Duurzaam Gebouwd Magazine 40 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

The Road to all-electric Duurzaam Gebouwd # 40 | juni 2018

c i t y

m u l t i

v r f

45 % 45 %

Gedeputeerden Joke Geldhof en Jack van der Hoek:

s y s t e m

i s

‘Woonwijken in één keer volledig verduurzamen’

l o a d i n g

75 %

# 40 | juni 2018

Duurzame Scholen

Smart Workplace

Met onder meer aandacht voor de (on)haalbaarheid van BENG in het hoger onderwijs, de verduurzaming van Atheneum College Hageveld en een rondetafelgesprek.

Met onder meer aandacht voor de keuze voor gezondheid, slim ruimtegebruik en materialencirculariteit en een interview met Oliver Heath.

‘ Verduurzaming gaat verder dan het schoolgebouw’ Indaksysteem zorgt voor duurzame energie stolpboerderij Aftellen naar nul in het NeroZero-lab

WWW.ALKLIMA.NL

(Ontwerp: Mies Architectuur)

Wat presteert uw gebouw?

○

361 Gezond Gebouw Sterrenschool Hilversum 0 Energieopwekking

ŬŽĞƐƟĞŬ

EĂĐŚƚ ǀĞŶƟůĂƟĞ

Hemelwater

Buitenlokaal

^ƟůůĞ ŝŶƐƚĂůůĂƟĞ

Zonder zonnepanelen 35% lager dan norm

KƉƟŵĂĂů ĂŬŽĞƐƟĞŬ klimaat

͞'ƌĂƟƐ͟ ŬŽĞůŝŶŐ van het gebouw

'ĞďƌƵŝŬ ǀŽŽƌ ƚŽŝůĞƩĞŶ ĞŶ planten

Voorziening voor buiten lesgeven

Smart learning

Flexibel indeelbaar

Demontabel bouwen

Circulair slopen oude gebouw

Uitdagende omgeving

Natuurlijke sĞŶƟůĂƟĞ

Materialen uit gebouw oogsten

'ůŝũďĂĂŶ͕ natuurlijk speelplein

Minimaal energieverbruik door WTW

BuurtƉĂƌƟĐŝƉĂƟĞ

Circulair bouwen

Circulaire tuin

Weinig geluid Energie neutraal

Nul op de meter

Architect: LIAG architecten en bouwadviseurs, Den Haag (www.liag.nl)

Bio dynamische ǀĞƌůŝĐŚƟŶŐ

Voor elke leerling een eigen device

ŶĚĞƌĞ ŝŶĚĞůŝŶŐ͕ Samenstelling uit eenvoudig voorgevormde mogelijk onderdelen

A Geen ŐĂƐĂĂŶƐůƵŝƟŶŐ Een gezond binnenklimaat zorgt voor productieve mensen. Wat gezond is, is afhankelijk van de wensen van de gebruiker. Van nu en in de toekomst. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, ﬂexibele en comfortabele woon- en werkomgevingen die steeds zijn aan te passen. Flexibel comfort noemen we dat. Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @ﬂexibelcomfort

www.vbi.nl

Onderhoudsvriendelijk

Frisse Scholen

sĞŶƟůĂƟĞ

Minimaal klasse B

Frisse Scholen Klasse A

Urban Mining

Hergebruikt materiaal

TRAJECT Adviseurs & Managers adviseert en begeleidt de nieuwbouw van de Sterrenschool. Vanuit een persoonlijk bewustzijn dat verduurzaming noodzakelijk is en dat iedereen de gelegenheid moet hebben om te ŬƵŶŶĞŶ ǁĞƌŬĞŶ ĞŶ ůĞƌĞŶ ŝŶ ĞĞŶ ŐĞǌŽŶĚ ŐĞďŽƵǁ͘ dZ : d ǁŝů ǀŽŽƌůŽƉĞƌ ĞŶ ŝŶŝƟĂƚŽƌ ǌŝũŶ ǀĂŶ ĐŝƌĐƵůĂŝƌĞ ŐĞǌŽŶĚĞ ŐĞďŽƵǁĞŶ͘ Ğ ŝŶƚĞŐƌĂůĞ ĂĂŶƉĂŬ ϯϲϭȗ 'ĞǌŽŶĚ 'ĞďŽƵǁ ǀĂŶ dZ : d ďŝĞĚƚ ŽƉůŽƐƐŝŶŐĞŶ ĚŝĞ ŵĞĞƌ ĚĂŶ ƌŽŶĚ ǌŝũŶ͕ ĂůƟũĚ ϭ ƐƚĂƉ ĞǆƚƌĂ͘ WWW.TRAJECT.COM

Duurzaam Gebouwd

Editorial

Smart WorkPlace Voor u ligt de 40ste editie van Duurzaam Gebouwd. En dat is meer dan een feestelijk getal. De veertig edities omvatten een tijdsbestek van ruim acht jaar waarin zich met sneltreinvaart een aantal pittige ontwikkelingen in de gebouwde omgeving voltrokken. Van een crisis in de bouwsector tot de bewustwording van duurzaamheid, en van de sterk opkomende technologie met big data tot de trend van renovaties en transformaties. Duurzaam Gebouwd bleek tijdens al deze ontwikkelingen een baken van betrouwbaarheid en innovatie ineen. Dan ben je een merk van formaat. Een groot compliment waard! In deze jubileumeditie is een katern ingeruimd voor het nieuwe kennisplatform Smart WorkPlace. Wietse Walinga, directeur-eigenaar van Duurzaam Gebouwd, omarmde in het najaar van 2016 de plannen van Fred Kloet en ondergetekende voor het starten van Smart WorkPlace. Al langer onderkende hij het belang van de mens – ook wel de eindgebruiker – in de gebouwde omgeving. De technologische ontwikkelingen, digitalisering en big data in combinatie met de opkomende generaties Y (Millennials) en Z (Screenagers) hebben een sterk veranderende werkomgeving tot gevolg. Deze transformatie heeft ook zijn weerslag op de gebouwde omgeving. En daar zit over en weer de toegevoegde waarde voor Smart WorkPlace en Duurzaam Gebouwd. Beide platforms staan naast elkaar, kennen hun eigen thema’s, hebben hun eigen markt en professionals, maar voeden elkaar met strategische contentontwikkeling. Marvin van Kempen, hoofdredacteur van Duurzaam Gebouwd, koos voor deze editie twee opmerkelijke artikelen in het Smart WorkPlace-katern. Een interview met Olivier Heath over biophilic design waarin deze stelt: “De mens moet altijd centraal staan bij succesvol design.” En Martine Verhoeven vertelt waarom RoyalhaskoningDHV bij de huisvesting van het Contact-gebouw in Amsterdam ambities op het gebied van energie, gezondheid en slim ruimtegebruik laat prevaleren boven het onderhandelen vanuit een prijsgedachte. Zie daar de focus op mens en ruimtegebruik. Duurzaam Gebouwd en Smart WorkPlace gaan elkaar absoluut versterken!

Wim Kooyman Directeur Smart WorkPlace

duurzaam gebouwd |juni 2018

Inhoud

juni 2018

Groot interview Joke Geldhof en Jack van der Hoek

‘Het gaat er bij nieuwbouw om dat het in één keer goed wordt neergezet’

Thema

Duurzame Scholen 44

Project Innovatieve installaties en luchtdicht bouwen leveren duurzaamste school op

Project Verduurzaming redding voor schoolgebouwen?

Project Duurzaam en gezond schoolgebouw volgens klasse A ‘Frisse Scholen’

Berichten uit de markt

Marktvisie Integrale benadering maakt kwaliteitsimpuls scholen mogelijk

Partnerpagina’s RVO.nl RVO.nl biedt ondersteuning bij de verduurzaming van gebouwen

Project ‘Ook na uur les is de binnenlucht nog in orde’

Onderzoek Voorgenomen BENG-eisen: struikelblokken voor ziekenhuizen en hoger onderwijs?

Partnerpagina’s Betonhuis Brancheverslag laat winst zien van duurzaam inkopen en verlaging CO2-uitstoot

Partnerpagina’s GPR ‘Oogkleppen af en kansen pakken!’

Interview ‘Verduurzaming gaat verder dan het schoolgebouw’

Partnerpagina’s NeVaP Energietransitie van een rijksmonument: De Hallen energieneutraal

Rondetafelgesprek ESCO-model met volume voor gezond schoolgebouw

Partner uitgelicht ‘We moeten sneller, beter en duurzamer bouwen’

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Duurzaam Gebouwd

Project Trots op Afsluitdijk Wadden Center

Interview Powernest 2.0 klaar voor de markt

Project Alleen duurzame keuzes bij renovatie monumentale boerderij

Interview Aftellen naar nul in het NeroZero-lab

Interview Profielleverancier geeft klanten graag keus

Project Innovatie dankzij intensieve samenwerking

101 Interview Mooi het dak op 103 Project Indaksysteem zorgt voor duurzame energie stolpboerderij

107

118 Algemeen ‘Wientjes, Longfonds en pensioenfondsen willen gezonde klaslokalen’

Thema

Smart Workplace 108 Interview ‘Design moet het beste in de mens naar boven halen’ 113 Interview Stedelijke uitdaging te lijf met nieuwe huisvesting 117 Berichten uit de markt

113 125 Algemeen Circulaire bouwprocessen 127 Algemeen Metropoolregio Amsterdam gaat voor gasloze nieuwbouw 130 Interview Weerman gaat plastic opruimen en scholen bouwen 135 Interview ‘Duurzaamheid moet even belangrijk worden als commercie’ 139 Interview iLofts: hip en duurzaam in Laakhaven-West 142 Interview Creativiteit ontmoet ratio 145 Berichten uit de markt

117 duurzaam gebouwd | juni 2018

Behind the Scenes Wat gebeurde er de afgelopen tijd achter de schermen bij Duurzaam Gebouwd? We selecteerden drie opmerkelijke gebeurtenissen om uit te lichten en nemen je als VIP mee naar onder andere een evenement en een juryoverleg.

Seminar: Circulair Bouwen Het seminar Circulair Bouwen was met een 8 het best beoordeelde event van 2018 tot nu toe! Het seminar vond plaats in het stadkantoor van gemeente Venlo. Tijdens het seminar spraken onder andere Michel Weijers, Ronald Schilt en Thomas Bögl.

Productieoverleg Duurzaam Gebouwd LIVE Het team zette de puntjes op de ‘i’ voor de side events en het Green Tie Gala tijdens het productieoverleg voor Building Holland.

Juryoverleg ABN AMRO Duurzame 50 Tijdens het juryoverleg werd de winnaar van de ABN AMRO Duurzame 50 bepaald. Thomas Rau (ABN AMRO Duurzame 50) en Marianne Davidson (Young Professional Award) kwamen als winnaars uit de bus.

Klantonderzoek Duurzaam Gebouwd Duurzaam Gebouwd werkt continu aan de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten, om klanten een nóg betere service te bieden. Het platform monitort nieuwe ontwikkelingen en innovaties om meer impact te maken binnen de bouwen vastgoedsector. De input van klanten is daarbij erg belangrijk. Afgelopen periode deed Duurzaam Gebouwd onderzoek naar de klanttevredenheid. Klanten beoordelen Duurzaam Gebouwd gemiddeld met een 7,4. Daar is het bedrijf trots op! Ben jij benieuwd naar de resultaten uit het onderzoek? Bekijk dan de Facts & Figures op de website van Duurzaam Gebouwd! Wil je continu meedenken of heb je bepaalde wensen of ideeën die je als bezoeker, lid of partner graag terug wilt zien? Meld je dan aan voor het DG Labs Klantenpanel.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Duurzaam Gebouwd

Word lid van onze social community Elke maand een nieuw thema en elke dag exclusieve posts, ben jij al lid van onze social media kanalen? Blijf optimaal op de hoogte van alle nieuwe ontwikkelingen binnen de sector via de onderdelen ‘Vers van de Pers’ en ‘Tip van de Week’. Laat je mening horen binnen ‘Aan het

woord: Expert’ en profileer jezelf en je organisatie binnen het onderdeel ‘Quote van de Week’. Is videocontent meer jouw ding? Abonneer dan op ons YouTube-kanaal! Elke dinsdag en donderdag verschijnt er een nieuwe video. Ben jij al overtuigd?

Duurzaam Gebouwd is verbouwd! een versie van het ontwerp dat geoptimaliseerd is voor het scherm waarop het bekeken wordt. We streefden naar een fris ontwerp, waarbij de nadruk ligt op leesbaarheid en herkenbaarheid. Op het vernieuwde DuurzaamGebouwd.nl staat de content centraal en wil Duurzaam Gebouwd een beter overzicht geven van alle nieuwsartikelen, projecten en expertposts. Bovendien staat deze content nu gebundeld in een kennisbank. Hierin kun je makkelijk filteren op de verschillende contentvormen. Dit staat naast de themadossiers, zoals die al op DuurzaamGebouwd.nl bestonden. Het uitgangspunt is dat we je meerdere ingangen en sorteermogelijkheden bieden, om jou precies de artikelen, projecten en expertposts te tonen die je zoekt.

Duurzaam Gebouwd is verbouwd! De afgelopen maanden werkte het platform achter de schermen om een volledig nieuwe versie van DuurzaamGebouwd.nl te kunnen presenteren. De website van Duurzaam Gebouwd is een van de belangrijkste middelen om lezers dagelijks van het laatste nieuws te voorzien, de nieuwste projecten te tonen en te inspireren met expertblogs. Gemiddeld mag Duurzaam Gebouwd spreken van 60.000 pageviews per maand. Nu is het tijd voor de volgende stap, in de vorm van de nieuwe website. Het kennisplatform vermomde zich tot op heden als blog, maar daar is afscheid van genomen. Duurzaam Gebouwd is een compleet nieuwe ontwerprichting ingeslagen, die het platform weer toekomstbestendig maakt. Hierbij is rekening gehouden met de eisen van deze tijd, zodat de website op alle mogelijke apparaten goed te bekijken is. Dit betekent dat de website automatisch bijschaalt naar

Kortom: speur je naar projecten of expertposts? Of wil je liever per thema bekijken wat DuurzaamGebouwd.nl allemaal voor je in petto hebben? Beide ingangen zijn prominent aanwezig op de voorpagina van de website en geven je toegang tot een wereld aan kennis en ontwikkelingen op het gebied van de verduurzaming van de bouwen vastgoedsector. Bovendien toont DuurzaamGebouwd.nl bij ieder artikel nog eens gerelateerde content, zodat je gemakkelijk meer komt te weten over het onderwerp dat je interesseert. Daarnaast is het voor de bezoeker mogelijk om een gratis profiel aan te maken. Rechts bovenin het menu vind je een loginmogelijkheid. Door het aanmaken van een gratis profiel kun je je gemakkelijk inschrijven voor onze nieuwsbrief en onze evenementen en je voorkeursthema’s aangeven. Bovendien krijg je hierdoor ongelimiteerd toegang tot exclusieve content, zoals onze goed gewaardeerde whitepapers. Daarnaast geeft Duurzaam Gebouwd op deze manier partners, leden en experts gemakkelijk toegang tot hun eigen account.

duurzaam gebouwd | juni 2018

Nieuw: laat je whitepaper ontwikkelen! Een whitepaper is een uitstekende manier om kennis te delen en te laten zien dat jij een autoriteit bent in een bepaald vakgebied. Ook je eigen whitepaper (laten) ontwikkelen? Neem dan een kijkje bij onze nieuwe producten: Jouw eigen whitepaper en bekijk onze showcase over wat de juiste promotie en distributie van een whitepaper je kan opleveren! In een whitepaper – meestal in pdf-vorm – toon je aan welke expertise er in huis is binnen je organisatie. Een goede whitepaper is vooral praktisch, toont een stappenplan, best practices en brengt de lezer in één keer op de hoogte van een onderwerp. Een whitepaper is de perfecte manier om bijvoorbeeld je naamsbekendheid te vergroten of leads te genereren. Benieuwd naar hoe je aan de slag gaat met zo’n stuk? Lees dan meer informatie over de gratis Whitepaper Framework, dat je houvast geeft bij de creatie van een whitepaper. Heb je zelf geen tijd of beschik je niet over de juiste tools voor het maken van een Whitepaper of de promotie of distributie ervan? Geen stress, wij helpen je graag op weg! • Strategie en concept voor een whitepaper • Complete whitepaper van A tot Z • Awareness en promotie van jouw whitepaper Waarschijnlijk ben je dan nu benieuwd naar wat een whitepaper je oplevert. Deze publicaties genereren kwalitatieve leads en zetten de schrijver en de organisatie als Thought Leader in de markt. Benieuwd hoeveel leads je uiteindelijk kunt genereren en hoe dit kan uitmonden tot een opdracht voor een adviestraject? Lees dan de showcase op DuurzaamGebouwd.nl, waaruit blijkt hoe DGMR een adviestraject in de wacht sleepte.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Drie best gelezen posts

Duurzaam Gebouwd

Een jaar lang #VanGasLos

Duurzaam Gebouwd gaat #VanGasLos. In 2018 besteden we op verschillende momenten aandacht aan dit thema. Tijdens onze evenementen en op onze website belichten we de vijf inhoudelijke componenten van de uitdaging om #VanGasLos te gaan. Deze vijf componenten zijn: • De opgave: wat is nu eigenlijk de totale opgave waar we met zijn allen voor staan? • Financiering: hoe financieren we deze transitie? • Beleid & Strategie: welk beleid en welke strategie voert de corporatiewereld? • Bewonerscommunicatie: hoe krijgen we de particuliere huiseigenaar van het gas af? • Oplossingen vanuit de markt: welke innovaties biedt de aanbodkant van de markt?

Eerder brachten we al onze whitepaper #VanGasLos uit en hielden we een evenement Duurzaam Gebouwd Op Locatie: #VanGasLos. Een mijlpaal was het Duurzaam Gebouwd Congres in februari 2018. Lees hier alles over vanaf pagina 127 en op DuurzaamGebouwdCongres.nl. Wil je alles meemaken omtrent #VanGasLos en wil je daarnaast op de hoogte blijven van alle inhoudelijke thema’s, in contact komen met onze experts en actief meewerken aan de verduurzaming van de bouwen vastgoedsector? Lees dan verder op DuurzaamGebouwd.nl en bekijk het thema-dossier #VanGasLos.

Duurzaam Gebouwd breidt netwerk uit Duurzaam Gebouwd breidt het netwerk uit met nieuwe partners, persoonlijke leden en bedrijfsleden. Sinds december mb dez zijn er meer dan 10 partners, 14 persoonlijke leden en 10 bedrijfsleden toegetreden tot het platform. Benieuwd wie deze partners zijn? Bekijk dan de website van Duurzaam Gebouwd: DuurzaamGebouwd.nl/partners.

Agenda Duurzaam Gebouwd Events In 2018 staan de volgende evenementen op de planning. Meer weten over een evenement? Bezoek dan DuurzaamGebouwd.nl en klik op ‘Evenementen’ om meer informatie te krijgen over het programma en direct de mogelijkheid te krijgen om in te schrijven. 5 juli 20 september 2 oktober 9 oktober 6 november 13 november 11 december

Seminar Smart Buildings Seminar Gezonde Gebouwen Renovatie & Transformatie Seminar Gasloze Wijken Seminar Scholen Circulair Bouwen Seminar Duurzame Energie & Gebiedsontwikkeling

Benieuwd naar de volledige agenda? Ga naar DuurzaamGebouwd.nl, en klik op ‘Agenda’ onder ‘Evenementen’.

Schoolbesturen en bouwers staan voor de opgave om scholen weer toekomstbestendig en fris te maken. Een uitdaging voor schoolbesturen is om de core business te combineren met een duurzaamheidsstrategie. Het is aan de bouwen vastgoedsector om de besturen te adviseren, te ontzorgen en lange termijn samenwerkingen te realiseren, bijvoorbeeld in de vorm van energieprestatiecontracten. Ben jij werkzaam in de onderwijssector, bij een gemeente of werk je als adviseur of architect? En wil jij concrete handvatten en praktijkcases horen? Schrijf je dan direct in! Onder de inschrijvers verloten wij 5 scholenbouwatlassen t.w.v. € 49,95!

duurzaam gebouwd | juni 2018

CIRCULAIR INRICHTEN? Gispen doet het! 50% van onze grootste klanten kiest voor een circulaire inrichting. Dat vraagt een andere manier van denken. We dagen onszelf, onze partners en u daarbĳ graag uit. Zo ontstaan verrassende en duurzame oplossingen voor werk-, zorg-, onderwĳs- en hospitalityruimten.

REMADE / REVIVED BY GISPEN

CIRCULAIR MAATWERK

gispen.com/ce

CIRCULAIR ONTWERP

DUCO AT SCHOOL

Natuurlijk ventileren

beter studeren! ING

NT I

BASISVE

Basisschool Neel, Maasniel

‘SLIMME’

TIE LA

VENTILATIE Drie pijlers, één oplossing!

VE NT

LIN ILAT IEVE KOE

Natuurlijke basisventilatie is het fundament van dit totaalconcept voor een gezonde leeromgeving. Door verse lucht op natuurlijke wijze toe te voeren, is elke student verzekerd van een optimale gemoedsrust en kan op elk moment van de dag het maximale uit zichzelf worden gehaald.

We inspire at www.duco.eu

Provinciaal bestuur Noord-Holland stopt energie in verduurzaming

Gedeputeerden Joke Geldhof en Jack van der Hoek: â&#x20AC;&#x153;Als mensen eenmaal kiezen voor duurzaam, worden ze vaak regelrechte ambassadeurs.â&#x20AC;?

De provincie Noord-Holland wil vaart maken met verduurzamen van de gebouwde omgeving. Dat zeggen gedeputeerden Joke Geldhof en Jack van der Hoek in een dubbelinterview. “Het gaat er bij nieuwbouw om dat het in één keer goed wordt neergezet.” Tekst: Tom de Hoog Beeld: Robert Tjalondo

Provincie Noord-Holland liet recent onderzoek doen per gemeente naar duurzame energiescenario’s voor verwarming van woningen. Wat leren die warmtescenario’s vooral? Van der Hoek (Duurzaamheid, Bestuur en Cultuur): “Het onderzoek door CE Delft maakt per gemeente op wijkniveau zichtbaar welke duurzame energiealternatieven het best aansluiten bij de lokale omstandigheden. Ook is nu duidelijk welke opgave er ligt voor gemeenten om de energievraag per wijk of buurt te verduurzamen. Het verschijnen van het rapport heb ik aangegrepen om bij alle wethouders duurzaamheid in Noord-Holland langs te gaan onder de noemer ‘duurzaamheids-tour de Provence’. Uit gesprekken met deze wethouders werd mij duidelijk dat er verschillende ‘snelheden’ zijn. Een aantal wethouders pakt verduurzaming echt voortvarend op, terwijl andere bestuurders nog met vragen zitten over hoe te beginnen. Daarbij bleek voor de wijken en buurten een verdiepingsslag nodig om nog meer inzicht te krijgen. Dat verdiepend onderzoek voeren we nu uit en ik weet dat we als provincie de gemeenten met deze onderzoeken een belangrijk hulpmiddel voor verduurzaming in handen hebben gegeven. Het is nu aan hen om de plannen te maken en in actie te komen, want zij zijn uiteindelijk verantwoordelijk voor de keuzes die ze maken.”

Welke keuzes voor meer duurzame warmtevoorziening lijken de meeste kans te maken? Van der Hoek: “Het rapport van CE Delft laat zien dat warmtenetten vaak genoemd worden als duurzame oplossing voor wijk- of buurtverwarming. Dat komt omdat in de provincie grote – industriële – partijen zijn die restwarmte uit hun productieprocessen kunnen leveren aan deze warmtenetten. Daarnaast komt all electric, dus het toepassen van warmtepomptechnologie en zonneenergie, vaak naar voren als duurzame energiebron voor woningen in buitengebieden. Groen gas wordt ook genoemd en daarbij zou hergebruik van het al aanwezige en goed onderhouden aargasleidingennet mooi aansluiten. Daarbij denk ik dan vooral aan de binnensteden waar dan met weinig ingrepen de energievoorziening voor de warmtevraag van woningen verduurzaamd kan worden.”

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Jack van der Hoek: “Een aantal wethouders pakt verduurzaming echt voortvarend op, terwijl andere bestuurders nog met vragen zitten over hoe te beginnen.”

Wat zijn de keuzes bij nieuwbouw met dit warmtescenario? Geldhof (Ruimtelijke ordening en Wonen): “Ik denk dat het belangrijk is om een toekomstvaste keuze te maken bij het verduurzamen van de warmtevraag bij nieuwbouw, waar immers geen gasaansluiting meer wordt aangelegd. Ook dan biedt het rapport van CE Delft met de warmtescenario’s per wijk en buurt aanknopingspunten.

‘Wellicht zou iedereen moeten meebetalen aan een warmtenet’

Groot interview

Joke Geldhof: “Het is belangrijk om ervoor te zorgen dat nieuwbouw niet alleen klimaatneutraal, maar ook klimaatadaptief is.”

Gemeenten, ontwikkelaars en ondernemers kunnen aan de slag om te zorgen dat energieneutrale nieuwbouw plaatsvindt met de modaliteit die daarvoor het meest geschikt is voor de betreffende locatie. Daarbij is het belangrijk om ervoor te zorgen dat nieuwbouw niet alleen klimaatneutraal, maar ook klimaatadaptief is. De klimaatverandering betekent bijvoorbeeld dat afvoer en wellicht huishoudelijk gebruik van hemelwater goed in de plannen moet zijn verwerkt. Het gaat er alles bij elkaar om dat nieuwe gebouwen in één keer goed worden neergezet. Ook bij bestaande bouw is volledig verduurzamen een punt van aandacht. Denk aan renovatie van corporatiewoningen die nu ook echt toekomstvast en volledig verduurzaamd moeten worden om te voorkomen dat er over bijvoorbeeld twintig jaar opnieuw veel geld nodig is om dat te bereiken.”

Vanuit corporaties horen we bijvoorbeeld juist dat zij hybride energie-oplossingen propageren omdat je daardoor sneller CO2-reductie kunt realiseren. Geldhof: “Nogmaals, mijn stelling is dat het over het algemeen beter is een wijk in één keer goed aan te pakken, dus volledig verduurzamen. Dat de beste keuze per gemeente kan verschillen, is iets waar het rapport over de warmtevraagscenario’s antwoord op geeft. Is er binnen een gemeente al stadsverwarming, zoals in

Purmerend, dan kan overschakeling van een wijk daarop de beste keuze zijn en zo kan dat per gemeente, per wijk verschillen.”

Hoe zit het met ‘bouwen in het groen’? Minister Ollongren deed daar een uitspraak over die niet overal even goed viel. Geldhof: “De minister heeft met haar uitspraak over ‘bouwen in het groen’ vooral bedoeld de urgentie aan te geven. Er moet gebouwd worden om aan de vraag te voldoen en als dat niet binnenstedelijk is op te lossen, dan moet men bouwen aan de randen van de stad. Om aan de grote vraag naar woningen te kunnen voldoen, zet Amsterdam onder meer in op de ontwikkeling van IJburg 2. Ook dat gebied valt onder wat we een ‘groen gebied’ noemen, maar tegelijk is het een voorbeeld van ontwikkelen in een stadsrand. Voor IJburg 2 zal een nieuw eiland van 80 hectare verrijzen in het IJ waarop in totaal 6500 woningen gebouwd gaan worden. Dit alles wil niet zeggen dat we niet zuinig moeten omspringen met natuur, landschap en open ruimte. Ons welzijn als mensen wordt mede bepaald door de nabijheid van ‘groen’. De zorgvuldigheid waarop wij in ons land met stedenbouwkundige planning omgaan is belangrijk voor onze internationale concurrentiepositie en ook daarin zitten we op één lijn met de minister.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

Hoe ver staan gemeenten met de plannen voor duurzame energievoorziening? Van der Hoek: “Het wordt herkend dat het maken van plannen op wijkniveau de goede manier is om zicht te krijgen op de noodzakelijke investering. De vraag is natuurlijk ook of iedere bewoner of eigenaar meedoet met verduurzamen en of iedereen dat kan en wil betalen. Kijk bijvoorbeeld naar warmtenetten, daar speelt het aspect van socialisering van de kosten van de aanleg. Wellicht zou iedereen moeten meebetalen aan zo’n net, net als bij de aanleg van elektriciteits- en aardgasnetten. Als nu een lokaal warmtenet in een wijk wordt aangelegd, betalen uitsluitend de afnemers de kosten daarvoor. Dat is in verhouding dus meer dan bij socialisering van die kosten per aan te sluiten wijk of buurt. De vraag is dus of je iedereen meekrijgt. Onlangs was ik op werkbezoek in Purmerend. Er is daar breed een warmtenet uitgerold en binnenkort wil de gemeente weer een nieuwe wijk aansluiten. In deze wijk verwarmt men nog op aardgas en het riool moet worden vervangen. Dit is een goed moment om de overstap naar stadsverwarming te maken, omdat de grond toch al open gaat. Bewoners kunnen aanhaken, maar moeten dat niet en kunnen voor een

Profiel Joke Geldhof Joke Geldhof is gedeputeerde van de provincie Noord-Holland voor Ruimtelijke ordening en Wonen. Eerder was zij gedeputeerde van Water en Wonen in Noord-Holland. Vanaf 1999 was zij lid van de D66-fractie in de Provinciale Staten van Noord-Holland en vanaf 2003 de fractievoorzitter. In 2008/2009 was zij voorzitter van de provinciale onderzoekscommissie die de oorzaken van de ‘IJslandse Landsbanki’-affaire voor Noord-Holland onderzocht. Geldhof werkte van 1984 tot 2003 voor de Landelijke ondernemersorganisatie voor de confectie-industrie FENECON/MODINT, onder andere als hoofd communicatie. Over NoordHolland blogte zij dit jaar: “Ja, ik geef het onmiddellijk toe, ik ben partijdig … Maar, ik vind Noord-Holland echt de mooiste provincie van Nederland.”

juni 2018 | duurzaam gebouwd

andere oplossing kiezen dan de stadsverwarming. Om de mensen goed te informeren over keuzes die ze hebben, heeft men voorlichtingsbijeenkomsten gehouden en ook ‘keukentafelgesprekken’ bij de mensen thuis gevoerd. Daarbij kwamen vragen aan de orde als ‘Hoe gaat dat aanpassen van mijn huis’ en ‘Wat gaat mij dat kosten? Ik vind dat een goede manier om de energietransitie te communiceren naar de mensen en ze er ook echt in mee te nemen. Het gevolg is dat bereidheid om te verduurzamen omhoog gaat en er draagvlak ontstaat.”

Kunnen de burgers de kosten van verduurzaming dragen? Geldhof: “Niet iedereen. Daarom ondersteunt de provincie corporaties en indirect mensen met een smalle beurs in wijken waar corporaties huurwoningen hebben verkocht aan bijvoorbeeld particulieren. Dat zijn vaak mensen die zo’n woning op de grens van hun financiële draagkracht hebben gekocht. De kosten voor verduurzaming van hun woning kunnen ze er eigenlijk niet bij hebben. Toch is het belangrijk ze mee te krijgen als de corporatie het woonblok gaat verduurzamen. Ten eerste omdat dat de hele operatie efficiënter maakt en daarnaast is het ook van belang voor de eigenaar van die voormalige corporatiewoning. Zijn woning zal immers sterk in waarde dalen als alle andere woningen in het woonblok wel zijn verduurzaamd maar die van hem niet. Om deze problematiek van versnipperd eigendom te ondervangen, werken we aan een programma dat er op is gericht om huiseigenaren die de kosten van verduurzaming niet kunnen dragen tegemoet te komen met een gebouwgebonden financieringsmodel. Daarnaast stimuleren we eigenaren van woningen om met hun vragen over verduurzaming naar de gemeentelijke energieloketten te gaan. Die loketten hebben een belangrijke rol om de informatievoorziening over verduurzamen van woningen te stroomlijnen, want er is zoveel informatie dat ik mij kan voorstellen dat mensen soms door de bomen het bos niet meer zien.”

