από τη δικτατορία το 1969 και κυρώθηκε εκ νέου το 1974 με το Ν.Δ. 53/74. Το δικαίωμα του άρθρου 9 της Διακήρυξης κατοχυρώνεται με το άρθρο 5 της ΕΣΔΑ, η οποία είναι δεσμευτική για τα κράτη που την υπέγραψαν και την ενσωμάτωσαν στο εσωτερικό Δίκαιο, ενώ ο σεβασμός της ΕΣΔΑ αναφέρεται ως ρητή δέσμευση και της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο άρθρο ΣΤ της Συνθήκης της Ε.Ε. (Μάαστριχτ). Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), στο Στρασβούργο, εξετάζει προσφυγές ατόμων κατά κρατών για παράβαση της ΕΣΔΑ, άρα και για παραβιάσεις του άρθρου 5. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καταδικάζει τα κράτη σε αποζημιώσεις υπέρ

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 53

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

των θυμάτων των παραβιάσεων, με αποτέλεσμα η Νομολογία του να δεσμεύει τα εθνικά δικαστήρια κάθε χώρας ως προς το τι συνιστά παράβαση της ΕΣΔΑ. Η Ελλάδα έχει καταδικαστεί επανειλημμένα για παράβαση του άρθρου 5, κυρίως για περιπτώσεις όπου οι ελληνικές δικαστικές Αρχές καθυστέρησαν να εξετάσουν τις αιτήσεις των συλληφθέντων να αρθεί η προσωρινή κράτησή τους (η προφυλάκιση, όπως λεγόταν παλιά), όπως στις πρόσφατες αποφάσεις ΕΔΔΑ 28-6/2018 και 83/2018, καθώς και να εξηγήσουν σε αλλοδαπούς, που ζητούν πολιτικό άσυλο, τα νομικά δικαιώματά τους και τον λόγο κράτησής τους (ΕΔΔΑ 25-1/2018). Σε περιπτώσεις άλλων χωρών οι παραβιάσεις ήταν πολύ βαρύτερες. Από την πρόσφατη Νομολογία σημειώνεται η απόφαση 31-5/2018 με την οποία το ΕΔΔΑ καταδίκασε τη Ρουμανία, γιατί με γνώση και ανοχή της μεταφέρθηκε, κρατήθηκε και βασανίστηκε σε ρουμανικό έδαφος κρατούμενος της CIA ύποπτος για τρομοκρατικές ενέργειες. Επίσης, με την απόφαση 20-9/2018 καταδικάστηκε το Αζερμπαϊτζάν για αδικαιολόγητη σύλληψη και κράτηση δικηγόρου υπέρμαχου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Με τη δε απόφαση 20-3/2018 κρίθηκε ότι η Τουρκία εξακολούθησε παράνομα την κράτηση δημοσιογράφου χωρίς βάσιμο λόγο. Εκτός από την ΕΣΔΑ, το 1966 υπεγράφη στη Νέα Υόρκη το Διεθνές Σύμφωνο του Ο.Η.Ε. για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα, που κυρώθηκε από την Ελλάδα το 1997 με τον νόμο 2462/97. Το άρθρο 9 της Οικουμενικής Διακήρυξης λεπτομερέστερα στο ταυτάριθμο άρθρο 9 του νόμου αυτού. Στην Ελλάδα, η κύρωση του Διεθνούς Συμφώνου είχε σημασία κυρίως κατά το ότι περιόρισε δραστικά την προσωπική κράτηση για εμπορικά χρέη (που αποτελεί στέρηση της ελευθερίας ως αστικό –και όχι ποινικό- δικαστικό μέτρο), η οποία στη συνέχεια καταργήθηκε. Πέραν των ανωτέρω, το άρθρο 9 της Οικουμενικής Διακήρυξης επέδρασε στη διαμόρφωση των εθνικών Συνταγμάτων – και του ελ-

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 54

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

ληνικού, όπου τα άρθρο 6 κατοχυρώνει το δικαίωμα του ατόμου να μη συλλαμβάνεται και κρατείται παρά μόνο με δικαστικό ένταλμα ή με σύλληψη επ’ αυτοφώρω και να οδηγείται εντός 24 ωρών ενώπιον αρμόδιου ανεξάρτητου ανακριτή, με ρητή πρόβλεψη ότι, αν δεν συμβεί αυτό, «κάθε δεσμοφύλακας ή άλλος, είτε πολιτικός υπάλληλος είτε στρατιωτικός, στον οποίο έχει ανατεθεί η κράτηση εκείνου που έχει συλληφθεί, οφείλει να τον απολύσει αμέσως». Πρόκειται, για να συνδέσουμε το θεμελιώδες αυτό δικαίωμα με τις καταβολές του, για την κληρονομιά του habeas corpus, που κωδικοποιήθηκε στη Βρετανία ήδη το 1679. Αναλόγως σημαντική επίδραση της Διακήρυξης στο ελληνικό συνταγματικό κεκτημένο είναι η απαγόρευση της διοικητικής εκτόπισης, της «εσωτερικής» δηλαδή εξορίας σε απομονωμένα μέρη, μακριά από τον τόπο κατοικίας τους, στην οποία υποχρεώνονταν πολίτες με κυβερνητικές –και όχι δικαστικές- αποφάσεις. Οι παραπάνω κατοχυρώσεις ενισχύονται από το ελληνικό Σύνταγμα με την πρόβλεψη του άρθρου 8, σύμφωνα με το οποίο ο δικαστής, από τον οποίον κρίνεται ο πολίτης, είναι εκείνος που προβλέπεται από τον νόμο και όχι κάποια ειδική «επιτροπή» ή Σώμα, που θα συσταθεί ad hoc κατά τις εκάστοτε επιθυμίες της εκτελεστικής εξουσίας: «Δικαστικές επιτροπές και έκτακτα δικαστήρια, με οποιοδήποτε όνομα, δεν επιτρέπεται να συσταθούν». Εκτός από τα παραπάνω, η Οικουμενική Διακήρυξη άσκησε επιρροή στην ερμηνεία των διατάξεων διεθνών συνθηκών και εθνικών συνταγματικών κειμένων. Είναι ενδεικτικό ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας, παρότι το 1988 ανέφερε ότι η Οικουμενική Διακήρυξη δεν αποτελεί εσωτερικό Δίκαιο της χώρας, και άρα δεν μπορεί κανείς να την επικαλεστεί απευθείας, μόλις δύο χρόνια αργότερα, στην απόφαση 3265/1990, δεχόταν ότι οι διατάξεις διεθνών συνθηκών που προστατεύουν τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να ερμηνεύονται «υπό το πρίσμα» της Οικουμενικής Διακήρυξης.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 55

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Η εφαρμογή του άρθρου 9 παραμένει μεγάλο στοίχημα για πολλές χώρες του πλανήτη.

2019

Στην Ελλάδα, όπως και στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η προστασία απέναντι στην αυθαίρετη σύλληψη, φυλάκιση και εξορία, μας φαίνεται σήμερα αυτονόητη. Δικαίωμα αναγνωρισμένο και σεβαστό. Δεν ήταν πάντα έτσι – και αρκεί μια ματιά στην ειδησεογραφία από τον υπόλοιπο κόσμο για να δούμε ότι σε πλήθος χωρών στη Λατινική Αμερική, την Αφρική και την Ασία η προστασία του ατόμου απέναντι στην αυθαίρετη κράτηση ή ακόμη και την «εξαφάνιση» και εν κρυπτώ εκτέλεση παραμένει ζητούμενο. Το άρθρο 9 της Οικουμενικής Διακήρυξης διατράνωσε το στοιχειώδες δικαίωμα του ατόμου στην ελευθερία του απέναντι σε αυθαίρετες διώξεις. Και αυτή η προστασία διατηρεί και σήμερα όλη την ανεκτίμητη αξία της.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 56

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 57

10 Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να συνέρχεται και να συνεταιρίζεται ελεύθερα για ειρηνικούς σκοπούς Αλεξία Κατσαούνη Πρόεδρος ΔΕΣΜΟΣ All for Greece.

Tο 20ό δικαίωμα της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τον ΟΗΕ: «Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να συνέρχεται και να συνεταιρίζεται ελεύθερα για ειρηνικούς σκοπούς. Κανείς δεν μπορεί να εξαναγκαστεί να συμμετέχει σε κάποιο σωματείο». (1) Everyone has the right to freedom of peaceful assembly and association. (2) No one may be compelled to belong to an association. Το δικαίωμα του συνέρχεσθαι είναι το δικαίωμα να συναντιέται 57

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 58

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

κανείς με άλλους ανθρώπους, είτε ιδιωτικά είτε δημόσια, για τη συλλογική έκφραση, προώθηση, αναζήτηση και υπεράσπιση κοινών ενδιαφερόντων και συμφερόντων. Προσθέτοντας τη λέξη «ειρηνικά» ή τη φράση «με ειρηνικό σκοπό», η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων και τα περισσότερα Συντάγματα στον κόσμο, διασφαλίζουν πως κάθε τέτοια συγκέντρωση ή συνεταιρισμός θα πρέπει να τελείται ειρηνικά, αλλά και να στοχεύει στη διατήρηση της ειρήνης ως αποτέλεσμά της. Αυτό ακριβώς το θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα επέτρεψε σε πέντε φίλες από το σχολείο να συλλάβουμε και να δημιουργήσουμε το Δεσμό τον Ιανουάριο του 2012. Μας ένωσε η κοινή εσωτερική επιταγή να συμβάλουμε στην αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής και κοινωνικής κρίσης που παρακολουθούσαμε να εκτυλίσσεται γύρω μας ως απόρροια της οικονομικής κατάρρευσης που ξεκίνησε το 2009. Έχοντας ολοκληρώσει σπουδές και τα πρώτα επαγγελματικά μας βήματα στο εξωτερικό, επιστρέψαμε στην Ελλάδα για διαφορετικούς λόγους η κάθε μία την ίδια χρονική περίοδο, ακριβώς τη στιγμή που η χώρα μας βάδιζε προς την χρεοκοπία, παρασύροντας ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού στη φτωχοποίηση και την ανέχεια. Θεμελιώδη δικαιώματα που έως τότε θεωρούνταν δεδομένα –από την επαρκή σίτιση για τους μαθητές έως την πρόσβαση στο σύστημα Υγείας και την προστασία από τη φτώχεια για τους ηλικιωμένους– κλονίστηκαν. Με το κράτος να αδυνατεί να επιτελέσει τον προνοιακό του ρόλο, οι φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών έπρεπε να καλύψουν το κενό. Παρά τους περιορισμένους πόρους και τα λιγοστά στελέχη κατάφεραν να ανταπεξέλθουν στις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες. Παράλληλα, συναντούσαμε ανθρώπους καθημερινά που ήθελαν και μπορούσαν να βοηθήσουν, αλλά δεν ήξεραν πώς να το κάνουν. Δεν γνώριζαν πού να απευθυνθούν, και κυρίως, ιδίως μέσα στην ελληνική πραγματικότητα, δεν ήξεραν εάν η προσφορά τους θα πιάσει τόπο.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 59

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Αξιοποιώντας, λοιπόν, στο έπακρο το δικαίωμά μας για ελεύθερες συναντήσεις, βρισκόμασταν συχνά και συζητούσαμε έντονα για το πώς θα μπορούσαμε να συμβάλουμε στην κάλυψη των κοινωνικών και ανθρωπιστικών αναγκών που υπήρχαν παντού. Καταλήξαμε τότε –και ακόμα το πιστεύουμε σθεναρά– πως είναι επιτακτική ανάγκη να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ της βούλησης για προσφορά, και των φορεών της Κοινωνίας των Πολιτών που μπορούν να την αξιοποιήσουν. Αναρωτηθήκαμε, «αν όχι εμείς, τότε ποιος;», πήραμε μια βαθιά ανάσα, και ακολουθήσαμε τη φυσική συνέχεια του συνέρχεσθαι για κοινό, ειρηνικό σκοπό: το συνεταιρίζεσθαι. Ο Δεσμός ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 2012 ως ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο, με το όραμα να εμπνεύσει την προσφορά ως τρόπο ζωής. Έκτοτε, έχουμε διανύσει μια εξαετή πορεία ανάπτυξης τόσο της δομής του Δεσμού όσο και του εύρους των δραστηριοτήτων του. Στο επίκεντρο του έργου μας παραμένει η διασύνδεση δωρεών από τον ιδιωτικό τομέα με τους κοινωφελείς οργανισμούς στη χώρα μας, που τους έχουν ανάγκη για την υποστήριξη των ευάλωτων συνανθρώπων μας. Η ομάδα του Δεσμού έχει μεγαλώσει. Από τις πέντε φίλες που συγκεντρώναμε βασικά απαραίτητα αγαθά, όπως τρόφιμα και ρουχισμό, στα σπίτια μας, και τα διανέμαμε με τα αυτοκίνητά μας στον ελεύθερο χρόνο μας σε όλη την Αττική, σήμερα αριθμούμε:

2019

• επτά αφοσιωμένους εργαζόμενους και επτά ενεργά μέλη στο διοικητικό μας συμβούλιο, • γραφείο στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη με πανελλαδική δράση, • μία αποθήκη για τη συγκέντρωση δωρεών σε είδος, • ένα επαγγελματικό βαν που καθημερινά εκτελεί διανομές ειδών σε όλη την Αττική, 59

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 60

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

• ένα δίκτυο που ξεπερνά τους 800 κοινωφελείς φορείς, τις 300 εταιρίες και εκατοντάδες ιδιώτες δωρητές, • 1.100 εγγεγραμμένους εθελοντές όλων των ηλικιών που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του Δεσμού, • πανελλαδικά προγράμματα στους πυλώνες της Κοινωνικής Πρόνοιας, της Υγείας, της οικοδόμησης του μέλλοντος, και της έκτακτης ανταπόκρισης και βοήθειας σε καταστάσεις κρίσεων. Η Μελέτη Αντίκτυπου που διενήργησε για εμάς η Deloitte τον Απρίλιο (Deloitte Impact Assessment Report) μας έδειξε ότι η επιμονή μας σε ένα ελαφρύ σχήμα και την αποτελεσματική διαχείριση των λειτουργιών μας όλα αυτά τα χρόνια άξιζε, γιατί κάθε 1 ευρώ που δαπανάται για τη λειτουργία του Δεσμού αποδίδει 9 ευρώ για την κοινωνία. Εκτός από την καθοριστική υποστήριξη σε πλήθος σκοπών και ευάλωτων ομάδων, η πολλαπλάσια αξία της προσφοράς μέσω του Δεσμού ξεπερνά τα €7.000.000. Μια ιδιαίτερα σημαντική διάσταση στην πορεία μας, που με συγκινεί ακόμη και σήμερα, είναι ότι ο Δεσμός γεννήθηκε μέσα από το κοινό ενδιαφέρον πέντε φίλων να βρεθεί μια λύση σε ένα κοινωνικό πρόβλημα. Αυτό δεν θα μπορούσε να έχει συμβεί ποτέ εάν δεν είχαμε την ελευθερία να συναντηθούμε όπου και όπως θέλουμε, και να συνεργαστούμε με όποιον συμμεριζόταν τις ανησυχίες μας, χωρίς την παρενόχληση των Αρχών ή την ανάγκη να εγκρίνουν τις πρωτοβουλίες μας. Εξακολουθούμε να αναζητούμε καθημερινά πιο εύκολους, πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να κάνουμε κάθε δωρεά πραγματικότητα, με το μέγιστο θετικό κοινωνικό και ανθρωπιστικό αντίκτυπο. Μας ενθουσιάζει που από το έργο μας εμπνέονται και κινητοποιούνται πολλοί ακόμα – σε τέτοιο βαθμό ώστε να επιθυμούν να συνεταιριστούν μαζί μας για να ενώσουμε τις φωνές, τις δυνάμεις και τις πράξεις μας για να στηρίξουμε αυτούς που το χρειάζονται.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 61

11 Από πού ξεκινούν τα ανθρώπινα δικαιώματα; Kerry Kennedy Πρόεδρος Ιδρύματος «Robert F. Kennedy για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα».

«Τελικά, από πού ξεκινούν τα ανθρώπινα δικαιώματα; Από μικρά μέρη, κοντά στο σπίτι μας – τόσο κοντά και τόσο μικρά που δεν είναι ορατά σε κανένα χάρτη στον κόσμο. Ωστόσο, είναι ο κόσμος του καθενός, η γειτονιά που ζει, το σχολείο που φοιτά, το εργοστάσιο, η φάρμα ή το γραφείο που εργάζεται. Σε τέτοια μέρη, ο κάθε άνθρωπος, άντρας, γυναίκα ή παιδί, αναζητά ισότητα στηΔικαιοσύνη, σε ευκαιρίες, στην αξιοπρέπεια, χωρίς διακρίσεις. Αν αυτά τα δικαιώματα δεν έχουν νόημα σε αυτά τα μέρη, δεν έχουν νόημα πουθενά. Αν οι πολίτες δεν δράσουν συντονισμένα ώστε να γίνονται σεβαστά παντού, σε οποιοδήποτε μέρος, μάταια θα αναζητούμε την πρόοδο σε ολόκληρο τον κόσμο». Έλινορ Ρούζβελτ, δέκατη επέτειος της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ομιλία στα Ηνωμένα Έθνη, «Από πού ξεκινούν τα ανθρώπινα δικαιώματα;» 61

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 62

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Εβδομήντα χρόνια πριν, με την ισχυρή καθοδήγηση της Έλινορ Ρούζβελτ, τα κράτη-μέλη των Ηνωμένων Εθνών υποσχέθηκαν να προωθήσουν το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για την υλοποίηση αυτού του σκοπού, ο ΟΗΕ θέσπισε μία Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και της ανέθεσε το έργο να συντάξει ένα έγγραφο που θα διευκρινίζει τη σημασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών που διακηρύσσονται στον Χάρτη. Η Επιτροπή προσείλκυσε την προσοχή όλου του κόσμου. και στις 10 Δεκεμβρίου 1948, η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ). υιοθετήθηκε από τα 56 μέλη των Ηνωμένων Εθνών. Η Διακήρυξη αυτή, που συνήθως αποκαλείται Παγκόσμια Magna Carta, έδωσε το έναυσμα για μια γενικότερη επανάσταση στο Διεθνές Δίκαιο που ξεκίνησε με τη Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών. Ειδικά ο τρόπος με τον οποίο οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν τους πολίτες τους αποτέλεσε νομικό διεθνές ζήτημα και όχι απλό εγχώριο θέμα. Αναφέρει ότι όλα τα δικαιώματα είναι αλληλοεξαρτώμενα και αδιαίρετα, ενώ στο προοίμιο δηλώνεται σαφώς ότι: «Η αναγνώριση της αξιοπρέπειας, που είναι σύμφυτη σε όλα τα μέλη της ανθρώπινης οικογένειας, καθώς και των ίσων και αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων αποτελεί το θεμέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης στον κόσμο». Η επίδραση της ΟΔΔΑ υπήρξε ουσιαστική. Οι αρχές της έχουν ενσωματωθεί στο Σύνταγμα περισσότερων από 185 κρατών που σήμερα υπάγονται στα Ηνωμένα Έθνη. Αν και δεν αποτελεί νομικά δεσμευτικό έγγραφο, η Οικουμενική Διακήρυξη έχει κατορθώσει να ενταχθεί στο καθεστώς του εθιμικού Διεθνούς Δικαίου επειδή «αποτελεί το κοινό ιδανικό στο οποίο πρέπει να κατατείνουν όλοι οι λαοί και όλα τα έθνη». Η πρωτοβουλία «Λέμε την Αλήθεια στην Εξουσία» του Ιδρύματος «Robert F. Kennedy για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα», που βασίζεται στα άρθρα της Διακήρυξης, ευαισθητοποιεί τους μαθη-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 63

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

τές μέσα από ιστορίες ηρώων που παλεύουν για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Κεντρίζει την περιέργειά τους, ενθαρρύνει την ανεξάρτητη, πειθαρχημένη σκέψη, καλλιεργεί την κοινωνική και συναισθηματική νοημοσύνη και εκπαιδεύει την επόμενη γενιά για το τι είναι σωστό και τι λάθος στα σχολεία, την κοινωνία, τις χώρες, παντού. Στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η Εκπαίδευση αποτελεί το πιο ισχυρό μέσο. Το πρόγραμμα «Λέμε την Αλήθεια στην Εξουσία» ξεχωρίζει γιατί έχει τη δύναμη να παρακινεί σε δράση. Δίνοντας στους μαθητές τη δυνατότητα να αναλάβουν ρόλο υπερασπιστή ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δείχνοντάς τους πώς θα μπορούσαν να αλλάξουν την κοινωνία τους, καταλήγουν να αναλαμβάνουν δράση ως υπερασπιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι κοινωνίες και τα κράτη καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα διότι ο πληθυσμός είτε αγνοεί τα δικαιώματά του ή δε γνωρίζει το διεθνές νομικό σύστημα που υποτίθεται ότι τα προστατεύει ή/και δε διαθέτει τα μέσα για να αντισταθεί στις δυνάμεις που υποκινούν την αδικία. Εκείνο που καθιστά μοναδικό το πρόγραμμα αυτό είναι ότι χρησιμοποιεί το πλαίσιο της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δίνοντας, παράλληλα, έμφαση στην ανθρώπινη εμπειρία του υπερασπιστή τους. Ζούμε σε μια εποχή όπου πρέπει να διασφαλίσουμε ότι οι νέοι θα έχουν τα απαραίτητα μέσα για να Πουν την Αλήθεια στην Εξουσία σε ένα όλο και πιο αμφισβητούμενο κλίμα σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η Εκπαίδευση πρέπει να ξεκινήσει από τις μικρές ηλικίες, έτσι ώστε στις παιδικές χαρές όλου του κόσμου, τα παιδιά να έχουν τα κατάλληλα για την ηλικία τους μέσα για να γίνουν υπερασπιστές των δικαιωμάτων των άλλων. Ο Νέλσον Μαντέλα είχε πει ότι «η Εκπαίδευση είναι το πιο ισχυρό όπλο που μπορείς να χρησιμοποιήσεις για να αλλάξεις τον κόσμο». Μέσα από το «Λέμε την Αλήθεια στην Εξουσία», η επόμενη γενιά θα μάθει πώς θα

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 64

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

αποκτήσει συνείδηση υπεύθυνου πολίτη, συναισθηματικά ώριμου ενήλικα, με σεβασμό και αποδοχή των άλλων, για να μπορεί να υπερασπίζεται τις πιο ιερές μας αξίες.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 65

12 Το άρθρ. 11 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα –τεκμήριο αθωότητας– αρχή νομιμότητας Παναγιώτης Κουρελέας Δικηγόρος, Απόφοιτος Εκπαιδευτηρίων Δούκα.

