DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 31
5 Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια ιθαγένεια. Κανείς δεν μπορεί να στερηθεί αυθαίρετα την ιθαγένειά του, ούτε το δικαίωμα να αλλάξει ιθαγένεια Θωμάς Γιούργας, Ph.D. Καθηγητής Φιλοσοφίας International Baccalaureate Εκπαιδευτήρια Δούκα.
Η θεμελίωση και η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι μια απαιτητική υπόθεση, η οποία θα πρέπει να συνιστά απόλυτη ηθική και νομική προτεραιότητα. Τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα είναι η πιο ζωτική και σπουδαία κατηγορία δικαιωμάτων - τα οποία κατοχυρώνονται και στο πλαίσιο διεθνών Oργανισμών. Η διεθνοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επιταχύνθηκε από τα μέσα του 20oύ αιώνα, εν πολλοίς ως απάντηση στα τραγικά και απάνθρωπα γεγονότα των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Η διεθνής 31
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 32
ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
2019
32
αναγνώριση, θεμελίωση και προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (και ελευθεριών) λειτούργησε ως ένα επιτακτικό και αναγκαίο βήμα ηθικής προόδου της ανθρωπότητας. Μάλιστα, το γεγονός ότι το Διεθνές Δίκαιο υπερισχύει των εσωτερικών Δικαίων των κρατών συνέβαλε στη διεθνοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δημιουργώντας ένα πλαίσιο οικουμενικής προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σύμφωνα με το άρθρο 15 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τον ΟΗΕ, «Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα σε μια ιθαγένεια. Κανείς δεν μπορεί να στερηθεί αυθαίρετα την ιθαγένειά του, ούτε το δικαίωμα να αλλάξει ιθαγένεια». Το παραπάνω άρθρο επικεντρώνεται στη νομική σχέση και τις συνέπειές του σε περαιτέρω δικαιώματα, ελευθερίες και υποχρεώσεις μεταξύ του ατόμου και του κράτους. Όλα τα κράτη του κόσμου οφείλουν να προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, δίχως να προβαίνουν σε διακρίσεις. Παρ’όλα αυτά, η ιθαγένεια, ως ο πιο στενός νομικός δεσμός πολίτη -κράτους, εξασφαλίζει σε βάθος και με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του κάθε πολίτη. Το άρθρο 15 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τον ΟΗΕ, είναι ο θεμέλιος λίθος του νομικού δεσμού μεταξύ του κράτους και του πολίτη. Ο πρωταρχικός στόχος του άρθρου 15 είναι η οικουμενική κατοχύρωση του δικαιώματος στην ιθαγένεια. Πέρα από το δικαίωμα στην ιθαγένεια, το άρθρο 15 στοχεύει και στην προστασία του ατόμου από την αυθαίρετη στέρηση της ιθαγένειάς του, αλλά και στην θεμελίωση της ελευθερίας του ατόμου να αλλάξει την ιθαγένειά του. Παρότι η τριπλή στόχευση του άρθρου 15 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου φαίνεται να είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, η εφαρμογή και η ερμηνεία του έχει αποδειχθεί αρκετές φορές προβληματική. Σχετικά με την εφαρμογή του, ένας
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 33
ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
από τους βασικούς ανασταλτικούς παράγοντες είναι το γεγονός ότι το ζήτημα της ιθαγένειας υπόκειται σε εσωτερικούς κρατικούς νόμους, οι οποίοι πολλές φορές αντικρούουν το πνεύμα του άρθρου. Έτσι, η διεθνοποίηση του άρθρου 15 περί ιθαγένειας δεν είναι συχνά εφικτή εξαιτίας της αποκλίνουσας ερμηνείας του από τα διάφορα κράτη. Η προβληματική εφαρμογή του άρθρου 15 μπορεί να οφείλεται και σε νομικά κενά – για παράδειγμα όταν απαιτείται σχέση καταγωγής με τη χώρα γέννησης/υποδοχής ενός παιδιού. Άρα, ακόμα και η πρωταρχική στόχευση για το βασικό ανθρώπινο δικαίωμα σε μία ιθαγένεια βρίσκεται σήμερα υπό αμφισβήτηση σε πολλές περιπτώσεις και για διαφορετικούς λόγους. Η πιο ευαίσθητη κατηγορία ανιθαγένειας (δηλαδή έλλειψης έστω και μίας ιθαγένειας) είναι αυτή των παιδιών. Είναι η κατηγορία όπου το δικαίωμα στην ιθαγένεια αποκτά δραματικές