Op het congres #VanGasLos op 1 februari in Hoofddorp werd een 10-punten expertplan gepresenteerd. Geeft dat plan aanknopingspunten? Van der Hoek: “Het 10-puntenplan geeft een aantal meningen weer van experts. Ik lees er vooral in dat er verschillende technische oplossingen zijn. Dat vind ik goed, want dat laat zien dat er meerdere technieken zijn om het doel te bereiken. Ik denk dat nu nog niet helder is welke technische oplossingen voor het energievraagstuk de beste zullen zijn. Daarbij zullen technieken zich verder ontwikkelen, zo is bijvoorbeeld het rendement van zonnepanelen door de jaren heen steeds hoger geworden. Ook wordt waterstof als energiebron genoemd, maar daar zijn best nog zaken – denk aan veilige opslag en transport – op te lossen. Omdat alle beschikbare technieken voor verduurzamen van onze energielevering zich steeds ontwikkelen, is het maken van keuzes nu een lastige,

Groot interview

kiezen voor duurzaam, ze vaak regelrechte ambassadeurs worden. Dat geldt zeker als ze zien dat ze aan het eind van elke maand geld overhouden omdat hun vaste energielasten lager zijn geworden.”

Hoe beïnvloed je het energieconsumptiepatroon van burgers?

Profiel Jack van der Hoek Jack van der Hoek is gedeputeerde van de provincie Noord-Holland voor Duurzaamheid, Bestuur en Cultuur. Van 2010-januari 2016 was Van der Hoek wethouder en locoburgemeester in de gemeente Haarlem. Van 2008-2010 had hij dezelfde functies in de gemeente Uitgeest. Daarvoor werkte hij onder andere voor de gemeente Purmerend, het Amsterdams Historisch Museum en voor de Nederlandse Veiligheidsdienst. Van der Hoek behaalde zijn MBA aan de University of Keele in Engeland. Over zijn duurzaamheidstour langs Noord-Hollandse gemeenten blogte hij vorig jaar: “Wat mij steeds opviel was dat het voor veel (kleinere) gemeenten nog niet helemaal duidelijk is wat het beleid van de provincie is op duurzaamheid, welke (financiële) regelingen er zijn om duurzaamheid te bevorderen, wat de ruimte is voor eigen regelgeving en de (proef)projecten waarin wij participeren of die wij ondersteunen.”

maar wachten is geen optie. We moeten nu aan de slag en daarom zet de provincie in op het terugdringen van energieverbruik.” Geldhof: “Toch kan een keuze eenvoudig zijn. Als de burger nu investeert in zonnepanelen, levert dat meer rendement op dan een spaarrekening en de terugverdientijd van de investering in zonnepanelen is kort door de salderingsregeling. Voor bijvoorbeeld babyboomers die nu nog werken, maar straks met pensioen zijn en dan een lager inkomen hebben, is nu investeren in zonnepanelen zeker verstandig.”

De tijd dringt om te verduurzamen, is de urgentie overal doorgedrongen? Geldhof: “Dat de tijd dringt om nu echt te kiezen voor duurzaam, weet vrijwel iedereen. Er moeten nu stappen gezet worden. Vanuit de provincie willen wij er dan ook voor zorgen dat mensen er echt mee aan de slag gaan. Daarbij beseffen we dat mensen het ingewikkeld vinden en ze er hulp bij nodig hebben. Die bieden wij en de gemeenten ook. Wat ik weet is dat als mensen eenmaal

Van der Hoek: “Een goed voorbeeld zijn de slimme meters die energieleveranciers aanbieden. We zien dan dat mensen er gewoon lol in krijgen om hun energieverbruik terug te dringen. Ik noem in dit verband ook het fenomeen ‘energy battle’, de energiebespaarwedstrijd waar gemeenten aan meedoen. Het leidt allemaal tot slimmer gebruik van energie.”

Wat beweegt u als het om duurzame keuzes gaat? Van der Hoek: “Ik vind bijvoorbeeld het gebruik van de smartphone om op afstand de verwarming thuis hoger of lager zetten een mooie ontwikkeling. Ik neem ook al jaren de trein naar Londen en Parijs in plaats van het vliegtuig en douche met een 2-minuten zandloper, zodat ik mijn wateren warmtegebruik beperk. Andere aspecten van besparen vind ik persoonlijk wel eens lastig. Welke zonnepanelen zijn bijvoorbeeld de beste? Of welke isolatiemaatregel? Als ik bijvoorbeeld praat met experts over gevelisolatie krijg ik tegenstrijdige adviezen.” Geldhof: “Mijn tuin moest aangepakt worden en toen zei mijn tuinman ‘Doe toch kunstgras!’ Ik zei ‘No way, ik ga voor gras’. Echt gras houdt temperatuur vast en regenwater zakt makkelijker de bodem in. Het argument van de tuinman dat kunstgras ‘onderhoudsarm’ is en heel handig voor mij met mijn drukke baan, nam ik dus niet over.”

Tijdens het congres #VanGasLos tekenden veel Noord-Hollandse gemeenten uit de Metropoolregio Amsterdam (MRA) de intentieovereenkomst voor aardgasvrije nieuwbouw. Wat gaat dit betekenen voor de provincie? Van der Hoek: “Het belangrijkste signaal vanuit de MRA is dat ontwikkelaars van nieuwbouw weten dat ze in NoordHolland niet meer hoeven aan te komen met woningen die op aardgas zijn aangesloten. En, Noord-Holland-Noord tekent binnenkort een soortgelijke afspraak. In mijn optiek zouden we zelfs verder moeten gaan en energieleverende woningen moeten bouwen. Daarmee bedoel ik dat we eigenlijk gelijk voor optimale bouw zouden moeten kiezen in plaats van wat je ‘suboptimaal’ zou kunnen noemen. We zijn technisch echt al zover dat energieleverend zonder meer mogelijk is. Ik zie de ondertekening van de MRA-intentie door al die gemeenten als de kracht van de Noord-Hollandse gemeenten om samen maatschappelijk verantwoord in te kopen. Volgens mij zullen bouwondernemers zich daarop aanpassen omdat ze zien waar hun toekomst ligt. Met een duurzaam product kunnen zij echt bijdragen aan de energietransitie in onze provincie.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

Coolmark, kennis van...

...duurzame klimaatoplossingen • De Mitsubishi Heavy Industries Q-ton warmtepomp kan tot 90 °C tapwater maken zonder gas! Zelfs met een buitentemperatuur van -25 °C. • De range Coolmark Propaan Chillers omvat een complete serie luchtgekoelde koudwatermachines met een capaciteit van 5 tot 1.340 kW verdeeld over drie uitvoeringsmodellen en is geschikt voor zowel klimaat- als koeltoepassingen. • De lucht/water warmtepomp Hydrolution kan verwarmen, koelen en voor warm tapwater zorgen. Hierdoor is het in de winter comfortabel warm, in de zomer aangenaam koel en het hele jaar door warm tapwater!

Coolmark B.V. Postbus 393, 2990 AJ Barendrecht Tel: +31 (0)180 751 300 info@coolmark.nl, www.coolmark.nl

Importeur van Nederland voor

Zelfs met een maatje groter is een kleine footprint altijd dichtbij. Uw duurzaamheidsambitie bereikt u al met onze constructieve oplossingen Calduran kalkzandsteen, Dycore vloeren en Heembeton wanden. Gaat u graag een stapje verder? Wij kunnen tot 30% secundaire granulaten leveren in kalkzandsteenelementen. En tot 30% betongranulaten in betonelementen. Lees er meer over op drbg.nl

Een duurzaam bouwproces. Het begint bij De RuwBouw Groep.

A A N

D E

B A S I S

V A N

B E T E R

B O U W E N

BESPAREN DOOR INZICHT. Zo doen wij dat.

Meer controle en hogere uptime. Dat is Carrier Connect. De slimme service die uw klimaatsysteem op afstand bewaakt. Vanuit het Connect Center analyseert Carrier realtime de prestaties. Eventuele afwijkingen en storingen worden direct gesignaleerd en verholpen. Kies een monitoringspakket dat bij uw systeem past en bespaar meer dan ooit op energieverbruik en levensduur. Bekijk meer voordelen van Carrier Connect op carrier.nl/connect.

carrier.nl/connect

Thema

Duurzame Scholen 22 Marktvisie Integrale benadering maakt kwaliteitsimpuls scholen mogelijk

25 Project ‘Ook na uur les is de binnenlucht nog in orde’

30 Onderzoek Voorgenomen BENG-eisen: struikelblokken voor ziekenhuizen en hoger onderwijs?

35 Interview ‘Verduurzaming gaat verder dan het schoolgebouw’

39 Rondetafelgesprek ESCO-model met volume voor gezond schoolgebouw

44 Project Innovatieve installaties en luchtdicht bouwen leveren duurzaamste school op

49 Project Verduurzaming redding voor schoolgebouwen?

53 Project Duurzaam en gezond schoolgebouw volgens klasse A ‘Frisse Scholen’

55 Berichten uit de markt Bron: Renson

T Scholen IP! en gem komen kostelo eenten o semina r Duurz s naar het ame Sc op 6 no holen vem code D ber 2018, met GSSGJ 8D4S9 via http duurzaa s://www. mg agenda ebouwd.nl/ /20181 106 semina r-schole n

Integrale benadering maakt kwaliteitsimpuls scholen mogelijk

Een andere, meer integrale, kijk op de onderhoudstaak van het schoolbestuur, kan zorgen voor een algehele kwaliteitsverbetering van de huisvesting in het onderwijs. Dit blijkt uit verdiepend onderzoek naar de praktijkervaringen die door schoolbesturen recent zijn opgedaan binnen de Green Deal Scholen. Tekst: Marco van Zandwijk, Ruimte-OK

Met de in 2015 gesloten Green Deal Scholen is gewerkt aan het agenderen van de opgave om de onderwijsgebouwen op grote schaal te gaan verduurzamen. De opbrengsten van het uitvoeringsprogramma worden langzamerhand zichtbaar. Zo kan de sector met de uitkomsten van een financiële analyse onder de praktijkervaringen eindelijk beschikken over kengetallen over de verduurzaming van het onderwijsvastgoed. Bij aanvang van de Green Deal Scholen was informatie over succesvolle verduurzamingsprojecten nog nauwelijks beschikbaar. Voor Ruimte-OK was dat de reden om samen met gemeenten en schoolbesturen op zoek te gaan naar referentiemateriaal van bewezen aanpakken. Wij verzamelden er ruim tachtig. Vijftien daarvan zijn als steekproef nader onderzocht. In een uitgebreide (financiële) analyse is een vergelijking gemaakt met landelijke kengetallen, waargenomen elektraverbruik, de gekozen aanpak, doorgevoerde kwaliteitsverbeteringen, kostenverdeling, de toegepaste financieringsvorm en de effecten op exploitatie en klimaatdoelstellingen. Deze analyse levert interessante inzichten op.

Inzet koplopers loont Van oorsprong was de uitvoering van de onderhoudstaak puur technisch en financieel gedreven. De onderzochte praktijkervaringen laten zien dat het onderhoud een uitgelezen kans is om direct de kwaliteit van de leeromgeving op orde te krijgen. Onderwijsorganisaties die structureel werk maken van een meer integrale aanpak van het onderhoud en daarbij de ontvangen rijksvergoedingen

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Bij de duurzame renovatie van basisschool De Biezenhof in Halsteren is bewust gekozen voor een integrale aanpak.

bundelen, vinden de ruimte om op basis van een goed plan samen met de gemeente te investeren in gezonde en duurzame schoolgebouwen. De inzet van deze koplopers blijkt in de praktijk te lonen. Als gevolg van gedane investeringen zien zij het tekort op hun gebouwexploitatie niet verder oplopen of zelfs met duizenden euro’s teruglopen. Na een duurzame renovatie kan het schoolbestuur rondkomen binnen zijn rijksvergoedingen. Geld dat vanuit het Rijk wordt ontvangen voor het geven van onderwijs hoeft daardoor niet langer naar de huisvesting. Een integrale aanpak kent zodoende alleen maar winnaars. Ons klimaat, de

Hanteerbare rekenregels & beschikbare downloads Om schoolbesturen en gemeenten te helpen hun eigen businesscase te bouwen zijn er naast een standaard format voor een businesscase ook bijlagen opgesteld met de belangrijkste rekenregels en landelijke kengetallen wat betreft ontvangen rijksvergoedingen, energie, zonnestroom en CO2-reductie. Handig voor wie werk wil maken van het verduurzamen van het onderwijsvastgoed. De genoemde rapportage en bijlagen met rekenregels zijn vrij te downloaden via www.GreenDealScholen.nl – Tip: Download de Factsheet met opbrengsten van de Green Deal Scholen – Tip: Download de rapportage ‘Analyse kengetallen 15 praktijkervaringen’ (incl. bijlagen) – Tip: Bekijk de zes informatiebladen waaronder ‘Rekenen aan verduurzaming’ – Tip: Lees de voorstellen mbt Renovatie op websites VNG, VO-raad en PO-Raad – Tip: Bezoek ook de website met ruim 80 praktijkervaringen – Tip: Maak gebruik van de Beslisboom w www.beslisboomverduurzamingscholen.nl/

gezondheid van leerkrachten en het ontwikkelperspectief van kinderen varen er wel bij. Een bijkomend voordeel voor de gemeente; dure nieuwbouw is niet altijd nodig.

Geld verdienen met duurzaamheid Geld verdienen met duurzaamheid. Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn. Een groot deel van de opgedane praktijkervaringen binnen de Green Deal Scholen laat zien dat dit echt waar kan zijn rond het veertigste levensjaar van een school. Rond dit moment zijn meerdere onderdelen van de bouwkundige schil (kozijnen, gevel en dak) tegelijkertijd aan vervanging toe. Meerdere praktijkervaringen hebben dan ook juist dit moment aangegrepen om op een slimme manier een kwaliteitsverbetering van de huisvesting door te voeren. Zeker voor gebouwen uit de jaren zeventig blijkt dit te lonen. Gebouwen uit die periode hebben doorgaans een gebouwschil die voor een groot deel uit kozijnen bestaat. Een ideaal moment om deze schoolgebouwen te verduurzamen is daarom ook het moment dat de buitenkozijnen aan vervanging toe zijn.

Verruiming financieringsmogelijkheden De nieuwe kengetallen laten zien dat de financiering nog steeds een structureel probleem blijft geven bij het zetten van stappen op het gewenste schaalniveau van de gemaakte klimaatafspraken. De opgave is namelijk vele malen groter dan waarin schoolbesturen en gemeenten nu een bekostiging ontvangen. Met het bundelen van kasstromen om te kunnen investeren in verduurzaming, kan door een (middel)groot schoolbestuur slechts één keer per jaar een onderwijsgebouw worden aangepakt. De vraag die zal voortkomen uit een eventueel nieuw klimaatakkoord zal vele malen groter zijn. Om te kunnen werken aan de klimaatdoelstelling om alle onderwijsgebouwen in 2040 energieneutraal te hebben zullen zo’n 400 scholen per jaar verduurzaamd moeten worden. Met alleen de Wet Milieubeheer en het doorvoeren van enkele losse maatregelen als ledverlichting en zonnepanelen gaan scholen uiteindelijk niet voldoen

Duurzame scholen

aan de Klimaatdoelstellingen. Er zal dus gezocht moeten worden naar een structurele verruiming in financieringsmogelijkheden. Met de recente voorstellen van de sectorraden en de VNG wordt gemeenten een regierol toegedicht op het dossier van verduurzaming en renovatie. De verwachting is dat dat de zoektocht naar nieuwe financieringsvormen zal vergroten. Daarbij kan worden gedacht aan regionale duurzaamheidsfondsen, gebouwgebonden financiering, het onderbrengen in aparte stichtingen en vormen waarbij de gemeente vooruit financiert. In de meeste gevallen zal het schoolbestuur jaarlijks een (gebruikers)vergoeding voor de gedane investeringen in verduurzamen gaan betalen. Inzicht in de nul-situatie en het maken van duidelijke onderliggende (prestatie)afspraken zijn daarbij cruciaal.

Afweging nieuwbouw of renovatie Scholen kunnen hun geld maar één keer uitgeven. Mee-investeren in nieuwbouw, maakt het onmogelijk om (extra) te investeren in het verduurzamen van de bestaande onderwijsgebouwen. Als het aan de sectorraden en de VNG ligt, is renovatie straks wettelijk aangemerkt als voorziening waarvoor de gemeente via een verplicht Integraal Huisvestings Plan (IHP) middelen beschikbaar kan stellen. Daarmee komt de rekening voor de sterk verouderde huisvesting in het onderwijs niet alleen bij het schoolbestuur te liggen. De verwachting is dat de voorgestelde wetswijziging er voor gaat zorgen dat er meer in samenhang naar de huisvestingsopgave zal worden gekeken.

Collectieve aanpak Het Rijksprogramma van de Bouwagenda ziet graag een collectieve aanpak van projecten met een grote energieambitie. Dit hoge ambitieniveau is voor scholen (nog) niet goed te overzien laat staan (momenteel) te bekostigen. Er gaan daarom ook geluiden op om een evenwichtiger benadering van het speelveld te introduceren. Een benadering waarin ruimte is voor een diversiteit in aanpakken en er ruimte is om te experimenteren. Zowel op niveau van het proces, project, product als de financiering. Een breed gehouden speelveld doet ook meer recht aan de autonomie van de sector en vergroot daarmee de kans dat er geslaagde interventies gaan ontstaan. De kunst is om geslaagde interventies op het spoor te komen en leerzame ervaringen deelbaar te maken zodat deze voor een bredere doelgroep beschikbaar komen.

Op pagina 49 van deze uitgave van Duurzaam Gebouwd vindt u ook een artikel over de praktijkervaringen die zijn opgedaan met de Green Deal Scholen. Daarin wordt meer ingegaan op de achterliggende motivaties om met verduurzaming van de school aan de slag te gaan.

duurzaam gebouwd | juni 2018

Het gebouw van de toekomst...

...is gebouwd rondom de gebruiker.

â&#x20AC;&#x201D; Kunnen gebouwen denken? Uiteraard!

Een gezonder leefklimaat, meer comfort en productiviteit staan centraal, slimme automatiseringsoplossingen vormen de basis. Verwarming bijvoorbeeld, maar ook verlichting en ventilatie. Producten in een intelligente omgeving, voor maximaal gemak en meer vrijheid voor de gebruiker. Maar ook voor extra functionaliteiten zoals betere communicatie, beveiliging en optimaal facilitair beheer. Energiezuinig bovendien; over vooruitkijken gesproken. Ontdek gebouwintelligentie volgens ABB op: www.abb.nl/lowvoltage

Duurzame scholen

‘Ook na uur les is de binnenlucht nog in orde’ Met een bezetting van 450 leerlingen, is sinds de ingebruikname van het nieuwe schoolgebouw van het OLV College in het Belgische Vilvoorde iedereen op dezelfde campus gehuisvest. Voor deze nieuwbouw stuurde zowel de opdrachtgever als het schoolbestuur in de eerste plaats aan op gezonde klaslokalen met voldoende verse lucht, veel daglicht en comfortabele binnentemperaturen. Tekst: Roel Berlaen, Renson

“Wij hadden in de eerste plaats een gebouw voor ogen dat voorzien is van de laatste nieuwe snufjes. Daarmee bedoel ik niet alleen de infrastructuur, zoals projectiemogelijkheden en computerlokalen, maar vooral een comfortabel binnenklimaat. Voldoende zuivere lucht, veel daglicht en aangename temperaturen zijn nu eenmaal een basisvoorwaarde om geconcentreerd les te kunnen volgen en

geven”, zegt Vera Maes, directrice van het OLV College. Dat dit ook gelukt is, daar is de school heel blij mee, benadrukt Maes: “Leerlingen merken ook zeer duidelijk het verschil met de oude gebouwen. Zelfs met de vensters dicht is de binnenlucht in de nieuwbouw na een lesuur nog in orde. En daar dragen zowel het ventilatiesysteem als de buitenzonwering toe bij.”

Het vraaggestuurd ventilatiesysteem stemt het ventilatieniveau automatisch af op het CO2-gehalte in elk klaslokaal en ventileert dus op een energiezuinige manier, enkel waar en wanneer dat nodig is.

duurzaam gebouwd | juni 2018

Buitendoekzonwering voorkomt op zonnige dagen oververhitting in de klaslokalen.

De Renson Healthconnectoren zijn uitgerust met sensoren die continu het CO2-gehalte in de binnenlucht meten.

“De concentratie van leerlingen is recht evenredig met de kwaliteit van de binnenlucht,” valt architect Jos Leyssens van Architectenbureau Licence To Build haar bij. “Men heeft daar vroeger veel te weinig aandacht aan besteed, maar intussen heeft men wel al ervaren dat dat essentieel is. Daarom was er hier de expliciete wens om zeer gezonde klaslokalen te maken. Daarnaast zijn de eisen rond ventilatie voor klaslokalen de laatste tien jaar natuurlijk enorm toegenomen. Enkel een raam kunnen openen volstaat al lang niet meer om te voldoen aan de wetgeving.”

‘contact met buiten’ te kunnen houden. Het is bovendien een publiek geheim dat het onderhoud van kanalen en filters in scholen vaak niet zo accuraat gebeurt. En laat net essentieel zijn voor de kwaliteit van de binnenlucht.

Natuurlijke aanvoer Hoewel oorspronkelijk niet zo voorzien, ging men hier uiteindelijk toch voor een C+ ventilatiesysteem met Healthconnectoren van Renson. Kwestie van het ventilatiedebiet dankzij continue CO2-metingen zo nauwkeurig mogelijk te kunnen afstemmen op de binnenluchtkwaliteit. Concreet is elk klaslokaal uitgerust met twee healthconnectoren die aangesloten zijn op de centrale ventilatie-unit. De Healthconnectoren zijn uitgerust met sensoren die continu het CO2-gehalte in de binnenlucht meten en op basis daarvan het afvoerdebiet van de vervuilde binnenlucht regelen. Dat zorgt ervoor dat er vraaggestuurd geventileerd wordt, en alleen wanneer de lokalen bevolkt zijn. “Al in een vroege fase van dit project werd het voorstel gelanceerd om voor natuurlijke ventilatie te kiezen,” herinnert zich Nathalie Bracke van Tractebel Engineering zich. “En dat viel meteen in de smaak bij de school. Zij waren sowieso voor het idee gewonnen om verse lucht rechtstreeks binnen te halen, liever dan die via een kanalennetwerk in de klassen binnen te brengen.” Leyssens: “In de outputspecificaties die opgemaakt werden door AG Real Estate voor ‘Scholen van Morgen’ was er in principe een D-balansventilatiesysteem voorzien. Onze eigen jarenlange ervaring met scholenbouw leert ons echter dat het zowel voor leerlingen als leerkrachten belangrijk is om na een lesuur ook even een raam open te kunnen zetten. Vooral psychologisch is het fijn het

juni 2018 | duurzaam gebouwd

CO2-gehalte in klassen “Voldoende verse lucht in klaslokalen is nu eenmaal van enorm belang,” vult Karen Walckiers van Architectenbureau Licence To Build aan. “Ik ben er trouwens van overtuigd dat heel wat schoolgebouwen nog steeds kampen met een te hoog CO2-gehalte in de klassen, waardoor de aandacht en concentratie onder leerlingen verslapt. Het C+-systeem van Renson stemt het ventilatiedebiet dan ook automatisch af op het CO2-gehalte in elk klaslokaal en ventileert dus op een energiezuinige manier en enkel daar waar dat nodig is.” Om het vraaggestuurde C+ ventilatiesysteem te kunnen rijmen met de opgelegde warmte-eisen van ‘Scholen van Morgen’, [Project van Vlaamse overheid, red.], werden de Invisivent en Fixvent raamverluchtingen – die 24/7 zorgen voor een toevoer van verse buitenlucht – hier voorzien van Thermotune-voorverwarmingselementen. Een primeur voor een schoolgebouw. De lucht die via de

Nieuwbouw OLV College Vilvoorde in cijfers: • Totaaloppervlakte: 2020m² • 18 klaslokalen (waarvan 2 ICT-lokalen en 3 laboratoria) • 3 bouwlagen: gelijkvloers, eerste en tweede verdieping • Kan bezetting aan van 450 leerlingen • Fietsenstalling (dubbel niveau) voor 412 fietsen • Secretariaat, directiebureau, technische ruimte en vergaderruimte • Start project in 2012-2013, Gebouw in gebruik sinds 15 juli 2016, officieel ingehuldigd op 21 oktober 2016.

Duurzame scholen

Thermotune elementen verwarmen de verse buitenlucht voor tot een minimumtemperatuur van 16°C.

doekzonwering, bood hier bovendien de ideale oplossing om op zonnige dagen oververhitting in de zuid en zuidwest georiënteerde klaslokalen te vermijden. Met duurzaamheid hoog op het prioriteitenlijstje van dit project, wordt in warme perioden zo ook heel wat bespaard op – dure – actieve koeling. “Actief koelen was sowieso uit den boze,” aldus Jos Leyssens, “maar op warme dagen winnen we toch een paar graden door via ventilatieve koeling ’s nachts grote stromen koudere lucht binnen te laten via claustra. Die koelere lucht wordt in de massa van het gebouw opgeslagen en de volgende dag weer afgegeven.”

Het OLV College in Vilvoorde was niet alleen op zoek naar de nieuwste technologische snufjes, het wilde in zijn nieuwbouw vooral ook inzetten op een gezond en comfortabel binnenklimaat.

raamverluchtingen binnenkomt wordt zo het hele jaar door tot een minimumtemperatuur van 16° C voorverwarmd. Karen Walckiers: “Ook voor Renson is dit een pilotproject, en dus hadden we geen referenties om op terug te vallen naar de opdrachtgever en het bestuur van de school. Nu het gebouw in gebruik is en men aan den lijve kan ondervinden wat de geïmplementeerde technieken opleveren, is het des te leuker om merken dat beide partijen er heel positief tegenover staan.”

Het programma ‘Scholen van Morgen’ omvat het ontwerp, de bouw, de financiering en het 30-jarig onderhoud van 182 scholenbouwprojecten. AG Real Estate treedt op als afgevaardigd opdrachtgever. Elke School van Morgen is een uniek project, gebaseerd op de lokale noden en visie, en beantwoordt aan alle moderne eisen qua duurzaamheid, comfort en flexibiliteit. Tom Van der Beken van projectleider Denys: “Denys heeft dit project aangenomen als hoofdaannemer in het kader van het Scholen van Morgen project. Wij werden geselecteerd om vier scholen in Vilvoorde te bouwen, dit was er één van. In totaal hebben wij veertien Scholen van Morgen gebouwd. Scholen van Morgen is anders bouwen. We bouwen hier namelijk een school waarvoor we ook dertig jaar lang voor het onderhoud moeten instaan. Daarom ook is duurzaamheid voor ons van het allergrootste belang. Voor ons was deze toepassing met natuurlijke ventilatie volledig nieuw, voorheen hadden wij wat scholenbouw betreft enkel ervaring met volledig mechanische ventilatiesystemen. Gelukkig kregen we van Renson de nodige ondersteuning bij zowel de coördinatie, het ontwerp als de uitvoering van de werken.”

Buitendoekzonwering Het pilootproject werd dus een succesverhaal voor alle betrokkenen. Dat de Fixvent raamverluchting in één en hetzelfde product kon gecombineerd worden met buiten-

Bekijk de videotestimonial over het OLV College hier: https://www.youtube.com/watch?v=g4OpUFGh9kU

duurzaam gebouwd | juni 2018

Alles uit onze nieuwe website halen? Maak dan nu een gratis account aan!

Ă&#x2030;ĂŠn keer inschrijven en gemakkelijk je voorkeuren beheren, voor bijvoorbeeld onze nieuwsbrief.

Ongelimiteerd toegang toot alle unieke conttent, zoals onze whitepapers. Contentsuggesties op bassis van jouw intereesse. Je foto en je naam worden geto toon ond d bi bijj je reacties op de website. GA NU NAAR W W W. D U U R Z A A M G E B O U W D. N L / A C C O U N T / R E G I S T R E R E N E N M A A K J E G R AT I S A C C O U N T A A N

LABS

Voorgenomen BENG-eisen: struikelblokken voor ziekenhuizen en hoger onderwijs? De BENG-eisen gaan een jaar eerder in dan gedacht. Eerst stond 1 januari 2021 te boek als de datum waarop BENG zou gaan gelden, maar minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties deelde de Tweede Kamer mee, dat een vervroeging plaatsvindt. Daarom gelden vanaf 1 januari 2020 de wettelijke eisen van BENG voor alle bouwaanvragen voor nieuwe gebouwen. Wat betekent dat voor ziekenhuizen en hoger-onderwijsgebouwen? Tekst: Wim Maassen, Royal HaskoningDHV en Wouter Wienk, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland

Tevens schreef de minister in haar brief dat niet alleen de BENG-eisen worden herzien maar dat ook de BENG-rekenmethode volledig wordt veranderd. De overheid zal de markt hier (pas) medio 2018 over informeren, schrijft de minister. Voorlopig blijft het onduidelijk hoe de methode en de eisen eruit gaan zien en wat dit voor consequenties heeft. In 2015 presenteerde, toenmalig minister van Binnenlandse Zaken, Stef Blok de voorgenomen BENG-eisen. Bij diverse marktpartijen leidden deze eisen tot vragen over de haalbaarheid, met name eis 3, de 50% eis voor duurzame energie op locatie, gaf vraagtekens. “Vanuit de MJAsectoren Universitair Medische Centra en Hoger Onderwijs kwamen vragen over de haalbaarheid van de voorgenomen BENG-eisen voor hun type gebouwen”, vertelt Wouter Wienk, senior adviseur van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). “Deze organisaties hebben grote onderwijsgebouwen en ziekenhuizen (hoogbouw) met veel onderzoeksfaciliteiten in een stedelijke omgeving. Daarbij bleek dat de consequenties van de voorgenomen BENGeisen bij deze partijen niet bekend waren. Is het technisch haalbaar en tegen welke kosten? Niemand kon daar antwoord op geven. Daarom startten wij een studie om de consequenties van de voorgenomen BENG-eisen beter in kaart te kunnen brengen voor deze doelgroep.” “Voor de planning van renovaties en nieuwbouw is het ook van groot belang om te weten wat de consequenties zijn van nieuwe regelgeving voor de financiering. Bouwbudgetten hebben nu eenmaal grenzen en in

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Ziekenhuis Bernhoven. (foto: Wim Roefs)

het hoger onderwijs worden de investeringen in gebouwen ook door de overheid zelf begrensd. Dan kan, als gevolg van verhoging van de kosten door nieuwe eisen, er minder geïnvesteerd gaan worden. Daarmee vertraagt het tempo van de verduurzaming van het vastgoed, terwijl we juist willen versnellen”, aldus Wienk. “In het vastgoed van wetenschappelijk onderwijs moet juist geïnvesteerd

Duurzame scholen

TU/e - Flux Gebouw. (foto: Norbert van Onna)

worden. Bijna 50% van het vastgoed is in matige tot redelijke staat en veel gebouwen naderen nu het einde van hun levensduur.”

Langs de meetlat ‘’Doel van de studie was om te ontdekken of we op de juiste weg zijn met betrekking tot BENG-eisen en het toekomstbestendig maken van onderwijs- en zorgvastgoed.. Daarom legden we een aantal representatieve recent ontworpen of gerealiseerde gebouwen langs de meetlat en maakten we inzichtelijk wat de status quo is. We zijn bij het onderzoek uitgegaan van de huidige stand van zaken, oftewel de informatie die nu in de markt bekend is. Daar horen de voorlopige eisen en methodes bij” vertelt Wim Maassen, senior adviseur energie en duurzaamheid van Royal HaskoningDHV en TU/e Fellow. De resultaten geven aan dat de voorgenomen BENGeisen 1, 2 en 3 voor grote gezondheidsgebouwen zoals UMC’s en ziekenhuizen, niet haalbaar zijn. Voor grote onderwijsgebouwen uit het hoger onderwijs is in ieder geval BENG-eis 3 niet haalbaar. Eis 1 en 2 zijn technisch haalbaar, maar de consequentie voor de bouwkosten is nog niet bekend. Maassen vervolgt: “Binnen de BENGeisen geldt een onderscheid tussen woningbouw, kantoren, gezondheidszorg en onderwijs. Zorgvastgoed is echter heel divers, waardoor het logisch is een onderscheid te maken tussen de types vastgoed. Zo is een ziekenhuis weer anders dan een huisartsenpost. Het ligt dan voor de hand dat eisen ook toegespitst zijn op het type gebouw.’’