Η Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα υιοθετήθηκε με την 217 A (III) απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών στις 10 Δεκεμβρίου 1948. Άραγε, 70 χρόνια μετά, πού βρισκόμαστε σε σχέση με αυτά που η Διακήρυξη ήθελε να... διακηρύξει; Σύμφωνα με το προοίμιο της Διακήρυξης, «η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αποτελεί το κοινό ιδανικό στο οποίο πρέπει να κατατείνουν όλοι οι λαοί και όλα τα έθνη, έτσι ώστε κάθε άτομο και κάθε όργανο της κοινωνίας, με τη διακήρυξη αυτή διαρκώς στην σκέψη, 65

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 66

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

να καταβάλλει, με την διδασκαλία και την παιδεία, κάθε προσπάθεια για να αναπτυχθεί ο σεβασμός των δικαιωμάτων και των ελευθεριών αυτών, και να εξασφαλιστεί προοδευτικά, με εσωτερικά και διεθνή μέσα, η παγκόσμια και αποτελεσματική εφαρμογή τους, τόσο ανάμεσα στους λαούς των ιδίων των κρατών μελών όσο και ανάμεσα στους πληθυσμούς χωρών που βρίσκονται στην δικαιοδοσία τους». Ένα από τα κοινά αυτά ιδανικά εκφράζεται με δύο όψεις στο άρθρο 11 της Διακήρυξης, σύμφωνα με το οποίο: «1. Κάθε κατηγορούμενος για ποινικό αδίκημα πρέπει να θεωρείται αθώος, ωσότου διαπιστωθεί η ενοχή του σύμφωνα με το νόμο, σε ποινική δίκη, κατά την οποία θα του έχουν εξασφαλιστεί όλες οι απαραίτητες για την υπεράσπισή του εγγυήσεις. 2. Κανείς δεν θα καταδικάζεται για πράξεις ή παραλείψεις που, κατά τον χρόνο που τελέστηκαν, δεν συνιστούσαν αξιόποινο αδίκημα κατά το εσωτερικό ή διεθνές δίκαιο. Επίσης, δεν επιβάλλεται ποινή βαρύτερη από εκείνη που ίσχυε κατά τον χρόνο που τελέστηκε η αξιόποινη πράξη.» Η πρώτη παράγραφος αναφέρεται σε αυτό που όλοι κατανοούν ως τεκμήριο αθωότητας και η δεύτερη παράγραφος σε αυτό που (κυρίως) οι νομικοί εννοούν ως την αρχή NULLUM CRIMEN NULLA POENA SINE LEGE (= κανένα έγκλημα, καμία ποινή χωρίς νόμο – άλλως, αρχή της νομιμότητας του εγκλήματος και της ποινής). Το μεν πρώτο «ιδανικό» κατοχυρώνεται σήμερα προεχόντως στο άρθρο 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) («Παν πρόσωπο κατηγορούμενο επί αδικήματι τεκμαίρεται ότι είναι αθώον μέχρι της νόμιμου αποδείξεως της ενοχής του»). Το δε δεύτερο «ιδανικό» διαλαμβάνεται σήμερα, μεταξύ άλλων, στο άρθρο 7 παρ. 1 της ΕΣΔΑ «Ουδείς δύναται να καταδικασθή δια πράξιν ή παράλειψιν η οποία, καθ’ ήν στιγμήν διεπράχθη, δεν απετέλει αδί-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 67

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

κημα συμφώνως προς το εθνικόν ή διεθνές δίκαιον. Ούτε και επιβάλλεται βαρυτέρα ποινή από εκείνην η οποία επιβάλλετο κατά την στιγμήν της διαπράξεως του αδικήματος», στο άρθρο 7 παρ. 1 του Συντά γματος «Έγκλημα δεν υπάρχει ούτε ποινή επιβάλλεται χωρίς Νόμο που να ισχύει πριν την τέλεση της πράξης και να ορίζει τα στοιχεία της», και στο άρθρο 1 του Ποινικού Κώδικα «Ποινή δεν επιβάλλεται παρά μόνο για τις πράξεις εκείνες για τις οποίες ο νόμος την είχε ρητά ορίσει πριν την τέλεσή τους». Στο πλαίσιο του παρόντος σημειώματος δεν υπάρχει ο αναγκαίος χώρος, αλλά και δεν είναι αυτός ο σκοπός του, να γίνει εκτενής νομική ανάλυση των ανωτέρω. Με την επέτειο των 70 ετών της Διακήρυξης αξίζει, ίσως, να αναρωτηθούμε: πόσο συνεπείς είμαστε σήμερα; Επί του τεκμηρίου αθωότητας: η Οδηγία (Ε.Ε.) 2016/343 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 9.3.2016 Στις 9.3.2016 εκδόθηκε η Οδηγία 2016/343 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου «για την ενίσχυση ορισμένων πτυχών του τεκμηρίου αθωότητας και του δικαιώματος παράστασης του κατηγορούμενου στην δίκη του στο πλαίσιο ποινικής διαδικασίας». Για την ενσωμάτωση, λοιπόν, της Οδηγίας συντάχθηκε σχέδιο νόμου, το οποίο τέθηκε σε διαβούλευση στις 4.4.2018, η οποία ολοκληρώθηκε στις 11.4.2018, και το οποίο κατατέθηκε στην Βουλή στις αρχές Αυγούστου. Με βάση αυτό το σχέδιο Νόμου, επρόκειτο να προστεθούν στον Κώδικα Ποινικής Δικονομίας (ΚΠΔ) άρθρα που με πανηγυρικό τρόπο επιβεβαιώνουν την αρχή αυτή. Ενδεικτικά, επρόκειτο να προστεθεί νέο άρθρο 27Α στον ΚΠΔ, σύμφωνα με το οποίο «Οι ύποπτοι και οι κατηγορούμενοι τεκμαίρονται αθώοι μέχρις ότου αποδειχθεί νομίμως η ενοχή τους με την έκδοση αμετάκλητης δικαστικής απόφασης». Περαιτέρω, ιδιαιτέρως σημαντικές είναι οι προσθήκες παραγράφων στο άρθρο 87 ΚΠΔ, όπου προβλέπεται αφαίρεση κατά την κρί-

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 68

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

ση του δικαστηρίου μέρους της επιβληθείσας στον κατηγορούμενο ποινής ως αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη εξαιτίας της προσβολής του τεκμηρίου αθωότητας με δηλώσεις δημόσιων Αρχών σε οποιοδήποτε στάδιο της διαδικασίας πριν την έκδοση της απόφασης σε πρώτο και δεύτερο βαθμό, οι οποίες αναφέρονται κατά τρόπο άμεσο στην ποινική διαδικασία και είτε παροτρύνουν το κοινό να πιστέψει στην ενοχή του κατηγορουμένου είτε προβαίνουν σε εκτίμηση πραγματικών περιστατικών, με την οποία προδικάζουν την κρίση της υπόθεσης. Κορυφαίας, επίσης, σημασίας είναι η προτεινόμενη προσθήκη στο άρθρο 177 παρ. 1 ΚΠΔ, σύμφωνα με την οποία «Εξετάζεται αυτεπαγγέλτως κάθε αποδεικτικό μέσο που θεμελιώνει όχι μόνον την ενοχή, αλλά και την αθωότητα του κατηγορουμένου, καθώς και την προσωπικότητά του ή άλλα στοιχεία που επηρεάζουν την επιμέτρηση της ποινής. Ο κατηγορούμενος δεν είναι υποχρεωμένος να προσκομίσει αποδεικτικά μέσα για τα πραγματικά περιστατικά που επικαλείται υπέρ του. Οι δικαστές είναι υποχρεωμένοι να ερευνούν με επιμέλεια κάθε στοιχείο ή αποδεικτικό μέσο που επικαλέσθηκε υπέρ αυτού ο κατηγορούμενος αν αυτό είναι χρήσιμο για να εξακριβωθεί η αλήθεια». Όλες οι ανωτέρω πολύ σημαντικές προσθήκες θα ήταν πραγματικά μία τομή στον ΚΠΔ, όχι τόσο επειδή η εσωτερική έννομη τάξη δεν έχει επαρκή προστασία έναντι των προσβολών του τεκμηρίου αθωότητας, αλλά κυρίως επειδή, μέχρι στιγμής, λείπει αυτή η πανηγυρική διατύπωση του τεκμηρίου αθωότητας στην εσωτερική νομοθεσία, ούτως ώστε να εντάσσεται πλέον συστηματικά στο νομοθέτημα που κατεξοχήν θα έπρεπε, δηλαδή στον Κώδικα που ρυθμίζει τις αρχές που διέπουν την ποινική διαδικασία και τα δικαιώματα του υπόπτου/κατηγορουμένου. Δυστυχώς όμως, οι ως άνω προσθήκες είχαν την ατυχία να συνυπάρχουν στο ίδιο νομοσχέδιο με άλλα διοικητικά θέματα περί της οργάνωσης των δικαστηρίων, τα οποία, επειδή προκάλεσαν αντι-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 69

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

δράσεις, οδήγησαν στην απόσυρση –προσφάτως– του σχεδίου νόμου συνολικά. Χάθηκε μία σημαντική ευκαιρία, που, όμως, όλοι ελπίζουν ότι είναι θέμα χρόνου να επανέλθει, ώστε οι προτεινόμενες προσθήκες να αποτελέσουν ένα ισχυρό ανάχωμα στις κατάφορες παραβάσεις του τεκμηρίου αθωότητας τόσον από νομοθετικά κείμενα όσο και από πρακτικές των ΜΜΕ, δηλώσεων των δημόσιων Αρχών κ.λπ.

2019

Επί της αρχής Nullum Crimen Nulla Poena Sine Lege Η εν λόγω αρχή περιλαμβάνει αφενός την γενικότητα ότι δεν υφίσταται έγκλημα αν δεν υφίσταται νόμος που να το προβλέπει, αλλά και επιμέρους ειδικότερες αρχές που εμφανίζονται συνήθως υπό την μορφή τεσσάρων απαγορεύσεων. Ούτως: Αποκλείεται το έθιμο ως πηγή κανόνα Δικαίου που θεμελιώνει ή επαυξάνει το αξιόποινο (nullum crimen nulla poena sine lege scripta = κανένα έγκλημα καμία ποινή χωρίς γραπτό νόμο). Αποκλείεται η αναλογική εφαρμογή νόμου προς θεμελίωση ή επαύξηση του αξιοποίνου (...sine lege stricta = ...χωρίς τυπικό νόμο). Απαγορεύεται η αναδρομική ισχύς νόμου προς θεμελίωση ή επαύξηση αξιοποίνου (...sine lege praevia = ...χωρίς προηγούμενο νόμο) Απαγορεύονται οι αόριστοι ποινικοί νόμοι (...sine lege certa = ... χωρίς ορισμένο νόμο).

Μία εξαίρεση ιστορικής αξίας: Η Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, η οποία υιοθετήθηκε με την 217 A (III) απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών στις 10 Δεκεμβρίου 1948, ήταν μία από τις αντιδράσεις της παγκόσμιας κοινότητας στις πληγές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. H Οικουμενική Διακήρυξη ενέπνευσε 69

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 70

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), η οποία υπεγράφη στη Ρώμη στις 4 Νοεμβρίου 1950 και τροποποιήθηκε με διάφορα πρωτόκολλα έκτοτε. Ήδη έγινε αναφορά στο άρθρο 7 παρ. 1 ΕΣΔΑ. Η δεύτερη παράγραφος ορίζει, όμως, ότι: «Το παρόν άρθρο δεν σκοπεί να επηρεάσει την δίκην και τιμωρίαν ατόμων ενόχων δια πράξεις ή παραλείψεις αι οποίαι καθ’ ην στιγμήν διεπράχθησαν, ήσαν εγκληματικαί συμφώνως προς τας αναγνωριζομένας υπό των πολιτισμένων εθνών γενικάς αρχάς του δικαίου». Στόχος αυτής της παραγράφου ήταν να εξαλείψει κάθε νομική αμφισβήτηση σχετική με τις προηγηθείσες δίκες των Γερμανών εγκληματιών πολέμου που διεξήχθησαν από τις 20 Νοεμβρίου του 1945 μέχρι την 1η Οκτωβρίου 1946, με κατηγορούμενους 24 μέλη του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος και οκτώ ναζιστικές οργανώσεις (δίκη της Νυρεμβέργης), και της δίκης του Τόκυο εις βάρος 28 ηγετικών στελεχών του ιαπωνικού πολιτικού, στρατιωτικού και διπλωματικού μηχανισμού που εκτυλίχθηκε από τις 3 Μαΐου 1946 έως τις 16 Απριλίου 1948, καθώς και τυχόν αμφιβολίες για τη νομική βάση μεταγενέστερων νόμων και δικών συνεργατών των ναζί από τα εθνικά δικαστήρια. Πρόκειται για μια εξαιρετική ρήτρα παρέκκλισης ώστε να διευκρινισθεί ότι το άρθρο 7 δεν έχει επίδραση σε νόμους, οι οποίοι υπό τις περιστάσεις του τέλους του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου υιοθετήθηκαν για να τιμωρήσουν, μεταξύ άλλων, εγκλήματα πολέμου. Με βάση τα ανωτέρω: H απάντηση στο αρχικό μας ερώτημα περί του πόσο συνεπείς είμαστε 70 χρόνια μετά, μάλλον πρέπει να είναι θετική, σε θεωρητικό, τουλάχιστον, επίπεδο. Στην πράξη, όμως, συμβαίνει το ίδιο; Εάν κάποιος παρακολουθήσει τις ειδήσεις στην τηλεόραση ή την εκδίκαση ποινικών υποθέσεων θα εξακολουθήσει να έχει την ίδια άποψη; Μήπως το κοινό περί δικαίου αίσθημα νομιμοποιεί, τελικά, τυχόν παρεκκλίσεις;

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 71

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Εάν δεν γίνει αντιληπτό ότι οι διακηρυσσόμενες αρχές πρέπει να διαπνέουν τις καθημερινές μας συνήθειες, τότε οι διακηρύξεις θα μένουν πάντοτε... απλές διακηρύξεις. Η προσέγγιση «... ε, αφού μάλλον το έχει κάνει...» οδηγεί σε αυθαιρεσία, ανασφάλεια δικαίου, υποσκάπτει την ορθή απονομή της δικαιοσύνης και, εν τέλει, προσβάλλει τον σεβασμό στην αξία του ανθρώπου. Η περιφρούρηση του τεκμηρίου αθωότητας είναι μέρος του πολιτισμού μας και υποχρέωση όλων, και σίγουρα δεν μπορεί να ερμηνεύεται ελαστικά χάριν του εκάστοτε εξυπηρετούμενου κοινού περί δικαίου αισθήματος, έννοιας ρευστής κατά περιεχόμενο και απολύτως ευχερώς καθοδηγούμενης (ανάλογα με το ποιον κάθε φορά συμφέρει...).

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 72

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 73

13 Η Ευρώπη πρωτοπόρος στην υπεράσπιση των κοινωνικών δικαιωμάτων Ρόδη Κράτσα τ. Α΄ Αντιπρόεδρος Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.

Tα «Ανθρώπινα Δικαιώματα ως Οικουμενική Διακήρυξη» του 1948, αποτελούν μια ιστορική κατάκτηση της Ανθρωπότητας και χαρακτηρίζουν τον Πολιτισμό με επίκεντρο τον άνθρωπο. Περιλαμβάνουν όλες τις αξίες του δημοκρατικού πολιτεύματος, δίνοντας μια κατεύθυνση και ένα περιεχόμενο στη συγκρότηση και τη λειτουργία κοινωνιών, κρατών και υπερεθνικών οργάνων. Η επέτειος των 70 χρόνων σήμερα, είναι μια εξαιρετική ευκαιρία να κάνουμε έναν απολογισμό της απήχησης και της αποτελεσματικότητας στην εφαρμογή της Οικουμενικής Διακήρυξης, αλλά και να αναλογιστούμε τις σύγχρονές προκλήσεις της τεχνολογικής επανάστασης, της παγκοσμιοποίησης και των πολυπολιτισμικών κοινωνιών, που εισάγουν νέες διαστάσεις στην προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. 73

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 74

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Η Ιστορία αποδεικνύει ότι κανένα σχέδιο συνύπαρξης ανθρώπων, είτε σε επίπεδο τοπικής κοινότητας είτε σε επίπεδο κρατικών ή διακρατικών θεσμών, δεν μπορεί να είναι βιώσιμο αν δεν βασίζεται στις αρχές και αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κανένα καθεστώς που παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν μπορεί να κυβερνήσει με σταθερότητα, ομαλότητα και προοπτική. Ας δούμε την Τουρκία διαχρονικά. Ας θυμηθούμε τις δικτατορίες στον Νότο της Ευρώπης (Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία) που κατέρρευσαν. Ας μην ξεχάσουμε την Αραβική Άνοιξη που γκρέμισε αυταρχικά καθεστώτα και ελευθέρωσε ανθρώπινες δυνάμεις, παρ’ όλο που ακόμη αναζητεί τον δρόμο της και παλεύει με εχθρούς για την κατοχύρωση των ιδανικών της. Οι εντάσεις και οι εχθρότητες μεταξύ κρατών ή περιοχών, που ακόμη ταλανίζουν λαούς και απειλούν την παγκόσμια ειρήνη, δεν θα ξεπεραστούν αν δεν κτίσουν ένα διάλογο και μία συνεννόηση στη βάση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ας σταθούμε με μεγάλη προσοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία αποτελεί μία εμπειρία ιστορικής σημασίας και επιρροής μέσα αλλά και πέρα από τα σύνορά της. Η πρώτη μορφή της Ένωσης, η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα που ιδρύθηκε το 1957 για την εμπέδωση της ειρήνης στην ήπειρό μας και δημιουργία ενός ελευθέρου οικονομικού χώρου μεταξύ των κρατών–μελών, εισήγαγε διατάξεις με κοινωνικό περιεχόμενο, όπως η ισότητα αμοιβών μεταξύ των δύο φύλων για την ίδια ή ίσης αξίας εργασία, με στόχο την ομαλή λειτουργία της. Η συνεχής εξέλιξη της Κοινότητας προς μια Ένωση αποτελεσματική με πολιτικό και ανθρώπινο περιεχόμενο οδήγησε στην υιοθέτηση του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Ο Χάρτης δεν είναι η πρώτη προσπάθεια για την εισαγωγή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην καρδιά της Ένωσης, γιατί όλα τα κράτη–μέλη και οι υποψήφιες χώρες έχουν την υποχρέωση να υπογράψουν την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 75

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Ο Χάρτης, όμως, αποτελεί την πρώτη κοινή επεξεργασία και δέσμευση για μία βάση κοινών αξιών μεταξύ των λαών της Ένωσης για ελευθερία, δικαιοσύνη και ασφάλεια. Ένα μεγάλο μέρος του Χάρτη είναι βασισμένο στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη, τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου και τις προϋπάρχουσες διατάξεις των νόμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προτάθηκε από τη «Συνέλευση», η οποία συστήθηκε το 1999 αποτελούμενη από εκπροσώπους των κρατών–μελών, των εθνικών και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, και από εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών. Υιοθετήθηκε το 2000 και αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος του ευρωπαϊκού κεκτημένου, με υποχρεωτική νομική εφαρμογή και με αναφορά στους πολίτες της Ένωσης και στους νόμιμα διαμένοντες. Αποτελείται από 54 άρθρα σε επτά κατηγορίες: οι πρώτες έξι κατηγορίες αφορούν σε δικαιώματα κάτω από τους τίτλους: Αξιοπρέπεια, Ελευθερίες, Ισότητα, Αλληλεγγύη, Δικαιώματα των Πολιτών και Δικαιοσύνη, ενώ η τελευταία κατηγορία αφορά στην ερμηνεία και εφαρμογή του Χάρτη. Η πρώτη κατηγορία «Αξιοπρέπεια» εγγυάται το δικαίωμα της ζωής και απαγορεύει βασανισμούς, δουλεία, θανατική ποινή και ανθρώπινη κλωνοποίηση. Η δεύτερη κατηγορία «Ελευθερίες» καλύπτει ελευθερία, προσωπική ακεραιότητα, ιδιωτική ζωή, προστασία προσωπικών δικαιωμάτων, γάμους, θρησκεία, έκφραση, εκπαίδευση, εργασία, ιδιοκτησία και άσυλο. Η τρίτη κατηγορία «Ισότητα» καλύπτει την ισότητα απέναντι στον νόμο, απαγόρευση κάθε είδους διακρίσεων συμπεριλαμβανόμενων ηλικία και σεξουαλικό προσανατολισμό, πολιτιστική, θρησκευτικές και γλωσσικές διακρίσεις, τα δικαιώματα των παιδιών και των ηλικιωμένων.

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 76

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Η τέταρτη κατηγορία «Αλληλεγγύη» αφορά σε κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα όπως το δικαίωμα της δίκαιης συνθήκης εργασίας, προστασία ενάντια στην αδικαιολόγητη απόλυση και πρόσβαση σε ιατρική περίθαλψη, κοινωνική και στεγαστική βοήθεια. Η πέμπτη κατηγορία «Δικαιώματα των Πολιτών» αφορά στα δικαιώματα των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως το δικαίωμα ψήφου στις Ευρωεκλογές σε οποιοδήποτε κράτος–μέλος και αν διαμένουν, την ελεύθερη μετακίνηση στην Ε.Ε., και διοικητικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην πρόσβαση σε έγγραφα και το δικαίωμα αναφοράς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Η έκτη κατηγορία «Δικαιοσύνη» καλύπτει θέματα δικαιοσύνης όπως το δικαίωμα της προσφυγής, μια δίκαιη δίκη, το τεκμήριο αθωότητας, της αρχής της νομιμότητας. Η έβδομη κατηγορία «Γενικές Διατάξεις» αφορά την ερμηνεία και εφαρμογή του Χάρτη. Πρέπει, επίσης, να τονίσουμε ότι η Συνθήκη της Λισσαβόνας, η οποία αποτελεί το πιο πρόσφατο θεμελιώδες κείμενο της Ε.Ε., περιλαμβάνει, επίσης, τις αρχές και τις αξίες που χαρακτηρίζουν την Ένωση και των οποίων η εφαρμογή απαιτείται από τα κράτη–μέλη αλλά και τις υποψήφιες χώρες. Έτσι, η Ε.Ε., έχοντας νομικά κατοχυρώσει τον σεβασμό αυτών των αρχών, έχει τη δύναμη να επέμβει στα μέλη της με συστάσεις, και, αν δεν υπάρχει συμμόρφωση, να επιβάλλει ποινές όταν αυτά παρεκτρέπονται, όπως είναι η πρόσφατη περίπτωση της Πολωνίας. Το αξιακό αυτό σύστημα της Ε.Ε. αποτελεί και το υπόβαθρο του οδικού χάρτη που πρέπει να ακολουθήσουν οι υποψήφιες χώρες στην πορεία για την ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Οικογένεια. Παράλληλα, οι αξίες και στόχοι αυτοί, είναι ενσωματωμένοι και στη διαδικασία της αναπτυξιακής αλλά και της ανθρωπιστικής βοήθειας της Ε.Ε. προς τις τρίτες χώρες, τόσο για τα κοινωνικά δικαιώματα των εν λόγων λαών όσο και για το κράτος δικαίου των χωρών τους.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 77

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Και σήμερα, στην εποχή της ψηφιακής οικονομίας και της τεχνητής νοημοσύνης, η Ε.Ε. είναι πρωτοπόρος στην ανάπτυξη σχετικής νομοθεσίας για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, όπως απέδειξε πρόσφατα, παίρνοντας παγκόσμιες πρωτοβουλίες στην υπόθεση του Facebook και άλλων ψηφιακών κολοσσών. Ο ρόλος της Ε.Ε. στέλνει το μήνυμα ότι η Οικουμενική Σύμβαση των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων για να έχει νόημα και ισχύ πρέπει να προστατεύεται από όλους και να εμπνέει κάθε πράξη, κάθε πολιτική παρέμβαση σε κάθε επίπεδο, για να υπερασπισθούμε τα δικά μας κεκτημένα αλλά και το δικαίωμα όλων των λαών στα «Δικαιώματα της Οικουμενικής Διακήρυξης». Πάντα επίκαιρης και πρωταρχικής.

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 78

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 79

14 Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα λόγω διωγμών να ζητά άσυλο και να του παρέχεται άσυλο σε άλλες χώρες Βασιλική Μαυρογεώργου Μαθήτρια Λυκείου, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

Η μικρή Σαμίρα αφηγείται την ιστορία της... Μόλις 10 ετών κι όμως έχει προσπαθήσει να δώσει τέρμα στη ζωή της τρεις φορές, ενώ βρισκόταν 3 χρόνια υπό κράτηση... O Γιανγκ -σχεδόν 4 χρόνια κρατούμενος- έκανε απεργία πείνας για είκοσι οκτώ ολόκληρες ημέρες και η θλίψη του τον είχε κατακλύσει σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην έχει όρεξη για φαγητό, οδεύοντας ολοένα και πιο κοντά στο θάνατο... Και πόσοι ακόμα άνθρωποι που εγκαταλείπουν τις ζωές τους, την πατρίδα τους, τη δουλειά τους, ακόμη και τις οικογένειές τους, για να μπορέσουν να ξεφύγουν από τις απειλές και τους κινδύνους και να προστατευθούν, και παρ’ όλα αυτά έρχονται αντιμέτωποι με νέες 79

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 80

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

δυσάρεστες καταστάσεις μέχρις ότου καταφέρουν να ορθοποδήσουν στη χώρα που θα τους δεχθεί... Όπως ο Εσσάν, που έπρεπε να εγκαταλείψει τη ζωή του στην πόλη του διότι η δράση της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης στην οποία εργαζόταν και κατ’ επέκτασιν και η ίδια η ζωή του απειλούνταν από τους Ταλιμπάν... Ριψοκινδυνεύουν, λοιπόν, και απομακρύνονται από όλα όσα γνωρίζουν, οτιδήποτε τους θυμίζει την παλιά τους καθημερινότητα, ερχόμενοι αντιμέτωποι με αυτό που φοβάται περισσότερο η ανθρώπινη φύση: το άγνωστο... Για ποιο λόγο; Διότι ελπίζουν σε ένα καλύτερο μέλλον... Προσπαθούν να ξεφύγουν από τον πόλεμο, μια κατάσταση που για πολλούς ανθρώπους είναι πλέον καθημερινότητα... Άλλοι πάλι, υπερασπιζόμενοι τις πεποιθήσεις τους (θρησκευτικές, πολιτικές) και διεκδικώντας το δικαίωμά τους τόσο για τη δική τους ελευθερία όσο και για την άποψή τους, έχουν αναγκαστεί να φεύγουν από τον τόπο τους αναζητώντας προστασία σε άλλες χώρες... Πρόκειται για άτομα που η ασφάλειά τους και τα δικαιώματά τους παραβιάζονται σε μεγάλο βαθμό, ενώ οι ίδιοι υπόκεινται σε σοβαρές διώξεις, όπως αναφέρει και η Διεθνής Αμνηστία. Δε μιλούμε, όμως, για μετανάστες που λόγω σπουδών, μιας πιο προσοδοφόρας δουλειάς, επαγγελματικών ευκαιριών, ή (και για τους ρομαντικούς της εποχής μας) εξαιτίας ενός μεγάλου έρωτα αποφασίζουν να χαράξουν το μέλλον τους σε μια άλλη χώρα... Αναφερόμαστε στους αιτούντες άσυλο. Όμως, ποιοι δικαιούνται άσυλο και ποιες είναι οι προϋποθέσεις; Σύμφωνα με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, κάθε άτομο που καταδιώκεται από τη χώρα του έχει δικαίωμα διεκδίκησης αλλά και παροχής ασυλίας από άλλες, οι οποίες, όμως, δεν πρέπει να υποθάλπουν ποινικά αδικήματα ή σκοπούς και αρχές ενάντιες του Ο.Η.Ε., διότι αυτομάτως ο αιτών στερείται δικαιώματος ασυλίας. Παράλληλα, η Σύμβαση της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων (1951) χορηγεί το δικαίωμα ασύλου σε όποιον φοβάται να επιστρέ-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 81

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

ψει στη χώρα του επειδή πρόκειται βάσιμα να υποστεί δίωξη για κάποιον από τους παρακάτω λόγους:

2019

• φυλής • θρησκείας • εθνικότητας • πολιτικών πεποιθήσεων • συμμετοχής σε ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα. Ενώ υπάρχουν αρκετά κοινά σημεία, πρόσφυγας και αιτών άσυλο δεν πρέπει σαν όροι να συγχέονται: ο πρώτος δικαιούται διεθνή προστασία, ενώ ο δεύτερος δεν έχει νομικά αναγνωρισθεί ως πρόσφυγας και περιμένει το πόρισμα της αίτησής του. Η UNESCO αναφέρει πως ο αιτών άσυλο πρώτα φτάνει σε μια χώρα και ζητά προστασία, ενώ ο πρόσφυγας προτού φτάσει στη χώρα, αυτή του την έχει ήδη εγγυηθεί. Ο αιτών μπορεί να θεωρηθεί πρόσφυγας αν το κράτος στο οποίο κάνει αίτηση θεωρήσει πως πληροί τις απαραίτητες προϋποθέσεις. Το άσυλο, λοιπόν, αποτελεί ένα ανθρώπινο δικαίωμα και η παραχώρησή του είναι υποχρέωση των χωρών με βάση τις διεθνείς συνθήκες και το νομοθετικό πλαίσιο καθεμιάς. Δεν αφορά μόνο άτομα που είναι θύματα εμπόλεμων συρράξεων, αλλά και άτομα των οποίων για παράδειγμα οι πολιτικές πεποιθήσεις ή ακόμη και οι σεξουαλικές τους προτιμήσεις αποτελούν κίνδυνο για τη ζωή τους. Επιπλέον, δε χορηγείται μόνο σε ενήλικες αλλά και σε ανήλικα παιδιά που έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους... Κάθε παιδί, ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου, έχει το δικαίωμα για διεκδίκηση ασυλίας. Δυστυχώς πλέον, υπάρχουν πολλά ασυνόδευτα παιδιά, τα οποία εξαιτίας των διαφόρων αναταραχών, καταλήγουν να βρίσκονται χωρίς γονέα ή κηδεμόνα σε κάποια ξένη χώρα, αναζητώντας προστασία. Λαμβάνοντας υπόψη και τις στατιστικές, η κατάσταση 81