διαστάσεις και καταστροφικές προεκτάσεις, ιδιαιτέρως όταν η ιθαγένεια οδηγεί σε πρακτικές, και ιδιαίτερα ζημιογόνες για το άτομο διακρίσεις. Η έλλειψη ιθαγένειας και οι συνεπαγόμενες διακρίσεις, πέρα από το πρακτικό τίμημα έχουν και σοβαρότατες ψυχολογικές συνέπειες για το παιδί, που νιώθει νομικά και πρακτικά αποκλεισμένο από τη χώρα στην οποία ζει. Ζώντας σε μια εποχή όξυνσης του προσφυγικού και μεταναστευτικού ζητήματος, έξαρσης των εθνικισμών, του ρατσισμού, του νεοφασισμού και της ακροδεξιάς μισαλλοδοξίας, ένα παιδί που γεννιέται χωρίς ιθαγένεια κινδυνεύει να αποκλειστεί από την ίδια την κοινωνία όπου πρόκειται να μεγαλώσει. Περισσότερα από 70.000 παιδιά κάθε χρόνο δεν έχουν καμία ιθαγένεια και συνολικά πάνω από 10 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως (μεταξύ των οποίων και δεκάδες χιλιάδες ανήλικα παιδιά) δεν έχουν καμία ιθαγένεια. Για αυτά τα παιδιά η πρόσβαση στην εκπαίδευση, η ομαλή ένταξή τους στην κοινωνία και η μελλοντική επαγγελματική ζωή τους είναι ναρκοθετημένες, εξαιτίας και της αδυναμίας εφαρμογής του άρθρου 15 στα κράτη όπου γεννιούνται και ζουν. Μάλιστα, σε κάποιες χώρες, η έλλειψη ιθαγένειας
2019
33
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 34
ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
2019
34
αποκόβει τα παιδιά από την πρόσβασή τους σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και τον νόμιμο εμβολιασμό τους. Η αύξηση προσφυγικών και μεταναστευτικών ρευμάτων τα τελευταία χρόνια, ανέδειξε τα παραπάνω προβλήματα και υπογράμμισε την επιτακτική ανάγκη μιας πραγματικά οικουμενικής εφαρμογής του άρθρου 15. Επιπλέον ζητήματα που ενέτειναν το πρόβλημα της ανιθαγένειας είναι η διάσπαση παλαιών κρατών και η δημιουργία νέων, αλλά και η στέρηση της ιθαγένειας σε άτομα και ομάδες ανθρώπων βάσει φυλετικών, θρησκευτικών ή καθαρά πολιτικών κριτηρίων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το άρθρο 15, παρότι επιχειρεί να κατοχυρώσει την προστασία από την αυθαίρετη στέρηση της ιθαγένειας, παραμένει ανοικτό σε (παρ)ερμηνείες αφού δεν ξεκαθαρίζει τι θεωρείται ως αυθαιρεσία στη διαδικασία στέρησης ιθαγένειας. Η οικουμενική εγκαθίδρυση και εμβάθυνση του νομικού δεσμού μεταξύ του ατόμου και του κράτους μέσω της ιθαγένειας, σήμερα παραμένει επίκαιρη όσο ποτέ. Ιδιαιτέρως στις περιπτώσεις των παιδιών η πρόληψη της ανιθαγένειας είναι ζωτική και επιτακτική ώστε να προστατεύονται οι συνεπαγόμενες ελευθερίες και τα δικαιώματα του παιδιού, αλλά και ώστε να θεμελιώνεται η προστασία του έναντι σε πιθανές διακρίσεις. Σύμφωνα με το παγκόσμιο σχέδιο δράσης της Ύπατης Αροστείας του ΟΗΕ για το τέλος της ανιθαγένειας, η ερμηνεία του άρθρου 15 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποκτά πιο σαφές περιεχόμενο. Βασικοί πυλώνες του σχεδίου δράσης είναι (α) η απόκτηση ιθαγένειας από τη χώρα που γεννιέται ένα παιδί (το οποίο σε διαφορετική περίπτωση θα έμενε ανιθαγενές), (β) η ισότιμη μεταχείριση της μητέρας σχετικά με τη μεταβίβαση της ιθαγένειας στο παιδί, (γ) η μεταρρύθμιση των νόμων που αρνούνται την ιθαγένεια σε παιδιά βάσει φυλετικών ή θρησκευτικών λόγων. Η πρόληψη της ανιθαγένειας και η διεύρυνση της εφαρμογής
DOUKAS_2019_001_168 12/14/18 11:48 AM Page 35
ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
του άρθρου 15 περί του δικαιώματος στην ιθαγένεια, βρίσκονται στο νομικό και ηθικό επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης, ιδιαιτέρως στην Ευρώπη αλλά και στη χώρα μας, όπου τα τελευταία χρόνια έχουν συντελεστεί βήματα προόδου και καλύτερης εναρμόνισης με το συγκεκριμένο άρθρο. Όμως, η διαχρονικότητα των ζητημάτων γύρω από την ιθαγένεια και η ένταση των ανάλογων προβλημάτων υπογραμμίζει την ανάγκη για πολύ βαθύτερες λύσεις αλλά και για μια πιο συντονισμένη προάσπιση του άρθρου 15 από τα κράτη του κόσμου, με βασικό γνώμονα τον σεβασμό στον άνθρωπο και την προστασία των παιδιών.
2019
35