Naast een aangepaste eisenlijst per type zorgvastgoed vormen de eisen zelf een struikelblok. “Bijvoorbeeld voor een campus waarop je een nieuw gebouw wilt plaatsen, dat je aan de bestaande energievoorziening koppelt. Die centrale installatie is wellicht niet duurzaam, omdat je hebt besloten om in een andere fase deze energie-infrastructuur onder handen te nemen, ná de plaatsing van je nieuwe gebouw op de campus. Zo’n scenario komt vaker voor bij de renovatie van onderwijsgebouwen en ziekenhuizen.” Een ander struikelblok is de derde BENG-eis: hernieuwbare energie. “Voor deze eis moet de berekening uitkomen op minimaal 50%. Ziekenhuizen hebben een relatief hoog energiegebruik per m2 en bestaan vaak uit meerdere verdiepingen. Als je dan het dak en de gevel vol legt met pv-panelen, dan ben je er nog niet, gelet op het hoge energiegebruik van een ziekenhuis. Wat het nog moeilijker maakt is dat de koude uit een WarmteKoudeOpslag (WKO) systeem, op grond van de geldende EU-definitie, niet meetelt als hernieuwbare energie. Binnen Nederland wordt een WKO-systeem veelvuldig toegepast en in het algemeen wel beschouwd als hernieuwbare energie, zie bijvoorbeeld BREEAM-NL credit ENE 5.”

Evaluatiestudie BENG-eisen Om de eisen beter in te richten op de markt wordt er vanuit de overheid een evaluatiestudie opgestart naar de voorgenomen eisen. Hierbij wordt zowel naar de technische mogelijkheden gekeken als naar de kosten. Bij de doorrekening wordt echter wel gebruik gemaakt van

duurzaam gebouwd | juni 2018

Adviezen

Wim Maasen.

Uit de studie van Royal HaskoningDHV en het overleg met betrokkenen uit de MJA-sectoren Universitair Medische Centra en Wetenschappelijk Onderwijs kwamen samengevat de volgende adviezen: 1) Vergroot het aantal gebouwdefinities met passende BENG-eisen en verschaf duidelijkheid over de typologie van het gebouw voor toetsing aan de BENG-eisen. 2) Beschouw koude uit de bodem en oppervlaktewater als hernieuwbare energie. 3) Onderzoek/optimaliseer uitgangspunten gebouwfuncties gezondheidszorg. Sommige forfaitaire getallen zijn erg hoog c.q. niet realistisch in vergelijking met de praktijk. 4) Maak een nieuwe onderverdeling in het aantal gebouwfuncties in ziekenhuis op basis van ventilatie-eisen. 5) Bekijk of de BENG-eisen, afhankelijk van locatie en mogelijkheden, getrapt in gevoerd kunnen worden. (Voorbeeld: nieuwbouw die gekoppeld wordt aan de bestaande energie infrastructuur op de campus) 6) Verlaag de BENG-eis 3 voor hoger onderwijs en ziekenhuizen. De huidige 50% is nu niet haalbaar op locatie. Voorstel: 20% voor ziekenhuizen en 30% voor het hoger onderwijs. Of: Sta toe dat de BENG-eis 3 ook deels buiten de 10 km grens wordt behaald. 7) De BENG- eis 1 is de belangrijkste eis. De gebouwen hebben een levensduur van tussen de 40-60 jaar. Een goede BENG-eis 1 zorgt voor energiebesparing en CO2-reductie gedurende de gehele levensduur. Onderzoek mogelijkheden om de BENGeis 1 te verlagen in ruil voor een andere BENG-eis 2 en 3 (voorbeeld: nZEB Hospital Building project onderzoeksproject dat Royal HaskoningDHV in samenwerking met de TU/e uitvoert). 8) Verzamel meer praktijkgegevens, waarop de norm gebaseerd kan worden. Zorg ook voor betrouwbare en bewezen oplossingen. 9) Stel financiële haalbaarheid vast op basis LCC (EUkostenoptimaliteit) 10) Licht de markt continu in over de stand van zaken en aanpassingen (grens duurzame energie> 10 km, NTA 8800) Het advies naar de overheid is om de markt snel te informeren en betrekken bij de ontwikkeling van de BENG-eisen en rekening te houden met de bovengenoemde bevindingen en adviezen.

Wouter Wienk.

een nieuwe berekeningsmethodiek (NTA 8800). Echter, deze nieuwe berekeningsmethodiek is nog niet gereed en bekend bij de markt. Voor de markt is het dus nog steeds onzeker wat de definitieve eisen worden en wat de consequenties zijn. Maassen: “Heel goed dat de overheid de methode en eisen evalueert. Gelet op de snelle invoering en de mogelijke consequenties is het nu wel van groot belang om hierbij de markt volledig te informeren en continu te betrekken. Er lopen namelijk al meerdere projecten waarbij de opdrachtgever wil en soms, gelet op de planning ook,

juni 2018 | duurzaam gebouwd

‘ Wat het nog moeilijker maakt is dat de koude uit een WarmteKoudeOpslag (WKO) systeem, niet meetelt als hernieuwbare energie’

Duurzame scholen

moet anticiperen op de toekomstige BENG-wetgeving. Daarom het dringende verzoek aan de overheid om de markt snel te informeren en betrekken bij de ontwikkeling van de BENG-eisen. Daarnaast de vraag om rekening te houden met bevindingen en adviezen uit het onderzoek dat Royal HaskoningDHV in opdracht van RVO voor de MJAsectoren Universitair Medische Centra en Wetenschappelijk Onderwijs uitvoerde.”

Aandachtspunten Aandachtspunten zijn onder andere het geringe aantal (4) gebouwdefinities. De beoordeling kan beter door definities op te stellen voor meerdere gebouwfuncties en groottes. Specifiek voor ziekenhuizen zou er meer aandacht moeten zijn voor de indeling in gebouwfuncties op basis op basis van ventilatie-eisen uit de praktijk. De eisen met betrekking tot de hoeveelheid ventilatielucht voor elke ruimte in een ziekenhuis verschillen sterk. Een ander verbeterpunt is het beschouwen van de koude uit de WKO als hernieuwbare energie en de uitgangspunten zoals de interne warmtelasten en het gebruik van warm tapwater in de rekenmethode aan te passen aan de praktijk. Aanvullend is op grond van de resultaten uit de studie een verlaging van de BENG-eis 3, het aandeel hernieuwbare energie, geen onverstandige keuze. “Het advies is om die eis minder hoog en flexibeler te maken. Maak eisen daarnaast afhankelijk van de locatie en de mogelijkheden. Als er geen mogelijkheid is om een WKO met een warmtepomp toe te passen, kijk dan welke technieken wel kunnen worden toegepast, bijvoorbeeld geothermie, all-electric smart grids, biomassa/-gas in combinatie met andere slimme oplossingen die de energiebehoefte verlagen. Houd hier ook rekening mee bij het opstellen van de BENG-eisen’’, aldus Maassen.

Onderzoeksproject In de bovengenoemde studie voor RVO heeft Royal HaskoningDHV inzichten en resultaten uit het onderzoeksproject ‘nZEB Hospital Buildings’ gebruikt. Royal HaskoningDHV voert dit onderzoek in samenwerking met de TU/e uit en het wordt ondersteund door de internationale vakverenigingen voor gebouwinstallaties TVVL (NL), REHVA (EU) en ASHRAE (US). Er zijn verschillende onderzoeken naar energiebesparing binnen ziekenhuizen uitgevoerd in samenwerking met onder andere het VUmc, UMCU en Meander, zie voor meer informatie het rapport nZEB Hospital Buildings d.d. 25 januari 2017 en REHVA Journal 2017/05. Om praktische handvatten te geven stelt Royal HaskoningDHV nu in samenwerking met de TU/e een handboek (REHVA Guidebook) samen, waarin alle kennis uit eigen onderzoeken en van betrokken internationale experts wordt geborgd. Het geeft ziekenhuizen antwoorden en richtlijnen, als zij hun gebouwen energiezuiniger willen maken.

Nu in actie komen ‘’Voorlopig zijn de BENG-berekeningsmethode en -eisen onbekend. Laten we hopen dat de overheid hier snel de markt over informeert en bij betrekt. Op dit moment kan de markt niet anders dan uitgegaan van de voorlopige BENG-eisen en huidige berekeningsmethode om in projecten te anticiperen op de aankomende regelgeving vanaf 2020. Tot 1 januari 2020 blijven in ieder geval de huidige methode (NEN 7120) en EPC-eisen van kracht. Maar besef dat deze BENG-eisen slechts een opmaat zijn naar de eisen voor 2050: dan moeten nieuwe én bestaande gebouwen gehéél energieneutraal zijn. We moeten daarom helemaal los van wettelijke eisen in actie komen om de energietransitie vorm te geven en te realiseren. Dat geldt niet alleen voor de overheid maar juist ook voor de eigenaren en gebruikers van gebouwen. Ziekenhuizen en hoger onderwijsorganisaties moeten in de energieopgave een koplopersrol durven pakken. Nog niet alle ziekenhuizen willen net als UMC Utrecht in 2030 energieneutraal zijn. Willen zij die BENG-eisen nog beïnvloeden en in 2050 energieneutraal zijn? Dan moeten ook zij nu in actie komen en inzicht geven in waar ze nu staan en in hun mogelijkheden om energie te besparen. Samen kunnen ze bijvoorbeeld onderzoeken welke patiëntveilige alternatieven er zijn om de energievretende ventilatieluchthoeveelheden omlaag te brengen’’, sluit Maassen af.

Wienk vult aan: “Van de drie BENG-eisen acht ik eis 1 de belangrijkste. Eis 3 kunnen we, gezien de prijsdaling van windenergie op zee en andere opties, uiteindelijk beter nationaal oplossen dan lokaal. Uiteindelijk zullen in een energieneutrale omgeving BENG-eis 1 en BENG-eis 2 gelijk aan elkaar worden. Het Deltaplan Kantoren van de Dutch Green Building Council gaat daar al van uit en stelt een maximaal verbruik uit het net vast op 50 kWh/m2 inclusief gebruikersdeel. Het ministerie van BZK zou dat gegeven ook als uitgangspunt kunnen nemen voor BENG, en zich alleen op BENG-eis 1 concentreren.“

Referenties • Rapportage en PPT Royal HaskoningDHV studie voor RVO • Skipr artikel: Wakker worden! De BENG-eisen komen eraan!, zie https://www.skipr.nl/partnernieuws/id32702wakker-worden%21-de-beng-eisen-komen-eraan%21. html • Rapport nZEB Hospital Buildings, zie https://tc0906. ashraetcs.org/I&BBE3112R001D01%20nZEB%20 Hospital%20Buildings%201701125.pdf • REHVA Journal 2017/05, zie http://www.rehva.eu/ fileadmin/REHVA_Journal/REHVA_Journal_2017/RJ5/ RJ1705_WEB.pdf

duurzaam gebouwd | juni 2018

Bouwtrend. De meest complete marktinformatie over nieuwbouwwoningen vanuit energieprestatieberekeningen Bouwtrend is dĂŠ online tool waarmee u alle kenmerken van de Nederlandse woningbouw

WAAROM BOUWTREND?

kunt analyseren. Zo heeft u inzicht in de gemiddelde grootte van de woningen, verdeling in woningtypes, toegepaste installaties, isolatiewaarden en energieprestaties. De gegevens zijn afkomstig van vrijwel alle energieprestatieberekeningen die in Nederland

Altijd actueel Dagelijks de laatste data beschikbaar.

worden opgesteld. Omdat deze berekeningen ruim voor de oplevering worden gemaakt, heeft u nu al inzicht in de toekomst en de belangrijkste trends en ontwikkelingen van de Nederlandse woningbouw. Bouwtrend is er voor adviesbureaus, overheden en brancheverenigingen. Maar ook voor

Betrouwbaar en compleet Analyseer 95% van alle energieprestatieberekeningen. Toekomstgericht

bijvoorbeeld projectontwikkelaars, aannemers en andere commerciĂŤle partijen in de

Nu al inzicht in kenmerken van woningen die nog

bouw-, energieen installatiebranche. Bent u leverancier van installatiesystemen of

gebouwd worden.

bouwmaterialen? Dan laat Bouwtrend u bovendien zien hoe vaak uw producten zijn opgenomen in de EPC-berekeningen en hoe u presteert ten opzichte van uw concurrenten.

Concurrentiepositie

Nooit eerder beschikte u over zoveel waardevolle en betrouwbare informatie voor uw

Inzicht in hoe u presteert ten opzichte van

onderzoek, strategie, beleid, marketingplannen en salesactiviteiten. Wilt u weten wat

uw concurrenten.

Bouwtrend voor u kan betekenen? Nieuwe inzichten

Ga naar www.bouwtrend.nl of bel 070 204 40 67 voor een online presentatie.

Ontdek zelf trends die u nog nooit eerder kon zien.

Bouwtrend B.V. | Casuariestraat 5 | 2511 VB Den Haag | +31 (0)70 204 40 67 | www.bouwtrend.nl

Duurzame scholen Atheneum College Hageveld in transitie naar duurzaam

‘ Verduurzaming gaat verder dan het schoolgebouw’ Een onaangekondigd bezoek door de Omgevingsdienst IJmond aan de school was de aanleiding om verduurzaming echt op de agenda te zetten. Atheneum College Hageveld is deels gevestigd in een gebouw met monumentstatus en dat geeft een extra dimensie aan de slag die rector Wille Straathof wil maken. Tekst: Tom de Hoog

“In 2017, het jaar van ons 200-jarig bestaan, besloten we om vol te gaan voor verduurzaming. Dat wij al zo lang bestaan als onderwijsinstituut is ook al een duurzaam gegeven, toch?” Aan het woord is Wille Straathof, rector van Atheneum College Hageveld in Heemstede. De school is gevestigd in een deel van een voormalig kleinseminarie

met een monumentenstatus. Dat zorgt overigens voor hoofdbrekens bij het realiseren van de wens om te verduurzamen. Straathof laveert behendig langs de hindernissen en grijpt de verduurzamingsslag die zij maakt voor het gebouw ook aan voor een bewustwordingstraject bij de docenten en

Rector Wille Straathof zet vol in op verduurzamen van Atheneum College Hageveld.

duurzaam gebouwd | juni 2018

leerlingen. “Het gaat verder dan verduurzaming van het schoolgebouw, want ons gedrag als mensen heeft impact op het milieu. En, onze leerlingen zijn de wereldburgers van de toekomst.”

Onaangename verrassing De wake-up call voor Straathof kwam in het voorjaar van 2017, toen de Omgevingsdienst IJmond (ODIJmond) onaangekondigd op de stoep stond. Deze dienst leverde op basis van dat bezoek een vernietigend rapport op over de energiehuishouding van de school en gaf in dringende bewoordingen aan dat onder meer de verwarmingsketels binnen zes weken vervangen dienden te worden. Straathof voelde zich in het nauw gedreven en nam contact op met de wethouder onderwijs van de gemeente Heemstede. “Die was het met mij eens dat een dergelijke grote uitgave eerst in een begroting moet zijn opgenomen. Zo werkt dat nu eenmaal in het onderwijs. Bovendien konden de economisch afgeschreven ketels zeker nog vijf jaar mee.” Als goedmakertje bood ODIJmond aan om het energieverbruik van de school een week te ‘loggeren’. “Door het energiesysteem te monitoren, konden we zicht krijgen op ons energieverbruik. De rapportage daarvan gaf aan dat als we niet ’s avonds en ’s nachts zouden stoken, het mogelijk zou zijn om op jaarbasis tot € 29.000 te besparen op energiekosten. Wat men helemaal over het hoofd had gezien, is dat de meting in een voor de school bijzondere week was gedaan met drie repetitieavonden plus een doorloop in het weekend en optredens van de toneelgroep op school. Tja, dan stook je ook buiten de lesuren. Ik schreef een brief op hoge poten naar de ODIJmond over deze misser. Daarop kreeg ik als antwoord dat ik tot eind 2018 de tijd krijg om de verwarmingsketels te vervangen. Die zijn inmiddels meebegroot voor 2018, dus dat komt helemaal in orde.”

Dikke truien Straathof greep het gedoe rondom de verwarmingsketels aan om zich echt te verdiepen in duurzaamheid. Daarbij kwam ook het inzicht dat er meer moest gebeuren dan alleen het gebouw aanpakken. “Als we echt willen verduurzamen, moeten we nog veel meer doen op Hageveld en het gedrag van leerlingen beïnvloeden. Daarom deed ik een oproep in de nieuwsbrief voor onze leerlingen om te vragen wie wilde meedenken over verduurzaming van onze school. Daar kwamen zes leerlingen op af, die samen met twee docenten in oktober 2017 onze ‘week van de duurzaamheid’ organiseerden rondom afvalstromen en leerlinggedrag. In die week hadden we op maandag geen vleesproducten in de

‘Schoolafval bestaat uit meer dan 50% plastic’

juni 2018 | duurzaam gebouwd

De kenmerkende koepel van Atheneum College Hageveld die de mediatheek van de school huisvest (Bron: Hageveld).

schoolkantine – tot verdriet van de exploitant – en ‘dikketruiendinsdag’ met de verwarming op laag. Op woensdag de ‘wasteless wednesday’ met de onthulling van bakken voor afvalscheiding en ‘doortrap donderdag’ waarbij iedereen op de fiets of OV naar school moest komen. Op vrijdag was de prijsuitreiking voor de drie beste ideeën.” Het beste idee? “Overdag de lichten uit in de kantine, want het is niet nodig dat ze branden. Wethouder Sebastiaan Nieuwland van Onderwijs van gemeente Heemstede was er op woensdag bij en er verscheen een artikel in het lokale dagblad. Leuk was dat coördinator duurzaamheid Mireille Middendorp van deze gemeente hun prijs bij de ‘energy battle’ van het Klimaatverbond, – een half jaar lang monitoren van energieverbruik – aan ons doorgaf. Uit dat langdurig monitoren kwam onder meer het advies dat het contractvermogen voor elektra naar beneden kon. Een

Duurzame scholen

‘Zonnepanelen moeten ons een besparing van 33% gaan geven op onze energierekening’ aantal van onze docenten doet overigens mee aan de nieuwe energy battle. Met meetapparaatjes brengen ze hun energieverbruik thuis in kaart en met de tips die ze krijgen, proberen ze zo veel mogelijk te besparen. De gezamenlijke besparing bepaalt of de gemeente Heemstede weer een kans maakt om deze energiewedstrijd te winnen.”

Besparen en recyclen Ook andere duurzaamheidsaspecten werden onder de loep genomen. “We gaan geleidelijk aan over naar ledverlichting. Dat doen we bij vervanging van de huidige TL-verlichting. Zo is onze aula inmiddels geheel van ledverlichting voorzien. Daarnaast ontdekten we dat we de waterkranen in de sanitairgroepen anders af moeten stellen. Ze gaven een liter water per handenwasbeurt en dat kon minder. Daarnaast gaven we al onze leerlingen vorig jaar – ons jubileumjaar van de school – de waterfles Dopper. Zo stimuleren we hergebruik en kopen ze geen wegwerpverpakkingen meer voor water. In school is een waterpunt gekomen, voor het vullen van die waterflessen met kraanwater. Recycling doen we ook: gebruikte smartphones, lege balpennen en stiften, en batterijen apart. Ook papier en plastic zamelen we in de school gescheiden in. Wist je dat ons schoolafval uit meer dan 50% uit plastic bestaat? Eerst moesten wij zelf voor afvoer naar de afvalbrengplaats zorgen, maar na overleg met de gemeente komt men het plastic afval nu ophalen. Daarvoor is op het schoolterrein een grote plastic-container geplaatst.”

De verouderde verwarmingsinstallatie maakt plaats voor een efficiënter systeem (Bron: Hageveld).

Zon op het dak Eerder was voor de school al een thermografisch rapport opgesteld. Hieruit bleek dat de meeste warmte verloren gaat via de grote raampartijen in het schoolgebouw. “Vanwege de monumentenstatus van een groot deel van ons gebouw is dubbel glas bijna niet toe te passen. Daarom overwegen we nu om aan de binnenzijde opzetramen te plaatsen.” Op korte termijn pakt ze de energiehuishouding van de school aan. “We vervangen de gasgestookte verwarmingsketels en de nieuwe krijgen een andere plek in het gebouw. Onze mediatheek – de koepel – is dan veel beter en efficiënter te verwarmen. Nu is de temperatuur van het verwarmingswater te veel afgekoeld voordat het daar is, maar dat probleem is straks dus opgelost.” Daarbij vroeg Straathof een drietal partijen een offerte voor het aanbrengen van zonnepanelen. Dit op zowel het nieuwbouwdeel van de school en op een deel van het monument. Voor dat laatste is inmiddels een vergunning verleend. “We plaatsen straks gefaseerd 562 zonnepanelen met een vermogen tussen de 270 en 300 Wp, die ons een besparing van 33% moeten geven op onze energierekening. Die was (in 2015) voor elektra € 53.000 en voor gas € 90.000. De terugverdientijd die ons is voorgehouden voor de zonnepanelen, is twaalf jaar. Op de nieuwbouw kunnen de panelen meteen gelegd worden. Maar nu moeten we eerst nieuw bitumen op sommige dakdelen aanbrengen, voordat we zonnepanelen laten plaatsen. Alles doen we volgens onze planning voor groot onderhoud en met oog op behoud van eerder door de provincie toegekende subsidie voor aanschaf van de zonnepanelen. Inderdaad: verduurzamen is complex en grijpt allemaal op elkaar in. Maar we komen eruit!”

duurzaam gebouwd | juni 2018

Rosa IJdoorn College Amsterdam ©Molenaar&Bol&VanDillen architecten - Conceptenbouwers

Als partner van Duurzaam Gebouwd biedt CARLISLE® duurzame EPDM afdichtingen voor daken, gevels en gebouwen. Voor elk project een passende oplossing. Maatgerichte service: Individueel technisch advies en productbeoordelingen, van ontwerp tot realisatie. Van Kellebeek College Roosendaal © Jeanne Dekkers Architectuur

Wijkhuis Brede School Helmond ©RAU BV

WWW.CCM-EUROPE.COM

Duurzame scholen

Rondetafelgesprek: ESCOmodel met volume voor gezond schoolgebouw De gedeelde verantwoordelijkheid tussen gemeenten en scholen voor de financiering van de bouw en de exploitatie van het vastgoed, levert gedeeltelijk tegengestelde belangen op bij verduurzaming, het zogeheten split incentive. “Een ESCo-model voor veel schoolgebouwen tegelijk kan hiervoor een oplossing zijn.” Dat was een van de conclusies tijdens de Round Table over Duurzame Scholen. Tekst: Tim van Dorsten

Het verduurzamen van schoolgebouwen ligt de deelnemers van dit rondetafelgesprek in het kantoorgebouw De Pyth in Utrecht na aan het hart. Al tijdens de voorstelronde begint de discussie. “De gebouwen van de meeste basisscholen zijn meuk”, opent Peter Ruchti van Draaijer+partners scherp.

Iedereen beaamt deze constatering. En dat is toch vreemd, want uit diverse onderzoeken komt naar voren dat duurzame, gezonde schoolgebouwen de arbeidsproductiviteit en leerprestaties aantoonbaar verbeteren. Op de stelling ‘Alleen met prestatiecontracten

duurzaam gebouwd | juni 2018

kunnen duurzame scholen functioneren als gezonde scholen’, reageert Laurens de Lange echter dat de gouden greep niet alleen bij prestatiecontracten ligt.

feiten blijkt dat de leerprestaties in een bepaald lokaal substantieel slechter zijn dan in andere lokalen, dat werkt erg goed.”

“Het is een goede start. Maar laten we ook kritisch kijken wat we verwachten hoe onze installaties op een school moeten functioneren.” Facilitair directeur Lando van Wee van Alberdingk Thijm Scholen beaamt dit. “Prestatiecontracten zijn het meest geëigende middel om uiteindelijk bij het doel te komen.” Dit verandert in zijn ogen bij monumentale panden. “In dat soort gebouwen zit weinig techniek: energetisch is het een drama, maar mensen voelen zich er wel prettig. En uiteindelijk doen we het voor de mensen en niet voor de meter.”

Hiermee is Dirk Huibers van Octo het eens. “Techniek kan de oorzaak zijn van een probleem, maar ook gebruikers kunnen hierin een aandeel hebben. Door te monitoren kom je erachter wanneer iets fout gaat.”

Daar is Winfried van Zeeland van Van Den Berg Architecten en initiatiefnemer van Open De School het mee eens. “Het verschil tussen een benodigd budget voor een goede school en wat beschikbaar is, is te groot. Met kleinere klassen en daardoor minder werkdruk voor de docenten bereiken we minder ziekteverzuim. Hiermee verdelen we de bekostiging van schoolgebouwen beter en realiseren we een frisser binnenklimaat zonder extra installaties.” Dat komt volgens De Lange omdat welbevinden niet alleen afhangt van het klimaat. “Sommige factoren hebben niets met techniek of met stenen te maken. Zoals het schoonmaken van de toiletten. Ook dat heeft een wezenlijk effect op de gezondheid.”

Complexe installaties Wouter Kok van B-Grid merkt op dat het gezondheidsprobleem waarmee schoolgebouwen kampen, ook voor kantoorgebouwen geldt. Comfort staat in de top 5 waarover kantoormedewerkers klagen. Het is enerzijds een kwestie van willen, maar heeft ook te maken met de beschikbare kennis en expertise.” Volgens hem is de technologie erg complex geworden. “En blijkbaar zo complex dat het moeilijk is om het goed te beheren. De mensen die een installatie goed kunnen inregelen, zijn helaas schaars.” Rijksdienst voor Ondernemend Nederland-adviseur Irma Thijssen geeft aan dat dit ook door de installatiebedrijven zelf komt. “Zij vinden het nog steeds een risico om te investeren in prestatiecontracten. Omdat de markt aantrekt bieden ze liever weer traditionele onderhoudscontracten aan.” Dat is geen goede ontwikkeling, vindt De Lange. “Een paar koplopers moeten stappen zetten om dit te veranderen, want de kleintjes kijken naar de groten.” Voor Van Wee is het echter eenvoudig. “Een installatie moet je eenvoudig kunnen begrijpen, zoals een Senseoapparaat. Is dit niet het geval, dan besteed ik de werking en het onderhoud van een installatie liever uit.” Daarnaast ziet Kok dat data meerwaarde hebben voor scholen. “Als uit

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Belang van monitoren Thijssen ziet in prestatiecontracten een grote kans voor scholen. “Ik ken een schoolbestuur met tien scholen onder haar hoede. Voor iedere school heeft dit bestuur een apart éénjarig onderhoudscontract voor de cv, maar geen contracten voor de ventilatie. Daarnaast heeft het een aanbesteding gedaan voor zonnepanelen en het bestuur wil dit ook doen voor ledverlichting.” In haar ogen zit hierin een groot nadeel. “Het is goed dat dit bestuur met duurzaamheid bezig is, maar het zijn allemaal losse maatregelen. Hierdoor besteden ze hun geld niet slim. De integraliteit ontbreekt namelijk. Daarom ligt in prestatiecontracten voor scholen een grote kans. Je kunt er op korte termijn ook mee voldoen aan wetgeving, zoals het Activiteitenbesluit en zorgen voor een gezonde luchtkwaliteit. Op termijn kun je wellicht toewerken naar energieneutraal, aardgasvrij of circulair. Er liggen nog veel grote uitdagingen. Maar in de praktijk komen prestatiecontracten bijna niet van de grond.” Ruchti ziet hierin een rol weggelegd voor de bouwsector. “Laten we eerst beginnen met goed samenwerken. We hebben al heel veel moeite om simpele systemen goed te laten draaien en gebouwen goed te laten functioneren. Dat geldt niet alleen voor schoolgebouwen, maar voor allerlei soorten gebouwen. Laten we daarom anders aan de wedstrijd beginnen en elkaar helpen om elkaar verder te ontwikkelen. Een prestatiecontract is hiervoor een goede manier.”

Duurzame scholen

“Het verschil tussen een benodigd budget voor een goede school en wat beschikbaar is, is te groot”, aldus Winfried van Zeeland van Van Den Berg Architecten.

Beleidsadviseur onderwijshuisvesting Wim Lengkeek van PO-Raad beschouwt de decentralisatie als het grootste probleem voor het basisonderwijs. “In het verleden waren gemeenten verantwoordelijk voor schoolgebouwen, maar begin 2015 hebben ze deze verantwoordelijkheid over de schutting naar de schoolbesturen gegooid. Nu plaatst de gemeente het schoolgebouw en zorgt het schoolbestuur voor het onderhoud.” Lengkeek merkt dat beide partijen elkaar tegenwerken. “Dit heeft gezorgd voor een perverse prikkel, een split incentive. In de praktijk zet de gemeente een gebouw neer tegen zo laag mogelijke kosten. Het schoolbestuur zorgt voor het onderhoud. Omdat het een goedkoop gebouw is, is hiervoor meer geld nodig dan beschikbaar is.”

ESCo-model AKD-belastingadviseur René van der Paardt denkt met het ESCo-model een oplossing voor dit probleem te hebben. “Hierbij investeert een bedrijf bijvoorbeeld in zonnepanelen en een ventilatiesysteem. Dit levert het aan de school in de vorm van een product, zoals verwarming, verlichting en schone lucht. Aan dit product hangt een prestatie, in de vorm van bepaalde wettelijke normen. Hiervoor betaalt de school. Het liefst zitten meerdere scholen in zo’n model vanwege het schaalvoordeel.” De Lange pleit eveneens voor volume in een ESCo. “Als een adviseur dit voor één school doet, is dat onbetaalbaar. Maar voor vijftig tot honderd scholen, kan dit prima. Dan is het ook supermakkelijk om een schoolgebouw energieneutraal te maken.” Hij stelt daarom voor dat bouwpartijen gezamenlijk voor een goed schoolgebouw

zorgen. “Laat de invulling die hierna komt aan de school over. Zo kun je de kennis en kunde over meerdere scholen uitsmeren, in plaats van iedere keer opnieuw te beginnen.” Ook Thomas Bögl van LIAG Architecten spreekt de wens uit om voor meerdere schoolbesturen tegelijk de schoolgebouwen te verduurzamen. “Wij zijn meestal al blij als één bestuur het risico wil nemen om een gebouw ingrijpend te renoveren, naar bijvoorbeeld Frisse Scholen klasse A. Terwijl bij meerdere gebouwen het risico steeds kleiner wordt.”

Meer vertrouwen, meer samenwerking Daarnaast pleit Bögl voor meer samenwerking. “Niet alleen in het bouwteam, maar ook met het schoolbestuur en met de gemeente.” Dit beaamt Jim Teunizen van Alba Concepts. “Het draait uiteindelijk om het vertrouwen tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. En schoolbesturen vinden de verduurzaming van hun gebouwen enorm spannend.” Dit merkt ook De Lange. “Scholen en het bedrijfsleven vinden wat van elkaar en dat zijn geen positieve dingen. Wellicht is het grootste knelpunt in een prestatiecontract of een ESCo dat we iets van elkaar vinden.” Ronald Schilt van adviesbureau Merosch merkt op dat duurzame relaties nodig zijn om duurzame prestaties te realiseren. “Wij hebben gemerkt dat waar de lokale aannemers voor de renovatie of nieuwbouw hebben gezorgd, de schoolgebouwen veel beter presteren. Hun kinderen zitten bijvoorbeeld op die school of ze wonen in de buurt. Zij hebben een nauwere betrokkenheid of zelfs een persoonlijke relatie met de bestuurders.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

Building Holland 2019

Event grootte

9 t/m 11 april 2019

Drie hallen, zes podia

15.000 bezoekers

Deelnemen aan Building Holland 2019?