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 82

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

γίνεται όλο και πιο ανησυχητική. Υπάρχουν πάνω από 25 εκατομμύρια πρόσφυγες παγκοσμίως, 3,1 εκατομμύρια αιτούντες άσυλο, και από το 2013 μέχρι τον Αύγουστο 2018 οι ανήλικοι που έχουν κάνει αιτήσεις για άσυλο υπερβαίνουν τις 13 χιλιάδες!!! Είναι απαραίτητο να τονιστεί η σημαντικότητα του θεσμού του ασύλου, ενός θεσμού που μας είναι γνωστός από αρχαιοτάτων ετών και εν τέλει επισημοποιήθηκε έπειτα από μια έντονη ιστορική περίοδο (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος). Όλοι πρέπει να έχουν το δικαίωμα προστασίας μέχρι να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, καθώς επίσης τους δίνει την ευκαιρία να απομακρυνθούν από βίαιες ή και εμπόλεμες καταστάσεις, κατά τη διάρκεια των οποίων τα δικαιώματά τους παραβιάζονται κατά κόρον... Δυστυχώς, πάντοτε υπάρχει και η άλλη πλευρά του νομίσματος... Οι περισσότερες χώρες έχουν πολύ αυστηρά συστήματα παραχώρησης ασύλου. Δεν είναι τυχαίες πάμπολλες αναφορές, ακόμη και συνεντεύξεις ατόμων στους οποίους τελικά αρνήθηκαν την έκδοση ασύλου, όπου οι ίδιοι δηλώνουν πως έπεσαν θύματα εκμετάλλευσης προκειμένου να καταφέρουν να μείνουν σε μια ξένη χώρα από το να επιστρέψουν στη δική τους. Πολλοί άλλοι μετατρέπονται σε θύματα trafficking, ενώ άλλοι μην έχοντας πολλές επιλογές και ελπίζοντας σε ένα καλύτερο μέλλον, καταλήγουν να είναι άλλη μία περίπτωση στις ολοένα αυξανόμενες στατιστικές που έχουν να κάνουν με τη σύγχρονη δουλεία... Μάλιστα, γεγονός ακόμη πιο τραγικό αποτελεί και η ζωή των αιτούντων άσυλο σε μερικές χώρες όπου είναι άλλοτε θύματα ρατσιστικών συμπεριφορών και άλλοτε αναγκάζονται να περνούν ολόκληρους χειμώνες στους δρόμους των μεγαλουπόλεων ξεπαγιάζοντας, με μόνη φλόγα που ζεσταίνει την καρδιά τους την ελπίδα τους να καταφέρουν να πάρουν την έγκριση διαμονής τους... Έτσι, λοιπόν, είναι ο κόσμος μας; Εμπόλεμες ζώνες, άνθρωποι που απειλούνται για να εκφράσουν τα πιστεύω τους και εκδιώκονται

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 83

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

εξαιτίας τους; Είναι λυπηρό να υπάρχουν άνθρωποι που μεριμνούν προσχηματικά για τα ανθρώπινα δικαιώματα χωρίς να συμβάλλουν στην παραχώρησή τους, ακόμη κι αν είναι ζωτικής σημασίας. Όμως, αν ο καθένας από εμάς αναγκαζόταν να ζητήσει άσυλο; Αν ήμασταν στη θέση της Σαμίρα, του Γιανγκ, του Εσσάν; Πώς θα ευχόμασταν να είναι, άραγε, ο κόσμος; Πάντως, δε νομίζω να έμοιαζε στο δικό μας...

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 84

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 85

15 Το 16ο δικαίωμα της διακήρυξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Μητροπολίτης Νέας Ιωνίας και Φιλαδελφείας Γαβριήλ

Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.), τον Δεκέμβριο του 1948, αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί το θεμελιώδες υπόβαθρο για την θέσπιση ή και καθορισμό των βασικών αρχών που εξασφαλίζουν την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ειρήνη και την ισότητα μεταξύ των λαών του κόσμου, καθώς και το υψηλότερο κοινό ιδανικό που αφορά στο σεβασμό, στην αξία και στην αξιοπρέπεια του ανθρωπίνου προσώπου. Έτσι, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου κρίθηκε επιτακτική η ανάγκη, προκειμένου να αποφευχθεί στο μέλλον οποιαδήποτε παρόμοια κτηνωδία ή και απαξίωση της ανθρωπίνης υποστάσεως, για την εδραίωση ενός καταλόγου Δικαιωμάτων που θα διαφυλάττουν ακέραια την ελευθερία της συνειδήσεως, την ελευθερία του λόγου, της εργασίας, 85

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 86

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

της εκπαιδεύσεως, της εκφράσεως, του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι, και γενικά την ελευθερία της ζωής του ατόμου, τα οποία και θα συνέβαλαν αποφασιστικά στην προώθηση ή και εξέλιξη της κοινωνικής προόδου. Πράγματι, 70 χρόνια μετά την ιστορική αυτή Διακήρυξη το κείμενο αυτό παραμένει δραματικά επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε. Καθημερινά γινόμαστε αυτόπτες και αυτήκοοι μάρτυρες κατάφορων παραβιάσεων ή και αθετήσεων των δικαιωμάτων αυτών όχι μόνο από χώρες οι οποίες ήταν εξαρχής αντίθετες με την εν λόγω Διακήρυξη, αλλά και από θεσμούς ή και κράτη, κυρίως του δυτικού κόσμου, τα οποία, κατά τρόπο πολλές φορές προκλητικό, δεν σέβονται, δεν τηρούν ή και παραβλέπουν τα πεδία τόσο των διεθνών σχέσεων και συμφωνιών, όσο και των ευρύτερων στρατηγικών σχεδιασμών. Αναμφίβολα, η Ορθόδοξη Εκκλησία αναγνωρίζει τη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ως εμπνευσμένο κατόρθωμα και κορυφαίο επίτευγμα της ανθρωπίνης βουλήσεως. Μολονότι ο λόγος Της υπήρξε πάντοτε διακριτικός ως μία οφειλετική παρέμβαση υπέρ του ανθρώπου, η προσέγγιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου επικεντρώνεται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στον κίνδυνο εκπτώσεως του ατομικού δικαιώματος στον ατομοκεντρισμό και δικαιωματισμό, αφού μία τέτοια εκτροπή μπορεί αφ’ ενός μεν να λειτουργήσει εις βάρος του κοινοτικού περιεχομένου της ελευθερίας, αφ’ ετέρου δε να υποσκάψει τα θεμέλια των κοινωνικών αξιών του έθνους, της θρησκείας, της οικογενείας, αλλά και της ισότητας των δύο φύλων. Υπό το πνεύμα αυτό, το άρθρο 16 της Διακηρύξεως των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αναφέρει ότι: «Ο άνδρας και η γυναίκα, όταν φθάσουν σε ηλικία γάμου, έχουν το δικαίωμα να παντρεύονται και να δημιουργούν οικογένεια, χωρίς κανέναν περιορισμό λόγω φυλής, εθνικότητας ή θρησκείας. Και οι δύο έχουν ίσα δικαιώματα ως προς το γάμο, κατά τη διάρκειά του και κατά τη λύση του. Γάμος δεν μπορεί να συναφθεί παρά μόνο με

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 87

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

ελεύθερη και πλήρη συναίνεση των μελλόνυμφων. Η οικογένεια είναι το φυσικό και βασικό κύτταρο της κοινωνίας, και έχει δικαίωμα προστασίας από την κοινωνία και το κράτος».

2019

Η αρχή της ισότητας των δύο φύλων και το αναφαίρετο δικαίωμα στην οικογένεια που έχει κάθε άνθρωπος, ανεξαρτήτου φυλής, εθνικότητος ή θρησκείας, όπως αναφέρονται στο ως άνω άρθρο, αποτελούν ένα από τα βασικά και θεμελιώδη γνωρίσματα της διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Μολονότι ο άνδρας και η γυναίκα εκπροσωπούν δύο διαφορετικούς κόσμους, πού χαρακτηρίζονται από τα γνωρίσματα του φύλου ως το τελευταίο κύτταρο της υπάρξεώς τους, εντούτοις η διαφορετικότητα των δύο φύλων δεν σημαίνει και ανισότητα, αλλά προϋπόθεση για αρμονική συνύπαρξη και αλληλοσυμπλήρωση. Έτσι, ο Χριστιανισμός, από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ύπαρξεώς του, επέφερε ολική ανατροπή στους κοινωνικούς θεσμούς που ίσχυαν έως τότε, διατυπώνοντας μέσω του Αποστόλου των εθνών Παύλου την επαναστατική διακήρυξη: «Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» (Γαλ. 3, 28), με την οποία υπερβαίνει κάθε είδος ή μορφή διάκρισης (φύλου, φυλής, έθνους, θρησκείας, κοινωνικής τάξης), αφού στη νέα εν Χριστώ πραγματικότητα δεν έχει θέση μεταξύ των ανθρώπων κανένας διαχωρισμός και καμία ανισότητα, παρά η αγάπη και η ισοτιμία. Συνεπώς, για την Ορθόδοξη Εκκλησία άνδρες και γυναίκες είναι μοναδικά και ανεπανάληπτα πρόσωπα, αυτεξούσια όντα και εικόνες του Ζώντος Θεού, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν υπολείπονται σε αξία μεταξύ τους. Άλλωστε, για την Εκκλησία, το φύλο στον άνθρωπο αποτελεί ιερή παρακαταθήκη και υπηρετεί στη βάση της ψυχοσωματικής συμπληρωματικότητας το μυστήριο της ζωής και της αγάπης. Από την άλλη, η ισοτιμία των δύο φύλων εκδηλώνεται σε 87

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 88

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

όλους τους τομείς της ευρύτερης κοινωνίας και της πολυδιάστατης καθημερινότητάς μας. Ένας από αυτούς είναι και η οικογένεια. Πράγματι, το βασικό, θεμελιακό και πρώτο κύτταρο της κοινωνίας μας αποτελεί η οικογένεια, η οποία στηρίζεται στην ανιδιοτελή αγάπη, στην αλληλεγγύη, στον αμοιβαίο σεβασμό, στη διακονία, στη θυσία και στην ελευθερία μεταξύ των μελών που την αποτελούν και την καθιστούν όχι μόνο ζωντανό και υγιές οικοδόμημα, αλλά θεσμό «ιερό» και «θείο» (Εφεσ. 3,14), αφού είναι δημιούργημα του Θεού και κέντρο της έχει το ιερό μυστήριο του γάμου. Ωστόσο σήμερα, ο ιερός θεσμός του γάμου, ο ιερότερος θεσμός θείου δικαίου, νοσεί βαθύτατα σε παγκόσμια κλίμακα. Το γεγονός αυτό οφείλεται όχι μόνο στη γενικότερη κρίση αρχών και αξιών του σύγχρονου παγκόσμιου πολιτισμού, αλλά και στη γενικότερη κρίση του πνευματικού προσανατολισμού μας. Εξαιτίας της κρίσεως αυτής, παρατηρούμε όχι μόνο μία επικίνδυνη αύξηση του αριθμού των διαζυγίων και των αμβλώσεων, αλλά και πολλών άλλων ακραίων, αποκρουστικών ενεργειών, κυρίως σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, αφού για την εξυπηρέτηση οικονομικών ή και πολιτικών σκοπιμοτήτων, κάποιες παραδοσιακές κοινότητες ή πολιτισμοί καταφεύγουν σε πρακτικές βίαιες με καθαρά εξτρεμιστικό, φονταμενταλιστικό και σεξιστικό χαρακτήρα (εξαναγκαστικοί ή πρόωροι γάμοι, επιθέσεις εναντίον γυναικών, εγκλήματα τιμής κ.ά.), οι οποίες, βεβαίως, δεν έχουν καμία ιδεολογική ή και θρησκευτική υπόσταση. Η προστασία της ιερότητος του μυστηρίου του γάμου υπήρξε ανέκαθεν πρωταρχικής σημασίας για την Ορθόδοξη Εκκλησία. Για την Εκκλησία, η ένωση ανδρός και γυναικός εντός του μυστηρίου του γάμου είναι εικόνα της ένωσης Χριστού και Εκκλησίας (Εφεσ. ε’ 32), αφού όπως η Εκκλησία, ως Σώμα Χριστού, είναι αναπόσπαστα ενωμένη μαζί Του, έτσι και ο γάμος ανδρός και γυναικός δεν είναι ένα απλό κοινωνικό γεγονός, αλλά ένα ιερότατο μυστήριο αγάπης, μία βαθύτερη ένωση ερωτική, πνευματικά ανώτερη και ακατάλυτη, με ακλόνητο θεμέλιο την εν Χριστώ ένωση που συνιστά μία μικρή εκκλησία.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 89

16 Τα ανθρώπινα δικαιώματα ως δούρειος ίππος μιας νέας ανελευθερίας Κωνσταντίνος Μπογδάνος Δημοσιογράφος, Διευθυντής Προγράμματος Θέμα FM, Εκδότης meaculpa.gr.

Δεν υπήρχαν πάντα ανθρώπινα δικαιώματα. Κατά μία έννοια, μάλιστα, ανθρώπινα δικαιώματα δεν υπάρχουν ούτε και σήμερα. Διότι αυτό που εμείς, εδώ, σήμερα, θεωρούμε ανθρώπινο δικαίωμα, δεν είναι κάτι που υπάρχει έξω από τη σφαίρα της συνεννόησής μας, κάτι αντικειμενικό, ως έννοια που αντιστοιχεί σε κάτι χειροπιαστό ή αυτονόητο. Κι αυτό ακριβώς το γεγονός, ότι δηλαδή ανθρώπινα δικαιώματα δεν υπάρχουν, καθιστά την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τόσο αναγκαία, όσο και επικίνδυνη υπόθεση. Κάθε κοινωνία και κάθε ιστορική περίοδος έχει τη δική της ιδέα περί του τι αποτελεί δικαίωμα για κάθε διαφορετικό άνθρωπο. Αυτό που η Αντιγόνη θεωρεί ανθρώπινο δικαίωμα, δηλαδή το να έχει ο αδελφός της μια κανονική ταφή, καθόλου, προφανώς, δεν θεωρείται 89

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 90

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

ανθρώπινο δικαίωμα και από τον Κρέοντα. Κι αν τα δικαιώματα των ελευθέρων ανθρώπων δεν ήταν ίδια παντού στον αρχαίο κόσμο, σχεδόν παντού ήταν αποδεκτή σαν κάτι φυσικό η έννοια και η πρακτική της δουλείας. Από τη μία, διαχρονικά, κάθε έννοια δικαιώματος ρυθμίζεται μέσα στο πλαίσιο του νόμου. Από την άλλη, οι αντιλήψεις περί του τι είναι ανθρώπινο δικαίωμα και για ποιον ισχύει, διαμορφώνονται μέσα από ζυμώσεις σε βάθος χρόνου, καθώς σχηματοποιούνται τα αξιακά συστήματα των κοινωνιών. Η αντίληψη που έχουμε σήμερα για τα ανθρώπινα δικαιώματα έχει τις ρίζες της στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και αποκρυσταλλώθηκε την επαύριο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Πράγματα που για δύο χιλιάδες χρόνια ήταν αδιανόητα για τον δυτικό πολιτισμό -όπως το ότι άνθρωποι κάθε φυλετικής καταγωγής, άνδρες και γυναίκες, έχουν τα ίδια βασικά δικαιώματα- έγιναν ευρέως αποδεκτά αφού η ανθρωπότητα έζησε τη βιομηχανική θηριωδία της μισαλλοδοξίας με τρόπο που, εάν επαναλαμβανόταν, θα μπορούσε να αφανίσει το είδος. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο σύγχρονος κόσμος προχώρησε στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 1948 δια του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, ακριβώς διότι έγινε σαφές ότι η ανθρωπότητα πρέπει να προστατευθεί από παράφρονες που η Τεχνολογία πλέον μπορεί να οπλίσει με τρόπο τέτοιο ώστε να καθίστανται απειλητικοί όχι μόνο για τα ίδια τους τα έθνη, αλλά και για ολόκληρη την Οικουμένη. Στην πορεία, όμως, τα ανθρώπινα δικαιώματα άρχισαν να γίνονται όλο και συχνότερα πρόσχημα για την επιβολή μιας ατζέντας δυτικού παρεμβατισμού και γεωπολιτικής προβολής ισχύος με ιδεολογικά - πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Ο ορισμός στην Διακήρυξη του 1948 αναφέρεται σε «κοινώς αντιλαμβανόμενα αναπαλλοτρίωτα θεμελιώδη δικαιώματα που κάθε άτομο δικαιούται από τη στιγμή της γέννησής του, απλώς και μόνο

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 91

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

επειδή είναι ανθρώπινο ον». Αυτά περιλαμβάνουν αστικά και πολιτικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία, την ελευθερία σκέψης και έκφρασης, την ισονομία. Σε πάμπολλα μέρη τα δικαιώματα αυτά παραβιάστηκαν και παραβιάζονται ατιμώρητα, σε λίγες, όμως, και συγκεκριμένες, προσεκτικά επιλεγμένες, περιπτώσεις έχουν λάβει χώρα εξωγενείς ένοπλες παρεμβάσεις ακριβώς για την «προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Γιατί δύο μέτρα και σταθμά; Για τα ανθρώπινα δικαιώματα, δήθεν, βομβαρδίστηκε η Γιουγκοσλαβία από το ΝΑΤΟ δημιουργώντας μια νέα γεωπολιτική πραγματικότητα στα Βαλκάνια υπό την επίνευση των ΗΠΑ και της Γερμανίας. Για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ξανά δήθεν, έγιναν οι επεμβάσεις-εισβολές στο Ιράκ του Σαντάμ και τη Λιβύη του Καντάφι, διότι Ιρακινοί και Λίβυοι είχαν, υποτίθεται, το δικαίωμα να ζήσουν ελεύθεροι και όχι υπό το κράτος δικτατορικών καθεστώτων. Δεν χρειάζεται να εξακολουθήσει κανείς να παραθέτει παραδείγματα. Υπό τον μανδύα της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ξεθεμελιώθηκε μια ολόκληρη τάξη πραγμάτων στη Μέση Ανατολή, δίνοντας τη θέση της στο χάος, τη σύρραξη και τη μαζική μετανάστευση δεκάδων εκατομμυρίων Αφρικανών και Ασιατών προς την Ευρώπη. Η ίδια η μετανάστευση, πρακτική απόρροια ταραχών που σε πολλές περιπτώσεις έλαβαν χώρα στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, είναι ένα από τα φλέγοντα, σήμερα, ζητήματα στον δημόσιο διάλογο περί του τι αποτελεί ανθρώπινο δικαίωμα. Διότι, ναι μεν πριν από εβδομήντα χρόνια τα ανθρώπινα δικαιώματα αφορούσαν σε ζητήματα εντελώς βασικά, όπως την τροφή και την ελευθερία από τα δεσμά της δουλείας, συν τω χρόνω, όμως, στη λίστα προστέθηκαν και άλλα, που θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει δευτερεύοντα, ή «δικαιώματα πολυτελείας», όπως π.χ., πρόσφατα, η συμμετοχή στον Πολιτισμό - και η ελεύθερη μετανάστευση είναι ένα από αυτά. Έχουμε, πια, φτάσει στο σημείο όπου οι κοινωνίες του δυτικού

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 92

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

κόσμου δοκιμάζονται εσωτερικά από έναν νέο ιδεολογικό διχασμό, αυτόν μεταξύ «προοδευτικών» και «συντηρητικών». Καθώς η οικονομική επιβράδυνση συντελεί στη φτωχοποίηση όλο και περισσοτέρων, πλέον για τον μέσο πολίτη προτεραιότητα έχει το δικό του δικαίωμα στην εργασία, στην οικονομική ελευθερία και την ασφάλεια, και όχι το δικαίωμα (αν υφίσταται ως τέτοιο) ενός αλλοδαπού στην μετανάστευση ή την άσκηση της θρησκευτικής του λατρείας σε περιβάλλον ξένης κυρίαρχης κουλτούρας. Τα αποτελέσματα ποικίλλουν: από το Brexit έως την άνοδο της Ακροδεξιάς. Ειδικά καθώς οι μειονότητες είναι αυτές που τα τελευταία χρόνια ορίζουν την ατζέντα, δημιουργείται ο κίνδυνος οι πλειονότητες να αντιδράσουν οπισθοδρομώντας σε μια σειρά από τομείς. Σε πολιτικό επίπεδο, πλέον τα «ανθρώπινα δικαιώματα», με την έννοια και την χροιά που η έκφραση έχει αποκτήσει στις μέρες μας, έχουν καταστεί ένα προνομιακό πεδίο δράσης και ρητορικής της νεομαρξιστικής, όσο και κρατικοκαπιταλιστικής, Αριστεράς. Βλέπουμε, πια, ετερόκλητες αξίες σε κοινές διεκδικήσεις: αναρχικοί να κινητοποιούνται υπέρ ισλαμιστών, φεμινίστριες να υπερασπίζονται το «δικαίωμα» στην μπούρκα, ακτιβιστές υπέρ των δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας να συνασπίζονται με ανθρώπους που πιστεύουν ότι η ομοφυλοφιλία πρέπει να τιμωρείται σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, τη σαρία, με θάνατο. Στον χορό μπαίνουν και «παραστρατημένοι» φιλελεύθεροι, που παρεξηγούν τον θεμέλιο λίθο του φιλελευθερισμού, που δεν είναι άλλος από τον σεβασμό στο άτομο, με τρόπο που τους συντάσσει σχεδόν τυφλά με τις διεκδικήσεις κάθε ομάδας που συγκροτεί μειονότητα. Έτσι, η Δύση οδηγείται σε μια νέα εποχή ταραχής και ανακατάταξης. Από τη μία, οι νικητές του Ψυχρού Πολέμου καλούνται να λειτουργήσουν εντός συμμαχιών με χώρες όπως η Κίνα, η Ρωσία, η Σαουδική Αραβία, όπου οι παραβιάσεις των βασικότερων ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι καθημερινό φαινόμενο. Από την άλλη, οι δυ-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 93

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

τικές κυβερνήσεις και το οικονομικό κατεστημένο με το οποίο, εν πολλοίς, είναι συνδεδεμένες, επικαλούνται κατά σύστημα, πια, τα «ανθρώπινα δικαιώματα» για να εξυπηρετήσουν σκοπιμότητες σε σχέση με χώρες όπως το Ιράν, ή για να ρυθμίσουν εκ νέου το αξιακό σύστημα των ίδιων των δυτικών κοινωνιών – οι οποίες, όμως, με τη σειρά τους, έχουν αρχίσει να αντιδρούν βρίσκοντας καταφύγιο στον εθνικισμό και τον λαϊκισμό. Είναι υπαρκτός ο κίνδυνος, εφόσον δεν επικρατήσει η μεσότητα μιας κοινής λογικής, μαζί με τα χλωρά να καούν, τελικά, και τα ξερά. Η υπερβολή που επιχειρείται να επιβληθεί και η οποία «ανακαλύπτει» διαρκώς νέα «ανθρώπινα δικαιώματα» ενδέχεται, μπροστά στην αντίδραση μιας μεγάλης μάζας πολιτών, που πια στερούνται μέχρι και τα στοιχειώδη, να επιφέρει, εν τέλει, την αμφισβήτηση ακόμα και των πιο θεμελιακών διδαγμάτων από το τελευταίο παγκόσμιο αιματοκύλισμα του πλανήτη. Για να μην απολέσουμε τα πολύτιμα, πυρηνικά οφέλη του νεωτερισμού, μεταξύ των οποίων είναι και η αναγνώριση και η προάσπιση «πραγματικών» ανθρωπίνων δικαιωμάτων που όντως μας βρίσκουν όλους σύμφωνους, ίσως θα πρέπει να μπει ένα φρένο στη μετανεωτερική επέλαση και τη μανία της, να διευρύνει διαρκώς το πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ παράλληλα επιχειρεί διεθνείς ανακατατάξεις και εσωτερική κοινωνική μηχανική στο όνομά τους.

2019

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 94

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 95

17 Απέναντι στα βασανιστήρια, απέναντι σε κάθε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση Αναστασία Μπουρδάρα, Πρόεδρος Ελληνικού Τμήματος Διεθνούς Αμνηστίας.

Η απαγόρευση στη διεθνή έννομη τάξη

Συμπληρώνονται, στις 10 Δεκέμβρη, 70 χρόνια από τη μέρα που η Γενική Συνέλευση του νεοσύστατου ακόμη Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών υιοθέτησε την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου «ως κοινό ιδανικό στο οποίο πρέπει να κατατείνουν όλοι οι λαοί και όλα τα έθνη». Θεμελιακό στοιχείο της, η αναγνώριση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου ως σύμφυτης με αυτόν, ώστε να μην μπορεί να αμφισβητηθεί για κανέναν, οπουδήποτε και υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, το ίδιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα που προκύπτουν από αυτήν. Ήταν η απάντηση «στις βάρβαρες πράξεις που πρόσβαλαν τη συνείδηση της ανθρωπότητας» τόσο βάναυσα κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και αιώνες πριν. 95

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 96

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Αν υπάρχει, ωστόσο, μια ανθρώπινη πρακτική, μια πρακτική εξουσίας απόλυτα ταυτόσημη με τη βαρβαρότητα, είναι αυτή των βασανιστηρίων. Έτσι, στο 5ο άρθρο της, η Οικουμενική Διακήρυξη προέβλεψε το «δικαίωμα όλων ανεξαίρετα των ανθρώπων να μην υποβάλλονται σε βασανιστήρια ούτε σε σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή ποινή». Οπωσδήποτε, το σπουδαίο αυτό κείμενο δεν δημιουργούσε τυπική υποχρέωση συμμόρφωσης, όμως είχε και έχει τεράστια ηθική αξία, μια αξία που οδήγησε στην κατάρτιση και υπογραφή από τις περισσότερες χώρες νομικά δεσμευτικών κειμένων όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (1950), το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (1966) και η Διεθνής Σύμβαση κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (1984). Εξάλλου και όσα κράτη δεν έχουν υπογράψει τις σχετικές συμβάσεις δεσμεύονται, επίσης, μέσω του υφιστάμενου, πλέον, «διεθνούς εθίμου». Ωστόσο, παρά τη νομική κατοχύρωση της απαγόρευσης και τον απόλυτο, μάλιστα, χαρακτήρα της, την ατομική ευθύνη των δραστών και την ανάλογη κρατική ευθύνη, η ανθρωπότητα δεν έχει απαλλαγεί μέχρι και σήμερα από την άθλια και μακραίωνη πραγματικότητα των βασανιστηρίων.