Meer informatie? www.buildingholland.nl

HÃ©t innovatie event voor de bouw en vastgoed

9 t/m 11 april 2019 | RAI Amsterdam 250 sprekers in drie dagen

250 partners

3 Innovation Boulevards

Reserveer nu uw positie! Bel (085) 273 59 65 of mail naar: info@buildingholland.nl 11.064 11.065 11.066 11.067

LOUNGE

INNOVATION

FUTURAE

BOULEVARD

12. 003A

INNOVATION

12. 12. 005E 005C

12. 005A

12. 12. 005D 005F

12. 005B

12. 12. 022B 022A

12. 020

12. 12. 023B 023A

12. 021

12.006

12. 008

12.007

12. 009

12. 034A 12. 035

12. 012

12. 015

12. 013

12.065 12.064

12. 073C

12.041 12. 12. 042 037

11. 076

12.031 12.043

11.035

11. 037

11. 11. 026 028

11.029

11.030

11.036

11. 038

11.015

11.021

11. 018

11.014

11.022

11.011 11.012

11. 019

11. 083

LINK

12.026 12.025 11. 078 12. 047

11.005 11.008 11.009 11.010

11.001 11.002 11.003 11.004

12. 051

12.049

12. 048

12. 056 12.061 12.060

12. 057

10.061A

12.038

INNOVATION BOULEVARD

10. 011

12.055

10. 024

10. 035

10. 036

10. 064

10. 025

12. 773 12. 12. 114 111

12. 12. 110 107

12. 12. 113 112

12. 12. 109 108

12.106

12.103

12.105

12.102 12.101 INFO

12. 12. 115 116

12.117 12.118 12.119 12.120 12.121 12.122 12.123 12.124

12.125

10. 001

10.029 10.030

10. 002

10. 032

10. 003

10. 033

10. 004

10.017 10.018

10.020

HAL

10. 065

10.026 10.027 12.100

12.104

NEXUS

10. 010

12.053

12.059 12.058

10.023A

10. 007A

12.069

12. 777

11.032

12.050

12.054

12.062

12. 12. 038B 038A

12.772

11.031

11. 075

12.027

12.044 12.045

12. 073A 12. 073B

11. 11. 025 027

12.024

12.029 12.063

12. 776

12. 001

12.032 12.033

11.081

11. 046

12. 014

LOUNGE

12.034B 12.036

12. 775

HAL 11. 045

12.010

12.016

12.019

11.084

11.085

12.002

12.018 12.017

BOULEVARD

12. 774

11.082

11.052 11.053 11.054

GAIA

CREATIO

PODIA

11.063

11.055 11.056 11.057

LOUNGE

12. 003B

12.004

LOUNGE

Plattegrond Building Holland 2019

11.061

10.021

ENTREE EN REGISTRATIE

10.066 10.067

10. 073 10. 074 10. 075

10.042

10. 076

10.041

10. 077 10. 078 10. 079

10.038 10. 039

10. 040

10.028 10. 043A 10. 043C

10. 043B

10. 10. 059A 059

LOUNGE

10. 10. 060 062

10.022

INSPIRANTE

10.047 10.048 10.049 10.050 10.051

*wijzigingen plattegrond onder voorbehoud

HAL

Innovatieve installaties en luchtdicht bouwen leveren duurzaamste school op Twee voormalige schoolgebouwen in Uden zijn samengesmeed tot één multifunctioneel gebouw voor nog steeds twee verschillende scholen, maar wel zeer state of the art gebouwd. “Het is dat we geen BREEAM NL-certificaat hebben aangevraagd. Maar alle maatregelen hebben geleid tot een zeer duurzaam gebouwd Kindcentrum, dat Outstanding zou hebben opgeleverd.” Hoe dan ook: dankzij innovatieve installaties en luchtdicht bouwen mag deze Udense school zich ‘de duurzaamste school van Nederland’ noemen. Tekst: Harmen Weijer

De schrik was groot op Nieuwjaarsdag 2015: in de nieuwbouwwijk Zoggel in Uden had een fikse brand die nacht de twee basisscholen de Brinck en Bluyssen geheel in de as gelegd. De beide beheerders van de scholen, Stichting OOG (nu SAAM) en Stichting KIEM, gingen onmiddellijk aan de slag om een nieuwe school te realiseren, vertelt Frank van Wetten. Hij was tot 2014 directeur van de Brinck en daarna facilitair manager van de beide scholen. “We waren als stichtingen in de jaren voor de brand al aan het inventariseren hoe we met de schoolgebouwen zouden moeten omgaan. Want een van de ontwikkelingen in het onderwijs is dat wij als stichtingen verantwoordelijk zijn voor de gebouwen en het onderhoud ervan.”

De brand zorgde ervoor dat die ontwikkeling in Uden werd versneld. Van Wetten keek als eerste naar de situering van de scholen op de locatie. “Zo waren de vorige scholen gebouwd met de ‘ruggen’ tegen elkaar en dat kwam de samenwerking niet ten goede. Voor het nieuwe gebouw wilden we dat veranderen. Bovendien moest het gebouw naast uiteraard onderwijs voor de circa 400 kinderen - ook voor andere functies geschikt worden gemaakt. Zoals voor kinderopvang en dagopvang, maar ook voor logopedie en ergotherapie. En er is nu zelfs een diëtist in het gebouw. Allemaal zaken die onderwijs en zorg voor kinderen beter mogelijk maken. Ten slotte was onze wens om het gebouw ook een multifunctioneel karakter te geven voor de omgeving, zoals voor buurtbijeenkomsten.”

De duurzaamste school van Nederland staat in Uden. Foto: Janssen Fotografie

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Duurzame scholen

Dankzij het luchtdichte gebouw en de warmtepomp is verwarming van het gebouw heel goed haalbaar zonder aardgas, vertelt Roland Dekkers van DKC Totaaltechniek. “We verwarmen door middel van vloerverwarming, wat voldoende is om de kou van de vloer af te halen. Veel meer is gemiddeld genomen niet nodig, omdat de kinderen van zichzelf al veel warmte uitstralen. Bij een buitentemperatuur van -10 graden Celsius is de vloerverwarming gelijk aan 22 graden en bij 0 graden is die 20 graden.”

Frank van Wetten.

Faalkosten minimaal Communicatie binnen het eigen bouwteam en het team dat de bouw vanuit de gemeente begeleidde, vormde een belangrijk item. “Wekelijks voerden we overleg met de gemeente. Op deze manier wisten de juiste mensen bij de gemeente precies wat we wilden. Dat is heel handig bij bijvoorbeeld vergunningen. Dan gaat dat proces een stuk sneller en makkelijker.” Daarop hebben de twee stichtingen zowel de architect als bouwonderneming geselecteerd. Van Wetten: “De aanbesteding is omwille van een krachtig bouwteam in stukken aanbesteed.” Van der Heijden Bouw en Ontwikkeling en DKC Totaaltechniek kwamen als winnaars uit de bus. Het bouwteam werkte nauw samen met elkaar en onderaannemers. Door vroeg met elkaar om tafel te zitten en continu te overleggen over de kleinste details zijn faalkosten tot een minimum teruggebracht, vertelt Tino van der Velden van Van der Heijden. “Ik durf wel te stellen dat we 20 tot 30 % minder faalkosten hebben gehad in dit project door in de voorbereiding en in de uitvoering nauw met elkaar te overleggen.” Roland Dekkers van DKC illustreert met een even simpel als duidelijk voorbeeld hoe belangrijk afstemming is. “Wij wilden een flinke buffertank in de technische ruimte realiseren met een gewicht van zeker 4 ton. Dan is het wel noodzakelijk dat de constructie voldoende draagvermogen heeft. In het bouwteam komt dat juist vroeg naar voren.”

Hergebruik In het geval van deze nieuwe school is dat een staalconstructie geworden met kanaalplaatvloeren en houtskeletbouw. Het gebouw is verder zeer duurzaam gerealiseerd, met onder andere een mossedumdak van 20 cm dik en overal triple glas. Qua installaties is veel uit de kast getrokken om het hoge duurzame doel te behalen. Dat doel was in het ontwerp bepaald op een GPR van 8, maar uiteindelijk is zelfs een GPR-score van 9,1 behaald, wat voor een schoolgebouw zeer uitzonderlijk is. Deze hoge score is vooral mogelijk geworden dankzij is het feit dat het gebouw gasloos is.

De water/water-warmtepomp is aangesloten op een bijzondere bron, namelijk een 150 kuub grote waterbak die onder het speelplein is gerealiseerd. Het bijzondere is dat – als er voldoende energie voor warm water uit de waterbuffer wordt gehaald – het water in de waterbuffer in fase verandert naar ijs. En dat ijs wordt in zomer voor koeling gebruikt. Dekkers: “Vanaf eind januari gaan we geleidelijk ijs maken door glycol door de slangen in de bak te laten stromen met een temperatuur van gemiddeld -3 graden Celsius. Na twee maanden ligt er een ijsklomp van twaalf meter lang, tweeënhalve meter breed en tweeënhalve meter hoog. Dat ijs gebruiken we in de zomer als koeling voor het gebouw.” Dat gaat wel iets ten koste van het rendement van de warmtepomp, erkent Dekkers, maar daar staat tegenover dat een energieverslindende koelmachine overbodig is. “Het jaarrendement van de warmtepomp bedraagt nog steeds 3,9, 1 kWh elektrisch levert 3,9 kWh warmte. En ondanks dat de warmtepomp tijdens ijsvorming een wat lager rendement draait, hebben we de koeling in de zomer hebben wel ‘gratis’. En in een luchtdicht gebouw is koeling juist heel belangrijk.”

Ventilatie Daarnaast is ventilatie van groot belang om de school ook fris te houden. In Uden wordt gebruik gemaakt van zogeheten airsocks van KE Fibertec. Dekkers: “Daarmee kunnen we elk schoollokaal 900 kuub per uur lucht verversen, op een variabele manier. Dus als er minder mensen in een ruimte zijn, wordt er ook minder geventileerd. We hebben de installatie zo gedimensioneerd dat deze zakken altijd strak blijven staan. Anders gaan ze klapperen en dat wil je niet in leslokalen. Dat hebben we ook gedaan met de variabelvolumelucht-kleppen die zorgen voor meer of minder lucht in de lokalen. Deze zijn geïnstalleerd in het systeemplafond in de gangen en uitgevoerd met geluiddempers. Zo heeft niemand in de lokalen last van geluid.” Het resultaat is een comfortabel, luchtdicht gebouw, waar men al een jaar lang af is van het aardgas. Dankzij innovatieve installaties kan er genoeg warmte en koeling worden gehaald uit de omgeving of uit de ijsbak onder het speelplein. En is het gebouw ook nog eens een van de meest opmerkelijke voorbeelden van een Frisse School. Goed genoeg om de komende decennia Udense kinderen op een prettige manier onderwijs te geven.

duurzaam gebouwd | juni 2018

Ecolution ventilatiewarmtepomp Uw gehele woningbestand met dure ingrepen in een keer upgraden naar energieneutraal is vrijwel onmogelijk. Een hybride installatie als tussenstap is voor vele bestaande woningen de oplossing. De Ecolution ventilatiewarmtepomp van Inventum biedt u deze oplossing. Bovendien biedt de Ecolution in een latere fase een geruisloze overgang naar All Electric. De energietransitie van woningen is hiermee eenvoudiger en bereikbaarder dan ooit.

www.inventum.com

st in ali

Speci

tte d pla

Sin 19 ds

en ak

40 jaar bewezen levensduur

DERBIGUM NEDERLAND B.V. Veldsteen 52 - Postbus 3270 - 4800 DG Breda Tel. 015 215 40 00 infonl@derbigum.com - www.derbigum.nl

Duurzame scholen

Verduurzaming redding voor schoolgebouwen? Directeuren, gebouwbeheerders en onderwijspersoneel zijn bijzonder enthousiast als ze hun schoolgebouw op één of andere manier hebben verduurzaamd. In de scholen wordt met meer plezier lesgegeven dan voorheen, het is er comfortabel en er zijn exploitatievoordelen. Dat blijkt uit de analyse van ruim tachtig praktijkverhalen, die door de Green Deal Scholen zijn verzameld. Tekst en beeld: Piet Scheerhoorn

Gebouwbeheerders en marktpartijen denken bij verduurzaming vooral aan besparen en zelf opwekken van energie. In het onderwijs worden aandacht voor de natuur en het milieu, gezondheid, en hergebruik van materialen ook onder de noemer duurzaamheid geplaatst. Die onderwerpen zijn heel geschikt als lesmateriaal. Scholen kunnen daarmee een bijdrage leveren aan de

maatschappelijke discussie over de bewustwording rondom duurzaamheid en leefbaarheid.

Populaire maatregelen Welke concrete duurzame maatregelen scholen nemen verschilt enorm. Meestal wordt eerst een energiescan gedaan, waaruit een besparingsadvies voortvloeit. De

Scholen associëren duurzaamheid met de natuur en buiten spelen. Groene speelplaatsen, zoals hier bij De Beiaard in Utrecht, zijn erg populair.

duurzaam gebouwd | juni 2018

populairste maatregelen zijn het plaatsen van zonnepanelen en het installeren van energiezuinige verlichting. Gebouwtechnisch zijn dat vrij simpele ingrepen, die meteen zorgen voor een flinke besparing in het energieverbruik. Resultaten kunnen eenvoudig zichtbaar worden gemaakt, wat interessant is voor de leerlingen. Andere populaire maatregelen zijn het isoleren van de gevels, het dak, de vloeren en ramen, en het inregelen van de klimaat- en de verwarmingsinstallaties. Ook zonder aanpassingen aan het gebouw is het mogelijk om energie te besparen en het leefklimaat in de school te verbeteren. Bijvoorbeeld door ander gedrag van de gebruikers en betere afstemming van de installaties aan de gebruikstijden van het gebouw. Het is heel leuk en leerzaam om de leerlingen hierbij te betrekken. Gelijktijdig monitoren van het energieverbruik is dan een stimulans. Deze maatregelen hebben een behoorlijk groot effect: er kan tot wel 30% energie worden bespaard.

Niveau van verduurzaming Om onderscheid te kunnen aanbrengen in de mate van verduurzaming zijn de tachtig praktijkervaringen verdeeld in vier niveaus. Op beginnersniveau (stap 1) is er op locatieniveau het besef van een hoog energieverbruik en is gestart met het op orde krijgen van het energiebeheer. Bij niveau 2 worden vanuit het schoolbestuur (ad hoc) energiebesparende verbetermaatregelen genomen, vaak vanuit het onderhoud en het gebouwbeheer of het opwekken van zonne-energie. Bij niveau 3 worden de door te voeren maatregelen integraal bekeken, professioneel begeleid en goed op elkaar afgestemd. 120

Veel scholen hebben een informatiepaneel om de leerlingen bewust te maken van het opwekken en verbruiken van energie.

Er is beleidsmatig en financiële steun door de (lokale) overheid. Bij niveau 4 vindt er een levensduur verlengende verduurzamingsslag plaats. Het gebouw wordt gerenoveerd naar nieuwbouwniveau en wordt daarbij minimaal energieneutraal en gasloos.

Motivatie De belangrijkste reden voor scholen om te gaan verduuramen is het terugdringen van het energieverbruik (grafiek 1, blauwe kolommen). Dat heeft te maken met de leeftijd van de gebouwen. 55% van de scholen is gebouwd voor 1975. In die tijd was er nog geen aandacht voor het isoleren van gebouwen. Toch zegt leeftijd niet alles. In 15% van de projecten betreft het gebouwen van na 1992. Die gebouwen zijn goed geïsoleerd. Desondanks zijn er kansen om het energieverbruik ook daar substantieel (>20%) omlaag te brengen.

100 80 60 40 20 0 Stap 1 Energie

Stap 2 Milieu

Stap 3

Leeromgeving

Stap 4 Geld verdienen

Het verduurzamingsniveau van de 80 praktijkverhalen is afgezet tegen de motivatie (% vertikaal) om te gaan verduurzamen. In 63 scholen (stap 2-4) zijn concrete maatregelen genomen, 18 projecten (stap 3-4) zijn goed op weg om hun gebouwen energieneutraal te maken en 3 scholen zijn of worden volledig energieneutraal. Energieverbruik en leeromgeving zijn met afstand de belangrijkste redenen om te verduurzamen.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Verbetering van de leeromgeving (grafiek 1, oranje kolommen) is ook een reden om te verduurzamen. Dat heeft te maken met de temperatuur en de luchtkwaliteit, maar ook met de functionaliteit van het gebouw, kleur, uitstraling en akoestiek. En duidelijke trend is dat scholen die met hun gebouw aan de slag gaan – zeker bij scholen op niveau 3 en 4 – een gecombineerd doel hebben: een lager energieverbruik en een betere leeromgeving. Waar maatregelen uit stap 1 en 2 (investering € 70,- tot € 150,- per vierkante meter) te bekostigen zijn vanuit de Rijksvergoeding, is voor de bekostiging van stappen 3 en 4 (investeringen van € 500,- tot € 1.500,- per vierkante meter) medefinanciering vanuit de gemeente noodzakelijk. Aanzienlijke bedragen, maar wel veel lager dan vervangende nieuwbouw zou kosten. Een voordeel van deze levensduurverlengende renovaties is, dat ze in een vakantieperiode kunnen worden uitgevoerd. Dat is veel sneller dan nieuwbouw kan worden gerealiseerd. Het resultaat is vergelijkbaar: de schoolgebouwen kunnen in onderwijskundig opzicht weer jaren mee en verbruiken geen of substantieel minder energie.

Duurzame scholen

Basisschool De Smaragd in Zwolle bespaart 90% op energiekosten dankzij een pelletkachel, zonnepanelen, betere isolatie en energiezuinige verlichting.

Deskundigheid initiatiefnemers Degenen die het initiatief nemen tot een vorm van verduurzaming komen uit verschillende hoeken. Bij drie scholen hebben ouders de aanzet gegeven. De directeur was 16 keer de drijvende kracht. Een interne adviseur (stafmedewerker, gebouwbeheerder, facilitair manager) is met stip het vaakst degene die een verduurzaming in gang zet. 22 keer is het initiatief genomen door een externe adviseur. De initiatiefnemers zijn niet per definitie deskundigen op het gebied van duurzaamheid. Het zijn vaak mensen die duurzaamheid belangrijk vinden voor het onderwijsproces of mensen die direct te maken hebben met de bedrijfsvoering. Voor de technische invulling worden specialisten ingehuurd. Daarbij gaat de voorkeur uit naar mensen die al jaren actief zijn voor het schoolbestuur. Bij een minder bekende adviseur is men heel voorzichtig: hij moet onafhankelijk zijn en mag beslist geen commerciële banden hebben met leveranciers van producten.

Innovaties De ‘gewone’ duurzame maatregelen, zoals het opwekken van energie met zonnepanelen, isoleren van het gebouw en het vervangen van de verlichting door energiezuinige led-lampen is een integraal onderdeel van vrijwel elk project. Naast deze quick wins is er een verrassend groot aantal scholen dat op zoek is naar vernieuwing. Ze passen slimme trucs toe om installaties beter te laten functioneren, zoals het waterzijdig inregelen van de centrale verwarming, slim verwarmen op basis van behoefte, witte daken om zonnewarmte te reflecteren, vraaggestuurd ventileren en installaties op afstand laten monitoren.

Soms is er ook sprake van echte innovaties. Zoals het vervangen van de cv-ketel door een warmtepomp, het gebouw verwarmen met aardwarmte, rioolwater of infrarood panelen. Bij deze projecten wordt de benodigde elektrische energie opgewekt met zonnepanelen. Deze projecten zijn energieneutraal of zeer energiezuinig. Er is ook sprake van innovaties in het bouwproces. Daardoor konden verduurzamingsprojecten binnen enkele weken worden uitgevoerd. Door nieuwe methoden van financieren konden projecten snel worden uitgevoerd op basis van haalbare businesscases. Denk daarbij aan het naar voren halen van MI-vergoedingen, financiering op basis van crowdfunding en het afsluiten van langetermijn budgetovereenkomsten.

Verduurzamen moet Een beschrijving van de ruim 80 praktijkervaringen is te vinden op de site van de Green Deal Scholen. Het gaat om 60 projecten uit het primair onderwijs en 19 uit het voortgezet onderwijs. Dat lijkt veel, maar het is slechts 3% van de VO-scholen en nog geen 1% van de PO-scholen in Nederland. De grote verduurzamingsslag in het onderwijs blijft vooralsnog uit.

Op pagina 22 van deze Duurzaam Gebouwd vind je ook een artikel over bovengenoemd onderzoek, van Marco van Zandwijk van Ruimte-OK. Daarin wordt een meer beleidsmatige invalshoek gekozen, inclusief beleidsadviezen.

duurzaam gebouwd | juni 2018

Psst...

Heb jij â&#x20AC;&#x2DC;m al gelezen? APRIL 2018 W H I T E PA P E R W E T - E N R E G E LG E V I N G

JUN 2017 WHITEPAPER AUG 2017 CRADLE TO WHITEPAPER CRADLE

BIM

JUL 2017

NOV 2017 WHITEPAPER MPG

FEB 2018 WHITEPAPER BENG

MRT 2018 WHITEPAPER DUURZAME SCHOLEN DEEL II

JAN 2018 WHITEPAPER INTERNET OF THINGS

WHITEPAPER OKT 2017 ZORGVASTGOED WHITEPAPER #VANGASLOS

V E R R I J K J E K E N N I S M E T D E W H I T E PA P E R S VA N D U U R Z A A M G E B O U W D ! D O W N L O A D D E W H I T E PA P E R S D I R E C T O N L I N E ! W W W. D U U R Z A A M G E B O U W D. N L / W H I T E PA P E R

Duurzame scholen

Duurzaam en gezond schoolgebouw volgens klasse A ‘Frisse Scholen’ Voor de nieuwbouw van de school Augustinianum te Eindhoven is als leidraad klasse B genomen uit het standaard programma van eisen Frisse Scholen. Na het vaststellen van het programma van eisen is een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd naar de mogelijke systeemkeuzen, met als gevolg een aanvullende subsidie van de gemeente. Beeld: Augustinianum in Eindhoven, foto van Dijkoraad, copyright BASE Photography.

– – – – –

Warmtekoudeopslag (WKO) met warmtepomp; Hoogrendement warmteterugwinning ventilatie; Volledig CO2 en temperatuur gestuurd variabel volumesysteem; LED verlichting; Zonnepanelen (PV).

Deze maatregelen hebben geresulteerd in een energiezuinigheid die 50% lager ligt dan de minimale vereiste van het Bouwbesluit.

Daardoor kon voor zowel energie als het thermisch binnenklimaat, klasse A i.p.v. klasse B Frisse Scholen worden behaald. Dankzij de duurzaamheidsmaatregelen is er 50% lager energieverbruik dan vereist volgens het Bouwbesluit en is een GPR-score van 8,5 bemachtigd. Het oude schoolgebouw voldeed niet meer, maar paste ook niet bij de onderwijsvisie van de school. Daarom heeft de schoolleiding besloten voor een nieuw gebouw. Raadgevend Ingenieursbureau Dijkoraad BV is ingeschakeld om mee te denken bij het ontwerp en duurzame oplossingen aan te dragen, waarbij de onderwijsvisie goed vertaald kon worden.

Bouwbesluit overtroffen Hierbij is zorgvuldig gekeken naar de lokale mogelijkheden, o.a. de aansluiting van het schoolgebouw op de restwarmte van de naastgelegen fabriek van Friesland Campina. Ook is uitvoerig overleg gepleegd met de gemeente Eindhoven, om aansluiting te vinden bij de duurzaamheidsambitie van deze gemeente. Dit heeft geresulteerd in een aanvullende subsidie voor energie en gezondheid. Hiermee kon voor zowel energie als het thermisch binnenklimaat, klasse A i.p.v. klasse B Frisse Scholen worden behaald. Een greep uit het maatregelenpakket:

Voor het meten en regelen van de gebouwinstallaties is de gebouwautomatisering van Kieback&Peter toegepast. Kieback&Peter levert regeltechniek op alle drie de regelniveaus, daardoor zijn alle componenten goed op elkaar afgestemd. Voor dit schoolgebouw zijn diverse opnemers geleverd, de DDC4000 automatiseringssystemen, de RCC200 naregelingen voor individuele ruimten, en voor het totale beheer het GLT Neutrino gebouwbeheersysteem. De regelsystemen zorgen voor een optimaal en gezond binnenklimaat, hoog comfort en dragen voor 30% bij aan de gewenste energieprestatie. Bijzonder op het gebied van de meet- en regeltechniek is de uitgebreide energieregistratie van alle relevante componenten, de modbus-koppeling van de douchesystemen voor de thermische spoeling t.b.v. legionella preventie. De BACnet IP-regelaars geïntegreerd in de luchtbehandelingskast, de registratie van de thermische balans van de bron en de centrale sturing van de verlichting van de centrale ruimten. Ook de zonwering kan zowel lokaal als centraal worden bediend.

Opdrachtgever: Stichting Carmelcollege Adviseur: Raadgevend Ingenieursbureau Dijkoraad BV onderdeel van HumbleBuildings Installateur: ENGIE Services Zuid BV Meet- en regeltechniek: Kieback&Peter Nederland BV

duurzaam gebouwd | juni 2018

by Bouwcenter Comfortabel wonen met nul op de meter

“Met dit slimme systeem reduceer ik additionele kosten tot praktisch nul!” Lex Bruns - Architect

Betaalbaar naar een gasloze of nul op de meter woning met EQ zero EQ zero|Woningeigenaren Comfortabel wonen met nul op de meter Leven in een comfortabele en energiezuinige woning, die voldoet aan alle moderne gemakken. Dat willen we allemaal. EQ zero maakt het mogelijk! Uniek aan EQ zero is dat door het intelligente systeem u alleen energie verbruikt waar u behoefte aan heeft. Exact op dát tijdstip en in die ruimte waar u bent. Zonder dat u er zelf bij na hoeft te denken. Een systeem dat verkoelt op broeierige dagen en uw woning verwarmt op kille winteravonden, zonder energie te verspillen. Het huis vormt zich naar uw behoeftes en bespaart energie. Het voelt aan als een tweede huid.

Energiebesparing Als er energie wordt gebruikt, moet er ook energie worden opgewekt. Hiervoor zijn verschillende systemen beschikbaar zoals zonnecollectoren en zonnepanelen. Hiermee maakt u binnen een handomdraai van uw huis een nul op de meterwoning.

zero

Controller

Zo heeft u gemiddeld over het jaar voldoende elektriciteit voor dagelijkse activiteiten zoals koken, wassen, computer en verlichting.

Wil je meer weten over EQ zero? Ga dan naar www.eqzero.nl.

A : Av e l i n g e n - We s t 5 , 4 2 0 2 M S G o r i n c h e m

T: +31 (0)183 650 190

W: www.eqzero.nl

Duurzame scholen

Duurzame keuzes bewijzen zich bij De Sokkerwei Na een lange periode van voorbereiding opende De Sokkerwei in Castricum in 2002 als ‘eerste duurzame school’ de deuren voor de leerlingen. Hoe bevalt het gebouw nu het er ruim vijftien jaar staat? Zijn de keuzes van destijds toekomstvast gebleken? Tekst en beeld: Tom de Hoog

Basisschool De Sokkerwei werd ontwikkeld door Lithos Bouw & Ontwikkeling en maakt deel uit van een complex met kantoorruimte, twintig wooneenheden, een parkeergarage en een kelder. Directeur van De Sokkerwei Klaas Degen nam enkele jaren terug het estafettestokje over van zijn voorganger. Hij meldt dat zojuist de zonnepanelen op het

dak van de school zijn vernieuwd. “Je ziet op het scherm in een van de gangen de opbrengst van de zonnepanelen. Dat is leuk en leerzaam voor kinderen en het laat ze zien dat je op een andere manier aan energie kunt komen dan dat je het betrekt van anderen en dat je energie dus als gebouw zelf opwekt.” Degen geeft graag uitleg over de onderwijsvisie die volgens hem ook zeer verbonden is met het schoolgebouw. “Het schoolgebouw en de idealen waaruit het is ontstaan, gebruiken we om onze leerlingen bij te brengen wat duurzaamheid betekent. Onze visie op onderwijs is ondergebracht in het International Primary Curriculum (IPC) waarbij er zaakvakken en cultuurvakken zijn. Geen losse vakken als aardrijkskunde, biologie of science maar alles is geïntegreerd in projecten waarin ook gezonde levenshouding (tuinen en gezond voedsel, gezonde tussendoorhapjes) en duurzaamheid zijn opgenomen.”

Lees het volledige artikel op DuurzaamGebouwd.nl. Benieuwd naar meer artikelen, expertposts en onderzoeken binnen het thema Duurzame Scholen? ebsite van v Bekijk dan het thema-dossier de website Duurzaam Gebouwd. De Sokkerwei.

Duurzame daken voor nieuwbouwschool Amsterdam De fusie van twee scholen maakte een nieuw gebouw noodzakelijk voor VMBO-school Rosa IJdoorn aan de Rode Kruisstraat in Amsterdam. Het onderwijsvastgoed bestaat uit zeven daken met een oppervlakte van ongeveer 2.500 vierkante meter. Betrokken bij de verduurzaming is Duurzaam Gebouwd-partner Carlisle Construction Materials BV, dat de EPDM dakbedekking voor het project realiseerde. Voor de hellende en platte daken is gekozen voor HERTALAN

Rosa IJdoorn, bron: Molenaar&Bol&VanDillen architecten.

EASY WELD GS dakbanen van 1,3 mm, mechanisch bevestigd in de overlap. De gymzaal werd uitgerust met het HERTALAN EASY COVER Rhinobond (inductie) systeem. EASY WELD GS is een compleet systeem, waarbij de EPDM-dakbedekking aan de dakconstructie mechanisch wordt bevestigd. Het Rhinobond-systeem maakt gebruik van speciale drukverdeelplaatjes, waarbij de bevestiging plaatsvindt op basis van inductie. De EPDM-dakbedekking is demontabel en hierdoor eenvoudig opnieuw te gebruiken, passend in de circulaire gedachte. Dakopbouw

Afwerking

Dikte

Toplaag

HERTALAN EASY WELD GS dakbanen

1,3 mm

Isolatie

Polyisocyanuraat (PIR), alu meerlagen complex

143 mm

Dampremmer

Gebitumineerd aluminiumfolie

1,5 mm

Ondergrond

Staaldak

0,75 mm

Bevestigingswijze

Mechanisch bevestigd

Materiaal

Bevestigers in combinatie met metalen drukverdeelplaatjes 70 x 40 mm

Opmerking

Dakopbouw zelf waargenomen

Soort

Warm dak

duurzaam gebouwd | juni 2018

Circulair bouwen? Ga aan de slag met kennisdeling! Eind 2018 opent in Oosterwolde (gemeente Oostellingwerf) een van de meest duurzame gebouwen van Europa: het Biosintrum. Martijn van Gameren (Paul de Ruiter Architects) vertelt over de uitdagingen van een architect bij circulair bouwen. Het Biosintrum wordt een kenniscentrum op het gebied van de biobased economy. Het gebouw zelf bestaat voor 80% uit biobased materialen. “Tien jaar geleden ontwierpen we voor het eerst een gebouw dat volledig energieneutraal was”, vertelt Van Gameren. “Een paar jaar geleden volgde het eerste circulaire bouwproject en het Biosintrum bestaat al bijna volledig uit herbruikbare materialen van onuitputtelijke biomassa. Zo zetten we steeds weer nieuwe stappen op het gebied van duurzaam bouwen.”

Cacaoschillen In het Biosintrum zijn de vloeren gemaakt van cacaoschillen en bevatten de wanden het denim van oude spijkerbroeken. Zo zitten er allerlei creatieve oplossingen in het gebouw, maar het gebruiksdoel blijft voorop staan. “We doen geen concessies aan kwaliteit en uitstraling”, zegt Van Gameren. “Dat vraagt creativiteit. Als isolatiemateriaal hebben we bijvoorbeeld gekozen voor met papier ingespoten platen. Dat heeft een lagere isolatiewaarde dan traditioneel isolatiemateriaal, dus moet je het ontwerp zodanig aanpassen dat een dikkere isolatielaag geen bezwaar is.”

Elkaar aanvullen Bij het maken van dit soort keuzes is kennisdeling essentieel, weet de architect. Al in een vroeg stadium kwamen alle betrokken bij elkaar: van aannemer tot constructeur en van opdrachtgever tot installateur. “Tijdens die bijeenkomsten heeft iedereen zijn eigen belangen en denkrichtingen kunnen uitspreken. Je kunt elkaar dan aanvullen en voorkomt dat je achteraf nog vragen moet stellen over elkaars keuzes. Zo zijn we gezamenlijk tot

een slim bouwsysteem gekomen voor gevelelementen: ingenieus, simpel, maximaal esthetisch én betaalbaar.”

Gemotiveerde partijen Aangezien bij circulair bouwen relatief veel nieuwe materialen en technieken worden toegepast, zijn de kosten niet altijd goed vooraf in kaart te brengen. Omdat de risico’s uiteindelijk bij opdrachtgever en aannemer liggen, is het belangrijk dat zij gemotiveerd zijn. “De gemeente Ooststellingwerf heeft duurzaamheid hoog op de agenda staan”, weet Van Gameren. “Dat zorgt voor veel enthousiasme bij de bouwpartijen, die ook nog eens allemaal uit de regio komen.” Dankzij de succesvolle samenwerking kan met het Biosintrum de omslag worden gemaakt van traditioneel naar biobased bouwen. De architect hoopt hiermee de toon te zetten voor andere bouwprojecten. “Wat mij betreft mag innovatie in de bouwwereld heel wat sneller gaan.”

Transitieagenda Samen met de markt en maatschappelijke partijen wil de overheid werk maken van circulair bouwen. Binnen het Rijksbrede Programma Nederland Circulair in 2050 is hiervoor een transitieagenda vastgesteld. Op de website van RVO.nl staat meer informatie. www.rvo.nl/circulair-bouwen

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Energiebesparingsverkenner brengt kansen in kaart De Energiebesparingsverkenner (EBV) is een online rekenmodule waarmee professionals die huizen verhuren, aankopen, verkopen, of verbouwen hun klanten snel en eenvoudig een overzicht kunnen bieden van energiebesparingsmogelijkheden. De Energiebesparingsverkenner is toepasbaar voor één woning, een heel woningcomplex of een project met diverse woningtypen. Op basis van de uitgangssituatie kan een gebruiker met de verkenner eenvoudig scenario’s in kaart brengen en vergelijken. De benodigde investeringen worden afgezet tegen verschillende soorten opbrengsten, zoals een lagere energierekening, meer comfort, een verbeterd energielabel of een betere Energie-Index.

Concreet maken In de EBV worden ook relatief nieuwe maatregelen opgenomen, zoals investeringen in hybride warmtepompen en drielaags glas. “In de praktijk blijken woningeigenaren vaak voorzichtig te zijn in het nemen van energiebesparende maatregelen”, vertelt Marijke Wobben, adviseur van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). “Het gaat dan ook om investeringen waarvan het effect op langer termijn en op de energierekening niet altijd even duidelijk is. De Energiebesparingsverkenner speelt hierop in. Door middel van de contantewaarde-berekening geeft de verkenner bijvoorbeeld inzicht in de besparingen op lange termijn. Ook bevat de tool maatregelen voor energieneutraal en aardgasvrij wonen.

Voor professionals “De tool is primair ontwikkeld voor professionals in de woningbouwsector”, zegt Wobben. “Installateurs, aannemers , makelaars en woningcorporaties kunnen klanten met de Energiebesparingsverkenner snel duidelijk maken wat investeren in duurzame maatregelen op kan leveren. Niet alleen in financieel rendement, maar ook in comfort. Het is daarmee een handig hulpmiddel bij klantgesprekken. Samen met eigen expertise en service kan er een advies-op-maat worden gegeven.”

Budgetverkenner In de EBV zitten ook een budgetverkenner en een comfortverkenner. Deze hebben als uitgangspunt respectievelijk het beschikbare bedrag om de woning energetisch te verbeteren en het niveau van comfort dat wordt nagestreefd. In de budgetverkenner geeft de gebruiker bijvoorbeeld een maximaal bedrag van 5.000 euro aan, waarna de tool berekent welke maatregelen voor dat geld de beste keuze zijn. “De verkenner zoekt naar slimme combinaties van maatregelen, want alles heeft invloed op elkaar”, legt Wobben uit. “Zo vormt een slecht geïsoleerde woning geen goede combinatie met een warmtepomp. Daar kun je een koud huis namelijk minder gemakkelijk mee verwarmen.”

Verkenner Hoge ambities Met de Verkenner Hoge Ambities leiden alle pakketten tot een zeer energiezuinige woning, tot op het niveau van energieneutraal, waarbij er geen of een zeer lage energierekening is. Bij deze verkenner is het mogelijk om eigen ambitieuze maatregelpakketten samen te stellen, maar het is ook mogelijk om met hulp van een aantal algemene keuzes een optimaal pakket te vinden. Kijk voor meer informatie op: https://www.rvo.nl/ onderwerpen/duurzaam-ondernemen/gebouwen/ energiebesparingsverkenner. De data achter de Energiebesparingsverkenner zijn via een webservice ook toegankelijk voor derden. Partijen die een eigen userinterface bouwen, kunnen daar gratis gebruik van maken. Ga voor meer informatie naar www.rvo.nl/energiebesparingsverkenner

duurzaam gebouwd | juni 2018

LICHTGEWICHT BOUWEN MET BAKSTEEN? DENK E-BOARD®.

Voor spouwloos, compact bouwen met een eenvoudige constructie is er eigenlijk maar één oplossing: E-Board®. Dit uitgekiende systeem op basis van EPS-HR isolatie geeft een robuuste kwaliteit zoals traditionele baksteen, echter met meer architectonische vrijheid en een grote besparing van gewicht. Het wordt geleverd als een helder totaalpakket en kan efficiënt worden verwerkt op een krappe bouwplaats. Meer weten? Ga naar www.e-board.nl

SLIM EN SL ANK ISOLEREN MET DE ROBUUSTE KWALITEIT VAN BAKSTEEN.

duurzame wandbekleding voor ieder project

www.vescom.nl

Beoordelingsrichtlijn voor transparante en betrouwbare milieuverklaringen

Brancheverslag laat winst zien van duurzaam inkopen en verlaging CO2-uitstoot De sectoren betonmortel en bestrating van Betonhuis komen met belangrijke resultaten en normen die het duurzaam inkopen van beton mogelijk maken. Het brancheverslag illustreert hoe betonmortelbedrijven een stevige bijdrage leveren aan een groene bouwsector door een verantwoorde inkoop, productie en levering. De sector bestrating van Betonhuis heeft een beoordelingsrichtlijn (BRL) gelanceerd om transparante en betrouwbare milieuverklaringen van betonnen infraproducten te leveren onder toezicht van externe certificatie, de BRL K11002.

Bedrijven die van de sector betonmortel deel uitmaken, rapporteren hun duurzaamheidsprofielen en presenteren jaarlijks resultaten op het gebied van CO2-uitstoot. Het inventariseren van die resultaten wordt steeds eenvoudiger. Zo wordt de Benchmark Betonmortel onder de aandacht gebracht, een meting die in het leven is geroepen om kennis over prestaties te verzamelen. De resultaten geven een belangrijke inzage in de vorderingen en bijdragen van de betonmortelsector aan de duurzaamheidsdoelstellingen van 2050. In dat jaar moet de gebouwde omgeving volledig circulair, CO2-neutraal en gasloos zijn. Belangrijke conclusies uit de benchmark zijn dat de totale emissie van broeikasgassen per gemiddeld geproduceerde m3 betonmortel in 2016 opnieuw 3% lager is dan in het voorgaande jaar. Ten opzichte van het referentiejaar 2012 is er zelfs sprake van een reductie van ruim 7%. Door de toegenomen toepassing van CO2-arme bindmiddelen is ook de uitstoot hiervan vanaf 2012 met 9% gedaald. Ook het gebruik van secundaire grondstoffen wordt in het kader van circulariteit onder de loep genomen. Binnen dit thema blijkt dat de betonmortelbranche een stabilisatie ziet in het gebruik van onder andere vliegas, hoogovenslak, betongranulaat en ballastgrind in betonmortel. Dat heeft diverse oorzaken: de beschikbare hoeveelheid poederkoolvliegas lijkt gelijk te blijven en wordt de komende jaren wellicht minder. Hoogovencement wordt al grotendeels verwerkt en groei is nog nauwelijks nog mogelijk. Betongranulaat wordt ook door andere afnemers gebruikt, waardoor de beschikbaarheid niet onbeperkt is.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Duurzaam aanbesteden BRL K11002 Betonhuis Bestrating heeft samen met Kiwa een beoordelingsrichtlijn (BRL) opgesteld om transparante en betrouwbare milieuverklaringen van betonnen infraproducten te leveren onder toezicht van externe certificatie, de BRL K11002. Deze wordt bij opdrachtgevers zoals gemeenten onder de aandacht gebracht. Hen wordt geadviseerd om het certificaat bij deze BRL op te nemen in hun aanbestedingen van betonnen infra. Dit zorgt ervoor dat de gevraagde data voor MKI en circulariteit worden gewaarborgd. CSC & BREEAM CSC-NL is door BREEAM officieel als keurmerk opgenomen. Bedrijven met een CSC-certificaat worden daarmee erkend door de certificeringsmethodiek en kunnen punten scoren binnen BREEAM, wat weer interessant is voor opdrachtgevers. CSC-gecertificeerd beton van alle beschikbare niveaus (brons en hoger) kan binnen BREEAMNL een score-niveau van 5 punten behalen, (van toepassing is bij MAT 05 in BREEAM-NL). CSC-gecertificeerde bedrijven halen hier voordeel uit bij het leveren aan projecten met een BREEAM-certificering en projectontwikkelaars en bouwbedrijven krijgen extra punten onder deze methode. Meer informatie is te vinden op de website van CSC-NL.

De sector bestrating van Betonhuis lanceerde een beoordelingsrichtlijn om transparante en betrouwbare milieuverklaringen van betonnen infraproducten te leveren onder toezicht van externe certificatie.

Logistiek Een ander onderdeel van het verslag vormt het verlagen van de totale CO2-emissie door onder andere het aanpassen van de rijstijl en het verbeteren van de logistiek. Zo leverde het aanpassen van de rijstijl door chauffeurs een brandstofbesparing op van 5% tot 15% en dit resulteerde tevens in lagere toerentallen, schonere lucht en grotere verkeersveiligheid. Een ander punt is het optimaliseren van logistiek: voor transport van grondstoffen werken veel bedrijven nu modulair, strevend naar een optimale inzet van transportmiddelen tussen bron van de grondstof, opslag, eventuele bewerkingslocaties en afnemer.

Ketenconvenant maakt impact “Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen krijgt alleen de impact die het verdient, als we het samen doen”, aldus Paul Ewalds, sectorsecretaris betonmortel. “In 2016 werd daartoe door zeven grote spelers binnen de branche overgegaan op een ketenconvenant. Betrokken

partijen zetten zich in om de toepassing en productie van beton in de bouwketen per project te verduurzamen.” Een modulaire benadering van transport is daar een sterk voorbeeld van: tussen de bron van de grondstof en de uiteindelijke afnemer wordt gestreefd naar een optimale inzet van transportmiddelen. Zo kan opnieuw reductie van CO2-emissie worden gerealiseerd en wordt beton duurzamer geproduceerd.

Brancheverslag en BRL downloaden Wilt u het volledige brancheverslag inzien? Het verslag is te downloaden op de website van Betonhuis: www.betonhuis-betonmortel.nl. Wilt u meer informatie over de BRL? Een animatie is te bekijken op https://betonhuis.nl/animatie-brl

duurzaam gebouwd | juni 2018

Vaillant warmtepompen: duurzame systemen voor een groene toekomst

Vaillant biedt haar klanten energiezuinige en schone systeemoplossingen voor verwarming, koeling en warm water. Uitgangspunt hierbij is installatie- en gebruiksgemak. Vaillant is van mening dat economisch succes en duurzame, ďŹ nanciĂŤle groei onlosmakelijk zijn verbonden met maatschappelijke en ecologische betrokkenheid. Daarom omvat de focus voor een belangrijk deel producten en systemen die gebruik maken van nieuwe energiebronnen.

Kijk voor meer informatie op www.vaillant.nl

De #PLEK van Frans Bakker

Samen bouwen aan betekenisvolle plekken Wat is voor u een plek om de toekomst mee in te gaan? Een comfortabele, CO2-neutrale woning? Een duurzaam gebouwd kantoor waar medewerkers het beste uit zichzelf halen? Of een gezond en veilig schoolgebouw waar de generatie van de toekomst zich optimaal ontwikkelt? Bij Van Wijnen werken we aan duurzame, betekenisvolle gebouwen voor mens en maatschappij. Al 111 jaar lang bouwen we samen aan ruimte voor beter leven. Hoe we dat doen? Dat laten we u graag zien. Met #PLEK, een reeks geďŹ lmde verhalen van mensen met ĂŠn voor wie wij bouwen. Zo neemt oud-douanemedewerker Frans Bakker ons mee naar zijn plek: ParkHaven Stad in Rotterdam, een voormalig kantoorpand dat nu een trendy woongebouw is. Het verhaal van Frans of meer verhalen zien? www.vanwijnen.nl/plek

John Mak en David Anink van W/E adviseurs over circulariteit

‘Oogkleppen af en kansen pakken!’ Het is een gemiste kans dat duurzaamheid nog niet breder wordt opgepakt, terwijl met het verschijnen van de Bouw- en Transitieagenda, de tijd voor circulariteit rijp is. Dat zeggen John Mak, directeur-bestuurder van stichting W/E adviseurs duurzaam bouwen en zijn collega, senior adviseur David Anink. “Leuk en aardig dat corporaties nu massaal aan de slag gaan met een routekaart naar CO2-neutraal in 2050. Helaas wel met oogkleppen op, want het gaat weer alleen over energie.” Tekst: Arno Hagemans, W/E adviseurs

“Een routekaart wordt vaak puur technisch ingestoken”, legt John uit. “Met welke technieken bereik je welke reductie van de CO2-uitstoot? Nou, daar word jij als bewoner vast heel enthousiast over. Het is voor een bewoner toch een ver-van-mijn-bed-show. Maar je krijgt ze wel enthousiast als je duurzaamheid verbreedt en kunt koppelen aan dingen die hen wel raken. Zoals bijvoorbeeld schone lucht.” David: “Als je consumenten er niet bij betrekt, blijft circulariteit iets met dikke rapporten en ingewikkelde termen.” Tijdens het gesprek komt het ‘Brundtland-rapport’ ter sprake, in 1987 geschreven door de World Commission on Environment and Development. “De definitie van circulariteit in de Transitieagenda sluit nauw aan op het rapport van de commissie-Brundtland”, vertelt David. “De aarde is en blijft leefbaar voor nu en voor toekomstige generaties. Dit kan alleen als we de uitputting voorkomen van voorraden, zoals grondstoffen, fossiele brandstoffen, ‘schone’ lucht, water, bodem en biodiversiteit. In die zin is circulariteit niets nieuws. Zo gaan we bij W/E al jaren te werk. Met een brede scope. Ook toen circulariteit in de jaren negentig nog ‘integraal ketenbeheer’ en ‘Cradle to Cradle’ werd genoemd.”

Welbevinden van mensen “Veel duurzaamheidsinitiatieven richten zich op het minimaliseren van het gebruik (bijvoorbeeld energieen materiaalefficiëntie): de strategie eco-efficiëntie”, vertelt David. “In de huidige lineaire economie is de verbruikssnelheid hoger dan het regeneratietempo. Een effectieve, en tot nu toe te weinig benutte, manier om

juni 2018 | duurzaam gebouwd

De vijf hoofdstrategeën in GPR Gebouw.

de verbruikssnelheid te vertragen is de kringloop sluiten: de strategie circulariteit.” “Duurzaamheid gaat niet alleen over energie”, vervolgt John. “Binnen duurzaamheid is energie zeker een heel belangrijk onderdeel. Maar duurzaamheid gaat ook over materiaalgebruik, over gezondheid en het welbevinden van mensen. Over veiligheid, toegankelijkheid. Je moet duurzaamheid dan ook zo integraal mogelijk benaderen. Het ene is geen bedreiging voor het andere. Circulariteit moet je zien als de verbreding van de energietransitie.”

‘Circulariteit moet je zien als de verbreding van de energietransitie’

Omslagpunt Het lijkt alsof circulariteit nu toch een omslagpunt heeft bereikt. Circulariteit leeft meer dan ooit tevoren. “Je ontkomt er niet meer aan”, zegt David. “Die geluiden hoor ik vanuit de markt, van producenten, corporaties.” John: “Vorige week had ik een aantal presentaties en workshops in het land. Ik zie daar echt andere mensen dan die ik daar normaal gesproken zie. Ook corporaties lopen daar rond. Gemeenten, ontwikkelaars, bouwers en leveranciers, bewoners en vertegenwoordigers van huurdersverenigingen. En het onderwerp circulariteit blijkt dan toch heel erg te leven.” Waarom duurt het dan toch zo lang dat circulariteit in de praktijk van de grond komt? John en David wijten dat enerzijds aan de beperkte focus van de overheid en anderzijds aan luiheid en gemakzucht van mensen. John: “De overheid heeft de afgelopen twintig jaar voornamelijk

John Mak: ”Nederland moet in 2050 klimaatneutraal en circulair zijn. Ik ben dan 90, hoop dat mee te maken. Dan moeten we nu wel vaart gaan maken!”

ingestoken op energiebeleid. Verder doen mensen niet meer dan moet, dan wordt voorgeschreven. Dat verandert als je ze meer perspectieven biedt en ze meeneemt, laat zien dat ze aan een bredere duurzaamheidsbenadering zelf ook iets hebben.”

‘Kapotgerekend’ “Wat ook heeft tegengewerkt”, zegt David, “is dat je bij grondstofstromen en materialen heel moeilijk kunt aangeven wat de terugverdientijd is.” “Klopt”, zegt John, “zo werden plannen vaak vooraf al helemaal ‘kapotgerekend’. Je hoorde dan vaak: ‘De investering in energiebesparing moet binnen zo veel jaar terugverdiend worden, anders doen we het niet’. Probeer dat maar eens met materialen, of met gezondheid. Circulariteit biedt veel kansen zoals nieuwe banen. Terugdringen van milieubelasting hoeft niet ten koste te gaan van onze economie, je kunt de economie juist nieuwe impulsen geven. Dus: oogkleppen af en pak de kansen!“

‘Moeilijke materie’ John: “Circulariteit wordt ook nog gezien als moeilijke materie. Het moet hanteerbaar zijn voor mensen, zodat ze er iets mee kunnen en denken: ‘Hier heb ik wat aan’. Dat levert tegelijkertijd een belangrijke taak op voor ons – en anderen. Om de inspiratie en het enthousiasme voor de duurzaamheidsverbreding erin te houden. Dat doe je door successen te boeken en moeilijke materie makkelijk te maken. Dat is nog steeds het motto van W/E.”

CirculariteitsPrestatie Gebouw (CPG)

David Anink: “Bruntland heeft een zeer bruikbare definitie over duurzaamheid gelanceerd die echt gaat over houdbaarheid van nu en voor latere generaties. Niet alleen in Nederland of Europa maar wereldwijd.”

Om die ‘moeilijke materie’ makkelijk te maken, heeft W/E in de software-rekentool GPR Gebouw een methode geïntegreerd om de ‘CirculariteitsPrestatie Gebouw’ (CPG) te meten. Een eenvoudige beoordelingsmethodiek voor het meten van de circulariteit van een gebouw zonder extra moeite. Gewoon door gebruik te maken van resultaten van een GPR Gebouw-berekening. Zie www.w-e.nl/cpg/

duurzaam gebouwd | juni 2018

Aangenaam .

Verwarmen Ventileren Koelen Energie besparen E i b

Grip op een gezond en energiezuinig binnenklimaat, ook in de toekomst. Aangenaam leren

www.klimaatgroepholland.nl

SLECHT LICHT, SLECHT HUMEUR? WIJ HEBBEN DE OPLOSSING.

BEZOEK BENELUX.LEDVANCE.COM

LED ARMATUREN. MODERN. EFFICIËNT. Aan LED verlichting worden tegenwoordig hoge eisen gesteld, zowel qua kwaliteit als qua prijs-prestatieverhouding. Met LEDVANCE® LED armaturen bieden wij een winnende combinatie van aantrekkelijk design, hoge efﬁciëntie, betrouwbare kwaliteit en tot 5 jaar garantie.

Energietransitie van een rijksmonument: De Hallen energieneutraal Het is dinsdagochtend 10.00 uur. In de parkeergarage van De Hallen in Amsterdam is het nog rustig. Eenmaal boven adem je de authenticiteit van deze unieke plek. Er zijn een aantal elementen die herinneren aan de oude tramremise midden in Amsterdam. Inmiddels heeft deze locatie een complete metamorfose ondergaan naar centrum voor media, cultuur, mode, horeca en ambachten. De volgende stap is om dit rijksmonument energieneutraal te maken. Hoe? Dat leggen Johan Valster, directeur De Hallen, en Jan-Maarten Elias, directeur Unica Energy Solutions uit. Tekst: Tamara Rijnen

Eerdere expedities

De Hallen

Dit artikel is een vervolg op eerdere expedities naar NEVAP bestuursleden, die ieder op hun eigen innovatieve wijze werken aan (de exploitatie van) toekomstbestendig vastgoed. NEVAP is hét onafhankelijke kennis- en innovatieplatform in de vastgoed (exploitatie) sector. Dit platform monitort continu de innovatieve ontwikkelingen in en buiten de bouwen vastgoedsector. Elias is sinds november 2016 bestuurslid van NEVAP en daarbinnen verantwoordelijk voor Risicomanagement & Portefeuillestrategie.

De oude tramremise, vroeger het ‘werkende hart’ van de buurt, is getransformeerd tot cultureel centrum. Het complex heeft een sociale en culturele functie. Je vindt er onder meer een foodcourt, een hotel, bioscoop en ambachtencentrum. Kortom: een bijzondere plek met een rijke geschiedenis en als het aan Valster en Elias ligt met een duurzame toekomst.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Midden in de crisis Johan Valster kent alle ins en outs van ‘bouwen’ en ‘gebouwen’. Hij was jarenlang werkzaam bij Strukton.

Daarnaast doet hij niets liever dan met mensen werken. Valster: “Vanuit mijn rol bij Strukton kende ik het oude project al jaren. Helaas ging de transformatie elke keer niet door. Uiteindelijk richtte architect André van Stigt een stichting op die het aandurfde dit project midden in de crisis te realiseren. De kans om directeur te worden heb ik met beide handen aangegrepen.” Valster kijkt anders naar gebouwen. “Ik kijk naar wat een gebouw nodig heeft en ik wil het alsmaar beter doen. Dat gaat verder dan voldoen aan bouwbesluiten en budgetten. We zochten voor de energielevering een energiepartner die dat ook doet. Unica is zo’n partij.”

Gezamenlijk belang Elias: “Toen André van Stigt mij destijds door De Hallen rondleidde was het vies, het stonk en tochtte. Maar André kleurde het zo goed in dat ik was geraakt. De vraag was een duurzame energie-installatie te leveren. Dat werd een WKO. Nu zijn we zover dat we nog een stap verder gaan en De Hallen energieneutraal willen maken door te sturen op CO2-reductie. Dat is best gedurfd voor een installatiebedrijf, want we verdienen als exploitant aan het leveren van energie.” “Toch geloven we dat dit gaat werken. We fungeren echt als energiepartner. We gaan zonnepanelen op het dak leggen en onderzoeken hoe we van gas af kunnen. Geen gemakkelijke opgave bij een plek als deze. Zo gebruikt het hotel warm water voor de gasten en is er een kok die graag op gas kookt. Uiteindelijk is ons gezamenlijk belang dat de exploitatie goed draait, dus gaan we daarover in gesprek.”

Kantelpunt ‘Van Gas Los’ En er is nog iets. Sinds de zeven jaar dat Elias werkzaam is in de energiebranche bemerkt hij dat er onlangs een groot kantelpunt heeft plaatsgevonden. Elias: “Om precies te zijn op 8 januari van dit jaar, om 15.01 uur. In het Groningse

Zeerijp vond de op een na zwaarste aardbeving plaats met de meeste schade ooit. De angst van de Groningers heeft de energietransitie een gezicht gegeven. ‘Van Gas Los’ is nu breed in Nederland geaccepteerd en in een versnelling terechtgekomen.” Unica is mede-investeerder van De Hallen. Elias: “Die keuze past bij ons DNA als familiebedrijf.” Valster vult aan: “Bij De Hallen draait alles om participatie. Alle huurders en betrokkenen leveren een bijdrage. Die samenhang maakte het tot een bijzondere plek. Met respect voor elkaar. De passie, het enthousiasme en de ziel die alle betrokkenen in het project stoppen, maken het tot een succes.” Wanneer is De Hallen geslaagd? Voor Valster is dit kraakhelder: “Het belangrijkste vind ik de buurtfunctie. We bestaan nu 3,5 jaar, maar veel mensen hebben het gevoel dat we er al veel langer zijn. Dat vind ik mooi want het gebouw is slechts een middel.” Voor Elias is het project geslaagd als het energieneutraal is en er een prima financiële business case ligt. Elias: “We richten ons op lage exploitatielasten en willen zoveel energie opwekken zodat de huurders lage energielasten hebben. Zeg maar gerust: Total Benefit of Ownership in plaats van Total Cost of Ownership.”

Gemaakte afspraken Een dergelijke samenwerking is natuurlijk niet alleen gebaseerd op vertrouwen. Elias: “We hebben een exploitatiecontract met een looptijd van dertig jaar. Unica is de energieleverancier voor de verwarming en koeling van dit gebouw. De afspraak is dit zo efficiënt mogelijk te realiseren zonder gebruik van fossiele grondstoffen. Onze taak is ervoor te zorgen dat er een prettig binnenklimaat is. Beiden kijken uit naar de toekomst. De Hallen is een uitstekend voorbeeld van hoe het anders kan. Simpelweg door dingen anders te organiseren en in de hele keten met elkaar samen te werken.

M Meer weten? t ? Kijk dan d op www.unica.nl i l off www.dehallen-amsterdam.nl. d h ll t d l Voor V meer informatie i f i over NEVAP, NEVAP zie www.nevap.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2018

HET BESTE WERKLICHT VOOR ELK BUDGET. ESY!

ESYLUX LIGHT CONTROL ELC De eenvoudige besturingstechnologie voor intelligent licht â&#x20AC;¢ 'PGTIKG GHÆ&#x201A; EKÃ&#x2021;PVG *WOCP %GPVTKE .KIJVKPI â&#x20AC;¢ 2NWI CPF RNC[ KPUVCNNCVKG â&#x20AC;¢ $GUVG RTKLU RTGUVCVKGXGTJQWFKPI

PERFORMANCE FOR SIMPLICITY ESYLUX Nederland B.V. | info@esylux.nl | www.esylux.nl

Partner Uitgelicht

‘ We moeten sneller, beter en duurzamer bouwen’ Toen Ronald Schilt 10 jaar geleden Merosch startte, deed hij dat met een simpele maar krachtige overtuiging: ‘Het moet en kan beter’. Sindsdien werkt hij met een enthousiast team aan projecten waar het net een tandje meer mag. Tekst: Marvin van Kempen

Aan het prille begin van zijn consultancy lagen de duurzame ambities in de bouwen vastgoedsector niet overal even hoog. “Het was een tijd waarin geen duidelijke stip aan de horizon werd geformuleerd”, schetst Schilt. “Als er al een doelstelling werd gesteld, dan was die vaak vaag geformuleerd. Daarbij ontstond er spraakverwarring tussen bestuurders, adviseurs en techneuten.” Die onduidelijkheden leidden tot een groot contrast tussen het bestek, oplevering en exploitatie. “Mijn uitgangspunt was dat de sector met een te laag ambitieniveau begon aan projecten, ze vervolgens niet op de juiste manier

uitvoerde en bij ingebruikname van gebouwen met verliezen kampte.” Die frustratie zette hij om in actie. “De eerste verbetering die we wilden doorvoeren was het definiëren van prestatie-eisen, om vervolgens heldere afspraken hierover te maken. Destijds was het hard maken van definities onorthodox, maar wij waren ervan overtuigd dat dit een deel van de oplossing was.” Die zienswijze leidde tot een verbinding met een partij die zich wilde committeren aan deze overtuigingen. Een private partij pakte het eigen bedrijfspand aan, met hoge duurzaamheidsambities die ook daadwerkelijk vorm

De nieuwe binnensituatie van Merosch.

duurzaam gebouwd | juni 2018

Een vergaderruimte in het kantoor van Merosch.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Partner Uitgelicht

kregen. “Ik herinner me nog het enthousiasme waarmee we aan de slag gingen en het toepassen van driedubbelglas. Dat is nu min of meer de standaard maar in 2009 een forse ambitie. Het voelde goed om op deze manier uit de startblokken te schieten.”

Ingebruikname ≠ oplevering “Een paradepaardje uit de beginperiode is toch wel onderwijsinstelling Plein Oost. Dat project is om meerdere redenen interessant: allereerst waren we betrokken bij de bestuurlijke zoektocht aan de voorkant van het proces. Daarnaast was het de eerste energieneutrale school en spraken we af om de oplevering pas twee jaar na ingebruikname te realiseren.” Dat was een eyeopener. De bijzondere school was in 2014 klaar en in die tijd was het op zijn minst ongebruikelijk om niet na het overhandigen van de sleutel te vertrekken. “Vanaf dat moment hanteren we de regel om minimaal pas twee jaar na ingebruikname op te leveren. Ik vind dat partijen, als zij hoge prestaties met elkaar afspreken, daarop mogen worden aangesproken.”

Duurzame prestaties en duurzame relaties Met de vinger wijzen levert weinig op, in tegenstelling tot openstaan voor kritiek en verantwoordelijkheid nemen. “Het klinkt wat cliché, maar duurzame prestaties beginnen met duurzame relaties. Als er sprake is van een samenwerking die verdergaat dan kruisjes zetten in de formulieren van de aanbesteding, dan worden die prestaties ook werkelijkheid.” Een volgend project met grote duurzaamheidsplannen diende zich aan. “Waar we ons eerst richtten op gebouwen, verbreedden we in 2010 de blik naar een duurzame omgeving. RijsWijkBuiten was de eerste energieneutrale wijk van Nederland en voor ons een gebiedsrealisatie.” Ook hier vond in een vroeg stadium goed overleg plaats met gemeenten, ontwikkelaars en andere stakeholders. “Nadat we de hersenspinsels structureerden en op papier zetten, tilden we de ambities naar een hoger plan. Dat was alleen mogelijk omdat we samenwerkten met partijen die flexibiliteit en garanties voor bewoners voorop stelden.” Uitgangspunt was om woningen zonder gas aan te bieden met decennia prestatiegaranties. De bewoner mocht hierbij niet het slachtoffer worden van ambities.” De circulaire economie kwam vooral in beeld toen Buiksloterham haar visie presenteerde. “De Alliantie vroeg ons toen om uit te stippelen wat circulariteit betekent voor gebieden. Hierbij zorgden we voor het vertalen van de visie naar praktische, circulaire concepten voor de wijk Cityplot binnen Buiksloterham met 600 woningen.”