Η απαγότευση στην Ελλάδα Στην χώρα μας, η απαγόρευση των βασανιστηρίων καλύπτεται συνταγματικά ήδη από το 1822 (Σύνταγμα Επιδαύρου: «Τα βασανιστήρια καταργούνται διαπαντός»), όμως, η πραγματικότητα υπήρξε αρκετά διαφορετική, ιδίως σε περιόδους αυταρχικών καθεστώτων. Μετά τη σκληρή δοκιμασία της επταετούς δικτατορίας (19671974), η Πολιτεία ενέταξε την προστασία της αξίας του ανθρώπου στις βασικές διατάξεις του ισχύοντος αναθεωρημένου Συντάγματος του 1975, με το αρθ. 2 παρ. 1 να ανάγει το σεβασμό και την προ96

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 97

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

στασία της αξίας του ανθρώπου σε «πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Στη στέρεη αυτή βάση έχει το έρεισμά του και το άρθρο 7 παρ. 2, όπου «τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει». Ακολούθησε ο ν. 1500/1984, που εισήγαγε σχετικές διατάξεις στον Π.Κ., ενώ ακόμη αποτελεσματικότερη προστασία έχει εξασφαλίσει η κύρωση των σχετικών διεθνών συμβάσεων που θεσπίζουν μόνιμους μηχανισμούς πρόληψης και εξωτερικού ελέγχου των σχετικών προσβολών. Ωστόσο, περιστατικά κακομεταχείρισης ή υπερβολικής χρήσης βίας από όργανα επιβολής του νόμου, κυρίως σε ευάλωτες ή περιθωριοποιημένες ομάδες πληθυσμού (όπως πρόσφυγες, παράτυποι μετανάστες, Ρομά), καταγγέλλονται επανειλημμένα, και επιτακτικό ζητούμενο είναι να εξαλειφθούν.

2019

Η «ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΜΝΗΣΤΙΑ» (Δ.Α.) στον αγώνα κατά των Βασανιστηρίων Η Διεθνής Αμνηστία, ένα παγκόσμιο, εθελοντικό και ανεξάρτητο κίνημα 7 εκατομμυρίων μελών, ακτιβιστών και υποστηρικτών, που αγωνίζεται για να γίνουν σεβαστά τα ανθρώπινα δικαιώματα, έχει εντάξει την πάλη ενάντια στα βασανιστήρια, ήδη από το 1970, στους βασικούς της σκοπούς. Στα χρόνια που ακολούθησαν, αγωνίστηκε για τη θεσμική κατοχύρωση της απαγόρευσής τους, αλλά και την κατάργησή τους στην πράξη. Στον πρώτο στόχο της είδε τις προσπάθειές της να δικαιώνονται, στο δεύτερο, όμως, η πραγματικότητα μας καλεί να συνεχίσουμε τον αγώνα, καθώς τα βασανιστήρια παραμένουν σε μεγάλο βαθμό μια διαδεδομένη πρακτική. Παρότι 155 κράτη έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και λοιπών τρόπων απάνθρωπης ή εξευτελιστικής με97

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 98

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

ταχείρισης (1984), 30 χρόνια μετά, στο πλαίσιο μεγάλης διεθνούς «εκστρατείας» της, η Δ.Α. διαπίστωσε ότι τουλάχιστον 79 από αυτά εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν την πρακτική των βασανιστηρίων. Εξάλλου, οι έρευνές της αναφέρουν βασανιστήρια ή άλλες μορφές κακομεταχείρισης, σε 141 χώρες στην πενταετία 2008-2013. Σε αρκετές από αυτές ως συστηματική πρακτική, σε κάποιες άλλες ως μεμονωμένα περιστατικά. Όμως, έστω και μία περίπτωση απάνθρωπης μεταχείρισης είναι απαράδεκτη για την Οργάνωση. Για δεκαετίες, η Δ.Α. με επανειλημμένες παγκόσμιες εκστρατείες της αλλά και με καθημερινές δράσεις της αποκαλύπτει τις κυβερνήσεις που είναι υπεύθυνες για τέτοιες πράξεις, επιδιώκει την προστασία ανθρώπων που κινδυνεύουν, υποστηρίζει τα θύματα ώστε να διεκδικήσουν δικαιοσύνη, και επιμένει οι κυβερνήσεις να θέσουν τέρμα στην ατιμωρησία που ενθαρρύνει την επανάληψη ενός τόσο άθλιου φαινομένου.

Μια απάνθρωπη πρακτική που προσβάλλει με ακραίο τρόπο τους πάντες Η προσβολή του θύματος... Όταν ο Moses Akatugba συνελήφθη, ήταν 16 ετών. Όπως ανέφερε, τον κακοποίησαν και τον πυροβόλησαν στο χέρι, ύστερα μεταφέρθηκε στην αστυνομία όπου παρέμεινε κρεμασμένος για ώρες από τα άκρα του και βασανίστηκε για να υπογράψει «ομολογία» για εμπλοκή σε ληστεία. Ο ισχυρισμός του ότι «ομολόγησε» λόγω βασανιστηρίων, δεν ερευνήθηκε ουσιαστικά από τις Αρχές της Νιγηρίας. Το 2013, μετά από 8 χρόνια φυλάκισης, καταδικάστηκε σε θάνατο (το 2015, του δόθηκε χάρη κατόπιν δράσης των ακτιβιστών της Δ.Α.). Η προσβολή του θύτη... «για να σε ταπεινώσουν χρειάζονται να ταπεινώσουν πρώτα μέσα τους τον άνθρωπο. Κι ας περιφέρονται φουσκωμένοι μέσα στη στολή τους, εξουσιάζοντας τον πόνο, την αϋπνία, την πείνα, την απελπισία του συνανθρώπου τους. Μεθυσμένοι 98

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 99

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

απ΄αυτή τους την εξουσία. Αυτό το μεθύσι είναι η ταπείνωση του ανθρώπου. Η έσχατη ταπείνωση. Για να κάνουν όσα έπραξαν σε βάρος μου χρειάστηκε να εκμηδενίσουνε τον άνθρωπο μέσα τους. Δεν ήμουνα εγώ στη χειρότερη θέση. Ήμουν μονάχα ένας πολύ πονεμένος άνθρωπος που βογκούσε. Το προτιμώ αυτό» (Γ-Α. Μαγκάκης, «Γράμμα από τη φυλακή στους Ευρωπαίους στα χρόνια της χούντας»). Η προσβολή της Πολιτείας και της έννομης τάξης της. Βαθύτατη και απόλυτη, όταν επιδιώκει να έχει στους κόλπους της θύματα και θύτες βασανιστηρίων, όταν υποθάλπει, όταν επωφελείται, όταν αδιαφορεί, όταν αμελεί, όταν αποτυγχάνει, γιατί ύψιστη ευθύνη της είναι να διαφυλάσσει τη σύμφυτη με τον άνθρωπο ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ.

2019

Κι εμείς; Εμείς, ως πολίτες της χώρας κι ως πολίτες του κόσμου, μπορούμε να γίνουμε το πλέον αφιλόξενο πλαίσιο για τέτοιες συμπεριφορές, να διαμορφώσουμε κοινωνίες μη επιρρεπείς και μη ανεκτικές σ΄αυτή την ντροπή, αμυνόμενοι στη διάβρωση της ευαισθησίας μας από την πολλαπλότητα των περιστατικών και το αίσθημα αδυναμίας απέναντί τους. Μπορούμε να γίνουμε η φωνή όσων δεν έχουν φωνή!

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 100

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 101

18 Κάθε άτομο δικαιούται ισονομία, σε μια δίκαιη και δημόσια δίκη, από δικαστήριο ανεξάρτητο και αμερόληπτο, που θα αποφασίσει για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του και για το βάσιμο της κατηγορίας εναντίον του Όλγα Παπαδιώτη Δικηγόρος Αθηνών, Δικηγόρος Προάσπισης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Aπό την αρχαιότητα, και δη μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, κανένα πολίτευμα δεν ήταν τόσο φιλελεύθερο όσο η Αθηναϊκή Δημοκρατία, η οποία έδωσε ώθηση και για την ανάπτυξη του Πολιτισμού. Η έννοια της Δημοκρατίας θεμελιώθηκε μέσα από τη αρχή της ισότητας, που ήταν συνδεδεμένη με την πολιτική και ατομική ελευθερία του ατόμου, έχοντας ως βασικά της γνωρίσματα την ισηγορία: δυνατότητα ίσου χρόνου λόγου σε όλους τους πολίτες, την ισοκρατία: ίσο βάρος των πολιτών στις αποφάσεις της Πολιτείας, και την ισονομία: ισότητα των πολιτών απέναντι στους νόμους (δηλ. ίσα πολιτικά 101

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 102

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

102

δικαιώματα), έννοια που χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. στην αρχαία Ελλάδα, από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη, και φαίνεται πως αποτέλεσε, αργότερα και με πολλές, βέβαια, τροποποιήσεις, τη βάση πάνω στη οποία αναφέρθηκε στα πρώτα συνταγματικά κείμενά της η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (Bill of Rights) της αμερικανικής πολιτείας Βιρτζίνια την 12η Ιουνίου του 1776, καθώς και ακολούθως και εκείνη της Γαλλικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη την 26η Αυγούστου του 1789. Στη Ελλάδα η αρχή της ισότητας καθιερώθηκε μέσα από το Σύνταγμά μας –τον θεμελιώδη νόμο της Πολιτείας– το 1975, με τις απαραίτητες, για τις εποχές, αλλαγές το 1986, το 2001 και το 2008. Σημαντικό είναι να αναφερθεί το άρθρο 4 του Συντάγματός μας, και συγκεκριμένα οι παράγραφοι ένα και δύο αυτού, που ορίζουν ότι: «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου», και «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις», για να αντιληφθούμε ότι η βασική αρχή της ισότητας είναι η απαγόρευση στη διάκριση και η πεποίθηση και αντίληψη ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι. Η ισότητα είναι μια παγκόσμια αξία, η οποία θεμελιώνεται μέσα από την νομοθεσία της εκάστοτε δημοκρατικής χώρας και επισφραγίζεται μέσα από την Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία υπογράφηκε την 10η -12-1948 μετά τις συνέπειες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ένεκα της αγριότητας, της βαρβαρότητας και των κτηνωδιών του, μαζί με ανείπωτη οδύνη, από γεγονότα παραβιάσεων δικαιωμάτων τα οποία έμειναν ανεξίτηλα στην ανθρωπότητα αλλά και στα μελάνια των βιβλίων της Ιστορίας. Μέσα σε αυτό το ταξίδι ζωής, του ατόμου για ελευθερία, δικαιοσύνη και ειρήνη η εγγύηση του νόμου μιας δημοκρατικής κοινωνίας θα έπρεπε να είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίση και δίκαιη εφαρμογή του, αφού σκοπός είναι η πιστοποίηση της ασφάλειάς του, και, συνεπώς, η περιφρούρηση των δικαιωμάτων του.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 103

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Η δίκαιη, η ίση, μεταχείριση του ατόμου θα πρέπει να επικρατεί και στην ποινική διαδικασία. Δηλαδή το δικαστήριο πρέπει να είναι ανεξάρτητο και αμερόληπτο, να δικάζει με αντικειμενικά κριτήρια πληρώντας όλες τις προϋποθέσεις όπως αυτές αποτυπώνονται στο άρθρο 6 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (δικαίωμα στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης): Ι. Τεκμήριο αθωότητας Κάθε άτομο είναι αθώο μέχρι αποδείξεως του εναντίον, συνεπώς έως την τελεσίδικη κατηγορία του δεν πρέπει να αποκαλείται «κατηγορούμενος» αλλά «φερόμενος ως κατηγορούμενος» αφού του δίδεται το δικαίωμα να την αρνηθεί. Πολλάκις, όμως, ως τηλεθεατές γινόμαστε μάρτυρες ποινικών αποφάσεων από το υποκινούμενο «δικαστήριο» των μέσων μαζικής ενημέρωσης, για υποθέσεις πριν καν αυτές κριθούν από το αρμόδιο ποινικό δικαστήριο. Καθ’ ο τρόπο παραβιάζουν το δικαίωμα άρνησης της κατηγορίας του ατόμου, εκθέτοντάς το, στοχοποιώντας το και στιγματίζοντάς το, αφού ο στόχος είναι να επηρεάσουν την κοινή γνώμη, προκειμένου να πουλήσουν πολλά αντίτυπα ή να ανεβάσουν το ποσοστό τηλεθέασής τους. ΙΙ. Οι έγκαιρα διαθέσιμες και εύληπτες πληροφορίες σχετικά με τη φύση και την αιτία της κατηγορίας σε βάρος του/της. Eίναι σημαντικό το άτομο που φέρεται ως κατηγορούμενος να λαμβάνει έγκαιρα και το κατηγορητήριο, και να έχει στη διάθεσή του όλες τις έγκυρες πληροφορίες που περιλαμβάνονται σε αυτό, ώστε να μπορεί να εδραιώσει την υπεράσπισή του μέσω του δικηγόρου του. ΙΙΙ. Το δικαίωμα να υπερασπίζεται τον εαυτό του το ίδιο το πρόσωπο ή με νομική βοήθεια της επιλογής του/της ή με την παροχή αυτής δωρεάν όταν αυτό επιβάλλεται από τα συμφέροντα της Δικαιοσύνης. Η σπουδαιότητα της υπεράσπισης του φερόμενου κατηγορούμενου είναι ένα από τα βασικά δικαιώματά του, και, συνεπώς, η νομική

2019

103

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 104

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

104

βοήθεια σε όλα τα στάδια της ποινικής διαδικασία κρίνεται αναγκαία. ΙV. Το δικαίωμα να εξετάζει μάρτυρες κατηγορίας και να καλεί μάρτυρες υπεράσπισης. Είναι επιβεβλημένη σε μια ποινική δίκη η εξέταση απάντων των επικαλούμενων μαρτύρων προκειμένου να κριθεί το βάρος της απόδειξης, πρυτανεύοντας η αξιοκρατία για την απόδειξη της αλήθειας. V. Το δικαίωμα να του παρέχεται δωρεάν βοήθεια διερμηνέα στην περίπτωση που δεν κατανοεί τη γλώσσα που χρησιμοποιείται στο δικαστήριο. Η κατανόηση ενός ποινικού κατηγορητηρίου είναι το άλφα και το ωμέγα για την ορθή διεξαγωγή της διαδικασίας. Το κράτος οφείλει με δική του συνδρομή να παράσχει πιστοποιημένο διερμηνέα. Κατά τα ως άνω, αντιλαμβανόμαστε ότι η προάσπιση δικαιωμάτων των πολιτών κάθε δημοκρατικής κοινωνίας είναι ένας τρόπος ζωής και μια ηθική ανάγκη για το ευ ζην απάντων των λαών, ανεξαρτήτως χρώματος, φυλής, θρησκείας, πολιτικών ή θρησκευτικών πεποιθήσεων. Ζούμε σε μια παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα που δημιούργησε κοινωνικές ανισότητες, και μέσα σε αυτή τη θύελλα της ταξικής πάλης ο άνθρωπος προσπαθεί να επιβιώσει μέσα από συμβάσεις και δικαιώματα που γονατίζουν τη δύναμή του στο να ανταπεξέλθει σε μια πραγματικότητα που εξοστρακίζει την εφαρμογή τους. Η εμφάνιση κάποιων Μη Κυβερνητικών Ανθρωπιστικών Οργανώσεων, με τις ακτιβιστικές τους δράσεις, την αρωγή, τη συμβολή και την προώθηση των βασικών εννοιών της ισότητας, φτάνει πια και στη Δικαιοσύνη, αφού αυτό που δεν μπορεί να πράξει το κράτος έρχονται αυτές να το «συμπληρώσουν». Από την άλλη, όμως, ας μην παραβλέπουμε το γεγονός ότι οι χώρες του Τρίτου Κόσμου στερούνται των βασικών εννοιών, πολλώ δε μάλλον δικαιωμάτων και ορθών νομικών διαδικασιών. Για να καταφέρουμε αυτόν τον πανέμορφο κόσμο να τον κρατήσουμε όμορφο και στην ουσία του, πρέπει να έχουμε τη σιγουριά

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 105

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

ενός «αύριο» δίκαιου και σωστού, αφού ο καθένας από εμάς κάνει πράξη στην καθημερινότητά του τις ανθρωπιστικές αρχές, όπως αυτές της Ελευθερίας, της Ισότητας και της Δικαιοσύνης, για το καλό του κοινωνικού συνόλου, για να σταματήσουν «Οι άνθρωποι να αγωνίζονται πιο σκληρά για τα συμφέροντά τους παρά για τα δικαιώματά τους», Ναπολέων Βοναπάρτης.

2019

105

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 106

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 107

19 Πριν δημοσιεύσεις, σκέψου τα δικαιώματά σου, αλλά και τα δικαιώματα των άλλων Βασίλειος Παπακώστας Αστυνομικός Υποδιευθυντής, Διευθυντής Διεύθυνσης Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνομίας.

H Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στις 10 Δεκεμβρίου 1948, ήταν το αποτέλεσμα των συνεπειών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Με τη λήξη του πολέμου οι Ηγέτες του κόσμου κατέληξαν στο κείμενο της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το οποίο θα εγγυάτο τα δικαιώματα για όλους τους ανθρώπους παντού στον κόσμο. Σήμερα, 70 χρόνια μετά, το κείμενο παραμένει επίκαιρο, ενώ στην εφαρμογή του άρθρου 12 συμβάλλει αποφασιστικά το Αρχηγείο της Ελληνικής Αστυνομίας, και ειδικά για τα δικαιώματα του ανθρώπου στο διαδίκτυο, μέσω της Διεύθυνσης Δίωξης Ηλεκτρονικού 107

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 108

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Εγκλήματος (ΔΙ.Δ.Η.Ε.). Η ΔΙ.Δ.Η.Ε. ιδρύθηκε σύμφωνα με το άρθρο 31 του Π.Δ. 178/2014 (ΦΕΚ 281/Α/31-12-2014), ενώ με έδρα τη Θεσσαλονίκη, λειτουργεί Υποδιεύθυνση Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Βορείου Ελλάδος (Υ.Δ.Η.Ε.Β.Ε.), η οποία υπάγεται διοικητικά στη ΔΙ.Δ.Η.Ε., έχει ταυτόσημη με αυτήν αποστολή και η τοπική της αρμοδιότητα εκτείνεται στην περιοχή του Τομέα Βορείου Ελλάδος. Η αποστολή τους περιλαμβάνει την πρόληψη, την έρευνα και την καταστολή εγκλημάτων, που διαπράττονται μέσω του διαδικτύου ή άλλων μέσων ηλεκτρονικής επικοινωνίας, και διαρθρώνονται σε πέντε τμήματα που καλύπτουν όλο το φάσμα της ασφάλειας στον κυβερνοχώρο, ως ακολούθως: α. Τμήμα 1ο – Διοικητικής Υποστήριξης και Διαχείρισης Πληροφοριών, β. Τμήμα 2ο – Καινοτόμων Δράσεων και Στρατηγικής, γ. Τμήμα 3ο – Ασφάλειας Ηλεκτρονικών και Τηλεφωνικών Επικοινωνιών και Προστασίας Λογισμικού και Πνευματικών Δικαιωμάτων, δ. Τμήμα 4ο – Διαδικτυακής Προστασίας Ανηλίκων και Ψηφιακής Διερεύνησης, και ε. Τμήμα 5ο – Ειδικών Υποθέσεων και Δίωξης Διαδικτυακών Οικονομικών Εγκλημάτων. Στρατηγική επιλογή του Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνομίας είναι η πρόληψη όσον αφορά το έγκλημα στον κυβερνοχώρο, μέσω της κατάρτισης προγραμμάτων ενημέρωσης πολιτών και φορέων αλλά και υλοποίησης καινοτόμων δράσεων στο τομέα της ενημέρωσης και καταπολέμησης του εγκλήματος στον κυβερνοχώρο. Σημαντική, επίσης, είναι και η δημοσιοποίηση του κοινωνικού έργου της Υπηρεσίας μέσω των ιστοσελίδων (cyberalert.gr και cyberkid.gr) και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (twitter, facebook,

108

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 109

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Instagram), που αποσκοπεί στην άμεση ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών σε θέματα ηλεκτρονικών απειλών και κινδύνων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην προστασία των ανηλίκων και στα δικαιώματά τους, καθώς το 4ο Τμήμα είναι αρμόδιο για την εξιχνίαση και δίωξη των εγκλημάτων που διαπράττονται κατά των ανηλίκων με τη χρήση του διαδικτύου και των άλλων μέσων ηλεκτρονικής ή ψηφιακής επικοινωνίας και αποθήκευσης. Τα συχνότερα αδικήματα που απασχολούν το Τμήμα Διαδικτυακής Προστασίας Ανηλίκων και Ψηφιακής Διερεύνησης, είναι τα παρακάτω:

2019

#ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ_ΑΝΗΛΙΚΩΝ_ΣΤΟ_ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

όταν η παιδική αξιοπρέπεια κινδυνεύει και ηλεκτρονικά Η παραγωγή υλικού πορνογραφίας ανηλίκων είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο με τεράστια κέρδη για τους δράστες. Τα κυκλώματα πορνογραφίας ανηλίκων δραστηριοποιούνται καθημερινά σε όλο τον κόσμο. Τα «αρπακτικά», προσποιούμενοι ότι είναι έφηβοι, χρησιμοποιούν τα δωμάτια ανοιχτής επικοινωνίας (chat rooms), τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης και άλλους χώρους διαδικτυακής επικοινωνίας, για να προσελκύσουν παιδιά με σκοπό να τα κακοποιήσουν. Τα «αρπακτικά» ξεκινούν συζητήσεις με τα πιθανά θύματα με σκοπό να αναπτύξουν φιλική σχέση με αυτά και να αποσπάσουν όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον τόπο διαμονής τους, τα ενδιαφέροντα, τα χόμπι και τις σεξουαλικές τους εμπειρίες. Οι συζητήσεις μπορεί να διαρκέσουν ημέρες, εβδομάδες, ακόμη και μήνες, μέχρι το «αρπακτικό» να αποκτήσει την εμπιστοσύνη του παιδιού. Στη συνέχεια, προκαλούν σιγά – σιγά συζητήσεις σεξουαλικής φύσεως και τους στέλνουν άσεμνες φωτογραφίες ως κάτι το αποδεκτό και φυσιολογικό. 109

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 110

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

#CYBERBULLYING

όταν η ψυχολογική βία στο διαδίκτυο απειλεί κάθε παιδί Ψηφιακή παρενόχληση (cyberbullying) Eίναι οποιαδήποτε επαναλαμβανόμενη πράξη εκφοβισμού, επιθετικότητας, παρενόχλησης, τρομοκρατικής ή αυταρχικής συμπεριφοράς, που πραγματοποιείται μέσω της χρήσης ψηφιακών συσκευών (Η/Υ, κινητών τηλεφώνων).

Πώς εκδηλώνεται το cyberbullying Αποστολή κειμένων, e-mail, ή άμεσων μηνυμάτων με προσβλητικό περιεχόμενο. Kακόβουλη δημοσίευση φωτογραφιών σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) ή άλλες ιστοσελίδες. Διάδοση φημών και ψευδών γεγονότων με σκοπό τη δυσφήμιση σε τρίτους σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ιστολόγια, ιστοσελίδες κ.λπ. Ανώνυμες κλήσεις και μηνύματα, με σκοπό τον φόβο και την ταραχή. Χρήση του ονόματος ξένου χρήστη με σκοπό τη διάδοση φημών και ψεμάτων για κάποιον τρίτο (κλοπή ταυτότητας). Δημιουργία ιστοσελίδων που στοχοποιούν συγκεκριμένα άτομα καλώντας άλλους να δημοσιεύσουν μηνύματα μίσους. Αποστολή ειδικών προγραμμάτων trojan horses (δούρειοι ίπποι) σκόπιμα, για να δημιουργήσουν πρόβλημα, με την υποκλοπή κωδικών. Εκφοβισμός στη διάρκεια ενός διαδραστικού online παιχνιδιού. #ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΣ_ΕΚΒΙΑΣΜΟΣ_ΚΑΙ_ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ_ ΠΑΙΔΙΩΝ SEXTORTION

Ο διαδικτυακός εκβιασμός και εξαναγκασμός παιδιών έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις τα τελευταία χρόνια. Το φαινόμενο, γνωστό και 110

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 111

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

ως «sextortion», αναφέρεται σε χρήση πληροφοριών ή εικόνων σεξουαλικής φύσεως από τους κυβερνοεγκληματίες με σκοπό το θύμα να παράγει πρωτότυπο υλικό, να καταβάλει χρήματα ή να προβεί σε άλλες ενέργειες. Οι δράστες των εγκλημάτων αυτής της μορφής έχουν κυρίως δύο κίνητρα: Σεξουαλικό ενδιαφέρον για ανήλικα άτομα, ώστε να επιδιώκουν την παραγωγή πρωτότυπου υλικού πορνογραφίας ανηλίκων από τα θύματά τους ή συνάντηση στον πραγματικό κόσμο με αυτά, και Οικονομικό ενδιαφέρον, ώστε να επιδιώκουν οικονομικό όφελος από τη δράση τους. Πολλά από τα περιστατικά διαδικτυακού εκβιασμού και εξαναγκασμού δεν καταγγέλλονται στις Αρχές Επιβολής του Νόμου γιατί το θύμα είτε αισθάνεται ντροπή για το υλικό που κλήθηκε να παράγει είτε δε γνωρίζει ότι έχει διαπραχθεί έγκλημα σε βάρος του. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί το ως άνω φαινόμενο, οι Αρχές Επιβολής του Νόμου στο σύνολο των κρατών–μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ένωσαν τις δυνάμεις τους με εταιρίες του ιδιωτικού τομέα και προχώρησαν στην εκστρατείας ενημέρωσης «#Say NO» («Πες ΟΧΙ»). Σε περίπτωση που κάποιο παιδί ή έφηβος πέσει θύμα οποιουδήποτε από τα παραπάνω αδικήματα ή αισθανθεί αμηχανία, ταραχή ή ανησυχία κατά την πλοήγησή του στο διαδίκτυο, προτείνεται: Να μην υποκύψει σε οποιαδήποτε μορφή εκβιασμού. Να αναζητήσει βοήθεια από κάποιον ενήλικα που εμπιστεύεται. Να συλλέξει τις αποδείξεις και να μην διαγράψει τίποτα. Να σταματήσει την επικοινωνία και να μπλοκάρει το άτομο που το φέρνει σε δύσκολη θέση. Να καταγγείλει το περιστατικό στη Διεύθυνση Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος της Ελληνικής Αστυνομίας, μέσω του επιχειρησιακού κέντρου CYBERALERT, το οποίο λειτουργεί όλο το εικοσιτετράωρο, στο τηλέφωνο 11188.