Blijvende betrokkenheid bij exploitatie Het is een woud aan duurzame projecten en gebieden die Schilt benoemt. Maar de trots straalt vooral van zijn gezicht als hij praat over de ambities en acties van gemeente Amsterdam. “Daar zijn we vaste partner voor

Ronald Schilt.

het programma Gezonde Scholen. Daar worden tijd, energie en financiën geïnvesteerd om gezondheid in scholen van de grond te krijgen. Dit sluit goed aan bij ons DNA: we willen sneller, beter en duurzamer.” Merosch staat vier keer genoteerd in de top 10 van de ranglijst Frisse Scholen, gepubliceerd door RVO.nl. “We zien het verduurzamen van onderwijsvastgoed dan ook als specialisme, zoals gezegd met blijvende betrokkenheid bij de exploitatie.” Kers op de taart is nog wel het meest actuele wapenfeit: de bouw van een eigen circulaire, gasloze en energieleverend kantoor. “In 1955 werd in het centrum van Bodegraven een gymzaal neergezet. We hebben dit in 2017 aangepakt en verduurzaamd. Bouwtechnisch klopte het gebouw al, omdat de toenmalige bouwer zijn mannetje stond wat betreft kwaliteit en fraaie uitstraling.” Bestaande details zoals een klimrek en de kozijnen worden opnieuw gebruikt. De sfeer in het pand is daarmee een mix geworden van oud en nieuw. “Het laat zien dat duurzaamheid ook met de aantrekkelijkheid van een gebouw te maken heeft. Daarnaast geeft deze ontwikkeling aan dat mooie ontwikkelingen beginnen bij actie. Door te doen en te leren. Dus waar wacht u nog op?”

duurzaam gebouwd | juni 2018

VOLLEDIG OP MIJ AFGESTEMD BETEKENT VOOR MIJ: BLIJVEN ONTWIKKELEN VOOR EEN DUURZAME TOEKOMST Bij een zuurstofgehalte van 21% en een CO 2 concentratie van < 800 ppm kunnen we optimaal functioneren. Een luchtvochtigheid van 50% geeft ons een comfortabel gevoel en een temperatuur van 22Â°C is de ideale kamertemperatuur in de winter. Een volledig afgestemd binnenklimaat draagt bij aan een gezond leven. WOLF biedt totale systeemoplossingen met ventilatie, verwarming, koeling en bevochtiging voor een optimaal binnenklimaat. Voor optimale leerprestaties bieden wij oplossingen met minimaal 43,2 m 3 per uur verse lucht per persoon, met bescherming tegen fijnstof, zonder geluidshinder. Een gezond binnenklimaat begint op: WOLF.EU

Project

Trots op Afsluitdijk Wadden Center Het Afsluitdijk Wadden Center bij Kornwerderzand aan het begin van de Afsluitdijk opende 24 maart de deuren voor het publiek. Het opvallende gebouw vertelt het verhaal van onder andere het Unesco Werelderfgoed Waddenzee, het IJsselmeergebied en de ontwikkelingen op en rond de Afsluitdijk. ITBB BV, Emondt Multiclima en Alklima, exclusief importeur van Mitsubishi Electric klimaatsystemen vertellen voor Duurzaam Gebouwd hun verhaal over de totstandkoming van het project. Het plezier en de trots spatten er vanaf. Tekst: Gerrit Tenkink

Want alle betrokken partijen, inclusief opdrachtgever Provincie FryslĂ˘n, zijn trots op het gebouw. En dat is terecht. Wat direct opvalt bij de aankomst zijn de

zeshoekige panelen en ramen aan de gevels. Deze zeshoek verwijst naar het zeshoekige basalt dat veelvuldig wordt gebruikt als waterkering. Diezelfde zeshoek komt

Het Afsluitdijk Wadden Center is all-electric. (foto: Uitgeverij Gelderland).

duurzaam gebouwd | juni 2018

ook terug in waterschuimmoleculen. Het ontwerp is afkomstig van bouwcombinatie Dijkstra Draisma/GEAR Architectencombinatie. Voor het E- en W-deel tekenden ITBB BV en Emondt Multiclima. Alklima/Mitsubishi Electric leverde een deel van de klimaatinstallaties en voorzag de partijen van technische achtergrondinformatie. Het oppervlak van het totale project omvat 1710 vierkante meter. Op het dak liggen tweehonderd PV panelen (à 280 kW).

Bouwteam Martijn Moekotte, accountmanager bij Alklima/Mitsubishi Electric, Bjorn Eggers, sales manager Klimaattechniek bij Emondt Multiclima en Arie van Dorp, senior adviseur bij ITBB BV kijken terug op een goed verlopen bouwproces. Van Dorp: “Destijds heeft de opdrachtgever een nationale aanbesteding met voorafgaande selectie uitgezet in de markt met een Programma van Eisen en een plafondbudget. De aanbieders, de combinatie architect, bouwer en installateur, werd gevraagd een totaalontwerp aan te bieden met een architect naar eigen keuze. Door middel van een aantal verificatieronden is het aangeboden ontwerp getoetst en uitgewerkt tot een uitvoeringsontwerp. Wij hebben gezamenlijk met Bouwgroep Dijkstra Draisma de aanbieding en realisatie mogen uitvoeren.” Voorafgaande de bouw werd een bouwteam geformeerd. Het bleek de sleutel voor een vlot verlopend bouwproces. Eggers: “In dit project lag niet alles vooraf vast. Er waren zaken die we tijdens de bouw in overleg aanpasten. Bijvoorbeeld de Mitsubishi Electric warmtepompen op het dak bleken in het zicht te staan. We waren het er allemaal over eens dat dat niet wenselijk was. Nu zijn ze verzonken in het dak geplaatst. In het bouwteam konden we dit soort zaken in onderling overleg tijdens de bouw aanpassen”, zegt Eggers. In de bouw was ITBB BV de totaalinstallateur voor het E- en W- werk, terwijl Emondt als specialist in warmtepomptechniek betrokken was. Ook Alklima schoof aan vanwege de specifieke kennis op het gebied van klimaatbeheersing. “Alle partijen zaten vroegtijdig aan tafel om zo volwaardig mee te kunnen denken. We functioneerden als volwaardige partners. Er was heel duidelijk een gezamenlijk belang. Namelijk een mooi project neerzetten wat voor de komende 10 jaar efficiënt te onderhouden is. Ook dat onderhoud maakte namelijk deel uit van de totale opdracht. Een compliment moet in deze ook naar de opdrachtgever de provincie Fryslân, want die gaf de ruimte om het zo te realiseren. Maar ook de credits naar ITBB BV en Dijkstra Draisma, die zich niet heel formeel als hoofdaannemer hebben opgesteld. Allemaal vanuit onze eigen expertise hadden we onze volwaardige inbreng.”

bouwprojecten is geen plek meer voor eenlingen die alleen uit eigenbelang handelen maximale winst nastreven. Je moet elkaar ook wat gunnen.” Moekotte: ”Het is in mijn ogen de enige manier om te overleven. Je moet elkaar vertrouwen en ook oog hebben voor het belang van een ander. Het klinkt misschien wat gek, maar je moet plezier en lol hebben in het realiseren van zo’n project. Dat plezier zie je terug in het eindresultaat. En een vlot verlopen bouwproces met minimale faalkosten is ook een vorm van duurzaamheid.”

Energieneutraal De opdrachtgever van het project, Provincie Fryslân, hecht aan een hoge mate van duurzaamheid. Zo zorgden de gebouwgebonden installaties, bestaande uit de ventilatie, de koeling, verwarming en verlichting voor energieneutraliteit. Bij de aanbesteding is ene GPR-scoregevraagd van tenminste 8 en minimaal een 7. Bij de uitvraag was geen BREEAM of LEED-certificering gevraagd, maar was de te realiseren GPR-score als EMVI-criterium opgenomen in samenhang met een vast budget. Een hogere GPR-score leidde daarbij tot een hogere waardering met een toetsing

‘Een bouwproces met minimale faalkosten is ook een vorm van duurzaamheid’

Plezier Moekotte en Eggers zijn er beiden van overtuigd dat projecten in de toekomst steeds vaker in bouwteams gerealiseerd gaan worden. Eggers: ”Op het moment dat je succesvol hebt samengewerkt, zal je elkaar ook weer eerder opzoeken bij een volgend project. In grotere

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Vanuit de prefab werkplaats werd de skid aangeleverd tijdens de ruwbouw en direct in de techniekruimte opgesteld. Foto: Joachim de Ruijter.

Project

Klimaatbeheersing is een belangrijk onderdeel bij dit project. Foto: Alklima.

Ze passen zich aan de bezoekersaantallen aan. Doordat de oriëntatie van het gebouw op het IJsselmeer is gericht, kan in de winter de opgevangen warmte in de ruimte met de ramen op het zuiden uitgewisseld worden met de ruimtes die een noordelijke oriëntatie hebben. In praktijk is het zo dat we de energie die we onttrekken in een ruimte die gekoeld wordt elders in het pand kunnen benutten om te verwarmen. Deze uitwisseling zorgt voor een aanzienlijke energiebesparing.” De luchtwarmtepompen zijn gepositioneerd in een verzonken opstelling ‘in’ het dak. De benodigde buffervaten en warmtewisselaars zijn in de daarvoor bestemde technische ruimte geplaatst. De luchtbehandelingskast is voorzien van warmteterugwinning door middel van een warmtewiel met een warmteterugwinrendement van ruim 85%. Het voordeel van een warmtewiel is de vochtterugwinning in de winter wat belangrijk is voor dit gebouw met een relatieve hoge vochtigheid. De ventilatoren worden energiezuinig uitgevoerd door toepassing van frequentie geregelde EC motoren.

Monitoren bij oplevering. Na oplevering van het gebouw blijkt de werkelijke GPR-score zelfs nog iets gunstiger dan bij de aanbieding.

Bouwtijd Wat verder opvalt bij deze bouw is de korte bouwtijd. De bouw startte in mei 2017. Tien maanden later volgde de oplevering. Bouwsnelheid werd onder andere gerealiseerd doordat ITBB BV een skid samenstelde voor de koppeling tussen het VRF-systeem en de vloerverwarming, inclusief regeling en buffering. Vanuit de prefab werkplaats werd de skid aangeleverd tijdens de ruwbouw en direct in de techniekruimte opgesteld. Alklima/Mitsubishi Electric leverde het zogenaamd VRF-R2 systeem, ten behoeve van de kanaalmodellen in combinatie met luchtverdringingslangen en de HEXunit voor de vloerverwarming, een platenwisselaar die warmte of koude overbrengt naar water, zodat altijd sprake is van een behaaglijk binnenklimaat, onafhankelijk van bezoekersaantallen of tijd van het jaar.

Middels het Gebouw Beheer Systeem kunnen de processen grafisch worden weergegeven, installaties en metingen worden op het GBS gevisualiseerd. Dat geldt voor verwarming en koelinstallaties, ventilatie en luchtbehandeling, verlichtingsinstallatie, terreinverlichting, metingen van elektra en water en liftinstallatie. Door het monitoren van de verschillende installaties kan op tijd worden bijgestuurd en worden storingen in een eerder stadium opgemerkt. De opdrachtgever heeft met ITBB BV voor de komende tien jaar een prestatiecontract afgesloten voor het onderhoud en de keuringen van de installaties.

Klimaatbeheersing is een belangrijk onderdeel bij dit project. Moekotte legt uit: “Bij de installatie van de warmtepompen is bijvoorbeeld rekening gehouden met de bezoekersaantallen. Als er driehonderd bezoekers binnen zijn, dan is er een andere verwarmingsvraag dan wanneer er bijna geen bezoek is. De warmtepompen in dit project kunnen onderling energie uitwisselen.

‘In grotere bouwprojecten is geen plek meer voor eenlingen’

Bjorn Eggers (l) en Martijn Moekotte: “Door het werken in een bouwteam verliep het gehele bouwproces gladjes.” Foto: Uitgeverij Gelderland

duurzaam gebouwd | juni 2018

Unieke installatie combineert wind- en zonne-energie

Powernest 2.0 klaar voor de markt December vorig jaar bouwde IBIS Power de eerste Powernest 2.0 in Nieuwerkerk aan de IJssel om de installatie te testen, te demonstreren en te optimaliseren. Inmiddels zijn de praktische verbeterpunten opgelost en volgen deze zomer de Utrechtse wijk Overvecht en vliegveld Valkenburg. IBIS Power richt zich nu op woningstichtingen. “Per 31 december 2020 moeten al hun woningen voldoen aan energielabel B. Eigenlijk is de Powernest 2.0 de enige oplossing voor hoogbouw.” Tekst: Wilma Schreiber

Artist’s impression van een mogelijke toepassing van de Powernest 2.0.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Interview

Potentie Dus financierde Suma de Powernest 2.0 zelf, met name vanwege de potentie onder woningstichtingen. “Per 31 december 2020 moeten al hun woningen voldoen aan energielabel B. Eigenlijk is de Powernest 2.0 de enige oplossing voor hoogbouw, tenzij ze alle parkeerplaatsen overkappen en ook gevels en daken vol zonnepanelen willen hangen. Dan rijdt iedereen ’s avonds zijn zonnepaneel binnen”, lacht Suma. “Bijkomend voordeel van de Powernest 2.0 is dat hij zon en wind combineert, zodat je zomer en winter elektriciteit opwekt en daarmee minder dan bij alleen zonnepanelen afhankelijk bent van opslag.”

Detail van de Powernest 2.0.

Om aan de verwachte vraag te kunnen voldoen, vormde IBIS Power een consortium met banken en toeleveranciers. “Het belangrijkste van een hogere productie – 300 tot 400 stuks – is dat de prijs omlaag kan voor de sociale huurder. En we hopen zo woningstichtingen een voordelige oplossing te bieden in de vorm van een ESComodel”, verklaart Alexander Suma, CEO van IBIS Power. “Op dit moment inventariseren enkele woningstichtingen hoeveel gebouwen geschikt zijn voor een Powernest 2.0. Inmiddels heb ik Letters of Intent voor ruim zestig units binnen.” Naast woningstichtingen kunnen ook aannemers, architecten, projectontwikkelaars en installateurs optreden als opdrachtgever, en zijn wellicht ook ziekenhuizen, hotels en kantooreigenaren te interesseren.

Ondersteuning Bij de productie van de Powernest 2.0 werkt Suma samen met partners in binnen- en buitenland. “IBIS Power verzorgt de engineering en het management; de zonnepanelen, windturbines en omvormers komen onder meer uit Taiwan. De fabricage van de staalconstructie en ombouw, de assemblage van de elektrische installatie en het onderhoud gebeuren in Nederland.” De Eindhovense directeur is zeer te spreken over de ondersteuning van start-ups bij het ontwikkelen van een visie en het uitdenken van een product. De stap naar daadwerkelijke marktintroductie blijkt echter lastig. “Is je product eenmaal ontwikkeld, dan ben je commercieel bezig en word je geacht het zelf op te lossen, terwijl je juist dan nog net dat beetje steun nodig hebt. We bestaan nu vijf jaar en voor hardware als een Powernest heb je gemiddeld tien jaar nodig voor je de markt op kunt. En seed investors zijn lastiger te vinden.”

Onder de ESCo-overeenkomst streeft IBIS Power ernaar om de installatie volledig kosteloos op het dak te plaatsen. “Onderzoek wijst uit dat deze verduurzaming de huizenprijs met een kleine 10% laat stijgen. Daarnaast bieden wij bewoners korting op de energieprijs. Gedurende de looptijd van de overeenkomst, twintig jaar of langer, leveren wij energie aan het gebouw en onderhouden en optimaliseren wij de installatie.” De Powernest 2.0 is rendabel voor gebouwen vanaf vijf verdiepingen. “Als gebouwen heel hoog zijn, heb je een zware kraan of in uiterste gevallen een helikopter nodig om de Powernest 2.0 te plaatsen. Dan rijzen de kosten de pan uit.”

Afwachtende markt Ondanks alle voordelen is de markt afwachtend. “Je praat toch over een investering van een paar ton en woningstichtingen zijn wat huiverig om zo’n installatie in bezit te hebben. Daarom hebben we het onderhoud uitbesteed aan Engie, voor velen een bekende en betrouwbare partij”, vertelt Suma. Ook onder bewoners bestaan de nodige vooroordelen. “Die zijn bang voor geluidoverlast of trillingen. Daarom hebben we in de Eemshaven de Powernest 1.0 uitgebreid getest. De installatie bleek goed te scoren op opwekking en veiligheid. Daarnaast hebben we bewoners van de Utrechtse wijk Overvecht gevraagd naar hun ervaringen met de Powernest 1.0. Zij zijn laaiend enthousiast: ze horen niks,

Facts & figures Powernest 2.0 Een Powernest 2.0-installatie, met een standaardformaat van 7,2 bij 10,8 meter, wekt jaarlijks – afhankelijk van de locatie – 19 tot 30 MWh op aan wind- en zonne-energie. De installatie heeft een vergelijkbare werking als een windtunnel. De wind kom aan de zijkant van de Powernest binnen, waar de turbine de windsnelheid omzet in energie. Boven op de installatie liggen zonnepanelen. De Powernest 2.0 is verkrijgbaar voor € 55.000 (exclusief installatiekosten).

duurzaam gebouwd | juni 2018

NIEUW

Duurzaam elastische steenstripverlijming BOSTIK STONETACK IN COMBINATIE MET DE BOSTIK SPREADER

NU NOG SNELLER, SCHOON EN STOFVRIJ STEENSTRIPS VERLIJMEN! Bostik Stonetack is een zeer hoogwaardige, duurzaam elastische MS Polymeer montagelijm met een extreem hoge aanvangshechting waarmee al meer dan 15 jaar steenstrips worden verlijmd. Het lijmsysteem is uitvoerig TCKI getest en zeer geschikt bevonden voor allerlei steenverlijmingen in binnen- en buitentoepassingen op vrijwel alle bouwmaterialen. Met de nieuwe Bostik Spreader kunt u nu nog sneller en makkelijker werken. De speciale tuit legt in één beweging vijf afzonderlijke driehoekvormige lijmrillen. Dit zorgt voor een betere lijmverdeling, een groter lijmoppervlak en snellere uitharding! De Bostik Spreader is geschikt voor zowel worsten en patronen. www.bostik.nl

www.facebook.com/bostikbenelux

Interview

Bewoners van de Utrechtse wijk Overvecht zijn laaiend enthousiast: ze horen niks, voelen niks en hun energierekening gaat omlaag”, meldt Alexander Suma, CEO IBIS Power.

voelen niks en hun energierekening gaat omlaag.” Ook liet IBIS Power de TU Eindhoven onderzoek doen naar de energieopbrengsten van de Powernest. Op dit moment richt IBIS Power zich met partner Huis voor Energie (HVE) op de Nederlandse en Belgische markt. Utrecht is de trotse koploper: de drie grote woningstichtingen in de stad praten over hoe ze de panden die in de jaren ‘50 tot ‘70 zijn gebouwd kunnen verduurzamen en naar deze tijd brengen qua energiezuinigheid. Daarnaast focust IBIS Power met name op uitbreiding richting de Verenigde Staten en de Verenigde Arabische Emiraten, landen waar men volgens Suma openstaat voor innovatie en er ook geld voor over heeft.

Onnodige obstakels Onderwijl probeert IBIS Power in eigen land meer voet aan de grond te krijgen. Zo verzocht Suma

minister Eric Wiebes per brief onnodige obstakels in de wetgeving weg te nemen. “Met 16 windturbines en 800 zonnepanelen met een piekvermogen van 330 kW kunnen we 196 appartementen volledig voorzien van elektriciteit. Punt is dat we volgens de wet elk appartement achter de meter apart moeten verbinden met de installatie. Bewoners moeten zonnepanelen namelijk in eigendom hebben om te kunnen salderen. Twee kilometer kabels extra oftewel 15% extra investeringskosten”, zucht Suma. “Virtueel toewijzen kan dit probleem oplossen.” Daarnaast blijkt de unieke installatie lastig te vangen in indicatoren als EPC en BENG en in bestemmingsplannen. “Zo mag een installatie alleen 1,5 meter van de gevellijn worden geplaatst, wat het vergunningstraject bemoeilijkt. Met het oog op de noodzaak van verduurzaming zou het mooi zijn als we de Powernest vergunningsvrij zouden mogen plaatsen met een welstandtoets.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

Alleen duurzame keuzes bij renovatie monumentale boerderij In 2008 kochten Robert en Pauline Gombault een oude boerderij in Breukelen. Wat leek op een kleine renovatie, werd een ingrijpende klus. Naar verwachting kunnen ze er zo’n elf jaar later wonen. “We wilden dat deze boerderij weer 200 jaar meekon en kwamen zo uit op duurzame keuzes.” Tekst: Tim van Dorsten Beeld: Robert en Pauline Gombault

In augustus 2016 hadden ze gezorgd voor nieuwe kozijnen en HR++glas.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Project

Hun voornaamste wens was dat de ziel niet uit het gebouw verdween. Daarom zijn de bakstenen gevels en de gebintconstructie intact gebleven. De rest hebben ze gestript. “Tot en met het slopen van de vloer”, vertelt Robert. “Deze bestond uit beton in drie lagen met daaronder een vloer van klinkers. Alle binnenmuren waren niet meer origineel. Voor de nieuwe vloer hebben we gekozen voor dubbelduurzaam beton. Dat zorgt voor een fors lagere CO2-footprint, in vergelijking met traditioneel beton.”

‘Dubbelduurzaam beton zorgt voor een fors lagere CO2-footprint in vergelijking met traditioneel beton’ Minder CO2-uitstoot Met deze optie kwam Boudewijn Piscaer van SustCon. “Ik kijk minder naar de samenstelling van het beton, maar richt me op zijn prestaties en zorg zo voor minder CO2uitstoot. De betonindustrie moet in mijn ogen namelijk van volume-denken naar denken in prestatie.” SustCon is ontstaan uit een Europees project, waarin Piscaer heeft samengewerkt met onder meer het Nederlandse Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie (NIBE). “Het doel hierbij was om de milieubelasting van beton te verminderen, dit te meten en te vermarkten. Dit heeft geresulteerd in het Pantheon Performance label afgegeven door de Pantheon Performance Foundation, die wereldwijd de verduurzaming van bouwmaterialen nastreeft. Met dit label isde milieubelasting van het betonmengsel heel goed inzichtelijk te maken. Zo kunnen we meer op sustainable-duurzaamheid sturen, zonder de durableduurzaamheid aan te tasten. Hier komt dan ook de naam dubbelduurzaam beton vandaan.” Volgens NIBE is het Breukelen-mengsel 44% milieuvriendelijker dan referentiebeton. Toegespitst op CO2-emissie is het 90% beter dan referentiebeton. De mortel is getrild, net als traditioneel beton. Voor de boerderij heeft Piscaer gezorgd voor beton met meer vliegas, meer kalksteenmeel, meer hoogovenslakken en minder Portlandcement.

Zo zag de boerderij eruit toen Robert en Pauline Gombault hem in 2008 kochten.

Omdat de vorige bewoners het pand niet op de goede manier geïsoleerd hebben, zat er vocht in de constructie. “Hierdoor bestond het risico dat de houten balken zouden gaan rotten. Door de mooie voor- en achtergevel konden we de muren alleen aan de binnenkant isoleren. Dan is het voorkomen van vocht in de constructie een belangrijk aandachtspunt.” Als isolatiemateriaal heeft hij de buitenmuren voorzien van kalkhennep. “Dit zorgt voor een damp-open en vochtregulerend klimaat in de boerderij.” Dit beaamt Rens Borgers van EcoBouwSalland, die voor dit materiaal en de bijbehorende kennis zorgde. “Kalkhennep geeft niet alleen een comfortabele leefomgeving, maar bespaart ook energie. Het materiaal neemt vocht en warmte op en staat ze ook weer af. Hierdoor blijft de luchtvochtigheid binnen op zo’n 55% en voelt een woning al comfortabel bij een temperatuur van 19 graden. Zo draagt het bij aan de energiebesparing.”

Damp-open boerderij Daarnaast heeft Gombault het dak geïsoleerd met damp-open materialen. Het dak bestaat nu uit een dakbeschot van vurenhout, isolatiemateriaal van drukvaste houtvezelplaat, damp-open resol hardschuim, waterkerende damp-open folie, tengels, panlatten en de originele oud-Hollandse dakpannen. “Om deze constructie te maken hebben we enkel de nok en de gordingen laten staan. Deze combinatie van twee isolatiematerialen is uniek en zorgt ervoor dat we goed gewapend zijn tegen de winterkou en de zomerhitte.”

De schuur heeft een uitstraling alsof hij er al ruim honderd jaar staat, maar is wel van alle gemakken voorzien.

duurzaam gebouwd | juni 2018

10 jaar garantie OP ZELF ONTWORPEN WTW-UNITS BINNEN ONZE SYSTEMEN.

Met BUVA homecare systemen biedt BUVA één complete oplossing in het dagelijks leven van de bewoner op het gebied van gezonde lucht, duurzame warmte en een optimaal afgesloten woning. Speciaal voor de homecare systemen en de Nederlandse woningmarkt heeft BUVA een BUVA EcoStream WTW-unit ontwikkeld. Deze WTW-unit maakt warmteterugwinning toegankelijk voor installateurs en eindgebruikers. Zo garanderen we de werking van het systeem én bieden we 10 jaar garantie op alle componenten. Mail voor een afspraak naar installateurs@buva.nl of kijk op buva.nl.

Project

‘Door de buitenmuren te isoleren met kalkhennep heeft de boerderij een damp-open en vochtregulerend klimaat’ een bodemwisselaar. “Deze zorgt voor warm tapwater en koelt en verwarmt het gebouw. Een groot voordeel van dit type warmtepomp is dat je er ook mee kunt koelen en dat het geen omgevingsgeluid produceert.”

Robert en Pauline Gombault in de nok van hun boerderij, na het verwijderen van het dakbeschot.

Schuur als tijdelijke woning Deze boerderij maakt deel uit van een landgoed van ruim 5.700 m2 (zie kader). Hierop staat ook een bijgebouw met het uiterlijk van een schuur, die zij in 2011 als nieuwbouw lieten bouwen. “Dit is tijdelijk onze woning”, legt Gombault uit. “Om dit gebouw te laten aansluiten bij de omgeving, moest het lijken alsof het hier al ruim honderd jaar staat.” Om dit voor elkaar te krijgen, hebben ze gekozen voor een houtskeletbouw met gepotdekselde planken van Nederlands hout. “Ook bij de bouw van de schuur merkten we dat we uitkwamen bij biobased materiaal. Zo zijn de muren en het dak geïsoleerd met vlas. Alle binnenmuren en het dakbeschot zijn van vurenhout. We hebben het geschilderd met lijnolieverf.” Om te zorgen voor het juiste comfort belde Robert in 2010 Ben van Huisstede van Klimaatraad met een paar vragen over warmtepompen. “Hij zocht een goede installatie voor dit bijgebouw”, vertelt Van Huisstede. “Hij vroeg me of ik voor hem een warmteverliesberekening wilde maken.” Met de gegevens over de opbouw van de schil en de ruimteindeling maakte Van Huisstede die berekening. “Hiermee kon ik de capaciteit van de warmtepomp en de bron bepalen.” De keuze viel op een combi-warmtepomp met

Drieluik op DuurzaamGebouwd.nl Dit artikel is uitgebreider verschenen op DuurzaamGebouwd.nl in drie delen, met de namen: ‘Boerderij en landgoed hersteld dankzij duurzame keuzes’, ‘Damp-open constructie geeft boerderij ast Gombault gewenste comfort’ en ‘Minder milieubelasting dankzij dubbelduurzaam beton en kalkhennep’.

Voor de boerderij was de aanpak iets anders, omdat het een bestaand gebouw betrof. Voor het juiste advies over goede isolatiematerialen kwam Ron Stet in beeld, expert op het gebied van duurzame energiebesparing. Als energiearchitect maakt hij een ontwerp van een woning op basis van de wensen van de klant. “Op basis van hun wensen op het gebied van comfort en energie, maak ik een ontwerp”, vertelt Stet. “Hierbij neem ik de opbouw van de isolatie en de thermische schil mee, maar ook de consequenties van comfort ten opzichte van energiekosten. We hebben eerst de ‘wonen-wie-je-bent’scan gedaan. Daar rolden de drijfveren en de woondromen van Pauline en Robert uit.”

Ademend binnenklimaat Het voornaamste aspect van het toegepaste Adembouwconcept is dat het damp-open is. “Hierbij speelt de schil een belangrijke rol. Deze zorgt namelijk voor een buffer naar buiten toe en geldt als verbinding tussen het binnen- en het buitenklimaat. Door isolatiematerialen met vochtregulerende eigenschappen voor de schil te gebruiken, zorgen deze voor een ademend binnenklimaat met een natuurlijke vocht- en warmteregeling.” Gombault stelt zijn kennis over duurzaam renoveren graag ter beschikking aan anderen. “Ik heb veel gevoel bij oude gebouwen en help mensen graag op weg in hun zoektocht naar een goede aanpak.” Zo gebruikt hij hun boerderij inmiddels als testruimte, ook voor dit Adembouwconcept. “Het is een mooi, maar ook een boeiend proces”, vindt Stet. “Energie- en comfortaspecten wisselen elkaar af: een comfortabele woonomgeving kost namelijk minder energie. Daarnaast kan er geen schimmel ontstaan als de relatief warme, vochtige lucht condenseert in de koudere constructie, het materiaal ademt, buffert en omarmt de waterdamp.”

Sinds april 2018 stelt Gombault zijn kennis ter beschikking aan anderen via zijn bedrijf Dubbelduurzaam Bouwen. Zijn website: www.dubbelduurzaambouwen.nl

duurzaam gebouwd | juni 2018

Aftellen naar nul in het NeroZero-lab Willem Koppen van Koppen Bouwexperts is een gedreven voorvechter van de integrale aanpak om tot gezonde en comfortabele woningen te komen. In vastgoed- en gebiedsontwikkelaar Timpaan uit Hoofddorp vond hij een partner die hem de ruimte geeft zijn visie te demonstreren. Want het gaat erom dat we écht duurzaam voor de mens en het milieu worden in de bouw, vindt Koppen. Het NeroZero-lab in Heerhugowaard, zijn derde proefwoning, is volgens Koppen een grote stap om tot de kernwaarden te komen. Tekst en beeld: Tom de Hoog

“Laat ik beginnen met te vragen wat je voelt in deze woning”, is wat Willem Koppen wil weten van mij als journalist. “Niets, zeg ik. Geen koude lucht, een goede temperatuur … wel aangenaam.” Dat is precies wat Koppen blijkbaar wil horen want dat is voor hem het hoogste doel wat je met een woning kunt bereiken,

namelijk dat men zich er prettig in voelt. Ook Peter Naberman, die ontwikkelaar Timpaan vertegenwoordigt, meldt dat hij best in deze woning zou willen wonen. Het is de opmaat voor Koppens betoog. Wat volgt is een (ruimte) reis langs zo’n beetje alle aspecten die woningbouw raken: de aanwezige kennis – en het ontbreken ervan – bij

Willem koppen (l) en Peter Naberman (r) demonstreren de werking van de stille hoogvolume afzuigkap.

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Interview

bouwers en woningconsumenten en de leegheid van de term ‘duurzaam’ die vaak cosmetisch blijkt. Kortom, een gesprek met Koppen neemt vele afslagen, maar in de kern gaat het altijd gaat over gezond, veilig en comfortabel wonen. Een woning die echt een ‘thuis’ is voor de bewoner. Peter Naberman, senior projectmanager bij Timpaan, legt de overwegingen van Timpaan als ontwikkelaar uit om met Koppen samen te werken. Als ‘de andere ontwikkelaar’ ziet Timpaan een maatschappelijke taak waarbij kwaliteit en investeren in de maatschappij de kernthema’s zijn, ook al verliest men het commerciële aspect niet uit het oog. Naberman leerde Willem Koppen kennen bij een Timpaan woningbouwproject in Heerhugowaard, het Groene Kruid. “De opdracht was om woningen met een EPC te realiseren die 30% lager was dan de geldende eis van het bouwbesluit. Maar ik wilde meer en benaderde Koppen die ik had leren kennen als een kritische geest met een schat aan ervaring. Er ontstond een samenwerking die resulteerde in woningen met een gemiddelde EPC die 70% lager was dan de eis vanuit het bouwbesluit, maar bovenal woningen die veel beter scoorden qua energieverbruik dan wij aanvankelijk hadden ingeschat. Iets wat we leerden uit vijftien maanden lang monitoren van de prestaties van de woningen. Nu we weer samenwerken in dit project – Nieuw Waard – waar Scholtens woningen bouwt die een EPC=0 hebben, stelden wij een woning ter beschikking als NeroZero-lab aan Koppen om samen met TNO en marktpartijen nieuwe ontwikkelingen te testen, processen anders in te richten en metingen te verrichten. Dit lab is voor ons een van de bouwstenen in duurzame ontwikkeling van ‘gezonde comfortabele’ woningen omdat Koppen gewoon laat zien hoe het moet en wij deze kennis die wordt opgedaan in de NeroZero-testwoning weer kunnen inzetten in onze nieuwe planontwikkelingen.” Koppen: “De gekte van de dag is dat er steeds zogenaamde nieuwe woningconcepten verschijnen, maar eigenlijk is het gewoon marketing met een nieuwe naam. Wat ik vooral merk dat nu we van aardgas los gaan de balans in een gebouw nog meer zal veranderen. We gaan van een hoogtemperatuur naar een laagtemperatuur verwarming. De luchtlekken die er vroeger niet toe deden, doen dat nu des te meer. Dus, wat lever je als bouwer nu eigenlijk aan de klant? Een duurzaam huis met ‘duurzame’ materialen? Alleen maar renoveren door een woning

‘NeroZero is een blauwdruk voor de optimale afstemming tussen bouwkundige en installatietechnische aspecten’

Testen en nog eens testen geldt ook voor de materiaalkeuze en dimensionering van luchtkanalen in het NeroZero-lab.

energiezuinig te maken? Isoleren maar vergeten ventilatie goed te ontwerpen en in te regelen? Volgens mij moet je de basis goed hebben en dat is ook waar dit NeroZerolab voor staat: met zo weinig mogelijk, zoveel mogelijk bereiken door uit te gaan van samenwerking tussen alle betrokken partijen. De onderlinge samenhang is zo belangrijk.”

Sector overschrijdend denken Het gaat volgens Koppen niet in de kern over energiebesparing, duurzaamheid of circulair bouwen. Dat komt op de tweede of derde plaats. Waar het volgens hem wel om gaat is gewoon een fijne gezonde en comfortabele woning met in de basis een zo laag mogelijke energievraag. Dan is ook de stap naar bijvoorbeeld een energieneutrale woning makkelijk te maken. “NeroZero zie ik als een blauwdruk van nu voor de optimale afstemming tussen bouwkundige en installatietechnische aspecten. Dat gaat over een huis dat goed isoleert en gemaakt is met veilige materialen. Dat gaat ook over luchtdicht, fluisterstil en over persoonlijk comfort. Met intuïtieve bediening voor slim samenwerkende apparaten. Een warmtepomp bijvoorbeeld die gekoppeld is aan een afzuigkap boven de kookplaat. Ook een stofzuiger die is gekoppeld aan het luchtafvoersysteem. Je kunt veel meer doen als je apparaat- en dus sector overschrijdend durft te denken. Het is een zaak om dat af te dwingen en dat doen we in dit lab.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

Duurzaamheid in de praktijk Het NDA Duurzaam Dak Concept is ontwikkeld om al onze daken duurzaam in te zetten. Klimaatadaptatie binnen alle fases van het bouwen beheerproces, zowel binnen onderhoud, renovatie als ook bij nieuwbouw. Het Duurzaam Dak Concept staat voor kennis, advies, ontwerp, uitvoering en beheer van multifunctionele gebruiksdaken. De Nederlandse Dakdekkers Associatie met Dakbehoud en DIAC als onafhankelijke organisaties die duurzaamheid op het dak integraal, lokaal en landelijk opererend, kan faciliteren. Ondersteunend naar beleidsmakers en opdrachtgevers op het gebied van kennis- en praktijkexpertise als het om duurzame dakontwikkeling gaat.

Energiedaken

Waterdaken

Gebruiksdaken

Duurzaam Dak Concept Nevelgaarde 40 3436 ZZ Nieuwegein 036 530 44 90 info@nda.nl WWW.NDA.NL

Groendaken

Dakveiligheid

Interview

op het Symposium Aardgasvrij Bouwen op 8 maart in Heerhugowaard dat Koppen mede organiseerde. Daar waren ook de drie winnaars van een ontwerpwedstrijd voor schoolkinderen uit deze gemeente aanwezig. De opdracht – bedacht door een dochter van Koppen – was om het duurzame huis te bedenken waarin ze zelf graag willen wonen. “Een van de kinderen schreef bij haar winnende tekening ‘Mijn duurzame woning heeft heel veel ventilatie’ en dat vind ik zo bijzonder”, meldt Koppen. “Dat is toch ook waar we het voor doen. Dat onze kinderen in gezonde woningen opgroeien.”

Heerhugowaardse schoolkinderen tekenden hun visie op een gezonde woning voor een wedstrijd. De drie winnaars bezoeken het NeroZero-lab.

Prestaties meten noodzaak

De winnende kindertekeningen hangen boven de bank in het NeroZero-lab om veiligheid en gezondheid van woningen in het oog te houden. “Consumenten zouden moet vragen aan de verkopende partij of de woning hen niet ziek gaat maken. Geen mens weet echter dat er wel 38 agentia bestaan die effect hebben op de gezondheid van de bewoners van een woning. Zoals bijvoorbeeld het gas Radon, waar je bij langdurige blootstelling in hoge concentraties zelfs aan kunt overlijden. Helaas is het nog zo dat iedereen zich bij aankoop van een woning liever druk maakt over welke exclusieve stijlkeuken er moet komen. Dus over gezondheid gaat het niet.” De consument is slecht geïnformeerd en schrikt pas als die net gekochte woning wordt doorgemeten en de cijfers een probleem aangeven. “Ik zou het liefst een display zien met een rood doodshoofd als het niet pluis is. Dan pas worden mensen wakker”, meldt hij. Op de opmerking dat er dan wellicht weinig visite meer over de vloer komt, reageert Koppen met ‘groot gelijk’ en vervolgt zijn argumentatie over radon en formaldehyde. Het zijn stoffen die in bouwmaterialen, tapijt of meubels zitten en die in het binnenklimaat terecht komen. Ook daarom is goed ventileren – overdruk!- zo belangrijk en moet een installatie de kwaliteit hebben om dat goed en stil te doen.”

De samenhang van maatregelen die een huis gezond, energiezuinig, veilig en comfortabel maken is meetbaar. En daarop legt Koppen een grote nadruk. De prestaties van elke woning zou je volgens hem periodiek moeten meten. Tijdens de bouw, bij oplevering en gedurende bewoning. Naberman onderschrijft dit: “Dit project Nieuw Waard bestaat uit 98 woningen waarvan we de prestaties van alle woningen individueel meten. Dit om er zeker van te zijn dat de prestatie eisen ook daadwerkelijk worden gehaald. Net als in ons eerdere project Het Groene Kruid in Heerhugowaard willen we bij deze woningen beter ‘scoren’ dan we op voorhand hadden verwacht en we hebben er vertrouwen in dat dit gaat lukken. Het belang van gezond wonen werd ook nog eens onderstreept

Een huis vol innovaties

Een van de winnende kindertekeningen met een gezond huis vol ventilatie.

Het NeroZero-lab zit vol innovaties die bijdragen aan gezondheid aan comfort. Een tiental fabrikanten is actief met nieuwe producten en delen er hun ervaringen. Daarbij speelt TNO als wetenschapspartner een belangrijke rol bij het ontwikkelen en testen van veel inmiddels gepatenteerde toepassingen. Koppen: “In de woning testen we bijvoorbeeld meerdere ventilatiesystemen. De grootste vervuiler in huis is immers het kooktoestel door het hoge gehalte aan fijnstof dat vrijkomt bij koken en bakken. Een fabrikant als ATAG heeft dat aangegrepen om samen met TNO naar oplossingen te zoeken en de eerste opstelling van een nieuw concept afzuigsysteem is hier in de NeroZero-lab. De luchtverplaatsing is 300 m3 per uur en dat fluisterstil! Daarvoor is de dimensionering van de luchtkanalen aangepast en ook zo min mogelijk bochten om het geluidsniveau laag te houden. Bijzonder is ook dat de afzuigkap de WTW bedient. Daarbij is de luchtdichtheid van het Nero-Zero-lab grenzend aan die van een passiefhuis.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

Augustinianum in Eindhoven, foto van Dijkoraad, copyrights BASE Photography

DUURZAAM EN GEZOND SCHOOLGEBOUW KLASSE A PVE “FRISSE SCHOLEN” • Energie en thermisch binnenklimaat volgens klasse A, programma van eisen Frisse Scholen. • 50% lager energiegebruik dan minimaal vereist volgens Bouwbesluit. • GPR score 8,5 m.b.t. thema gezondheid en energie. Volledig CO2 en temperatuur gestuurd variabel ventilatiesysteem met hoogrendement warmteterugwinning en automatische zonwering. Bijdrage energiebesparing: 30%. I.s.m. Raadgevend Ingenieursbureau Dijkoraad BV en ENGIE Services Zuid BV.

www.kieback-peter.nl

UW DAK, ONZE ZORG!

Vraag een vrijblijvende dakinspectie aan op 0348 - 476560

BESPAAR MINIMAAL 20% OP UW DAKEXPLOITATIEKOSTEN Als specialist nemen wij voor alle gebouweigenaren en -beheerders graag de zorg voor uw daken uit handen. Wat zijn uw eisen en wensen ten aanzien van uw daken? Gebruiksfunctie nu en in de toekomst, exploitatietermijn, onderhoudsrisicoâ&#x20AC;&#x2122;s? Icopal analyseert en adviseert wat er, op korte en lange termijn, nodig is om aan uw doelstellingen te voldoen. Dit doen we met het Icopal Meerjarenonderhoudsplan (MJOP). Inclusief uniforme conditiemeting volgens NEN 2767. Door uw daken aan onze zorg toe te vertrouwen, bespaart u minimaal 20% op uw dakexploitatiekosten, bij de gewenste kwaliteit en duurzaamheid. Wilt u meer weten over onze aanpak voor dakexploitatie? Bel 0348 - 476560 of kijk op onze website www.icopal.nl/vastgoedzorg

BMI Group BMI Group bestaat uit Braas Monier en Icopal. BMI Group is de grootste producent van dakbedekkingssystemen voor platte en hellende daken in Europa. Met meer dan 165 jaar ervaring is het bedrijf marktleider in dakbedekking en waterdichte oplossingen. BMI Group heeft een hoofdkantoor in Londen en heeft circa 11.000 medewerkers in meer dan 40 landen wereldwijd. Achter BMI Group staat de holdingmaatschappij Standard Industries, tevens eigenaar van GAF, in Noord-Amerika de marktleider in dakafdichtingen.

Bezoek ons op de beurs Renovatie in Den Bosch van 23 t/m 25 mei (hal 3, stand D046)

Onbeperkte ruimte voor vernieuwende projecten Isoleer met de laagste lambdawaarde ooit voor PU-hardschuimplaten dankzij Xentro® technology. Ontdek zelf hoe dun en performant u kunt isoleren met Eurowall® Xentro® VSRXZLVRODWLH HQ (XURÁ RRU® Xentro® vloerisolatie.

recticelinsulation.nl

lambda

Interview Kozijnprofielsystemen zorgen ook voor geluidsisolatie

Profielleverancier geeft klanten graag keus Waar de isolatie-eisen voor de volledige Europese Unie geüniformeerd zijn, geldt dit niet voor de eisen op het gebied van geluidwerendheid. “Mede vanwege de problematiek rond luchthavens als Schiphol en Lelystad zorgen we met ons doorontwikkelde kozijnprofielsysteem ook voor geluidsisolatie.” Tekst: Tim van Dorsten

Het Gelderse Heesselt is een klein dorp, midden in de Betuwe. Geen gebied met veel lawaai, maar juist met heel veel rust. In dit gebied is het VEKA-verkoopkantoor Nederland gevestigd. Toch begrijpt regiomanager Nederland Adriaan Hakkert de keuze van het Duitse familiebedrijf om meer aandacht te besteden aan de geluidwerendheid. “Zeker ook in een druk land als

Nederland. Graag reageren we op ontwikkelingen in de markt. Van onze relaties – zoals architecten, kozijnenfabrikanten en woningbouwverenigingen – krijgen we vragen, waarop we graag inspelen.” Hieruit blijkt vooral dat bewoners het liefst zo weinig mogelijk overlast hebben. “Of dat nu vanwege geluidshinder buiten of onderhoudswerkzaamheden is. Het

duurzaam gebouwd | juni 2018

Profielen voor Nederlandse markt Speciaal voor Nederlandse gebouwen heeft VEKA twee dikwandige KOMO-klasse A kozijnprofielsystemen ontwikkeld: Softline 82 NL (zie afbeelding) en Softline 82 NL Retro. Softline 82 NL: de schuine lijn van het verdiepte profiel past goed bij de klassieke Nederlandse architectuur van de twintigste eeuw.

VEKA-regiomanager Nederland Adriaan Hakkert: “Graag reageren we op ontwikkelingen in de markt.”

Softline 82 NL Retro: past bij het vertrouwde traditionele Nederlandse gevelbeeld. Beide systemen zijn goed te combineren met naar buiten draaiende deuren, die enigszins terug liggen in het kozijn.

voordeel van kunststof kozijnen is dat ze minder onderhoud nodig hebben en beter geluid en warmte isoleren.”

Schiphol Met name de geluidwerendheid is een actueel onderwerp, merkt hij. “Denk maar eens aan de klachten over geluidsoverlast bij Schiphol en de actiegroepen die vanwege onder meer deze geluidsoverlast tegen de uitbreiding van luchthaven Lelystad zijn.” Toch was die actualiteit voor VEKA niet de voornaamste reden om de geluidwerendheid van haar kozijnprofielsystemen te verbeteren. “We zoeken steeds naar manieren om onze profielen te onderscheiden van andere fabrikanten. Aangezien de isolatie-eisen in alle landen van de Europese Unie vanaf 2020 EPC 0 [in Nederland vertaald in BENG-eis 1, red.] moeten zijn, wilden we dat onze profielen op een andere gebied onderscheid maken.”

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Dit lukte met het kozijnprofielsysteem Softline 82, dat inmiddels enkele jaren in verschillende versies op de markt is. Dit systeem beschikt onder meer over twee afdichtingen die rondom het profiel lopen. “Deze zorgen voor een uitstekende winddichtheid, goede slagregendichtheid en een hoge geluidsisolatie tot klasse 5.” Daarnaast is de inbouwdiepte van het profiel standaard 82 millimeter. “Hierdoor past het tripleglas altijd. Omdat de eisen voor geluidwerendheid hoog zijn, moeten we ook dikker tripleglas tot 52 mm kunnen toepassen. Dus ook in lawaaiige omgevingen, zoals bij stations en vliegtuigen, kan dit systeem worden toegepast. Dit zorgt niet alleen voor extra thermische isolatie, maar ook voor de juiste geluidsisolatie.”

Specifieke markten Dit systeem is inmiddels vijf jaar op de markt en Hakkert is overtuigd van het succes. “We zijn hiermee in Duitsland begonnen met Softline 82 AD. Toen dat succes duidelijk

Geluidsisolatie Het niveau van isolatie op geluidsniveau bestaat uit vijf klassen. De hoogste klasse biedt de hoogste mate van bescherming. Zo is zeer luide spraak niet verstaanbaar en gewone spraak niet hoorbaar. Luide feestjes zijn wel hoorbaar, maar nauwelijks hinderlijk. Loopgeluiden zijn waarneembaar, maar niet storend.

Interview

Een van de twee woningen in Nijverdal, die beschikken over Softline 82 NL Retro. De kozijnen zijn uitgevoerd met VEKA Spectral, in de kleur antraciet mat.

was, hebben we voor diverse varianten gezorgd. Voor de Nederlandse markt zijn er de versies Softline 82 NL en Softline 82 NL Retro bij gekomen.” Dit is een standaard manier van werken voor VEKA. “We zorgen eerst voor een goed basisproduct, daarna maken we aanpassingen voor specifieke markten. Mede door de temperatuur hebben bijvoorbeeld Spaanse en Franse woningcorporaties liever een ander soort profielsystemen dan hun collega’s in Nederland, Zwitserland of Italië. Daarnaast geven we graag iedere corporatie een keuze.” Dat laatste geldt ook voor de kleur. Om de markt meer keuze te geven, heeft de profielleverancier met Spectral

Bijna 100% recycling VEKA zorgt inmiddels al 25 jaar voor de recycling van zijn eigen kunststof profielsystemen; dat begon dochteronderneming VEKA Umwelttechnik in Behringen. Inmiddels beschikt de profielleverancier ook over recyclinginstallaties in Frankrijk en Engeland. Zo kan de multinational oude kunststof kozijnen, deuren, rolluiken en profielen volledig recyclen, om ze zonder verlies van kwaliteit weer voor de productie van nieuwe profielen te gebruiken. “Inmiddels worden bijna al onze producten gerecycled”, vertelt Hakkert. “Op de producten die gerecycled materiaal bevatten, staat dit ook duidelijk vermeld.”

een nieuwe kleursoort geïntroduceerd. “Dit geeft een fluweelachtige uitstraling. Daarnaast zorgt dit met lak veredelde oppervlak ervoor dat kozijnen niet alleen krasen slijtvast zijn, maar ook uv- en weerbestendig.” Dankzij deze nieuwe kleursoort ziet het kozijn er niet meer uit als imitatiehout. “We willen onze klanten de keuze geven”, legt Hakkert uit. “De afgelopen vijftien jaar vroegen marktpartijen om imitatiehout-uitstraling. Met onze Retroproductlijn is dit nog steeds mogelijk.”

Profiel- en kleursysteem toegepast Inmiddels beschikken diverse woningen over Softline 82 NL en NL Retro, waaronder in Doetinchem, Ouddorp en Ommen. Daarnaast worden momenteel in Limburg 67 corporatiewoningen gerenoveerd met deze profielsystemen. “We richten ons niet alleen op nieuwbouw, maar ook op renovatie”, vertelt Hakkert. “Onze grootste klanten zijn woningcorporaties, mede omdat we zorgen voor tien jaar garantie op alle kleuren die we leveren. Hoewel kunststof onderhoudsarm is, geven we ze ook een instructie hoe ze onze kozijnen het best kunnen onderhouden.” Ook VEKA’s nieuwe kleursysteem is inmiddels te bewonderen. In de Van der Steen van Ommerenstraat in het Overijsselse Nijverdal staan twee woningen naast elkaar, die beschikken over Softline 82 NL Retro. Deze kozijnen zijn uitgevoerd met VEKA Spectral, in de kleur antraciet mat. “In totaal zijn nu drie grijstinten beschikbaar: naast antraciet ook omber en venstergrijs. We werken eraan om dit jaar nog acht kleuren aan dit palet toe te voegen.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

I n s u l a ti o n

EPC 0,4 of direct naar BENG... Geen probleem!

In onze nieuwe brochure informeren we u over de belangrijkste stappen richting EPC 0,4 en BENG. Wat is het effect van het Unidek Aero en het Unidek SolarPower dakelement op de EPC en BENG? Wat is het belang van luchtdicht bouwen en het voorkomen van onnodige koudebruggen?

Download de brochure www.unidekdakelementen.nl

www.unidekdakelementen.nl

Algemeen Multiwindow integreert kozijn, zonwering en ventilatie

Innovatie dankzij intensieve samenwerking Kozijn, zonwering en ventilatie in één product. Dat was het uitgangspunt voor Schellekens & Schellekens, Rollecate en R-Vent zo’n vier jaar geleden. Naar verwachting vindt de oplevering van het eerste project met hun Multiwindow in het voorjaar van 2019 plaats: drie woongebouwen op Zeeburgereiland in Amsterdam. Tekst: Tim van Dorsten

“De Multiwindow die in het project ‘Zeeburgereiland blok 10’ komt, is eigenlijk al versie twee”, vertelt Kasper Oudshoorn. Als salesmanager van zonweringspecialist Schellekens & Schellekens was hij de initiator van Multiwindow. “Samen met de betrokkenen vanuit raamspecialist Rollecate en ventilatiespecialist R-Vent zijn we gekomen tot het Multifunctionele Raam, MFR. Een van onze verkopers presenteerde dit aan aannemer HSB, die bezig was met drie woongebouwen op Zeeburgereiland.” De betrokken architect Floor Arons van Arons & Gelauff was hiervan niet op de hoogte, toen hij Oudshoorn belde voor meer informatie over het MFR. “Door die vraag kwamen we in een constructief gesprek, waardoor aanvullende overwegingen en mogelijkheden ontstonden. Dit heeft bijgedragen aan de technische ontwikkeling tot het huidige Multiwindow.”

Brainstormen

Dwarsdoorsnede van de Multiwindow, met de cassette voor zonwering en ventilatie.

Het meeste technische werk was toen al gedaan. Hiermee begonnen de techneuten zo’n vier jaar geleden, toen ze een grote rol papier op tafel rolden. “Ons doel was om tot één product te komen voor zonwering, ventilatie en kozijn”, weet productiemanager Jan van Eldik van Schellekens & Schellekens nog. “Voor ons was het van belang dat het gaat om buitenzonwering om de warmte buiten te houden. Daarnaast wilde Rollecate een oplossing voor de montage op locatie bij hoogbouwprojecten. Doordat dit op hoogte gebeurt, zorgt het voor risico’s. Dat moest op een andere manier. Daarover gingen we met elkaar in gesprek: niet alleen over wat we wilden, maar ook of er markt voor is.” De wens voor een integraal product voor ventilatie en zonwering in een kozijn is niet nieuw. Het grootste voordeel hiervan is dat minder partijen aan de gevel hoeven te werken. Een kleine tien jaar geleden ontwikkelde Schellekens & Schellekens met een ventilatiespecialist een

duurzaam gebouwd | juni 2018

eerste versie van een geïntegreerd product. Oudshoorn was destijds echter niet tevreden met de uitkomst. “De kast met ventilatie en zonwering kwam op het kozijn. Dat vond ik technisch niet de juiste oplossing.”

Meer flexibiliteit Het vinden van de juiste oplossing bleek niet zo eenvoudig. Dankzij de relatie van Schellekens & Schellekens met Rollecate kwam Oudshoorn in contact met Johan Roo. Hij is een van de eigenaren van Rollecate. “Samen waren we erover eens dat de bouw meer flexibiliteit nodig heeft”, legt Oudshoorn uit. “Bijvoorbeeld voor kopers van appartementen op het gebied van zonwering en ventilatie. Hierdoor zijn achteraf geen constructieve aanpassingen aan de gevel meer nodig; dit maakt de inzet van hoogwerkers en kranen overbodig.”

Multiwindow in Zeeburgereiland Amsterdam Floor Arons van Architectenbureau Arons en Gelauff past als eerst Multiwindow toe in het project Zeeburgereiland in Amsterdam. “Omdat de aannemer HSB producten voor dit project in een vroeg stadium kocht, gaf het ons de kans met dit innovatieve product te werken.” Zo’n kleine twee jaar geleden startte het ontwerpproces van Zeeburgereiland. Een nieuw product toepassen waarvan nog niet alle elementen bekend zijn, betekent ook investeren. “We hebben even gestoeid met het detail en de akoestische waarden, omdat er nog geen toegepast detail beschikbaar was. Uiteindelijk zijn er meerdere vergaderingen gewijd aan de implementatie. Het voordeel van deze innovatie ten opzichte van andere beschikbare producten is de integratie van kozijn, zonwering en ventilatie in één in combinatie met het compacte, elegante uiterlijk. Bijkomend pluspunt is de goede bereikbaarheid en servicemogelijkheden na montage. Deze kenmerken waren de belangrijkste afwegingen om voor Multiwindow te kiezen.” Aannemer HSB heeft hierin een grote rol gespeeld. “Vaker zie je dat wij als architect de uitdaging krijgen de losse aangekochte producten te assembleren tot een goed werkend geheel. Hierdoor krijgen innovaties geen eerlijke kans. Met name nu de bouwprijzen weer stijgen is er minder geld voor noviteiten.” Arons wil het huidige proces graag omdraaien. “Om tot echte innovatie oplossingen in de bouw te komen, moet je eigenlijk ontwerp en engineering in een vroege fase van het proces samen laten vallen. Daarna moeten partijen zich hierop vastleggen en niet proberen met allerlei alternatieve producten een gebouw te maken. Zo voorkomen we veel bouwfouten.”

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Drie woongebouwen op het Amsterdamse Zeeburgereiland hebben met Multiwindow de primeur. De oplevering vindt naar verwachting in het voorjaar van 2019 plaats.

‘ Techneuten vinden elkaar wel, want we kijken niet naar de kosten’

Zo ontstond het idee voor het MFR. Boven in dit raam komt aan de binnenkant een cassette met zonwering en/of ventilatie. “Om tot zo’n raam te komen, hadden we ook een ventilatiespecialist nodig. We zochten een onderneming die los stond van een familiebedrijf, omdat we bang waren dat zo’n soort bedrijf zelf de touwtjes in handen zou willen nemen.” Gezien de wens voor natuurlijke ventilatie kwamen ze uit bij Heycop, dat inmiddels R-Vent heet. En mede dankzij de inzet van – destijds nog TU Delftstudent – Zoen Fan Choi, die deze innovatie gebruikte om af te studeren, ontstond het MFR. “In zo’n samenwerking wil iedereen input leveren”, geeft Oudshoorn aan. “Maar het is de kunst om van iedereen het juiste op te schrijven. En dat vindt niet iedereen even leuk. We hebben een paar keer op het punt gestaan om ermee te stoppen. Gelukkig had ik een goede klik met Ad Versteegen, inkoper bij Rollecate Groep. Als ik het niet meer zag zitten, sprak hij me weer moed in en andersom.” Volgens Van Eldik lagen die problemen niet aan de tech-

Algemeen

nische kant. “Techneuten vinden elkaar wel, want we kijken niet naar de kosten. En we begrijpen elkaar snel, bijvoorbeeld als we iets meer ruimte nodig hebben om tot de juiste technische oplossingen te komen.” Desondanks was er ook onder techneuten weerstand. “We zijn gewend ons te richten op zonwering. Alles wat daarvan afwijkt, is vreemd. Maar na het prototype ging iedereen overstag, iedereen was daarover enthousiast.” De aannemer en de architect hadden geen aanpassingen aan het systeem, weet hij nog. “Zij zorgden vooral voor esthetische veranderingen. Zolang dat het systeem niet verstoort, is dat geen probleem.”

Succesvol vermarkten Volgens commercieel manager Thijn de Graaf van Rollecate diende Multiwindow als geïntegreerd product aantrekkelijker te zijn dan de som der delen van de losse elementen. “Dat was onze voornaamste voorwaarde om het succesvol te vermarkten. Dit is gelukt dankzij de intensieve samenwerking van de verschillende partijen. Met Multiwindow bieden we projectontwikkelaars, aannemers, architecten en woningbouwverenigingen een duurzaam

Technische specificaties Multiwindow bestaat uit minimaal één en maximaal drie opties. – Het kozijn van Rollecate geldt als vast onderdeel. Dit wordt standaard vervaardigd uit de profielserie Kawneer RT 72 Reflex en kent een maximale afmeting van 250 x 250 cm. Standaard wordt er 24 mm HR++ glas toegepast, met een U-waarde van 1,0 W/m2K. De mogelijkheid bestaat om het in tripleglas met een U-waarde van 0,6 W/m2K uit te voeren. Ook een draaikiepraam behoort tot de mogelijkheden. – Bij de keuze voor zonwering wordt de Proscreen Zip van Schellekens & Schellekens toegepast. Het doek is voorzien van een ritsdeel, dat in de kunststof inlage in de geïntegreerde geleiding opgesloten is. Omdat het doek aan vier zijden gefixeerd is, blijft het doek in de juiste positie en is daardoor wind- en stormvast. – Het ventilatiedeel wordt verzorgt voor R-Vent. Het onderscheidt zich door een grote ventilatiecapaciteit in combinatie met uitstekende geluiddempende eigenschappen. Het rooster is zelfregelend, zodat de doorstroomopening van het rooster automatisch wordt aangepast aan de heersende winddruk. De zonwering en de ventilatie zitten – al dan niet gezamenlijk – in een cassette. Deze cassette kan van binnenuit in het kozijn worden gemonteerd en vervangen. Dit is niet alleen erg prettig voor onderhoud, maar maakt Multiwindow ook geschikt voor renovatieprojecten.

en aantrekkelijk product met een technisch en esthetisch verantwoord ontwerp.” Het omdopen naar Multiwindow ziet hij als een belangrijk punt voor de marktintroductie. “Dit was de start van het ontwikkelen van verschillende soorten middelen om Multiwindow een eigen identiteit te geven. Onze acht accountmanagers zetten deze enthousiast in en vormen het eerste aanspreekpunt voor klanten.”

Ook in kunststof? Zeeburgereiland Blok 10.

‘ We waren erover eens dat de bouw meer flexibiliteit nodig heeft’

Naar verwachting levert Schellekens & Schellekens de cassettes begin juni voor de 158 koopappartementen in Amsterdam. “We hebben expres voor dat segment gekozen”, weet De Graaf. “Multiwindow beschikt over een aluminium kozijn. We zijn inmiddels ook onderzoeken gestart om dit ook in kunststof uit te voeren, voor de sociale huursector.” Dat is nog niet zo eenvoudig, vindt Van Eldik. “Met aluminium hebben we ervaring, met kunststof niet. We onderzoeken met name de krachten die op het kozijn komen. Ook met kunststof moet het houdbaar zijn.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

LG verovert Nederland met haar duurzame All-electric oplossingen

Therma V lucht-water warmtepomp

ESS Energie Opslag

NeON 2 Black

Energie monitoring

Multi V 5 warmtepomp

LG verovert Nederland met haar duurzame All-electric oplossingen. Een complete woonwijk energieneutraal maken, een school â&#x20AC;&#x2DC;BENGâ&#x20AC;&#x2122; opleveren en een hotel als allereerste in de markt voorzien van een all-electric oplossing. LG realiseert het dankzij haar complete pakket van warmtepompen, zonnepanelen en energieopslag. Meer weten? Onze duurzaamheidsexperts staan dagelijks voor u klaar om samen de volgende energie-uitdaging aan te gaan. Laat u op lgklimaat.nl/referenties inspireren door onze gerealiseerde projecten.

Het grote idee

Mooi het dak op Waarom nog dakpannen gebruiken als energieopwekking en hemelwaterafvoer is te combineren? Esther Philipse, mede-oprichter en CEO van AERspire vertelt over de innovatie die het verschil maakt. Tekst en beeld: Tom de Hoog

PV-panelen volgens ons patent krijg je een ‘dakpanidee’. De platen worden niet ‘koud’ glas op glas geplaatst, maar met een sealing ertussen en met ‘onzichtbare’ haken aan de achterzijde op het dak gemonteerd.”

Geen dakpannen meer nodig?

CEO Esther Philipse voor een recent opgeleverd particulier project met een AERspire zonne-energie dak.

Sinds 1999 zijn Esther Philipse en compagnon Alfred van Hese actief in de solarindustrie, eerst in de machinebouw en daarna met het opstarten van een fabriek voor de productie van zonnecellen.

Wat is de innovatie en hoe kwam die tot stand? “We zagen dat er nog geen mooie en logische oplossingen waren voor de zonnecellen als bouwcomponent. Met dat voor ogen ontwikkelden we vervolgens het concept van twee onderling verschoven glasplaten waartussen de zonnecellen zijn geplaatst en dat werd AERspire. Met de

“De AERspire zonnepanelen vervangen dakpannen volledig. Ons systeem valt onder wat we building integrated PV (BIPV) noemen. Andere aanbieders integreren bijvoorbeeld zonnecellen in dakpandaken of gebruiken extra profielen om de waterkering te realiseren, maar dat vonden wij niet logisch. Met minder materiaal weten wij meer te bereiken. Zo zijn onze zonnepanelen frameloos met als voordeel geen vocht- en vuilophoping aan de randen en ook geen oxidatie. Door geen profielen en gootjes toe te passen spelen er geen verschillen in uitzettings- of krimpcoëfficiënten bij sterk uiteenlopende temperaturen. Ons bevestigingssysteem maakt daarbij een goede warmteafvoer mogelijk omdat lucht vrij achterlangs kan stromen, iets wat bij andere in-dak systemen nog wel eens problemen geeft. Testen door het Solar Energy Application Centre (SEAC) toonden aan dat luchtstroom achter onze panelen tot 20% meer warmte afvoert vergeleken met andere systemen. Ook condens aan de achterzijde wordt optimaal afgevoerd.”