2019

111

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 112

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Τέλος, υπογραμμίζεται ότι ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται στη διαφύλαξη των προσωπικών μας δεδομένων στο διαδίκτυο, τα οποία χρησιμοποιούνται σε καθημερινή βάση, καθώς εμείς πλοηγούμαστε σε αυτό. Για παράδειγμα, όταν εγγραφόμαστε σε κάποιο διαδικτυακό παιχνίδι ή σε κάποιο διαδικτυακό κατάστημα και συμπληρώνουμε το όνομα, το τηλέφωνο, τη διεύθυνση, ακόμη και την ηλικία μας, αυτόματα τα στοιχεία μας καταγράφονται. Στο προφίλ μας στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης αναρτούμε στοιχεία όπως το ονοματεπώνυμό μας, τα ενδιαφέροντα μας, τους φίλους μας, ακόμη και τις φωτογραφίες μας. Θα πρέπει, όμως, να προσέχουμε πού δίνουμε τα προσωπικά μας δεδομένα, καθώς μπορεί κάποιος να τα χρησιμοποιήσει σε βάρος μας. Το ίδιο προσεκτικοί, όμως, πρέπει να είμαστε κι όταν αναρτούμε στοιχεία που αφορούν άλλους, όπως για παράδειγμα φωτογραφίες ή βίντεο από εκδρομές, πάρτι, γιορτές κι άλλες εκδηλώσεις στα οποία διακρίνονται και τρίτα πρόσωπα εκτός από εμάς. Σε κάθε περίπτωση πριν δημοσιεύσεις σκέψου.... στον «πραγματικό κόσμο» θα το δημοσιοποιούσες; Όπως συμπεριφερόμαστε στον «αληθινό κόσμο», θα πρέπει να συμπεριφερόμαστε και στο διαδίκτυο. Και μην ξεχνάς... εάν νιώσεις ότι κάποιος σε φέρνει σε δύσκολη θέση στο διαδίκτυο, δεν πρέπει να φοβηθείς, να μιλήσεις... έχεις το δικαίωμα να μιλήσεις και να ζητήσεις βοήθεια ή καθοδήγηση. TIP: Πριν δημοσιεύσεις σκέψου τα δικαιώματά σου, αλλά και τα δικαιώματα των άλλων.

112

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 113

20 Ας ενισχύσουμε την κοινωνία μας, μέσω της εκπαίδευσης… Βασίλειος Πατέρας Πρόεδρος, AXION Hellas.

Στις καθημερινές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Ελλάδα έρχεται να προστεθεί και ο τεράστιος αριθμός προσφύγων που εισρέει καθημερινά στη χώρα μας και δοκιμάζει πολλές φορές τις ισορροπίες της τοπικής κοινωνίας. Το πρόγραμμα «Λέμε την αλήθεια στην εξουσία», του ιδρύματος Robert F. Kennedy Human Rights, αναλαμβάνει να βοηθήσει δραστικά την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, βοηθώντας μας να κατανοήσουμε την αξία της γνώσης των δικαιωμάτων αλλά και των υποχρεώσεων που πρέπει να έχουμε ως άτομα, για μια υγιή και δίκαιη κοινωνία. Η πατρίδα μας για χιλιάδες χρόνια ήταν σημαντικό σταυροδρόμι πολλών λαών και πολιτισμών και υπήρξε φάρος φωτεινός ιδανικών όπως η Δημοκρατία, η Δικαιοσύνη και ο Σεβασμός των Ανθρωπίνων 113

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 114

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

114

Δικαιωμάτων. Η Axion Hellas μαζί με το Ίδρυμα Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη και τα Εκπαιδευτήρια Δούκα ξεκινήσαμε, πριν περίπου ένα χρόνο και συνεχίζουμε για το 2019, να διδάσκουμε σε όλους τους μαθητές των πολλών νησιών που επισκεπτόμαστε και δραστηριοποιούμαστε, ποια είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα! Είναι πιο σημαντικό από ποτέ, τώρα που όλοι μιλάνε κυρίως για μία κρίση θεσμών, εκτός από την οικονομική, να ενισχύσουμε την κοινωνία μας, μέσω της εκπαίδευσης των μαθητών, που είναι οι αυριανοί πρωταγωνιστές, έτσι ώστε με τις σωστές αρχές και γνώσεις να κάνουν μία Ελλάδα που θα ευημερεί και θα στέκεται αντάξια της ιστορίας της στο διεθνές περιβάλλον.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 115

21 Δει δη παιδείας Σίσσυ Παυλοπούλου Νομικός, Σύζυγος της Α.Ε. του Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Προκοπίου Παυλοπούλου.

Τα δικαιώματα του ανθρώπου θεσμοθετήθηκαν, το πρώτο, με το Αμερικανικό Σύνταγμα του 1787 και αμέσως μετά, με το Γαλλικό του 1792. Και τα δύο αποτέλεσαν προϊόν λαϊκών επαναστάσεων. Με πρόσφατες τις μνήμες από τον καταστροφικό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι τότε κυβερνήσεις διαμόρφωσαν την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στις 10 Δεκεμβρίου 1948. Ακολούθησε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και η σύσταση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) στις 4 Ιανουαρίου 1950, που έδωσαν ιδιαίτερη ώθηση, στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, στην αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Αργότερα από τον ΟΗΕ υιοθετήθηκαν (16.12.1966) δύο Σύμφωνα, το ένα για τα ατομικά και πολιτικά και το άλλο για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα. Τέλος, το πλέον εξελιγμένο κείμενο αποτύπωσης των δικαιωμάτων του ανθρώπου αποτελεί ο πρό115

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 116

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

σφατος Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1.12.2009). Στη δεκαετία του 1990 αποφασίστηκε η σύσταση διεθνών και εσωτερικών οργάνων προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου βάσει των αρχών που διατυπώθηκαν στη Διάσκεψη των Παρισίων 1991, αρχές που εγκρίθηκαν από τη Διεθνή Διάσκεψη της Βιέννης τον Ιούνιο 1993 και υιοθετήθηκαν με το Ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης 48/134/20.12.1993 του ΟΗΕ. Επιδίωξη των «Αρχών των Παρισίων» ήταν να συσταθεί σε κάθε κράτος-μέλος του ΟΗΕ, με βάση ειδικό συνταγματικό ή νομοθετικό κείμενο, ένας εθνικός θεσμός επιφορτισμένος με την προστασία και την προώθηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ο οποίος να έχει ευρύτατη κοινωνική αντιπροσώπευση και να διαθέτει την κατάλληλη υποδομή για την ομαλή άσκηση των δραστηριοτήτων του και επαρκή χρηματοδότηση, ώστε να είναι κατά το δυνατόν περισσότερο ανεξάρτητος από την κυβερνητική εξουσία. Στη χώρα μας η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ) συστήθηκε με τον νόμο 2667/1998 και προσδιορίστηκε η αποστολή της κυρίως ως συμβουλευτικού οργάνου της Πολιτείας.

Παρούσα κατάσταση. Κοιτώντας σήμερα τον κόσμο γύρω μας διαπιστώνουμε με ανησυχία και θλίψη ότι όλες αυτές οι καλές προθέσεις και προσπάθειες δεν έχουν καταφέρει να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων ή να προστατεύσουν τη ζωή τους ή να υλοποιήσουν όλα αυτά τα δικαιώματα που περιλαμβάνονται στο άρθρο 25 της Οικουμενικής Διακήρυξης και σε άλλα πολλά κείμενα που έχουν γραφεί για τα δικαιώματα αυτά. Από τη δεκαετία του 1990 και μετά, μια σειρά τοπικών πολέμων, με παγκόσμιο όμως αντίκτυπο (π.χ. πόλεμοι Ιράκ, Κουβέιτ, Αφγανιστάν, Λίβανος, Σουδάν, Αγκόλα, Γιουγκοσλαβία κ.λπ., και βέβαια, ο ακόμη συνεχιζόμενος πόλεμος 116

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 117

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

στη Συρία), δημιούργησαν σειρά προβλημάτων στις δυτικές κοινωνίες, που φαίνονται ακόμη ανέτοιμες να τα αντιμετωπίσουν. Σοβαρή όξυνση στα προβλήματα αυτά προκαλεί η τρομοκρατία και, βέβαια, η αύξηση των προσφύγων και μεταναστών οι οποίοι αναγκάζονται να μετακινηθούν βίαια για λόγους πολιτικούς, οικονομικούς, κλιματικούς. Η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων φθίνει ανησυχητικά σε ό,τι αφορά τις κρατικές παρεμβάσεις. Το κράτος Πρόνοιας υποχωρεί κάτω από την πίεση της παγκοσμιοποίησης, της απορρύθμισης των οικονομικών συνθηκών και της αποδυνάμωσης του τραπεζικού πλέγματος. Ο οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία, μαζί με τα παραπάνω ενδεικτικά αναφερθέντα προβλήματα, καθώς και η τάση για την επέκταση της σφαίρας επιρροής του καθενός, ουδόλως λαμβάνει υπόψη την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και αγνοείται, γι’αυτόν τον λόγο, το γεγονός ότι αυτή η προστασία αναγνωρίζεται ως θεμελιώδης σε όλα σχεδόν τα συνταγματικά κείμενα των δημοκρατικών αποκαλουμένων χωρών.

2019

Τι κάνουμε; Το κενό που προκαλείται από την υποχώρηση του κράτους προσπαθούν να καλύψουν μη κυβερνητικές οργανώσεις και μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί που βοηθούν με κάθε τρόπο για την όσο το δυνατόν καλύτερη εξυπηρέτηση αυτών των αναγκών. Είναι γνωστές σε όλους μας οι διεθνείς οργανώσεις όπως Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα, η Greenpeace, η Actionaid και άλλες. Στη χώρα μας έχει αναπτυχθεί αξιόλογη δράση τόσο από την Εκκλησία όσο και από την ιδιωτική πρωτοβουλία. Υπάρχουν ευτυχώς πολλές, γνωστές ή λιγότερο γνωστές, οργανώσεις που με τη βοήθεια και στήριξη ιδιωτών χορηγών και με τη γενναία συνεισφορά εθελοντών αναπληρώνουν και συμπληρώνουν την κρατική μέριμνα. 117

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 118

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Καταληκτικές σκέψεις. Καταλήγω με μια αισιόδοξη διαπίστωση. Η κρίση μάς άλλαξε. Διδαχθήκαμε πολλά μέσα από επώδυνες καταστάσεις, αλλά νομίζω ότι ανακαλύψαμε και ανακαλύπτουμε κάθε μέρα πρωτοβουλίες, πρωτοπόρες ενέργειες, επιτυχημένες προσπάθειες συνανθρώπων μας και μαθαίνουμε να συνεργαζόμαστε, να συστρατευόμαστε, να βαθαίνουμε τον σεβασμό της ανθρώπινης αξίας. Όλοι μαζί δυναμώνουμε τη φωνή μας ώστε η φωνή μας να ακούγεται και να επηρεάζει τη λήψη σωστών αποφάσεων. Ας πιστέψουμε στη δύναμη που αποκτούμε όταν πορευόμαστε με ομοψυχία. Είναι βέβαιο ότι θα καταφέρουμε πολλά. Νομίζω όμως ότι και για την προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μπορούμε με ασφάλεια να πούμε ότι το βασικό αγαθό σε έλλειψη δεν είναι τόσο τα οικονομικά μέσα όσο το σωστό ανθρώπινο δυναμικό που τα διαχειρίζεται. Παραφράζοντας λοιπόν: όχι ΔΕΙ ΔΗ ΧΡΗΜΑΤΩΝ, αλλά ΔΕΙ ΔΗ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

118

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 119

22 Το 30ο Δικαίωμα της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Γιώργος Σιακαντάρης Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας, Συγγραφέας.

«Καμία διάταξη της παρούσας Διακήρυξης δεν μπορεί να ερμηνευτεί ότι παρέχει σε ένα κράτος, σε μια ομάδα ή σε ένα άτομο οποιοδήποτε δικαίωμα να επιδίδεται σε ενέργειες ή να εκτελεί πράξεις που αποβλέπουν στην άρνηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που εξαγγέλλονται σε αυτήν».

Άνθρωποι που αντιστάθηκαν στη βαρβαρότητα Στις 10 Δεκεμβρίου του 1948, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η ανθρωπότητα κοιτούσε τα ερείπιά της και μετρούσε τα εκατομμύρια νεκρούς της, ενώ την ίδια στιγμή ο «Ψυχρός Πόλεμος» ήταν προ των πυλών και ο πυρηνικός όλεθρος απειλούσε την ύπαρξη του 119

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 120

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

120

ίδιου του πλανήτη. Ένα ερώτημα βρισκόταν στα χείλη των περισσοτέρων. Πώς αυτή η Ευρώπη της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, η Ευρώπη του ορθού λόγου, αλλά και η χριστιανική Ευρώπη της πίστης και της αγάπης, επέτρεψε να οδηγηθούν τα πράγματα ώς το σημείο ο άνθρωπος να χάσει κάθε ανθρωπιά; Πώς επέτρεψε να μετατραπεί ο ανθρωπισμός της σε συνώνυμο της αγριότητας; Η Διακήρυξη εξέφραζε την πεποίθηση πως οι πολίτες ολόκληρου του κόσμου δεν πρέπει ποτέ και πουθενά να γίνουν ξανά μάρτυρες καταστάσεων σαν αυτές στο Άουσβιτς και στα άλλα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης ανθρώπων. Την ίδια στιγμή βεβαίως -για να μην ξεχνιόμαστε- υπήρχαν τα σταλινικά στρατόπεδα, οι αγριότητες της δυτικής αποικιοκρατίας κατά λαών στην Αφρική και στην Ασία, αλλά και οι φυλακίσεις και οι δολοφονίες στις δικτατορίες της Λατινικής Αμερικής και οι διακρίσεις στις ΗΠΑ κατά των έγχρωμων Αμερικανών. Σήμερα τα πράγματα είναι και πάλι πολύ δύσκολα για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Πάλι παραβιάζονται δικαιώματα, όπως είναι η απαγόρευση του βασανισμού, του εξευτελισμού και του σφαγιασμού ανθρώπων. Τρομοκρατία, Ισλαμικό Κράτος, άδικη λιτότητα, προστατευτισμός, ανελεύθερες δημοκρατίες, αυταρχικά καθεστώτα, εθνικισμοί, ανεύθυνοι λαϊκιστές ηγέτες επικίνδυνοι για τους γειτονικούς τους λαούς, αλλά και για τον δικό τους, κρίση εμπιστοσύνης στις δημοκρατίες και στα κοινοβούλια, αποφάσεις που λαμβάνονται όχι μόνο απουσία των λαών αλλά και απουσία των αντιπροσώπων τους, ιδού μερικά από τα πιο σημαντικά προβλήματα που απειλούν το πνεύμα αυτής της Διακήρυξης. Με την κριτική μου αναφορά στην αντίφαση που υπήρξε τότε και σήμερα μεταξύ της Διακήρυξης και της πραγματικότητας, δεν αποσκοπώ να μηδενίσω την αξία της Διακήρυξης. Αντιθέτως, η Οικουμενική Διακήρυξη έδωσε διεθνή νομική αναγνώριση στα δικαιώματα των ατόμων και όχι μόνο των κρατών. Αυτή η Διακήρυξη όχι μόνο

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 121

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

δεν αποτέλεσε όργανο στα χέρια της Δύσης, αλλά, αντιθέτως, λειτούργησε ως θρυαλλίδα για την ανάφλεξη αντιαποικιακών εξεγέρσεων και εσωτερικών αντιστάσεων σε δικτατορίες. Με την ανάδειξη αυτών των αντιφάσεων επιδιώκω να τονίσω την επικαιρότητά της. Όσον αφορά τη σημασία του 30ού Δικαιώματος της Οικουμενικής Διακήρυξης, αυτό όχι μόνο απαγορεύει σε κράτη, ομάδες και άτομα να καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και υποχρεώνει να αντιστεκόμαστε σ’ όλους όσοι τα καταπατούν. Αυτό ακριβώς που έκαναν η Γιαζίντι Νάντια Μουράντ, θύμα σεξουαλικής δουλείας από το Ισλαμικό Κράτος, και ο Κονγκολέζος γιατρός και ακτιβιστής Ντένις Μουκουέγκε, που περιθάλπει θύματα σεξουαλικής βίας. Οι δύο τους αντιστάθηκαν σε κράτη, σε ομάδες και σε άτομα που καταπατούν βάναυσα τα ανθρώπινα δικαιώματα. Γι’ αυτό και βραβεύτηκαν με το φετινό Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης. Ο Γαλλο-βούλγαρος κοινωνιολόγος Tzvetan Todorov, για να αναδείξει τη σημασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, καταφεύγει στη βιογραφία έξη προσωπικοτήτων που έζησαν τον ζόφο του κομμουνιστικού και του φασιστικού ολοκληρωτισμού. Το κοινό στοιχείο που διέπει αυτές τις προσωπικότητες είναι ότι τόσο με το συγγραφικό τους έργο όσο και με το παράδειγμα της προσωπικής τους ζωής αγωνίστηκαν κατά κάθε ολοκληρωτισμού, υπεράσπισαν τις ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα, με βαρύ τίμημα πολλές φορές την κατασυκοφάντηση και τον εξοστρακισμό τους από τους πρώην συντρόφους τους. Η Margarete Buber-Neumann, Γερμανίδα κομουνίστρια που κατέφυγε στην ΕΣΣΔ, «κατάφερε» να γνωρίσει τα σταλινικά στρατόπεδα και να παραδοθεί το 1940 από τους σοβιετικούς στον Χίτλερ και στα ναζιστικά στρατόπεδα. Ο David Rousset, έγκλειστος στο γερμανικό στρατόπεδο του Μπούχενβαλντ, με το συγγραφικό του έργο κατήγγειλε την ύπαρξη των ναζιστικών στρατοπέδων. Η Γαλλίδα εθνολόγος Germaine Tillion, αφού βίωσε τη φρίκη του Ράβεν-

2019

121

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 122

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

122

σμπρουκ, αφοσιώθηκε στον αγώνα για την υπεράσπιση ατόμων που απειλούνταν από τις φανατικές κρατικές εξουσίες. Ο ρωσοεβραϊκής καταγωγής Romain Gary, αφού πολέμησε ως αεροπόρος κατά του φασισμού, αφιερώθηκε σε ένα συγγραφικό έργο που κύριος στόχος του ήταν το μανιχαϊκό πνεύμα των ολοκληρωτισμών. Ο ιδιαίτερα γνωστός στην Ελλάδα Ιταλοεβραίος Primo Levi, πρώην έγκλειστος στο Άουσβιτς, με το έργο του καταδεικνύει τις γκρίζες ζώνες της ανθρώπινης ζωής. Και, τέλος, ο Ρώσος δημοσιογράφος και συγγραφέας, Vasyli Grossman αποκάλυψε με συγκλονιστικό τρόπο τη «Ζωή και το Πεπρωμένο» του ανθρώπου στον κομουνιστικό ολοκληρωτισμό. Όλοι αυτοί με το έργο τους κατέδειξαν και απέδειξαν ότι δεν αρκεί ο απλός πολίτης να μεμψιμοιρεί κατά της εξάπλωσης του κακού, αλλά είναι δικαίωμα και υποχρέωσή του να αντιστέκεται σ’ αυτήν. Αλλά και η Λογοτεχνία έχει να μας δώσει αντίστοιχα παραδείγματα. Ο Vasyli Grosman, περιγράφοντας τη φρίκη στα ναζιστικά και κομουνιστικά στρατόπεδα, μας δίνει παραδείγματα ανθρωπιάς, ακόμη και μέσα στον πόλεμο. Αυτός μας δείχνει ζωντανά παραδείγματα αυθόρμητης υποστήριξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου από απλούς ανθρώπους αυτονομημένους από τον ζόφο της ολοκληρωτικής εξουσίας. Τέτοιο άτομο είναι μια μητέρα που ενώ μόλις έχει βρει το νεκρό παιδί της, την ίδια στιγμή δίνει στον Γερμανό αιχμάλωτο ένα κομμάτι ψωμί απ' αυτό που δεν της περισσεύει. Τέτοιο άτομο είναι και ο σοβιετικός στρατιώτης που πρόκειται να εκτελεστεί, αλλά λίγο πριν τον πάρουν για το απόσπασμα, φτιάχνει με κάτι ψίχουλα ένα λαγό, σαν αυτούς που έβλεπε στα δάση του φτωχικού «κουλάκικου» ουκρανικού σπιτικού του. Τέτοιο άτομο είναι και ο Ρώσος τολστοϊστής κρατούμενος που αρνείται να συμβάλει στην κατασκευή του θαλάμου εξόντωσης των Εβραίων, για να οδηγηθεί στην εκτέλεση ο ίδιος. Η προάσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων προϋποθέτει άτομα που, έστω και αυθόρμητα, καταλαβαίνουν την αυτονομία τους. Μόνο

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 123

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

τέτοια άτομα δημιουργούν κοινωνίες αλληλεγγύης, αφού μόνο τα αυτόνομα άτομα αισθάνονται την αξία του ανθρωπισμού. Για να υπερασπιστεί, όμως, κάθε ένας τα ανθρώπινα δικαιώματα, πρέπει να αναγνωρίσει και να πιστέψει στην αξία του κάθε ανθρώπου ανεξάρτητα από φυλετική και εθνική καταγωγή, σεξουαλική προτίμηση, θρησκευτικές πεποιθήσεις. Σήμερα, στο πλαίσιο της αναδιάταξης των κοινωνικών και οικονομικών συσχετισμών σε παγκόσμιο επίπεδο, το βασικό ζητούμενο είναι η δυνατότητα συνύπαρξης της οικουμενικότητας των ανθρώπινων δικαιωμάτων με τον σεβασμό και την αναγνώριση του πολιτισμικού και θρησκευτικού πλουραλισμού. Η επίκληση των οικουμενικών αρχών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν νομιμοποιείται από την όποια αντικειμενικότητά τους, αλλά από τον αναγκαίο για τη συμβίωση των ανθρώπων χαρακτήρα τους. Αυτά τα δικαιώματα δεν πρέπει να γίνονται αντιληπτά και να προωθούνται ως μια κοσμική, μόνο δυτικού χαρακτήρα κοσμική «θρησκεία». Η δικαιολόγησή τους βρίσκεται στην Ιστορία και όχι σε κάποια μεταφυσική βάση, ακόμα και αν ως τέτοια βάση θεωρηθεί κάποια έμφυτη ή φυσική αξιοπρέπεια του ανθρώπου ή κάποια συγκεκριμένη άποψη για το ανθρώπινο καλό. Τα ανθρώπινα δικαιώματα αφορούν το δίκαιο και όχι το δέον. Η πηγή της νομιμοποίησής τους βρίσκεται όχι σε κάποια θεϊκή ή άλλη ανώτατη Αρχή, αλλά στην ανθρώπινη σύνεση και λογική, όπως αυτή διαμορφώνεται στην πορεία εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας.

2019

123

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 124

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 125

23 Ηθική Ελευθερία, Ενσυναίσθηση και Νεοκυνισμός: Η διαλεκτική τους με τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ως Μετά-ελευθερία Ανδρέας Σιδέρης Εκδότης, Πολιτικός Επιστήμονας, MSc Ευρωπαϊκές Σπουδές, LSE.

Μπoμπ Ντίλαν Blow in’ in the wind, 1963. How many roads must a man walk down Before you call him a man? [...]how many times must the cannon balls fly Before they’re forever banned? [...]how many years can some people exist Before they’re allowed to be free? [...]The answer, my friend, is blowin’ in the wind 125

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 126

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Νίκος Εγγονόπουλος Απόσπασμα από το βιβλίο «Στην Κοιλάδα με τους Ροδώνες», 1978. «Αλήθεια - των αδυνάτων αδύνατο ποτές δεν εκατάφερα να καταλάβω, αυτά τα όντα που δεν βλέπουνε το τερατώδες κοινό γνώρισμα τ’ ανθρώπου, το εφήμερο της παράλογης ζωής του κι ανακαλύπτουνε διαφορές γιομάτοι μίσος διαφορές σε χρώμα δέρματος, φυλή, θρησκεία» Η φωνή και η μουσική του βραβευμένου με Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2016, ριζοσπάστη και συμβολιστή Μπομπ Ντίλαν, όπως και τα λόγια του υπερρεαλιστή ζωγράφου και ποιητή Νίκου Εγγονόπουλου ηχούν ως το καλύτερο πρελούδιο της ευσύνοπτης προσέγγισης που ακολουθεί για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Άνθρωπος: Ένα μέλος του είδους Homo sapiens – Ένας άντρας, μια γυναίκα ή ένα παιδί, ένα άτομο – Το έλλογο ον που διαθέτει πολιτιστικές αξίες. Δικαιώματα: Εγγυημένες ελευθερίες – Πράγματα τα οποία δικαιούσαι ή σου επιτρέπονται – εξουσίες και προνόμια που απονέμουν το θετικό δίκαιο ή τα έθιμα σε ένα πρόσωπο. Ανθρώπινα Δικαιώματα: Τα δικαιώματα που έχεις απλώς επειδή είσαι άνθρωπος, τα οποία δικαιούνται όλοι – ανεξάρτητα από το ποιοι είναι και πού ζούνε και τα οποία μπορεί νόμιμα να διεκδικήσουν. Εάν θα έπρεπε να αναφέρουμε τη μία και υπέρτατη αρχή στην οποία ερείδονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, αναντίρρητα θα επιλέ-

126

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 127

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

γαμε την αρχή του σεβασμού του ατόμου. Κάθε άτομο είναι ένα ηθικό και λογικό ον που αξίζει να του φέρονται με αξιοπρέπεια. Η ανάγκη θέσπισης ανθρωπίνων δικαιωμάτων εκκινεί από την ιδέα ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να έχουν συγκεκριμένες ελευθερίες. Η ιδέα αυτή, η οποία γιγαντώθηκε και έγινε απόλυτη πεποίθηση στον δυτικό κόσμο μετά τις φρικαλεότητες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αποτυπώθηκε τελικά στο έγγραφο που ονομάζεται Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το μοναδικό οικουμενικό έγγραφο που υπάρχει σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα και στο οποίο προσδιορίζονται τα τριάντα θεμελιώδη δικαιώματα που δικαιούνται όλοι οι άνθρωποι και αποτελούν τη βάση για μια δημοκρατική κοινωνία. Η βασική πλατφόρμα λειτουργίας των δικαιωμάτων αυτών, το αναγκαίο πλαίσιο για την άσκησή τους, ο κοινός παρονομαστής, είναι η ελευθερία, η οποία ως σηματωρός της προόδου των κοινωνιών βρίσκεται στην καρδιά των παραδόσεων που προσδιορίζουν τη νεότερη ευρωπαϊκή διανόηση. Και, ως αγαθό αποτελεί την αναγκαία συνθήκη για την αξιοπρεπή διαβίωση των πολιτών και τη Δημοκρατία. Κατεξοχήν η έννοια της ελευθερίας αποτελεί το επιστέγασμα και το θερμοκήπιο μιας πλειάδας άλλων ανθρωπιστικών εννοιών. Θα λέγαμε, μάλιστα, ότι η εμπέδωσή της εκφράζει και κατοχυρώνει τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις αντιλήψεις της κοινωνικής δικαιοσύνης. Σε συνέχεια του παραπάνω ισχυρισμού είναι αυτή η εμβληματική έννοια, η ελευθερία, ως φαιά ουσία του κοινωνικού συμβολαίου, η οποία, συνήθως, δηλώνει το τί οι ισχυροί θεσμοί, όπως είναι οι κυβερνήσεις, δεν πρέπει να κάνουν στους πολίτες τους, παρά το τί οι θεσμοί αυτοί μπορούν να κάνουν, ενώ συγχρόνως προστατεύουν τους πολίτες από αυθαίρετες απειλές, εξαναγκασμούς από άλλα άτομα ή ομάδες πολιτών που μπορούν να αποτελούν ακόμη και μια ισχυρή πλειονότητα. Εάν, λοιπόν, επιθυμούμε να φθάσουμε στον μίτο του ζητήματος, πώς να προστατεύσουμε δηλαδή τα δικαιώματα των ατόμων και των

2019

127

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 128

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

128

συλλογικοτήτων, από μη νόμιμους περιορισμούς, οφείλουμε να βρούμε μία νέα γλώσσα για να συνομιλήσουμε για το μείζον θέμα της υπεράσπισης της ελευθερίας, που ως έννοια εγκολπώνεται το σύνολο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ύστερα από αυτούς τους απορηματικούς προβληματισμούς, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Επιχειρώντας να κάνουμε τη σύμφυρση της ελευθερίας με τα ανθρώπινα δικαιώματα θα πρέπει να αποδεχθούμε ότι Ελεύθερος Άνθρωπος δεν είναι τόσο εκείνος που είναι σε θέση να κάνει ό,τι θέλει (θετική ελευθερία) αλλά αυτός που καθορίζει κατά τρόπο αυτόνομο και μεστό σε αξίες, αρετές και περιεχόμενο τις ιδέες, τις πράξεις και τα υπάρχοντά του (αρνητική ελευθερία). Αυτή η παραδοχή δεν φωτίζει μόνο το υπόβαθρο για να κατανοήσουμε τη διάκριση μεταξύ της θετικής και αρνητικής ελευθερίας που εισήγαγε ως όρους στην Πολιτική Φιλοσοφία ο Isaiah Berlin αλλά, επίσης, μας βοηθά να αντιληφθούμε την έννοια της ηθικής ελευθερίας. Ηθικά ελεύθερος, λοιπόν, είναι ο άνθρωπος που επιλέγει με ελεύθερη βούληση τις αξίες του και δεν υποκύπτει στον πειρασμό του συμβιβασμού ή του εξαναγκασμού απέναντι σε όσα δεν εγκρίνει η συνείδησή του. Άρα είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός κριτηρίου, το οποίο θα κατευθύνει τη συνείδηση του ανθρώπου στις πράξεις, στις κρίσεις και στις επιλογές του. Το κριτήριο αυτό μπορεί να το δώσει ο ανθρωπισμός και το μέτρο (όχι ως συμβατική συνθήκη), ώστε η κρίση μας και οι αποφάσεις μας να είναι στο μέτρο του ανθρώπου, δηλαδή να σέβονται τον άνθρωπο και τα δικαιώματά του, την, με άλλα λόγια, ανθρώπινη αυταξία. Πέρα από την οποιαδήποτε προσέγγιση που καθορίζουν οι διάφοροι -ισμοί απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα και πέρα από τη μεγάλη συζήτηση που υπάρχει για την ύπαρξη ή μη, πλέον, σήμερα καθολικών αξιών ισχύος, οι ψυχολογικές ρίζες των θετικών και αρ-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 129

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

νητικών προσανατολισμών προς τα ανθρώπινα δικαιώματα βρίσκονται στις έννοιες ενσυναίσθηση και εικόνα εαυτού. Ορίζοντάς τες θα λέγαμε ότι ως ενσυναίσθηση ερμηνεύουμε τη συναισθηματική ταύτιση με την ψυχική κατάσταση ενός άλλου. Την ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε τι συμβαίνει στο πάσχον υποκείμενο και να κατανοούμε τη συμπεριφορά και τα κίνητρά του. Την δε εικόνα του εαυτού την θεωρούμε υπεύθυνη για το ότι το υποκείμενο διατηρεί δίπολες σχέσεις, έλξης και απώθησης, αγάπης και μίσους. Η ενσυναίσθηση και η εικόνα του εαυτού είναι, κατά την προσωπική μας άποψη, οι έννοιες που καθορίζουν και τη συμπεριφορά μας απέναντι στον «Άλλο» και στον «άλλο». Είτε τον δαιμονοποιημένο «Άλλο» στον οποίο μεταθέτουμε το φαντασιακό φταίξιμο και τον αντιμετωπίζουμε σαν ανταγωνιστή, αντίπαλο, εχθρό-πολέμιο, είτε τον εξιδανικευμένο «άλλο» με τον οποίο ταυτιζόμαστε. Αυτές οι έννοιες, μαζί με τη γνώση που έχουμε για τα ανθρώπινα δικαιώματα, και ειδικά η παιδεία μας, καθορίζουν, εν πολλοίς, και διαφοροποιούν τη στάση μας απέναντι και στις τρεις διαστάσεις-φάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίες είναι η επικύρωση, ο περιορισμός και η επιβολή. Κατά κύριο λόγο, το ερώτημα που τίθεται στο σημείο αυτό, είναι σε ποιο περιβάλλον συνυπάρχουν οι έννοιες της ηθικής ελευθερίας και της ενσυναίσθησης. Θα σπεύδαμε να απαντήσουμε, στο περιβάλλον του νεοκυνισμού. Το πρόθεμα «νέο» μπροστά από το κυνισμός έχει μηδενιστικά χαρακτηριστικά υπογραμμίζοντας, καταρχάς, ότι ο άψυχος μηχανισμός της Οικονομίας αυτονομήθηκε και έχει εισβάλει ως ξενιστής στον ψυχισμό των ανθρώπων, που σκληραίνει ολοένα και περισσότερο. Σήμερα ζούμε στην εποχή της Εκθετικής Τεχνολογίας (Exponential Technology), της ομογενοποιημένης κοινωνίας της διακινδύνευσης, και της Αναστατωμένης Οικονομίας (Disruptive Economy). Κάποιος μπορεί να θεωρήσει ότι βιώνουμε ένα πουρ-

2019

129

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 130

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

130

γκατόριο, το διάστημα κάθαρσης από τις πλάνες, τις αυταπάτες και τις πομφόλυγες του παρελθόντος. Αυτή θα ήταν η αισιόδοξη οπτική των πραγμάτων. Στην πραγματικότητα, όμως, και συχνά εξαιτίας μιας μεταιχμιακής πολιτικής ρητορικής που εναλλάσσεται μεταξύ διχασμού και χειραγώγησης συλλογικού θυμικού, έχουμε περάσει στον κοινωνικό αυτοματισμό και σε έναν εγγενή ανταγωνισμό κοινωνικών ομάδων που οδηγεί στον ατομικισμό, στον οποίο αντιφέγγει ο καταστροφικός ναρκισσισμός (ατομικός και πολιτικός). Τώρα οι πραγματικές αξίες φουντάρουν στο κενό και χρεοκοπούν πριν καν αποκτήσουν περιεχόμενο, γεγονός που δεν οδηγεί στην αποτελμάτωση, αλλά το τέλος τους. Ένα τέλος, που συνοδοιπορεί με μια νέα κατάσταση στην οποία έχουμε γλιστρήσει: της εγωπάθειας και της εναγώνιας αυτοπροβολής. Αυτός είναι ο νεοκυνισμός, και με αυτά τα χαρακτηριστικά προσβάλλει τη σκέψη, το συναίσθημα, την αισθητική και τη συμπεριφορά. Επιφέρει τραυματικό κτύπημα στην ενσυναίσθηση και στην ευαισθητοποίηση απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα. Εφόσον, μάλιστα, τον συντροφεύει και ο αμοραλισμός, τότε το πλήγμα είναι θανατηφόρο. Από αυτές τις έννοιες, λοιπόν, της ηθικής ελευθερίας, της ενσυναίσθησης και του νεοκυνισμού, σε διαφορετική, βεβαίως, δοσολογία η καθεμία, συντίθεται η νέα κοινωνική πραγματικότητα, η οποία δεν είναι τίποτε άλλο από ένας καμβάς τον οποίο ο χρωστήρας της ατομικότητας επιχρωματίζει ακατάπαυστα. Η διαλεκτική σχέση των τριών αυτών εννοιών με τα ανθρώπινα δικαιώματα δημιουργεί τη νέα κατάσταση στην οποία έχουμε εισέλθει, την οποία θα ονομάζαμε μετα-ελευθερία. Σε αυτήν τα άτομα-πολίτες κατασκευάζουν τη δική τους ηθική πραγματικότητα και δεν συντάσσονται πίσω από ένα σύγχρονο δεσμευτικό, καθολικής αποδοχής κοινωνικό συμβόλαιο. Εξαρχής δηλώνεται ότι είναι δικαίωμα κάθε ατόμου να υιοθετεί ως μηχανισμό άμυνας το νέο αυτό ηθικά πολυφωνικό μοντέλο της

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 131

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

μετα-ελευθερίας, καθώς νιώθει ότι επανέρχεται σε κατάσταση της φύσης με όρους επιβίωσης. Άλλωστε, το μοντέλο αυτό είναι αναντίλεκτα ελκυστικό, μιας και έχει ως πρόταγμα την ηθική σχετικότητα και την προβολή του εαυτού. Άρα, η πρόκληση έγκειται στον τρόπο με τον οποίο εξανθρωπίζεται αυτή η νέα κοινωνική πραγματικότητα, στην οποία δεσπόζει η μετα-ελευθερία. Ίσως η απάντηση σ’ ένα τέτοιο ανοιχτό ερώτημα να διέρχεται – στο ατομικό τουλάχιστον επίπεδο– μέσα από την επανατοποθέτηση του «Εγώ» μας στην Προκρούστεια κλίνη όχι της συμβατικής ή σχετικιστικής ηθικής ή ψευδοηθικής, αλλά της ανθρώπινης πραξεολογίας με γνώμονα ή καθρέπτη το Αγαθό/Καλό. Με αυτό τον τρόπο θα μπορέσουμε να αντικαταστήσουμε το τόσο χρήσιμο για την ψιμυθίωση της αυτοεικόνας μας «Εγώ» με το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο «Εμείς». Θα κοστίσει αρκετά στον εγωισμό μας, αλλά θα εισφέρει στην ενδυνάμωση της ενσυναίσθησης και στην αναγνώριση και αποδοχή των ανθρώπινων δικαιωμάτων.... «The answer, my friend, is blowin’ in the wind».

2019

131

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 132

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 133

24 Μια ζωή που μας αξίζει… Αναστάσιος Σταλίκας, Ph.D. Καθηγητής, Τμήμα Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρίας Θετικής Ψυχολογίας.

Ένα από τα βασικά ερωτήματα που έχει απασχολήσει ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, και ανθρωπολόγους είναι το πώς είναι δυνατόν το ανθρώπινο είδος να έχει όχι μόνο επιβιώσει, αλλά και να έχει εξελιχθεί και να έχει καταφέρει όλα αυτά που έχει καταφέρει, όταν την ίδια χρονική στιγμή που εμφανίστηκε το ανθρώπινο είδος υπήρχαν και άλλα δυνατότερα και ικανότερα θηλαστικά που είχαν μεγαλύτερη δύναμη, μεγαλύτερη ταχύτητα και ανώτερες ικανότητες από αυτές του ανθρώπινου είδους. Αυτά τα θηλαστικά θα μπορούσαν εύκολα να εξαλείψουν το ανθρώπινο είδος. Μέρος της απάντησης σε αυτή την ερώτηση είναι η αναγνώριση από τον άνθρωπο ότι δεν μπορεί να επιβιώσει μόνος του. Η συνειδητοποίηση της αδυναμίας της μονάδας. Ίσως ο σημαντικότερος λόγος που το ανθρώπινο είδος επιβίωσε είναι η αξιοποίηση της αλληλοβοήθειας μεταξύ των ανθρώπων. 133

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 134

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

134

Τελευταίες έρευνες στο χώρο της Νευροψυχολογίας ανακάλυψαν ότι η αξία της αλληλοβοήθειας έχει τη βάση της και στο νευρικό μας σύστημα αλλά και στο ορμονικό μας σύστημα. Στον ανθρώπινο εγκέφαλο υπάρχει μία ομάδα από νευρώνες που ονομάζονται κατοπτρικοί νευρώνες. Αυτοί οι νευρώνες δραστηριοποιούνται και όταν το άτομο βιώνει κάποια συναισθήματα, όπως φόβος, θυμός, αγάπη, αλλά και επίσης όταν το άτομο παρατηρεί ένα άλλο άτομο να βιώνει τα ίδια συναισθήματα. Αυτή η ανακάλυψη μας βοήθησε να καταλάβουμε ότι όταν ο άνθρωπος έβλεπε το συνάνθρωπό του σε κατάσταση ανάγκης, σε κατάσταση φόβου αλλά και σε κατάσταση θυμού, μπορούσε όχι μόνο να καταλάβει τα συναισθήματα του άλλου, αλλά και να νιώσει τα ίδια συναισθήματα. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ο άνθρωπος καταλαβαίνει τι συναισθήματά βιώνουν οι συνάνθρωποί του και αντίστοιχα αντιδρά. Η δεύτερη ανακάλυψη αφορά την ορμόνη της ωκυτοκίνης. Η ωκυτοκίνη είναι μία ορμόνη η οποία δρα στην περίοδο της εγκυμοσύνης και βοηθά την ανάπτυξη δεσμού ανάμεσα στην έγκυο γυναίκα και στο έμβρυο. Ονομάζεται και η ορμόνη της αγάπης, γιατί όταν εκχύεται αυτή η ορμόνη δημιουργεί συναισθήματα αγάπης για τα άτομα που το περιβάλλουν. Το σημαντικό εύρημα είναι ότι ίδια ορμόνη εκχύεται στο σύστημά μας όταν βοηθάμε το συνάνθρωπό μας. Με άλλα λόγια, κάθε φορά που βοηθάμε κάποιο συνάνθρωπο που βρίσκεται σε κατάσταση ανάγκης, αυτή η ορμόνη μάς δημιουργεί μία αίσθηση δεσμού και σχέσης με το άτομο που βοηθάμε. Όσο περισσότερο βοηθάμε κάποιον τόσο περισσότερο δενόμαστε με αυτόν τον άνθρωπο και αποκτούμε μία αίσθηση δεσμού. Είναι αυτή η αίσθηση δεσμού, αυτή η ιδιαίτερη σχέση που έχουμε με κάποιους ανθρώπους που χτίζει την εμπιστοσύνη. Οι ανθρώπινες κοινωνίες βασίζονται και τρέφονται από την αλληλοβοήθεια, γιατί αυτή η αλληλοβοήθεια εμψυχώνει και ενδυναμώνει την αίσθηση του δεσμού, και είναι αυτός ο δεσμός ο όποιος

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 135

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

γεννά την εμπιστοσύνη. Οι ανθρώπινες σχέσεις βασίζονται στην εμπιστοσύνη, και αυτή η εμπιστοσύνη δημιουργεί μία αίσθηση ασφάλειας. Είμαστε ομάδα, είμαστε κοινότητα, όπου κάθε μέλος βοηθάει τα άλλα μέλη της κοινότητας. Η προσφορά μας στην κοινότητα, στην ομάδα, όχι μόνο δημιουργεί τους ανθρώπινους δεσμούς που είναι απαραίτητοι για την ψυχική μας υγεία και την ψυχική μας ευεξία, αλλά και δημιουργεί την απαραίτητη εμπιστοσύνη και ασφάλεια, ούτως ώστε να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε, να παράξουμε και να αποδώσουμε στο μέγιστο των δυνατοτήτων μας. Οι κοινωνίες αναπτύσσονται μέσα από τη δημιουργία κοινωνικών δικτύων, μέσα από τις φιλίες, τις σχέσεις, την αλληλεξάρτηση και την αλληλοβοήθεια. Η κοινότητα μας χρειάζεται όσο και εμείς χρειαζόμαστε την κοινότητα. Η κοινότητα μας δίνει την αίσθηση της ταυτότητας, του ανήκειν, και μας παρέχει την ασφάλεια που χρειαζόμαστε για να μπορέσουμε χωρίς φόβο, άγχος, και ανασφάλεια να δημιουργήσουμε και να αξιοποιήσουμε στο μέγιστο το δυναμικό μας. Να γίνουμε το καλύτερο που μπορούμε να γίνουμε. Μέσα από την αλληλεπίδραση με τους άλλους αναπτύσσουμε τις αξίες μας, αναζητούμε και βρίσκουμε το νόημα της ζωής μας, και βαδίζουμε στο δρόμο της αυτοπραγμάτωσης. Μία, ίσως, από τις σημαντικότερες έρευνες που έχουν γίνει στο χώρο της Ψυχολογίας, αφορά μία μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και η οποία μελέτησε 268 άτομα από την ημέρα που γεννήθηκαν μέχρι τη μέρα που πέθαναν, με σκοπό να αναγνωρίσει ποιοι είναι οι πιο σημαντικοί παράγοντες που συνδέονται με τη μακροβιότητα και με την ευτυχία. Μετά από 80 χρόνια συστηματικής παρακολούθησης των συμμετεχόντων, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ο πιο σημαντικός παράγοντας που συνδέεται και με τη μακροβιότητά μας αλλά και με την ευτυχία μας είναι οι κοινωνικές σχέσεις. Ο άνθρωπος είναι ένα βαθιά κοινωνικό ον που χρει-

2019

135

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 136

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

136

άζεται ανθρώπους για να ζήσει και περισσότερα χρόνια, αλλά και καλύτερα χρόνια. Οι κοινωνικές σχέσεις δημιουργούν νόημα ζωής, γεννούν θετικά συναισθήματα, και συνεισφέρουν τα μέγιστα στο να ζήσουμε μια ζωή που μας αξίζει.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 137

25 Είμαι τυχερή... Χρυσάνθη Σωτηρίου Συντονίστρια Τομέα Αγγλικών Γυμνασίου - Λυκείου, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

Τυχερή, γιατί κάθε μέρα αντικρίζω μάτια παιδικά, εφηβικά... μάτια λαμπερά! Είναι τα μάτια των μαθητών μου, της γενιάς που θέλει και μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Ακούω τις ανησυχίες και τις απορίες τους και συζητάμε μαζί για τα όνειρά τους. Γιατί τα παιδιά μας έχουν ακόμα όνειρα. Και τα όνειρά τους θα γίνουν όραμα, και το όραμα ελπίδα. Και είναι αυτή η ελπίδα που μας κάνει να προσπαθούμε να τους βοηθήσουμε να κατανοήσουν τις πανανθρώπινες αξίες και τα δικαιώματα και να τους ευαισθητοποιήσουμε σε θέματα υπεράσπισης των αδυνάτων. Υπάρχουν, βέβαια, φορές που οι νέοι, μπροστά σε όλα τα γεγονότα που βλέπουν στην τηλεόραση, που ακούν από τους γονείς τους ή διαβάζουν, ανησυχούν. Αναρωτιούνται αν τα δικαιώματα που όλοι εμείς, οι μεγαλύτεροι, τους λέμε πως πρέπει να υπερασπιζόμαστε, είναι σεβαστά και απαραβίαστα. Ψάχνουν συνεχώς να βρουν απαντήσεις. Ερευνούν, με ανατρεπτική συχνά ματιά, θέματα κοινωνικής 137

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 138

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

138

ευθύνης. Θέλουν να μιλήσουν, να πουν τη γνώμη τους, να υποστηρίξουν τις ιδέες τους. Όλοι εμείς τους μιλάμε για ίσες ευκαιρίες, τους μιλάμε για σεβασμό στη διαφορετικότητα, για έναν κόσμο δίκαιο, στον οποίο θα κυριαρχεί η υπεράσπιση στην αξία της ζωής. Τους μιλάμε για το δικαίωμα της ελεύθερης συμμετοχής στην πνευματική ζωή της κοινότητας. Προσπαθούμε να καλλιεργήσουμε τεχνικές προσωπικής αυτογνωσίας, αλλά και κατανόησης της ανεκτικότητας. Τους ζητάμε να μάχονται για τα δικαιώματά τους, διακρίνοντάς τα από τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Και ναι, κάπου εδώ αρχίζουν οι ερωτήσεις. Και μαζί με αυτές, το ταξίδι στην προσωπική εμπλοκή της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Άραγε, είναι κάτι τέτοιο, τελικά, εφικτό; Και οι απαντήσεις δεν είναι πάντοτε απλές, ούτε εύκολες. Είναι μεγάλη πρόκληση να προβληματίζεις το μυαλό των νέων ανθρώπων. Να ενθαρρύνεις την αμφισβήτηση. Να αναζητάς και να συζητάς μαζί τους προσωπικά βιώματα και να τους βοηθάς να δίνουν τις δικές τους απαντήσεις. «Ναι, Δημήτρη έχεις το δικαίωμα να αποτελείς μέρος του κόσμου της Τέχνης, της Μουσικής και των Βιβλίων» Και ο Δημήτρης, ένα παιδί μικρόσωμο, που όλοι τον κορόιδευαν για την περίεργη προφορά του, τη μόνιμη δυσκολία στην ανάγνωση και τα μεγάλα γυαλιά μυωπίας που φορούσε, άρχισε να ζωγραφίζει. Να ζωγραφίζει παιδιά που χάνονταν μέσα στα κύματα. Παιδιά χωρίς πατρίδα. Παιδιά χωρίς οικογένεια. Παιδιά χωρίς ζωή... Και το λευκό χαρτί πήρε τη μορφή του βήματος που πάντοτε ήθελε να έχει, αλλά δεν μπορούσε, γιατί νόμιζε πως δεν άξιζε, πως δε θα τα κατάφερνε, πως όλοι θα τον κορόιδευαν. Και ξαφνικά, όλα άλλαξαν. Γιατί κάποιος τον έβγαλε από τη σιωπηλή θλίψη της στέρησης και του έδωσε το πινέλο. Ο Δημήτρης

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 139

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

έγινε κομμάτι της πνευματικής κοινότητας του μικρόκοσμού του, της τάξης του. Πίστεψε στον εαυτό του και πίστεψαν και οι άλλοι σε αυτόν. Όλοι ζητούσαν, πια, να δουν τα έργα του! Είχε καταφέρει να αναγνωρίσουν όλοι πως η Τέχνη είναι υπόθεση προσωπική και θα πρέπει να γίνεται σεβαστή και να τιμάται ως τέτοια. «Ναι, Νίκη ,έχεις το δικαίωμα να απολαμβάνεις τις τέχνες» Και η Νίκη ακολούθησε για πρώτη φορά την ομάδα της και πήγε μαζί τους μια επίσκεψη στο μουσείο. Περιπλανήθηκε για ώρες στους διαδρόμους της Ιστορίας, θαυμάζοντας τα έργα για τα οποία άκουγε να μιλούν τόσο καιρό. Η Νίκη δε φοβόταν, γιατί στη χώρα της δεν υπήρχε πόλεμος. Δεν υπήρχαν άνθρωποι που από φανατισμό ήθελαν να καταστρέψουν κάθε τι όμορφο που είχαν αφήσει οι πρόγονοί της. Η Νίκη ήταν τυχερή: έμαθε για την ιστορία της, για τα λάθη που ίσως έγιναν, για τις όμορφες στιγμές του παρελθόντος και προβληματίστηκε για το μέλλον. Ήταν έτοιμη να αναζητήσει απαντήσεις. Ήταν έτοιμη να δώσει τις δικές της λύσεις. «Ναι, Μαρί, έχεις το δικαίωμα να μοιράζεσαι τα πλεονεκτήματα που προέρχονται από τις νέες ανακαλύψεις στην επιστήμη» Και η Μαρί μπήκε στο εργαστήριο, έψαξε, πειραματίστηκε, δεν πτοήθηκε από τις αποτυχίες. Τελικά, τα κατάφερε. Θα μπορούσε να κάνει το όνειρό της πραγματικότητα και να βοηθήσει τους συνανθρώπους της. Μπορεί κάποιοι να είχαν ενοχληθεί που ήταν γυναίκα, που δεν είχε γεννηθεί στη δική τους χώρα, που δεν ανήκε στην δική τους τάξη επιστημόνων. Μπορεί κάποιοι να την κυνήγησαν και να την κορόιδεψαν, όμως η ίδια δεν το έβαλε κάτω. Ήξερε πως είχε το δικαίωμα. Προσπάθησε με όλες της τις δυνάμεις, τα κατάφερε και μπόρεσε να μοιραστεί τη φόρμουλα που έσωζε ζωές. Τρεις ιστορίες διαφορετικών ανθρώπων, που όμως εκφράζουν το ίδιο ιδανικό: την υπεράσπιση του δικαιώματος της απαλλαγμένης από οποιονδήποτε περιορισμό συμμετοχής στην καλλιτεχνική ή και

2019

139

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 140

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

140

επιστημονική ζωή μιας κοινότητας. Ένα στοιχείο μοναδικά σημαντικό για τη δημιουργία ενός πλαισίου απαλλαγμένου από συγκρούσεις, προκαταλήψεις και αποτυχημένες διαδικασίες και πρακτικές. Ο κόσμος μας αλλάζει. Και αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς. Ίσως, λοιπόν, είναι πιο επιτακτικό από ποτέ να συμπορευτούμε με τη νέα γενιά στην προσπάθεια περιορισμού του ρατσισμού και των διακρίσεων σε κάθε κομμάτι της πνευματικής ζωής της κοινότητας. Όχι μόνο κάνοντας γνωστά στους νέους ανθρώπους τα δικαιώματα που πρεσβεύει η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αλλά και έχοντας πίστη στις καλλιτεχνικές και επιστημονικές τους ανησυχίες. Άλλωστε, όλα ξεκινάνε από την αναγνώριση της αληθινής ελευθερίας -σε κάθε επίπεδο- και της διαφύλαξης του δικαιώματος υπεράσπισής της. Είμαι τυχερή... ...γιατί τα μάτια που αντικρίζω κάθε μέρα θέλουν να μάθουν, και έτσι καταγράφουν τις παγκόσμιες εξελίξεις ενώ μελετούν με κριτικό πνεύμα απόψεις πάνω σε θέματα πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων. Πιστεύουν στην αλλαγή και εκφράζουν την προσωπική τους γνώμη συμμετέχοντας στην εξεύρεση λύσεων. Στηρίζουν την αναζήτηση των πανανθρώπινων ιδανικών δίνοντας καταφύγιο στην ανάδειξη της αναγκαιότητας για προστασία και προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μα, πάνω απ’ όλα προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα με μια πιο αισιόδοξη, αν και κριτική, ματιά. Άλλωστε όπως είχε πει και ο Πλάτωνας: Ζωή χωρίς κριτικό πνεύμα, δεν αξίζει να τη ζεις.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 141

26 Η Προώθηση της «Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου» στο Επίκεντρο της Δράσης της UNESCO Αικατερίνη Τζιτζικώστα Πρόεδρος Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής για την UNESCO.

H ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, το 1945, σήμανε το τέλος των καταστροφών και των σφοδρών συγκρούσεων και την έναρξη μιας νέας εποχής στην οποία τα κράτη θέλουν να απολαμβάνουν μια σταθερή και διαρκή ειρήνη και έχουν δεσμευθεί να σέβονται και να προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες, χωρίς καμία διάκριση βάσει της φυλής, του φύλου, της γλώσσας ή της θρησκείας. Η πίστη των κρατών μελών του ΟΗΕ στην αξία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτυπώθηκε το 1948 στην Οικουμενική Διακήρυξη 141

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 142

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

142

για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, το πρώτο διεθνές κείμενο ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, το οποίο έθεσε τα θεμέλια για τη διεθνή τους προστασία, τόσο από τον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, όσο και από τους εξειδικευμένους Οργανισμούς του. Η UNESCO, ο εξειδικευμένος Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, τον Πολιτισμό, τις Επιστήμες και την Επικοινωνία, έχει δεσμευθεί στο Άρθρο 1 του Καταστατικού Ίδρυσής της να εργάζεται σταθερά και συστηματικά, στο πλαίσιο των πέντε τομέων αρμοδιότητάς της, για την προώθηση των πανανθρώπινων αξιών και την προστασία των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην προάσπιση των αρχών και των διατάξεων της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών. Ειδικότερα, η UNESCO, ήδη από την ίδρυσή της, έχει υιοθετήσει πληθώρα κανονιστικών εργαλείων και έχει διαμορφώσει και υλοποιήσει σημαντικά Διεθνή Προγράμματα που κατοχυρώνουν και προάγουν πανανθρώπινες αξίες και δικαιώματα, όπως το δικαίωμα όλων σε ίση και ποιοτική Εκπαίδευση, το δικαίωμα στη διαφορετικότητα, στην ελευθερία της έκφρασης και στην ανάπτυξη της πολιτιστικής ταυτότητας, καθώς και το δικαίωμα στην επιστημονική έρευνα, υπό την προϋπόθεση ότι δεν παραβιάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Μέσα από τα Διεθνή της Προγράμματα η UNESCO έχει ως στόχο την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης, την ενίσχυση και το συντονισμό των συνεργασιών μεταξύ κυβερνητικών και μη κυβερνητικών φορέων σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο, καθώς και την παροχή τεχνογνωσίας στα κράτη μέλη για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε εθνικό επίπεδο. Από το 2003, ο Διεθνής Οργανισμός έχει εντατικοποιήσει τη δράση του προς αυτή την κατεύθυνση, μέσω της υιοθέτησης μιας εξειδικευμένης Στρατηγικής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα την οποία και έχει ενσωματώσει σε όλα τα Διεθνή του Προγράμματα. Η εν λό-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 143

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

γω Στρατηγική θέτει ως προτεραιότητα την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλες τις δράσεις που υλοποιεί, ενώ ταυτόχρονα προωθεί τη σύναψη συνεργειών με άλλους Οργανισμούς των Ηνωμένων Εθνών. Μία από τις πιο σημαντικές συνεργασίες που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο της Στρατηγικής είναι η υπογραφή Συμφώνου Συνεργασίας μεταξύ της UNESCO και του Γραφείου του Ύπατου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Οργανισμού που αποτελεί το επίκεντρο των δραστηριοτήτων του ΟΗΕ για θέματα που αφορούν στα ανθρώπινα δικαιώματα. Μέσα από τις δράσεις και τις πρωτοβουλίες που υλοποιεί, η UNESCO εργάζεται για ένα καλύτερο αύριο όπου όλοι οι άνθρωποι θα ζουν αρμονικά, θα έχουν εξαλειφθεί οι διακρίσεις κάθε μορφής και όλοι θα αντιμετωπίζονται ως ίσοι. Ωστόσο, καθώς ακόμη και σήμερα τα ανθρώπινα δικαιώματα παραβιάζονται σε αρκετά μέρη του πλανήτη και οι διακρίσεις με βάση το φύλο, την καταγωγή ή τη θρησκεία συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα, η UNESCO συνεχίζει τη δράση της με αφοσίωση και συνέπεια. Όπως δήλωσε η Γενική Διευθύντρια της UNESCO, Audrey Azoulay, στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Ημέρας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων: «(…) Τον Δεκέμβριο του 1948, η UNESCO ήταν ο πρώτος Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών που έθεσε την Οικουμενική Διακήρυξη στο επίκεντρο της δράσης του (…). Σήμερα η UNESCO καλεί όλους να ανανεώσουν τη δέσμευσή τους για την προάσπιση της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σε κάθε κοινωνία και σε κάθε περίπτωση (…)». Σε μια εποχή που πολλοί αρέσκονται να υπογραμμίζουν τα στοιχεία που υποτίθεται ότι μας διαφοροποιούν, η UNESCO αντιστέκεται σε αυτή τη συγκρουσιακή λογική, προωθώντας και αξιοποιώντας τα στοιχεία εκείνα που μας ενώνουν προς όφελος της παγκόσμιας κοινότητας, μέσω ενός ανοιχτού, ουσιαστικού διαλόγου που βασίζεται στο σεβασμό των αξιών κάθε πολιτισμού, της διαφορετικότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για την εξασφάλιση μιας σταθερής και διαρκούς ειρήνης.

2019

143

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 144

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 145

27 Το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής κατά το άρθρο 8 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Θεόδωρος Φορτσάκης Καθηγητής Νομικής Σχολής Αθηνών, τ. Πρύτανης Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Βουλευτής Επικρατείας Ν.Δ.

Διάγραμμα Εισαγωγή Α – Η θεσμική διαμόρφωση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής Α1 – Η αναγνώριση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Α2 – Η διεθνής κατοχύρωση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής Β – Το ουσιαστικό περιεχόμενο του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής 145

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 146

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Β1 – Όψεις του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής Β2 – Συνοπτική αποτίμηση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής στην ελληνική έννομη τάξη Συμπεράσματα Εισαγωγή Το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής ενώπιον των δικαστικών Αρχών για την προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου διαμορφώθηκε στο πλαίσιο της διεθνούς αναγνώρισης και κατοχύρωσης των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Α), με περιεχόμενο το οποίο είναι σήμερα πολύ ευρύτερο από την απλή δυνατότητα άσκησης ενδίκου βοηθήματος (Β). Α – Θεσμική διαμόρφωση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής Το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής αναγνωρίστηκε με την υιοθέτηση της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ, 1948) από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ (Α1). Ακολούθως κατοχυρώθηκε στο πλαίσιο των κυριότερων διεθνών συμβάσεων για την προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Α2). Α1 – Η αναγνώριση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής στην ΟΔΔΑ Το άρθρο 8 της ΟΔΔΑ αναγνωρίζει το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής ως εξής: «Καθένας έχει δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής ενώπιον των αρμοδίων εθνικών δικαστηρίων κατά των πράξεων που παραβιάζουν τα θεμελιώδη δικαιώματα τα οποία του αναγνωρίζουν το Σύνταγμα ή ο νόμος». Από τη διατύπωση της διάταξης προκύπτει ότι δεν αρκεί καθένας να μπορεί να προσφύγει ενώπιον των δικαστηρίων σε περίπτωση

146

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 147

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

προσβολής των θεμελιωδών δικαιωμάτων του, αλλά αυτή η προσφυγή πρέπει συγχρόνως να είναι «αποτελεσματική». Πρέπει, δηλαδή, να οδηγεί στην επί της ουσίας δικαίωσή του, με άρση της προσβολής, παράλειψή της στο μέλλον και αποκατάσταση της τυχόν ζημίας. Το ερώτημα που τίθεται, εν προκειμένω, είναι γιατί η ΟΔΔΑ αναγνωρίζει το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής όχι για τα θεμελιώδη δικαιώματα που η ίδια περιλαμβάνει, αλλά για εκείνα που αναγνωρίζουν το Σύνταγμα ή οι νόμοι του αντίστοιχου κράτους. Αυτό εξηγείται από το ότι η ΟΔΔΑ δεν είναι, καταρχήν, νομικά δεσμευτική. Εξού και δεν θα μπορούσε να αναγνωρίζει δικαίωμα δικαστικής προστασίας για τυχόν παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων που η ίδια περιλαμβάνει, αφού, κατά μείζονα λόγο, δεν προβλέπεται μηχανισμός για την επιβολή κυρώσεων σε περίπτωση εν γένει παραβίασης των διατάξεών της.

2019

Α2 – Η διεθνής κατοχύρωση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής Το άρθρο 8 της ΟΔΔΑ αποτέλεσε τη βάση για την υιοθέτηση αντίστοιχων νομικά δεσμευτικών ρυθμίσεων στις μετέπειτα συμβάσεις για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως είναι: α) σε οικουμενικό επίπεδο το άρθρο 2 παρ. 3 του Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων (ΔΣΑΠΔ, 1966), και β) σε περιφερειακό επίπεδο: i) το άρθρο 13 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ, 1950), ii) το άρθρο 25 της Αμερικανικής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΑΣΔΑ, 1969), iii) το άρθρο 7 περ. α΄ του Αφρικανικού Χάρτη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών (ΑφρΧΔΑΛ, 1981), και iv) το άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ, 2007). 147

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 148

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

Σε αντίθεση με την ΟΔΔΑ, η ΕΣΔΑ και το ΔΣΑΠΔ κατοχυρώνουν το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής για τα δικαιώματα που εγγυώνται, όπως και ο ΧΘΔΕΕ για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του Ενωσιακού Δικαίου. Η ΑΣΔΑ κατοχυρώνει αυτό το δικαίωμα τόσο για τα επιμέρους δικαιώματα που εγγυάται η Σύμβαση όσο και για εκείνα που αναγνωρίζουν το Σύνταγμα ή οι νόμοι του κάθε συμβαλλόμενου κράτους. Ο ΑφρΧΔΑΛ κατοχυρώνει γενικά το δικαίωμα προσφυγής για τα θεμελιώδη δικαιώματα που αναγνωρίζονται από συμβάσεις, νόμους, κανονιστικές πράξεις και έθιμα. Ειδικότερα δικαιώματα, τα οποία μαζί με το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής συναποτελούν το δικαίωμα παροχής δικαστικής προστασίας, αναγνωρίζονται με το άρθρο 10 της ΟΔΔΑ για τη δίκαιη και δημόσια εκδίκαση της υπόθεσης, υπό ίσους όρους, από ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο και το άρθρο 11 της ΟΔΔΑ για το τεκμήριο αθωότητας κατηγορουμένου και μη επιβολή ποινής άνευ νόμου. Αυτά αποτέλεσαν τη βάση για τη διαμόρφωση των άρθρων 14 και 15 του ΔΣΑΠΔ, 6 και 7 της ΕΣΔΑ, 8 της ΑΣΔΑ, 7 του ΑφρΧΔΑΛ και 47-50 του ΧΘΔΕΕ. Β – Το ουσιαστικό περιεχόμενο του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής Η αποτελεσματικότητα της προσφυγής πρέπει να συντρέχει σε όλα τα στάδια της δίκης (Β1) και να μην ακυρώνεται στην πράξη από τις πραγματικές συνθήκες απονομής της δικαιοσύνης, όπως για παράδειγμα συχνά συμβαίνει στην Ελλάδα (Β2). Β1 – Όψεις του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής Δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής σημαίνει ότι η έννομη τάξη προβλέπει για κάθε είδος υπόθεσης το κατάλληλο ένδικο βοήθημα, το οποίο ο ενδιαφερόμενος έχει την πραγματική δυνατότητα να ασκήσει στο αρμόδιο δικαστήριο.

148

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 149

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

Πρέπει, επίσης, να παρέχεται δυνατότητα προσωρινής δικαστικής προστασίας, όπως είναι τα ασφαλιστικά μέτρα και η αναστολή εκτέλεσης διοικητικών πράξεων, για τη διαφύλαξη του επίδικου δικαιώματος ή την αποτροπή ανεπανόρθωτης βλάβης μέχρι την οριστική κρίση της υπόθεσης, ώστε η προσφυγή, δηλαδή το αίτημα δικαστικής προστασίας, να μην καθίσταται άνευ αντικειμένου. Κατά την εκδίκαση της υπόθεσης, ο ενδιαφερόμενος πρέπει να έχει τη δυνατότητα να αποδείξει τους ισχυρισμούς του δημόσια, ενώπιον ανεξάρτητου και αμερόληπτου δικαστηρίου, στο πλαίσιο μιας δίκαιης δίκης. Η εκδίκαση της υπόθεσης και η έκδοση της απόφασης πρέπει να γίνονται μέσα σε εύλογο χρόνο από την άσκηση της προσφυγής. Η δικαστική απόφαση πρέπει να είναι πλήρως αιτιολογημένη. Πρέπει, επίσης, να μπορεί να εκτελεστεί, και μάλιστα τόσο έναντι των ιδιωτών όσο και έναντι του κράτους. Αναποτελεσματικότητα σε οποιοδήποτε στάδιο της δίκης, που συνεπάγεται αδυναμία ικανοποίησης των ουσιαστικών δικαιωμάτων του προσφεύγοντος, συνιστά παραβίαση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής.

2019

Β2 – Συνοπτική αποτίμηση του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής στην ελληνική έννομη τάξη Το ελληνικό Σύνταγμα κατοχυρώνει στο άρθρο 8 το δικαίωμα στο φυσικό δικαστή και στο άρθρο 20 παρ. 1 το δικαίωμα παροχής δικαστικής προστασίας, όπως αυτά εξειδικεύονται περαιτέρω με τις ρυθμίσεις των άρθρων 87 έως 100Α για τη δικαστική εξουσία. Οι ρυθμίσεις αυτές εμπεριέχουν σαφώς το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής. Και μάλιστα για την προστασία όχι μόνο των θεμελιωδών συνταγματικών ή διεθνώς κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, αλλά κάθε δικαιώματος ή εννόμου συμφέροντος. Το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής κατοχυρώνεται, λοιπόν, συνταγματικά στην ευ149

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 150

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

ρύτερη δυνατή εκδοχή του, ως αυτονόητη προϋπόθεση και απαραίτητο μέσο για την ουσιαστική και αποτελεσματική άσκηση του δικαιώματος παροχής δικαστικής προστασίας. Ζητήματα που ανακύπτουν στην ελληνική έννομη τάξη σχετικά με το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής είναι ιδίως: α) το ανεπαρκές πλαίσιο νομικής βοήθειας και ευεργετήματος της πενίας για όσους αδυνατούν να καταβάλλουν τα δικαστικά έξοδα, β) οι συχνές νομοθετικές παρεμβάσεις σε εκκρεμείς δίκες, και, κυρίως, γ) η μακρόχρονη καθυστέρηση στην απονομή της δικαιοσύνης, που σε πολλές περιπτώσεις αγγίζει τα όρια της αρνησιδικίας. Ειδικά το τελευταίο, που μάλιστα οδηγεί σε συνεχείς καταδίκες της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, δεν παραβιάζει μόνο το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής, αλλά καθιστά συνολικά αναποτελεσματικό ολόκληρο το σύστημα απονομής της δικαιοσύνης. Συμπεράσματα Το δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής δεν αποτελεί απλώς ένα επιμέρους δικαίωμα μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Είναι το δικαίωμα που εγγυάται το σεβασμό και την προστασία όλων των άλλων δικαιωμάτων. Χωρίς αυτό το κατεξοχήν «διαδικαστικό» δικαίωμα, η αναγνώριση και κατοχύρωση των «ουσιαστικών» δικαιωμάτων καθίσταται ατελής. Δικαιοσύνη που καθυστερεί υπερβολικά, δεν είναι Δικαιοσύνη. Για την Ελληνική Πολιτεία, η επιτάχυνση στην απονομή της δικαιοσύνης πρέπει να αποτελέσει πρώτη προτεραιότητα.

150

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 151

28 Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στη διακυβέρνηση της χώρας του, είτε άμεσα, είτε έμμεσα, με αντιπροσώπους ελεύθερα εκλεγμένους Μανώλης Χριστοδουλάκης Γραμματέας Κινήματος Αλλαγής, Απόφοιτος Εκπαιδευτηρίων Δούκα.

H ανθρώπινη φύση είναι συνυφασμένη με τον εσωτερικό ανταγωνισμό και την αντιπαράθεση. Είτε αυτή είναι ταξική, είτε κοινωνική, είτε φυλετική, εθνική, θρησκευτική, πολιτική, ή οποιασδήποτε άλλης φύσεως. Ακριβώς μέσω αυτών των αντιπαραθέσεων δομήθηκαν οι αντίστοιχες ισορροπίες στο πέρασμα των αιώνων ως διακριτές συνιστώσες στην εξέλιξη των ανθρώπινου είδους παίρνοντας σταδιακά τη μορφή της σύγχρονης συλλογικής δράσης στα πλαίσια των σημερινών κοινωνιών. Είναι ακριβώς τα ανθρώπινα ένστικτα της ισχύος έναντι της αδυναμίας, της επιβίωσης, της μετεξέλιξης, της ευημερίας, 151

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 152

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

152

που συνδιαμόρφωσαν ανά τους αιώνες ένα πλαίσιο ηθικής λειτουργίας όπου αποτυπωνόταν κάθε στιγμή το σύστημα αξιών της εκάστοτε περιόδου και του εκάστοτε κοινωνικού συνόλου. Ακριβώς σε μία προσπάθεια συστηματοποίησης του πλαισίου αυτού ήρθε, στις 10 Δεκεμβρίου του 1948, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ να υπογράψει την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Να μιλήσει για το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια, την ισότητα, την ελευθερία, την ισονομία, τη δικαιοσύνη, την ειρήνη, την αλληλεγγύη. Και μέσα σε όλα αυτά, να περιγράψει το δικαίωμα στην πολιτική δράση, το δικαίωμα για δημοκρατικές διαδικασίες, το δικαίωμα της συμμετοχής στη διακυβέρνηση, το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι. Να περιγράψει τη λαϊκή βούληση ως θεμέλιο λίθο για τις σύγχρονες κοινωνίες και τα κράτη, για την κοινωνική συνοχή. Αυτό ακριβώς αποτυπώθηκε στο 21ο Δικαίωμα της Διακήρυξης. Αυτό που μπορεί σήμερα στη χώρα μας, μετρώντας ήδη 44 χρόνια Μεταπολίτευσης, αλλά και σε όλο σχεδόν τον δυτικό κόσμο, να φαντάζει ως προφανές, σίγουρα επισύρει σημεία αμφισβήτησης ή περαιτέρω επεξεργασίας. Ο πρώτος είναι πιο εύκολο να διαπιστωθεί. Αφορά τα κράτη εκείνα ανά την υφήλιο –όχι λίγα– όπου τα πολιτικά δικαιώματα απέχουν πολύ από το μοντέλο που περιγράφεται στη Διακήρυξη. Είτε πρόκειται για αντιδημοκρατικά εκ φύσεως καθεστώτα, με απολυταρχικές μορφές άσκησης της εξουσίας, είτε ακόμα και για τύποις δημοκρατικά, όπου στην ουσία, όμως, η ποιότητα της Δημοκρατίας υστερεί πολύ από το ζητούμενο. Και ενώ η πρώτη περίπτωση είναι εύκολα διακριτή και άρα φαινομενικά μπορεί να προσδιοριστεί και να στοχοθετηθεί ως σημείο προς αντιμετώπιση, η δεύτερη περίπτωση είναι, ίσως, πολύ δυσκολότερη στον εντοπισμό και την αντιμετώπισή της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, που ανήκει και στη δική μας γεωπολιτική γειτονιά, είναι αυτό της Τουρκίας. Εκεί όπου θεωρητικά σε πολύ μεγάλο βαθμό το πλαίσιο

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 153

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

της Διακήρυξης εμπίπτει στο αντίστοιχο θεσμικό πλαίσιο της χώρας. Στην πράξη, όμως, οι δημοκρατικοί θεσμοί είναι ιδιαίτερα ελαστικοί και ευάλωτοι στη χειραγώγηση της εξουσίας. Και οι περιπτώσεις αυτές ροπής προς τον απολυταρχισμό, αλλά υπό το μανδύα των δημοκρατικών διαδικασιών, είναι εκείνες που εγκυμονούν τους μεγαλύτερους κινδύνους σιωπηρής αποδοχής της αμφισβήτησης των πραγματικών πολιτικών δικαιωμάτων, της ουσιαστικής αντιπροσώπευσης, της λαϊκής βούλησης. Στις περιπτώσεις αυτές, λοιπόν, είτε άμεσα είτε έμμεσα, είτε καταφανώς είτε υποβόσκοντας, παραβιάζεται το 21ο Δικαίωμα της Διακήρυξης. Αλλά οποιαδήποτε συζήτηση ή ανάλυση αναφέρεται στη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν τα δεδομένα επί των οποίων αποτυπώθηκε αυτή. Άλλες οι συνθήκες του 1948, άλλες αυτές του 2018. Και ακριβώς επειδή είναι άλλες οι συνθήκες δεν αρκεί μόνο η αναφορά στην πρόοδο που έχουν σημειώσει οι σημερινές κοινωνίες στην κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού τους από το 1948 μέχρι σήμερα, η οποία προφανώς δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Το ζητούμενο, όμως, σήμερα, είναι πολύ περισσότερο να αποτυπώσουμε τι θα περιλάμβανε σήμερα η αντίστοιχη Διακήρυξη αν την υπογράφαμε εκ νέου. Ποιες είναι οι απαιτήσεις των σύγχρονων κοινωνιών, ακόμα και εκείνων με θεμελιωμένα, πλέον, θεσμικά τα πολιτικά δικαιώματα των πολιτών τους; Άρα, λοιπόν, σήμερα, προχωρώντας τη συζήτηση ακόμα παραπέρα, και ειδικά στη χώρα μας, δεν φτάνει να διατυπώνουμε την ανάγκη για δημοκρατικές διαδικασίες, για συμμετοχή, για λαϊκή κυριαρχία. Πρέπει πολύ περισσότερο να ασχοληθούμε με την ποιότητα της ίδιας της Δημοκρατίας. Γιατί ακόμα και αν είσαι ελεύθερος να ψηφίσεις στις εκλογές, να αποφασίσεις για τους αντιπροσώπους σου, πώς η κρίση σου θα διατηρηθεί ανεπηρέαστη εντός ενός πλαισίου λειτουργίας που οριοθετείται από μέσα ενημέρωσης που μπορούν να διαμορφώσουν σήμερα κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις;

2019

153

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 154

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

154

Ακόμα και αν είσαι ελεύθερος να τεθείς ο ίδιος στην κρίση του λαού σε κάποια εκλογική διαδικασία, πώς θα διασφαλιστούν τα αξιοκρατικά κριτήρια επιλογής σου όταν η προεκλογική σου καμπάνια και επιτυχία υπαγορεύεται σε μεγάλο βαθμό από τον προϋπολογισμό που θα διαθέσεις, δεδομένων των –ακόμα– μεγάλων εκλογικών περιφερειών όπου τα προσωπικά στοιχεία της πολιτικής αντιπαράθεσης εκλείπουν έναντι της προβολής που πάντα έχει τη δική της τιμή; Πώς η λαϊκή βούληση αποτυπώνεται στην άσκηση πολιτικής όταν οι χρηματοδοτικές ανάγκες της χώρας επιβάλλουν την εξάρτησή της από εξωτερικές μορφές δανεισμού, που αντίστοιχα επηρεάζουν το μίγμα εφαρμοζόμενης πολιτικής; Αλλά, αντίστοιχα, και πώς δεν θα περάσουμε και στο άκρο της φαινομενικής υπερεκτίμησης της λαϊκής κυριαρχίας σε βάρος του δημοσίου συμφέροντος, όπως για παράδειγμα με το δημοψήφισμα του 2015, όπου αμφισβητήθηκε ακριβώς η έννοια της αντιπροσώπευσης θέτοντας το λαό έναντι ενός τεχνικού και εξειδικευμένου θέματος, απαξιώνοντας επί της ουσίας τη λαϊκή ετυμηγορία. Η ουσία της Δημοκρατίας, των θεσμών και των πολιτικών δικαιωμάτων κερδίζεται κάθε μέρα. Κερδίζεται με κίνητρα για πραγματική συμμετοχή και όχι απλά με την κατοχύρωση του δικαιώματος, κερδίζεται με σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στον πολίτη και το πολιτικό σύστημα, η οποία ειδικά μέσα στην κρίση έχει εκλείψει, κερδίζεται επενδύοντας στην κοινωνική προστασία και συνοχή, θωρακίζοντας το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών, την ανεξαρτησία τους, τη διάκριση των εξουσιών. Κερδίζεται μόνο αν μπορέσουμε να δώσουμε ξανά ένα λόγο στους πολίτες να εμπλακούν, να συμμετάσχουν. Και ιδιαίτερα, σήμερα, στους νέους ανθρώπους. Τα ανθρώπινα δικαιώματα απαιτούν διαρκή αγώνα. Το ίδιο και η Δημοκρατία, η άμεση ή έμμεση συμμετοχή, η λαϊκή ετυμηγορία. Είναι επιλογή του καθενός να αποτελέσει μέρος αυτού του αγώνα ή να αφήσει τους άλλους να το κάνουν γι’ αυτόν. Ας επιλέξουμε το πρώτο.

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 155

29 Για μια Παιδεία Ανθρωπιάς Αντώνιος Σ. Ψύρης Φιλόλογος - Ιστορικός, Υπεύθυνος Γυμνασίου, Αναπληρωτής Γενικής Διεύθυνσης Εκπαίδευσης, Εκπαιδευτήρια Δούκα.

«Σε αυτό τον κόσμο που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται τους άλλους. Πρέπει να αναζητήσουμε τον Άνθρωπο, όπου κι αν βρίσκεται».

Γιώργος Σεφέρης

Όταν ο αρχαίος φιλόσοφος Διογένης γύριζε όλη την ημέρα στους δρόμους της Αθήνας κρατώντας ένα φανάρι και λέγοντας το περίφημο «Άνθρωπο ζητώ», πιθανότατα δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι η φράση αυτή θα αποδεικνυόταν τόσο επίκαιρη χιλιάδες χρόνια μετά. Και αυτό γιατί, καθώς η ανθρωπότητα βαδίζει ολοταχώς προς την Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση, φαίνεται ότι εξακολουθεί να ζητάει εναγωνίως όλο και περισσότερο τον Άνθρωπο. Σε μία εποχή εκπληκτικών ταχυτήτων και απίστευτων υλικών κατακτήσεων φαντάζει, βεβαίως, παράξενο να αναζητούμε ακόμη το ανθρώπινο στοιχείο. Πού ακριβώς βρίσκεται, όμως, το ηθικό στίγμα της εποχής 155

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 156

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

156

μας; Σε αυτή τη διαρκή περιπλάνησή του στο χρόνο, ο άνθρωπος δείχνει να έχει χάσει το δρόμο. Και αυτό γιατί, μπορεί να έγινε υπεράνθρωπος μέσα από τις τεράστιες δυνατότητες που του εξασφάλισε η Τεχνολογία, λησμόνησε, όμως, ότι πρέπει να παραμείνει Άνθρωπος. Τα αναρίθμητα λάθη του παρελθόντος, που οδήγησαν σε μεγάλους πολέμους, τεράστιες καταστροφές αλλά και κοινωνικές αδικίες, δεν κατάφεραν, δυστυχώς, να λειτουργήσουν αποτρεπτικά. Ταυτόχρονα, η αλματώδης πρόοδος δεν συνοδεύτηκε από μια αντίστοιχη αναβάθμιση της ηθικής μας ποιότητας. Μπορεί να αυξήθηκε το κεφάλαιο των γνώσεών μας, όμως μειώθηκε το κεφάλαιο της ανθρωπιάς μας, καθώς η πρόοδος έγινε αυτοσκοπός αντί να τεθεί στην υπηρεσία του ανθρώπου. Σήμερα, η ανθρωπότητα μπορεί να καμαρώνει για τα υψηλά επιστημονικά και τεχνολογικά της επιτεύγματα, θα έπρεπε, όμως, να αισθάνεται βαθύτατη ντροπή για την καθημερινή καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε διάφορα σημεία του πλανήτη. Μια σειρά από τραγικές αντινομίες εξακολουθούν, δυστυχώς, να στιγματίζουν την εποχή μας. Ένας ανεπτυγμένος κόσμος που ζει προκλητικά εις βάρος του Τρίτου Κόσμου και μια σειρά από σοβαρά παγκόσμια προβλήματα που εξακολουθούν να ταλανίζουν ως σύγχρονες μάστιγες την ανθρωπότητα. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να εξηγηθεί ότι σε μια εποχή αλματώδους εξέλιξης εκατομμύρια συνάνθρωποί μας εξακολουθούν να έρχονται αντιμέτωποι καθημερινά με την πείνα, τη φτώχεια, την εξαθλίωση και την αδυναμία πρόσβασης σε πόσιμο νερό; Πώς είναι δυνατόν στον αιώνα της ψηφιακής επανάστασης να υπάρχουν εκατομμύρια αναλφάβητοι ενήλικες αλλά και παιδιά, κυρίως στις χώρες της Ασίας και της Υποσαχάριας Αφρικής; Με πόση ευκολία μπορεί να δεχθεί κανείς πως εκατομμύρια κορίτσια, κυρίως στην Ινδία και την Κίνα, θεωρούνται «αγνοούμενα» λόγω της βρεφοκτονίας και της επιλεκτικής άμβλωσης; Ποιος, τέλος, θα μπορούσε να πιστέψει ότι η ανθρωπότητα μετά από δύο κατα-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 157

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

στροφικούς Παγκόσμιους Πολέμους εξακολουθεί να βιώνει τις τραγικές συνέπειες του πολέμου σε αρκετές γωνιές του πλανήτη; Τα παραπάνω αποτελούν, δυστυχώς, ελάχιστα μόνο παραδείγματα καταπάτησης των στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που επιβεβαιώνουν απλώς την περίφημη φράση του Χέγκελ, σύμφωνα με την οποία «το μόνο που διδάσκει η Ιστορία είναι ότι δε διδασκόμαστε τίποτα από αυτή». Μέσα σε αυτό το διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον των έντονων ανισοτήτων και των προκλητικών αντιθέσεων, το σύγχρονο σχολείο δεν μπορεί να παραμένει ουδέτερο. Η Παιδεία με την πραγματική και όχι με την τρέχουσα του όρου σημασία οφείλει να δίνει μια καθημερινή μάχη για την μεταμόρφωση του ανθρώπου σε Άνθρωπο. Εξάλλου, αυτό είναι και το αληθινό νόημα της μόρφωσης, να οδηγεί στη μεταμόρφωση, στην ανόρθωση των ψυχών, στην έννοια του «άνω θρώσκειν», όπως υπαγορεύει και η ετυμολογική ανάλυση της λέξης άνθρωπος. Το σύγχρονο σχολείο δεν μπορεί να αποσκοπεί απλώς στο να δώσει έναν καλό επαγγελματία στην κοινωνία αλλά κυρίως έναν σωστό άνθρωπο. Σε μια εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι έχουν πάψει να σκέφτονται, είναι χρέος του εκπαιδευτικού μας συστήματος να καλλιεργεί στους μαθητές όχι μόνο γνώσεις, αλλά και γνώμη. Να προετοιμάζει ανθρώπους που δεν θα εγκλωβίζονται στα στενά όρια του εαυτού τους αλλά θα έχουν ανοιχτές τις κεραίες τους, για να συλλαμβάνουν τα μηνύματα της εποχής τους. Να διαμορφώνει ανθρώπους ελεύθερους, και κατά συνέπεια υπεύθυνους. Το σημερινό σχολείο οφείλει να κηρύξει τον πόλεμο κατά της αδιαφορίας που μεταβάλλει τους μαθητές σε παθητικούς δέκτες χωρίς κρίση για αυτά που συμβαίνουν γύρω τους. Θα πρέπει να ενθαρρύνει την έννοια της συμμετοχής που αποτελεί την πεμπτουσία της λειτουργίας του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Να καλλιεργεί την αξία του εθελοντισμού και της αλληλεγγύης απέναντι σε κάθε συνάνθρωπό μας που έχει ανάγκη. Να ενισχύει την ευαι-

2019

157

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 158

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

158

σθητοποίηση των μαθητών απέναντι στα διάφορα κοινωνικά ή περιβαλλοντικά ζητήματα και να τους ωθεί να αναλαμβάνουν ενεργό δράση για την αλλαγή του σύγχρονου κόσμου. Με λίγα λόγια, να διαμορφώνει τον πολύπλευρο άνθρωπο, τον Homo Universalis, και όχι έναν αυριανό Homo Robato (άνθρωπο-ρομπότ). Για να επιτύχει, όμως, όλους αυτούς τους στόχους το σημερινό σχολείο, απαιτείται μια πολύ βασική προϋπόθεση. Οι σημερινοί νέοι μεγαλώνοντας μέσα σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα ατομικιστικού ωφελιμισμού και ζώντας μέσα σε μια βαθιά ανταγωνιστική αλλά και εγωιστική κοινωνία, είναι ανάγκη να στραφούν κάποια στιγμή από το «Εγώ» στο «Εμείς». Δεν αρκεί να ενημερώνονται και να ενδιαφέρονται αποκλειστικά και μόνο για τα δικά τους δικαιώματα. Θα χρειαστεί κάποια στιγμή να αγωνιστούν και για τα δικαιώματα του Άλλου. Και αυτός ο άλλος μπορεί να είναι είτε ο διπλανός τους είτε ένας άνθρωπος άγνωστος σε αυτούς. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα λοιπόν, πρέπει να καλλιεργήσει την ευαισθησία για τον συνάνθρωπο. Να βοηθήσει τους νέους να συναισθανθούν το βαθύτερο νόημα των στίχων του ποιητή Τζον Ντον: «Κάθε ανθρώπου θάνατος είναι και δικός σου θάνατος. Γι’ αυτό ποτέ μην στέλνεις να ρωτήσεις για ποιον χτυπάει η καμπάνα. Χτυπάει για σένα». Χρειάζεται, όμως, και κάτι ακόμα. Τα σημερινά παιδιά πρέπει να συνειδητοποιήσουν πως απολαμβάνουν μια σειρά δικαιωμάτων που κατακτήθηκαν μέσα από τον αγώνα όλων των προηγούμενων γενιών. Έχουν κληρονομήσει ένα κοινωνικό κεφάλαιο δικαιωμάτων που σχηματίστηκε μέσα από τις καταθέσεις όλων των προηγούμενων και το οποίο οφείλουν όχι απλώς να το διατηρήσουν, αλλά και να το επαυξήσουν. Για να συμβεί όμως αυτό, δεν αρκεί απλώς να διεκδικούν τα δικαιώματά τους. Θα πρέπει να ανταποκρίνονται και στις υποχρεώσεις τους. Γιατί η ύπαρξη των δικαιωμάτων στηρίζεται στην εκπλήρωση των υποχρεώσεων. Στηρίζεται όχι στη νοοτροπία του «θέλω», αλλά στη νοοτροπία του «δίνω». Βασίζεται στην έννοια της ευθύνης,

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 159

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

που αποτελεί τη θεμελιώδη αρχή του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Γι’ αυτό και όταν ορισμένοι ανεγκέφαλοι νεαροί καταστρέφουν το άγαλμα ενός Ρήγα ή ενός Κοραή, θα πρέπει να γνωρίζουν ότι δεν ασεβούν απλώς απέναντι στην Ιστορία. Ασεβούν απέναντι στα ίδια τους τα δικαιώματα που διαμορφώθηκαν μέσα από τις θυσίες του παρελθόντος. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, μια άλλη Παιδεία, που να μη φοβάται να μιλήσει στα παιδιά για τα δικαιώματα αλλά και για τις υποχρεώσεις τους. Μια Παιδεία, που θα προετοιμάζει το μέλλον χωρίς να φοβάται το παρελθόν. Μια Παιδεία, που θα καλλιεργεί στους νέους γνώσεις και δεξιότητες αλλά με γνώμονα το σεβασμό στις μεγάλες πανανθρώπινες αξίες. Μια Παιδεία, που θα αναγνωρίζει τη μοναδικότητα του ατόμου αλλά ταυτόχρονα θα αναδεικνύει τη σημασία της υγιούς συλλογικότητας. Μια Παιδεία, που θα ισοδυναμεί με το άναμμα μιας φλόγας στις ψυχές των νέων ανθρώπων για ένα καλύτερο αύριο. Εκεί πρέπει να δοθεί η μάχη. Γιατί, όπως λέει και ο ποιητής, «αν δεν καώ εγώ, αν δεν καείς εσύ, αν δεν καούμε εμείς, πώς θα γενούν τα σκοτάδια φως»;

2019

159

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 160

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 161

Ας Διδάξουμε με το Παράδειγμά μας... Ελένη Ι. Δούκα Γενική Διευθύντρια Εκπαίδευσης, Εκπαιδευτήρια Δούκα

«Τι είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα;»

Πόσες διαφορετικές απαντήσεις θα παίρναμε σε αυτό το ερώτημα… Ίσως κάποιοι θα έλεγαν ότι πρόκειται για μία από τις σημαντικότερες έννοιες παγκοσμίως. Κάποιοι άλλοι θα μιλούσαν για μια αξία θεμελιώδη, ουσιαστική, ανεκτίμητη, αλλά και καταπατημένη. Μπορεί, μάλιστα, να υποστήριζαν ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να έχουν παγκόσμια εμβέλεια και εφαρμογή, καθώς εγγυώνται την ισότητα μεταξύ όλων των ατόμων και σε όλα τα επίπεδα. Ωστόσο, οι απαντήσεις αυτές σίγουρα δεν θα αναφέρονταν σε όλα τα δικαιώματα που καταγράφονται στην επίσημη Διακήρυξη του ΟΗΕ. Ίσως θα αφορούσαν μόνο τα πολύ προφανή και αυτονόητα. Το 161

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 162

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

162

πιθανότερο είναι, όμως, να περιλάμβαναν και κάποια άλλα που θα πήγαζαν από την προσωπική λογική και την αντίληψη του καθενός για το θέμα. Αλήθεια, πόσοι από εμάς γνωρίζουμε όλα τα δικαιώματά μας; Οι συνθήκες -κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές- έχουν αλλάξει πολύ από τότε που συντάχθηκε η Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, πριν από 70 χρόνια, στον απόηχο ενός Παγκοσμίου Πολέμου που δεν έσβησε μόνο χώρες και έθνη από τον χάρτη αλλά και αρχές, αξίες, ιδανικά. Ίσως σήμερα, τα αυτονόητα δεν είναι πια αυτονόητα. Ποια είναι, λοιπόν, τα Ανθρώπινα Δικαιώματα; Είναι τα δικαιώματα που έχουμε όλοι απλώς επειδή είμαστε άνθρωποι; Τι σημαίνει δικαίωμα; Είναι κάποιου είδους ελευθερία; Είναι κάτι που το δικαιούμαστε λόγω της ανθρώπινης υπόστασής μας; Βασίζεται απλά στην αρχή του σεβασμού του ατόμου ή στη διαφύλαξη της αξιοπρέπειάς του ως ηθικού και λογικού όντος; Σίγουρα τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να έχουν παγκόσμια ισχύ. Μας αφορούν όλους, ανεξάρτητα από το ποιοι είμαστε, πού ζούμε, τι θρησκευτικές ή άλλες πεποιθήσεις έχουμε, σε ποια ομάδα ανήκουμε και τι φιλοσοφία ζωής υιοθετούμε. Παρόλα αυτά, αν θελήσουμε να απαριθμήσουμε τα δικαιώματά μας, ελάχιστα θα μπορέσουμε να αναφέρουμε αυθόρμητα, μια που το εύρος τους είναι τόσο μεγάλο έτσι ώστε να καλύπτει όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Έχουμε ξεχάσει ότι σε παλιότερες εποχές, η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν απασχολούσε καν τις κοινωνίες και τις πολιτείες. Η κατάφορη παραβίασή τους ήταν μια αυτονόητη και αυτόματη διαδικασία, μια κοινή πρακτική, χωρίς ηθικούς φραγμούς και επιπτώσεις. Μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, κανείς δεν είχε προβληματιστεί να αποτυπώσει και να θέσει σε ισχύ

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 163

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

μία Διακήρυξη με οικουμενική εμβέλεια γύρω από ένα τόσο βασικό θέμα. Πόσο επίκαιρη μπορεί να είναι, όμως, μια Διακήρυξη που συντάχθηκε πριν 70 χρόνια; Τότε που ο κόσμος έβγαινε καταρρακωμένος και ηττημένος από έναν Παγκόσμιο Πόλεμο; Τότε που οι άνθρωποι ήταν ικανοποιημένοι με τόσα λίγα; Τότε που οι ανάγκες ήταν τόσο, μα τόσο διαφορετικές; Τότε που η τεχνολογία ήταν στα σπάργανα και η πληροφόρηση σε εμβρυακό στάδιο; Σήμερα, άραγε, σε ποιο βαθμό τηρείται το περιεχόμενο αυτής της Διακήρυξης; Πόσο εφαρμόζονται τα άρθρα της στον σύγχρονο κόσμο; Πόσο σεβαστά γίνονται τα ανθρώπινα δικαιώματα; Κοιτάζοντας τι συμβαίνει όχι μόνο σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και στην κάθε χώρα, στην καθημερινότητά μας και στη ζωή των συνανθρώπων μας, θα συνειδητοποιήσουμε πως πολλά δικαιώματα καταστρατηγούνται, και μάλιστα, τις περισσότερες φορές, με τον πιο σκληρό και βάναυσο τρόπο. Παρότι θεωρητικά κατοχυρώνονται πλήρως από την Οικουμενική Διακήρυξη, υφίστανται συνεχείς παραβιάσεις και καταπατήσεις. Γιατί γεγονός είναι ότι η Διακήρυξη δεν αποτελεί νομικά δεσμευτικό κείμενο, οπότε η εφαρμογή της εξαρτάται από τη διάθεση κάθε κοινωνίας και πολιτείας να την υιοθετήσουν σε όλο της το εύρος. Θεωρητικά, σε έναν ιδεατό κόσμο, κάθε κοινωνία θα έπρεπε να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα, χωρίς να χρειάζεται η θέσπιση ειδικών νόμων, ούτε και η επιβολή «τιμωρίας» για την παραβίασή τους. Απλά και μόνο, θα έπρεπε να υπάρχουν τέτοιες αξίες με τις οποίες να έχουν γαλουχηθεί οι πολίτες της και μια τέτοια Στάση Ζωής που να εγγυώνται τον αυτονόητο σεβασμό της ανθρώπινης υπόστασης. Δυστυχώς, η πλειοψηφία των κρατών, των πολιτειακών δομών, αλλά και των ίδιων των ανθρώπων, επειδή -απλά και μόνο- συμφωνούν με τη «μεγάλη ιδέα», έχουν την αυταπάτη ότι την εφαρμόζουν κιόλας.

2019

163

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 164

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

2019

164

Θεωρώ ότι έφτασε η στιγμή να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος του προβλήματος και την πικρή αλήθεια. Έφτασε η στιγμή να εντοπίσουμε πόσο απέχει η πραγματικότητα από τα ιδανικά που προβάλλει και προωθεί η Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Είναι πια καιρός να γίνει το όνειρο πραγματικότητα. Οι κοινωνίες έχουν πλέον ωριμάσει και είναι έτοιμες να αντιδράσουν, ειδικά με όλα όσα βλέπουν το φως της δημοσιότητας σε σχέση με την καθημερινή καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παγκοσμίως. Πιστεύω ακράδαντα ότι η Εκπαίδευση αποτελεί το θεμέλιο και τον καταλύτη για να αλλάξει η κατάσταση. Και όλοι εμείς, οι Εκπαιδευτικοί, παρακινώντας τον εαυτό μας και τους άλλους, έχουμε χρέος να αφυπνίσουμε τις νέες γενιές, να παλέψουμε για την προστασία, τη διασφάλιση και το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παγκοσμίως, ξεκινώντας ο καθένας από τον εαυτό του. Εάν σεβόμαστε και προστατεύουμε, πρώτα εμείς οι ίδιοι, τα δικαιώματα των συνανθρώπων μας και εάν ο καθένας μας λειτουργεί σε αυτό το πλαίσιο εμπνέοντας τους άλλους με το παράδειγμά μας, τότε και τα παιδιά, οι μαθητές μας, θα υιοθετήσουν τη συμπεριφορά μας. Ο κόσμος μπορεί να αλλάξει αν… Αν τον διδάξουμε μέσα από το παράδειγμά μας και όχι απλά από την παράθεση θεωρητικών απόψεων… Αν πάψουμε να εφησυχάζουμε, επειδή είχαμε την τύχη τα δικά μας δικαιώματα να μην έχουν καταπατηθεί… Αν σταματήσουμε να κλείνουμε τα μάτια σε καταστάσεις που νομίζουμε ότι δεν μας επηρεάζουν, επειδή συμβαίνουν μακριά από εμάς... Πάντοτε πίστευα και συνεχίζω με πάθος να πιστεύω, στη δύναμη του Εκπαιδευτικού, στη μεταδοτικότητά του, στη στάση του απέναντι στις αξίες και στην αγάπη του για τα παιδιά. Αν θέλουμε, όμως, η Εκπαίδευση και ο Εκπαιδευτικός να επιτελέσουν πραγματικό έργο προς την κατεύθυνση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χρει-

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 165

ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ

αζόμαστε κατάλληλα και αποτελεσματικά μέσα που να ενσωματωθούν στο αναλυτικό μας πρόγραμμα και να εμπλουτιστούν από την προσωπικότητα και τις δεξιότητες του κάθε εκπαιδευτικού. Ένα τέτοιο «μέσο» που έχει συμβάλει δυναμικά στην ευαισθητοποίηση των μαθητών μας είναι το πρόγραμμα του Ιδρύματος Robert F. Kennedy «Speak Truth to Power». Συμμετέχουμε δυναμικά ως σχολείο και έχουμε διαπιστώσει, με μεγάλη μας χαρά, ότι τα παιδιά αντιμετωπίζουν με ιδιαίτερη ωριμότητα ένα τόσο καίριο θέμα. Σίγουρα ένα τόσο σημαντικό κείμενο όπως η Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, καλύπτει ευρύ φάσμα δικαιωμάτων σε μεγάλη εμβέλεια. Ωστόσο, μία θεμελιώδης αξία που αποτελεί «παγκόσμιο στοίχημα» σε όλες τις εποχές αλλά και αναφαίρετο δικαίωμα της ανθρωπότητας είναι η Ειρήνη: ένα δικαίωμα που καταπατάται αλόγιστα, αδίστακτα και κατάφορα, με θύματα παιδιά, μητέρες, αμάχους και ηλικιωμένους. Ένα δικαίωμα τόσο σημαντικό, που, όμως, δεν αναφέρεται στην Παγκόσμια Διακήρυξη. Αν αποκτήσουμε συνείδηση της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αν ευαισθητοποιηθούμε γύρω από όλα τα τραγικά γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας, αν υψώσουμε τη φωνή μας για να υπερασπίσουμε όλοι μαζί όσους έχουν χάσει την ίδια τους την ανθρώπινη υπόσταση, τότε ίσως και η υπέρτατη αξία της Ειρήνης επανέλθει στο προσκήνιο ενός κόσμου που σήμερα, εκπέμπει κραυγές αγωνίας. Σε αυτόν τον τίμιο και ανιδιοτελή αγώνα, ας συμμετάσχουμε όλοι διδάσκοντας με το παράδειγμά μας.

2019

165

DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:49 AM Page 166

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΚΔΟΣΗΣ Ελένη I. Δούκα ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ Γιώργος Δρίβας Nίκος Κούκης Κατερίνα Τραγά ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Λεωνίδας Κοτσιφάκος Μαρίλυ Μπέρου ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ Βασίλης Παπανδρεάδης ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Φαίδων Σμυρναίος Αrchetypo Graphics – Γραφικές Τέχνες ΕΚΤΥΠΩΣΗ Print Fair

Το Ημερολόγιο 2019 των Εκπαιδευτηρίων Δούκα είναι διαθέσιμο και σε ψηφιακή μορφή στην ιστοσελίδα www.doukas.gr.

Η σειρά των κειμένων ακολούθησε την αλφαβητική σειρά του επωνύμου των συμμετεχόντων στην παρούσα έκδοση. Την ευθύνη τόσο για το περιεχόμενο όσο και για τη γλώσσα φέρουν αποκλειστικά οι συντάκτες των κειμένων.

Doukas_cover final-final 12/10/18 11:17 AM Page 1

Γιατί Ημερολόγιο;

Τα α νθρώπινα δικαιώματα σήμερα

Μεσογείων 151 / 15126 Μαρούσι Τ 210 61.86.000 / F 210 61.86.020 / www.doukas.gr

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK

Ημερολόγιο 2019

2011: ΕΠΑΝΑ-ΣΤΑΣΗ ΖΩΗΣ (συντονισμός: Ελένη Δούκα-Πατέρα)

αδ

Τα

νθρώπινα ικαιώματα σήμερα

e rh aw e