Wie is doelgroep? “Onze doelgroepen zijn architecten, bouwers, projectontwikkelaars en installateurs die een verduurzaamheidslag maken en vinden dat het resultaat er ook mooi uit mag zien. Het product heeft inmiddels alles om in een volumemarkt mee te kunnen komen. Vergelijk je AERspire met een dakpannendak plus zonnepanelen, dan zit het in dezelfde prijsrange en per opgewekte kWh is ons systeem zelfs goedkoper.”

Waar staat AERspire over 5 jaar?

Het principe van een AER-element. Bron: AERspire.

“Op korte termijn zoeken we een strategische partner om de groei te versnellen. Over 5 jaar zien we ons als een marktleider in Nederland en willen we zeker in 4 à 5 landen een positie verworven hebben. We gooien nu de eerste lijntjes in het buitenland uit om partners te vinden. Ik zoek vooral strategische samenwerkingen met partners die de markt en de lokale regelgevingen kennen.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

101

Project

Indaksysteem zorgt voor duurzame energie stolpboerderij Een stolpboerderij uit 2008 doet dienst als een locatie voor vergaderruimtes en heeft een wereldprimeur: het BiTile indaksysteem van Robisol, waarmee bijna alle gebouw gebonden energie wordt opgewekt. Tekst: Marvin van Kempen Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Robert Tjalondo

Door de kleinere maat pv-panelen is het dakoppervlak beter te benutten.

duurzaam gebouwd | juni 2018

103

In ‘De Buitenwerkplaats’ kunnen bedrijven diverse typen bijeenkomsten of werksessies plannen. “Een belangrijk onderdeel van de werkplaats is om tot rust te komen en nieuwe ideeën op te doen. We hebben daarvoor onder andere een loft met panorama-uitzicht en diverse werkruimtes beschikbaar. We zorgen hier voor een plek die mensen de ruimte geeft om buiten hun normale werkomgeving aan een specifieke ontwikkeling te werken”, vertelt eigenaar Dagobert Bergmans. Juist door de stad te ontvluchten en op de resetknop te drukken is het mogelijk om tot nieuwe ideeën te komen. Daar is deze locatie bij uitstek geschikt voor. “Groepen die hier langskomen gaan hier bijvoorbeeld aan de slag met een vernieuwing van het bedrijfsplan, een training of een internationale teambijeenkomst. De locatie dient er echt voor om je blik te verruimen.” De sfeer die bezoekers meekrijgen bij een bezoekje aan De Buitenwerkplaats is huiselijk en landelijk. “We hebben een loft en drie kleinere ruimtes en ontvangen hier kleine tot grote organisaties.”

Indak Richard Bertrand is met Beter Zon sinds 2012 actief op het gebied van advisering en levering van pv-installaties. “Ik kwam in gesprek met Dagobert over de mogelijkheden om duurzame energie op te wekken bij dit gebouw. Daarbij was van belang dat het esthetisch gezien een toevoeging op de Buitenwerkplaats moest zijn, geen afbreuk. Regulier pv aanbrengen was daarom geen echte optie. Indaksystemen wel.” Het BiTile-systeem van Robisol werd uitgekozen om de oplossing te bieden in dit vraagstuk. “Het is de eerste keer dat we dit systeem inzetten. We bespraken de toepassing van de innovatie al in maart 2017, toen het nog niet op de markt was.” Daarmee heeft de installateur een primeur in handen. “We gebruiken kleine panelen van 85 bij 65 cm, dus niet de standaard panelen met een grootte van 165 bij 100.” Het dak op de Buitenwerkplaats moest niet alleen energie leveren, maar ook mooi zijn. Dat was een belangrijke reden om te kiezen voor de indak-oplossing. “De stolp heeft niet echt een rechthoekig dak en je hebt veel randen waar je rekening mee moet houden”, aldus Bergmans hierover. “Eerder bespraken we de mogelijkheid om hier een groot formaat indaksysteem aan te brengen, maar dan zouden we aan de bovenkant enorme paneelformaat paspanelen overhouden. Door de kleinere maat kun je nu het dakoppervlak beter benutten en bereik je het aangezicht van dakpannen.”

Installatiegemak Het systeem zorgt ervoor dat de vergaderlocatie vanaf nu geniet van de opwek van duurzame energie. “Het mooie van deze panelen is dat we met relatief kleine elementen zodanig veel vermogen konden installeren dat we bijna alle gebouw gebonden energie hiermee kunnen opwekken.”, weet Bertrand. “Als we het hebben over rendement, dan

104

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Buitenwerkplaats Buitenwerkplaats ligt op een half uur rijden vanaf Amsterdam. Er zijn diverse werkruimtes om tot nieuwe inzichten te komen, met ruimtes waarvan de capaciteit varieert van 3 tot 50 personen. Bekijk meer informatie over Buitenwerkplaats, de verschillende ruimtes en de duurzaamheidsambities op de website www.buitenwerkplaats.nl.

halen we 155 Wp per vierkante meter, inclusief de schuine kanten. Zelfs met 300Wp standaard panelen had je dat bij dit dak niet voor elkaar gekregen.” Bijzonder aan de constructie is het gemak van installatie. “Je hebt te maken met weinig onderdelen en daardoor heb je niet het euvel dat je opeens een onderdeel mist. Je hebt een bak met vier belangrijke onderdelen.” Afgezien van de geringe hoeveelheid onderdelen is de zorgvuldigheid van installatie belangrijk. “Het voorbereidend werk is extreem belangrijk, want je moet zorgen dat de dakconstructie goed is zodat je de panelen netjes in één vlak en passend kunt monteren. Nu hebben we hier te maken met een strak dak, dus dat viel mee. De kleine afwijkingen die er alsnog waren kon het systeem prima opvangen.”

BIM BiTile is opgebouwd uit modulaire sets, waarmee betrokken partijen kunnen werken. “De architect kan BIM gebruiken om dit vorm te geven en er zijn verschillende keuzes te maken uit de glasmodules. De panelen kunnen individueel worden gemonteerd en gedemonteerd en het systeem zorgt voor een goede koeling van de zonnepanelen”, laat Sven Meijerink van Robisol weten. “In dit

Project

Bijzonder aan de constructie is het gemak van installatie.

project vonden we het enorm belangrijk om het aangezicht en uitstraling te handhaven. Je hebt te maken met schuine kanten en dit systeem vult die volledig in. Daarbij hoef je je geen zorgen te maken over een gecompliceerde montage. De montage van de panelen is niet veel anders dan reguliere systemen.â&#x20AC;?

De panelen worden tegen een montagerail geplaatst en er is sprake van een horizontaal lopend profiel die je kunt stellen in de hoogte. â&#x20AC;&#x153;Het systeem bereikt een hoge mate van plug & play. Monteurs die voor het eerst te maken krijgen met voldaksystemen kunnen hiermee aan de slag, net als gevorderde installateurs. De zonnepanelen hebben een ventilatieopening aan de onderkant; dat is goed voor de levensduur en het rendement van de panelen.â&#x20AC;?

Over Robisol Robisol B.V. is gevestigd in Rotterdam en is ontwikkelaar en producent van esthetische oplossingen om zonnepanelen in gebouwen te integreren. Met een goede balans tussen de kosten, de duurzaamheid en de architectuur zorgt Robisol dat mooie toepassingen van zonne-energie voor een breed publiek toegankelijk zijn. Meer informatie is te vinden op Robisol.com.

Over Beter Zon Het loft met panorama-uitzicht is een kenmerkend onderdeel in de vormgeving van de Buitenwerkplaats.

Op de website van BeterZon leest u meer informatie over turnkey zonnepaneelinstallaties die renderen en vergelijkbare zonnedaken als de Buitenwerkplaats.

duurzaam gebouwd | juni 2018

105

Patent Pending

NL2018837

Best presterende hybride klimaatplafondeiland op de Nederlandse markt: HESA De nieuwste innovatie Naast de combinatie van de media (ventilatie) lucht en water en betonactivering in klimaatplafonds zet HESA geïnduceerde ruimtelucht in voor het koelen en verwarmen van ruimtes. Het resultaat? Tot 30% meer capaciteit in vergelijking met traditionele hybride klimaatplafondeilanden!

Voordelen HESA • 30% meer vermogen dan traditionele klimaatplafondeilanden • Dè oplossing voor renovatieprojecten

• Complete ontzorging van bestekfase tot oplevering • Volledige integratie van componenten

waar een geringe inbouwhoogte

als verlichting, audio en aanwezigheids-

beschikbaar is

sensoren

• Onafhankelijk getest door Peutz

• Hoogste comfortklasse • Ventileren, koelen en verwarmen in één

Solid Air® Climate Solutions maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. Een internationaal actieve organisatie die naast Solid Air® Climate Solutions bestaat uit Velu® Klimaattechnische Groothandel en Nijburg® Klimaattechniek (engineering, installatie en montage).

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

Thema

Smart Workplace 108 Interview â&#x20AC;&#x2DC;Design moet het beste in de mens naar boven halenâ&#x20AC;&#x2122;

113 Interview Stedelijke uitdaging te lijf met nieuwe huisvesting

117 Berichten uit de markt

Interview met biophilic design-expert Oliver Heath

‘Design moet het beste in de mens naar boven halen’ Oliver Heath is in Engeland een van de bekendste architecten, producten interieurontwerpers van dit moment. De Brit is gespecialiseerd in biophilic design: het toepassen van natuurlijke ontwerpelementen om de gezondheid en het welzijn van mensen te verbeteren. We spraken Heath uitgebreid over zijn bijzondere ontwerpfilosofie. “De mens moet altijd centraal staan voor succesvol design.” Tekst: Daan de Winter

Oliver Heath in een door hem ontworpen hotelkamer. Beeld: Interface

108

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Smart Workplace

design-toer van vloertegelfabrikant Interface het Maggie’s Cancer Care Centre in het Hammersmith-ziekenhuis. Deze kankercentra zijn gericht op het creëren van ruimtes waar mensen zich op hun gemak voelen in moeilijke tijden.” “Het centrum in Londen wekt een gevoel van warmte op. Het is bijna alsof je wordt geknuffeld door het gebouw. Het bevat plekken met zicht op groen, binnenplaatsen met schaduw en zonnestralen, sociale ruimtes die geschikt zijn voor groepen en daarnaast rustige uitkijkplekken waar mensen in stilte kunnen reflecteren zonder zich alleen te voelen. Een inspirerend gebouw, al is het natuurlijk beter als je er nooit naar toe hoeft.”

Op welke projecten ben je zelf trots? “Je verblijfsomgeving moet de creativiteit prikkelen.”

Hij haalt zijn inspiratie vooral uit het observeren van gebouwen en ruimtes en de manier waarop mensen ze gebruiken. “Ontwerpers zouden altijd eerst hun ogen en oren moet gebruiken, dan pas hun mond. Design wordt te vaak toegepast voor uitingen van macht, merk of identiteit, terwijl de essentiële behoeften van de mens worden genegeerd.” “In veel succesvolle, gewilde gebouwen ligt juist wel de nadruk op menselijke activiteit en wellbeing. Daardoor ontstaan stimulerende, productiviteitsverhogende ruimtes. Ik vind het fascinerend hoe je slecht ontworpen ruimtes kunt verbeteren door de intrinsieke menselijke band met de natuur te benutten. Dat is het idee achter biophilic design.”

Waar moet een goed design volgens jou aan voldoen? “Het belangrijkste aspect is dat een gebouw het beste in mensen naar boven brengt, met betere resultaten tegen lagere kosten. Of het nou een kantoor, school, ziekenhuis of hotel is: de mensen moeten zich er zo goed mogelijk voelen – ontspannen en alert voor werk, of juist kalm en relaxt om te herstellen. De omgeving moet bijvoorbeeld interactie stimuleren, de creativiteit prikkelen, de productiviteit verhogen of bijdragen aan het herstel. Alleen dan is het een positive space: een plek met een positieve impact.”

Welk gebouw vind jij als architect echt een succes? “Heel af en toe zie ik een gebouw dat me eraan herinnert waarom ik ooit zo graag architectuur wilde gaan studeren. Onlangs bezocht ik in het kader van de Londense biophilic

‘ We gaan toe naar een nieuwe, meer complete vorm van duurzaam design’

“Ik vind het heel lastig om hier antwoord op te geven. Tijdens mijn carrière heb ik honderden uiteenlopende projecten uitgevoerd, zowel voor particulieren als het bedrijfsleven. Ik haal vooral voldoening uit projecten waarbij ik mensen kan helpen die zelf weinig ervaring hebben met mensgericht design. Het is fantastisch om te laten zien wat goed, doordacht design concreet voor mensen kan betekenen.” “Een van mijn recente favorieten is een herstelruimte voor autistische kinderen in de Garden School in Hackney. Dit is een kleine kamer naast de speelplaats van de school. Aangezien we hier geen planten en groen mochten gebruiken, hebben we gekozen voor natuurlijke materialen, kleuren en texturen in combinatie met uitkijkzitjes en speelse, zeshoekige plekjes waar kinderen zich kunnen terugtrekken. Door eenvoudige biophilic design-principes toe te passen, hebben we een ruimte gecreëerd waar kinderen kunnen herstellen van het rumoer, de chaos en de verwarring van de speelplaats.”

Je bent een groot voorstander van de WELL Building-standaard. Waarom? “Omdat WELL een belangrijke stap is naar een toekomst waarin het welzijn van de gebruikers in elk gebouw de aandacht krijgt die het verdient. Er is zoveel wetenschappelijk bewijs dat design een enorme impact heeft op de fysieke en mentale gezondheid van de mensen die erin wonen, werken of verblijven. Dit besef begint ook steeds meer door te dringen in het bedrijfsleven. Gezonde en gelukkige medewerkers zijn productiever en voelen zich meer betrokken bij de organisatie. Mensgericht design levert dus ook geld op.” “Door deze commerciële voordelen willen steeds meer projectontwikkelaars inzichtelijk maken in hoeverre hun gebouwen het welzijn van werknemers bevorderen. De WELL Building-standaard maakt dit mogelijk. Er zijn drie certificeringsniveaus: zilver, goud en platina. De certificering is gebaseerd op de zeven belangrijkste kenmerken: lucht, water, voedsel, licht, conditie, lichamelijk comfort en mentaal welzijn.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

109

Verse lucht in scholen, kantoren, sportcentra en productiehallen Oxycom’s technologie: Vriendelijk voor: • milieu • portemonnee • natuur • mensen

Toevoerlucht: • vers • zuurstofrijk • comfortabel • gekoeld • verwarmd • gefilterd en schoon

80-90% energy savings

CFC

GAS FREE!

Oxycom Fresh Air BV Kaagstraat 31 - NL-8102 GZ Raalte - T +31 (0)572 349 400 E info@oxy-com.com I www.oxy-com.com

Smart Workplace

mensen aan om hun werkplek te verlaten en vaker met elkaar te communiceren.” “De resultaten zijn duidelijk. Cundall heeft grote vooruitgang geboekt op het gebied van medewerkerstevredenheid en productiviteit. Het verzuim is met maar liefst 50% gedaald ten opzichte van voorgaande jaren en het personeelsverloop met 27%, waarmee de organisatie meer dan 200.000 euro heeft bespaard. Dit toont aan hoe waardevol een op de mens gerichte benadering van interieurontwerp kan zijn.”

In hoeverre wordt de WELL-standaard nu al toegepast? “Het goede nieuws is dat WELL in steeds meer landen voet aan de grond krijgt. Maar er is absoluut nog veel werk te verzetten. Zo blijkt uit het Human Spaces-rapport van Interface dat 42% van de Europese werknemers nog steeds niet kan profiteren van natuurlijk licht. 55% heeft geen toegang tot groen en voor 7% is zelfs geen raam beschikbaar. Dat is zorgwekkend.”

Biophilic Hotel.

Kun je een voorbeeld noemen van een gebouw dat voldoet aan de WELL-standaard? “Een mooi voorbeeld vind ik het gerenoveerde Londense kantoor van duurzaam ingenieursbureau Cundall dat voldoet aan de WELL Gold-standaard. In samenwerking met interieurarchitect Ben Allen hebben ze het kantoor compleet opnieuw ingericht. Daarbij is echt met alles rekening gehouden: van de ergonomische werkplekken voor het personeel en de inrichting van de cateringfaciliteiten tot het verminderen van vluchtige organische stoffen in lijm en verf.” “Tijdens Clerkenwell Design Week 2017 vertelde Allen dat hij met name op zoek was naar innovatieve manieren om een positieve gedragsverandering te realiseren bij de werknemers. Hij koos daarom voor kleinere bureaus en plaatste ze in de buurt van de muren, waardoor meer ruimte voor beweging ontstond in het midden. Dit moedigt

Je bent de biophilic design-ambassadeur van Interface. Waarom werk je samen met dit bedrijf? “Wat mij heel erg interesseert, is hun sterke focus op duurzame productie en circulaire processen. De vloertegels van Interface belasten het milieu zo min mogelijk. Ik vind dat alle fabrikanten hier iets van kunnen leren. Daarnaast past Interface biomimicry toe bij het design van hun tegels door natuurlijke kleuren, texturen en patronen te gebruiken. Dit stelt ontwerpers in staat om biophilic design-principes van de grond af aan te introduceren met iets eenvoudigs als een vloertegel. Interface en ik zitten dus helemaal op één lijn met onze CO²- en mensgerichte benadering van design.”

Welke ontwikkeling in de wereld van design spreekt je het meeste aan? “Ik vind het fascinerend om te zien hoe nieuwe technologie kan worden ingezet om de menselijke interactie met de natuur te verbeteren. Van interactieve projecties tot augmented reality: er zijn steeds meer ingenieuze oplossingen waarmee je als ontwerper natuurlijke elementen kunt integreren in een stedelijke omgeving. Ik ben heel benieuwd waar we over een jaar of tien staan.”

Hoe zie jij de toekomst van design?

Showroom.

“Ik denk dat we toegaan naar een nieuwe, meer complete vorm van duurzaam design. Architecten moeten niet alleen proberen om de impact op het milieu te verkleinen door bijvoorbeeld minder grondstoffen te verbruiken en zoveel mogelijk materiaal te recyclen, maar ook de mens centraal stellen. Pas als we begrijpen dat er een direct verband is tussen ons eigen welzijn en dat van de natuur om ons heen, kunnen we ontwerpen creëren die echt duurzaam en toekomstbestendig zijn. Alleen dan is design waardevol voor mensen, bedrijven en de aarde.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

111

Duurzaam wonen is vooruitkijken Duurzaam wonen gezond en betaalbaar maken. Met deze missie ontwikkelt Dutch Housing Company aansprekende locaties en gezonde woningen. Wij zijn een ontwikkelaar die zelf ook woningen bouwt om zo onze klanten optimaal van dienst te zijn. Projecten iLofts Den Haag en Parkzichtlaan Utrecht zijn daar twee recente voorbeelden van. Duurzame totaal concepten ontwikkelt vanuit een integrale visie op de locatie met de klant als uitgangspunt.

Bezuidenhoutseweg 161 | 2594 AG â&#x20AC;&#x2122;s-Gravenhage | T +31 (0)70 820 99 30 | E info@dutchhousingcompany.com | www.dutchhousingcompany.com

Smart Workplace

Stedelijke uitdaging te lijf met nieuwe huisvesting Toen het contract voor het vorige pand in Amsterdam Zuidoost afliep, stond Royal HaskoningDHV voor de keuze. Opnieuw een makelaar inschakelen en onderhandelen vanuit prijsgedachte over het gewenste serviceniveau of de ambities op het gebied van energie, gezondheid, slim ruimtegebruik en materialencirculariteit en het proces daar naar toe leidend maken. Royal HaskoningDHV koos voor het laatste. Tekst: Peter Bekkering, Beeld: Michael Kooren

Martine Verhoeven: â&#x20AC;&#x153;met dit pand staan we aan het begin van een stedelijke uitdaging.â&#x20AC;?

duurzaam gebouwd | juni 2018

113

vervolgens tot de conclusie dat al die zaken samen ‘de stedelijke uitdaging’ vormden.”

Stedelijke uitdaging

Het Contact was voorheen onder meer een opslagloods voor Van Gent & Loos en een garage van Volkswagen.

Martine Verhoeven heeft bij Royal HaskoningDHV (RHDHV) een dubbelrol: enerzijds onderhoudt ze als business developer contacten met klanten in de kantorenmarkt op het gebied van corporate real estate en anderzijds is ze consultant voor huisvesting en duurzaamheid. “Het mooie aan die dubbelrol vind ik dat het twee werelden zijn die elkaar raken. Daarnaast vind ik dat als we als bureau onze klanten vanuit hun klantbehoefte adviseren, wij zelf het goede voorbeeld moeten geven.” En juist dat laatste is de aanleiding waarom de Amsterdamse vestiging van RHDHV sinds kort is ondergebracht in bedrijfsverzamelgebouw Contact in Amsterdam-West. “We zien vanuit klanten steeds meer vragen komen over thema’s als de energietransitie, circulariteit en natuurlijk een gezonde en inspirerende werkomgeving. Door dit gebouw te realiseren willen we laten zien wat mogelijk is en wat wel en niet werkt. In feite is het een showcase voor experimenten.”

Nieuw pareltje “We hebben ons de vraag gesteld wat we wilden bereiken, wat vinden we vanuit de business belangrijk en hoe krijgen we het vertaald naar huisvesting. Wij onderscheiden ons als bedrijf vanwege ons vermogen impact te creëren door middel van innovatie en co-creatie. Onze groeiambities zijn ambitieus. Digitalisering, een dynamisch werkbestand en een aangescherpte cultuur zijn daarin van essentieel belang. Onze missie ‘Enhancing society together’ betekent dat we die samenleving verder willen brengen door te kijken naar de impact die we willen creëren voor de klant, de consument en uiteindelijk, voor de samenleving als geheel. “We hebben gekeken waar we in Amsterdam momenteel mee bezig waren: de Noord/Zuidlijn, Amsterdam aardgasvrij, Amsterdam Rainproof (klimaatadaptatie) en de verdichting van de stad. En naar thema’s als duurzaamheid en circulariteit die daar doorheen speelden. We kwamen

114

juni 2018 | duurzaam gebouwd

De volgende stap was om ‘de stedelijke uitdaging’ te vertalen in een slimme en duidelijke uitvraag. “We hebben een aantal thema’s gedefinieerd. Als eerste energie. Als tweede gezondheid: enerzijds vanuit de leefbaarheid in de stad en anderzijds vanuit de gezondheid van onze medewerkers. Zij zijn tenslotte onze voornaamste assets. Als derde slim ruimtegebruik: in een gebouw, maar ook binnen het groter geheel van de stad. En als vierde materialencirculariteit. Daarnaast was er nog een extra thema, dat voor alle vier andere thema’s gold: samenwerking met anderen.” RHDHV besloot op alle vier de thema’s minimumeisen neer te leggen. Vervolgens was het de vraag hoe de markt benaderd moest worden. “De klassieke ontwikkelaar is namelijk veelal alleen financieel gedreven. Vandaar dat we op zoek zijn gegaan naar vooruitstrevende ontwikkelaars. En die bleken er wel degelijk te zijn.”

Concentreren op proces Vervolgens moest RHDHV het gesprek met hen aan. “We realiseerden ons namelijk dat we veel vroegen: we wilden een energieneutraal, circulair, gezond en bijzonder gebouw en dat ook nog binnen de randvoorwaarden van een bepaalde huurperiode en van een financieel kader en van een goede bereikbaarheid, ook met het OV.” Uiteindelijk ging RHDHV met drie ontwikkelaars het gesprek aan. “De uiteindelijke winnaar, Micha Wijngaarde van Wijngaarde & partners, in combinatie met BAM, gaf aanvankelijk aan dat onze uitvraag niet haalbaar was. Hij hield ons twee opties voor: je kunt kijken naar het pandenaanbod en kijken hoe haalbaar de ambities zijn of je concentreert je op het proces. Je vertrouwt onze aanpak, maakt de ambitie leidend en laat ons vervolgens het juiste pand, passend bij die ambitie, zoeken. Dat betekende een forse uitdaging: we - onze workplace services director Frits Smedts, ikzelf en twee externe adviseurs, Noor Huitema en Jim Teunizen vanuit Kantoor vol Energie- moesten namelijk ons management uitleggen dat we wel met een partij in zee wilden, maar nog niet wisten waar we terecht zouden komen.” Naar aanleiding van de gesprekken besloot RHDHV dat in de finale uitvraag het proces en de ambities centraal moesten staan en niet het pand. “We hebben de partijen een aantal zaken gevraagd. Als eerste: schrijf een nieuwsartikel over hoe het pand er over een jaar uitziet, waarbij je ook vertelt hoe alle stakeholders daaraan hebben bijgedragen. Als tweede: maak een plan van aanpak hoe we tot de juiste locatie gaan komen. En als derde: hoe ga je de stakeholders erbij betrekken om ervoor te zorgen dat we onze ambities binnen de afgesproken financiële kaders gaan realiseren. Daarbij stonden wij ook open voor nieuwe verdienmodellen.

Smart Workplace

energieneutrale ambities realiseren en omdat het één grote ruimte is, is het beter voor de verbinding en samenwerking tussen onze medewerkers.”

Oldtimers Het Contact was voorheen onder meer een opslagloods voor Van Gent & Loos en een garage van Volkswagen. Voordat RHDHV het huurde stalde de eigenaar er zijn oldtimers. “Wij zijn onderhuurder van een Broedplaats voor de maakindustrie, die het op haar beurt huurt van een eigenaar. Uiteindelijk zijn we dus afhankelijk van de eigenaar als we bepaalde zaken willen doen. Dat schrikt overigens niet af. Integendeel. De eigenaar, die misschien eerst niet wist wat hem overkwam, is nu zo enthousiast dat hij een nieuwe verdieping er boven op heeft gezet en zelfs meedenkt over energieneutraliteit.” Verhoeven zoomt vervolgens in op de eigen thema’s van RHDHV: “In het ontwerp namen we alle ambities mee. Dat betekende dat we soms ook afwegingen moesten maken. Want niet alles werkte even goed met elkaar. Zo staat een beter comfort en een betere luchtkwaliteit vaak haaks op het energieverbruik. Hetzelfde geldt voor energieneutraliteit en circulariteit. Om dat alles in balans te brengen hebben we het ondergebracht in een afwegingskader. Met als resultaat enerzijds dat er veel tweedehands materialen zijn gebruikt en anderzijds dat comfort, akoestiek en daglichttoetreding goed zijn geregeld.”

Door dit gebouw te realiseren wil RHDHV laten zien wat mogelijk is en wat wel en niet werkt.

Uiteindelijk bleven er van een shortlist van 25 panden drie panden over: een kerk, een standaard kantoor en een oude garage. “We hebben toen onze CFO meegenomen naar deze drie plekken, zo ook de plek die nu ‘Contact’ is. Een hele uitdaging, want het gebied was niet aansprekend, het pand zag er niet uit en er was een daklozenopvang naast de deur. Wat echter in ons voordeel werkte, was dat we de medewerkers al hadden overtuigd. Richting CFO hadden we bovendien een goed verhaal: met dit pand staan we aan het begin van een stedelijke uitdaging, we kunnen het binnen begroting circulair maken, we kunnen onze

In het gebouw Contact wordt interactie tussen de Broedplaats en RHDHV nadrukkelijk gefaciliteerd. In de eerste maanden merkt Verhoeven wel dat er een andere wereld qua belevingskwaliteit bestaat tussen RHDHV en de Broedplaats. “De huurders in de Broedplaats zijn vaak al dik tevreden met een plekje bij een machine. Het maakt hen minder uit hoe de omgeving eruit ziet. Een gevestigde onderneming als RHDHV wil echter wel graag een nette schone mooie werkplek. En dat is interessant, want omdat wij onderhuurder van de Broedplaats zijn, regelt de Broedplaats formeel zaken als catering en schoonmaak. Natuurlijk is dat van een ander niveau als wij gewend zijn, maar we zien wel dat door de interactie het niveau daarvan bij de Broedplaats omhoog gaat.” Het doet er allemaal niets aan af, dat de medewerkers van RHDHV na enkele maanden enthousiast zijn: “De Leesman Index, die de tevredenheid meet van mensen over hun werkplek, is ook enorm gestegen.” Volgens Verhoeven levert de gekozen aanpak op alle terreinen winst op: op het gebied van de business, op het gebied van de duurzaamheid en op het gebied van de mens. “Dit laatste zie je niet alleen terug in de ‘harde’ fysieke elementen, maar juist ook in de cultuur. De werkomgeving zorgt ervoor dat ook de cultuur verandert. Zo wordt er meer samen gegeten, meer georganiseerd aan activiteiten en meer proactief kennis uitgewisseld op de vloer.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

115

Smart Workplace

Gezond gebouw The Edge Langs de drukke snelweg A10 staat het duurzame kantoorpand The Edge, dat zich met een BREEAM-score van 98.36% een van de duurzaamste kantoren ter wereld mag noemen. Welke maatregelen worden genomen om ervoor te zorgen dat het binnenklimaat net zo optimaal is als de energiebesparing? De snelweg langs het slimme en duurzame gebouw is een drukke verkeersader. “In de toekomst neemt de hoeveelheid verkeer flink toe”, vertelt senior technisch manager Joost Verhulsdonck hierover. “Je kunt je voorstellen dat we hierdoor te maken hebben met een hoge concentratie fijnstof in de lucht. Uiteraard voelen wij ons verantwoordelijk voor het

welzijn van de mensen die in het pand werken. Om een substantiële bijdrage te leveren aan de gezondheid van deze mensen moet de luchtkwaliteit binnen het gebouw optimaal zijn.” Bij de bouw van het slimme kantoor werd gekozen voor een luchtbehandelingssysteem dat enerzijds zo min mogelijk energie verbruikt en anderzijds een zo hoog mogelijke luchtkwaliteit realiseert. Uiteindelijk werd gekozen voor luchtbehandelingskasten met frequentieregelaar. Samen met samenwerkingspartner HOMIJ Bosman Combinatie zocht Duurzaam Gebouwd-partner AFPRO Filters naar manieren om de luchtkwaliteit verder te verbeteren. “Destijds adviseerde ik om over te schakelen op een ePM1-luchtfilter, dat voldoet aan de nieuwe en strengere ISO16890 norm”, vertelt senior accountmanager Maurice Gijzen van AFPRO Filters. “Deze overstap zorgt voor een verdere verbetering van de binnenluchtkwaliteit met maar liefst 25%. Daarnaast heeft het filter een lagere aanvangweerstand, waardoor de motor in de luchtbehandelingskast minder hard hoeft te draaien.”

Bekijk meer informatie op de website te van AFPRO Filters: Afprofilters.nl.

Esylux Light Control De ESYLUX Light Control ELC zorgt voor intelligente verlichting en ventilatie van ruimtes, met hoge lichtkwaliteit. Kenmerken van de installatie zijn het gemak en de snelheid. Alleen de ELC SmartDriver moet op 230V-voeding aangesloten worden. De aanwezigheidssensor die in het ELC-systeem opgenomen is, zorgt dat verlichting naar behoefte en daglichtafhankelijk wordt geregeld. De systemen worden enerzijds aangeboden als voor geconfigureerde sets

voor kantoren, klaslokalen en patiëntenkamers. Anderzijds is er de mogelijkheid met losse componenten (armaturen, sensor en ELC SmartDriver) individuele ELC-oplossingen samen te stellen. Doordat de ELC-systemen vrij te configureren zijn, ontstaat veel flexibiliteit. Is er in een grote kantoortuin een centrale lichtsturing gewenst, dan kunnen meerdere ELC-systemen via de SmartDrivers via plug&play aan elkaar gekoppeld worden. Ook is individuele lichtregeling van aparte ruimtezones te realiseren door meerdere ELC-lichtgroepen of SmartDrivers via een ESYLUX ELC-buskabel met elkaar in een netwerk op te nemen. Energie-efficiënte Human Centric Lighting wordt verkregen met een ELC-lichtsysteem met SymbiLogic Technology. Dit zorgt voor een biologisch werkzaam licht, dat gedurende de dag in helderheid en lichtkleur verandert. Deze technologie zorgt daarnaast voor een aanwezigheids- en daglichtafhankelijke adaptieve HCL-lichtregeling voor een hoogst mogelijke energie-efficiëntie.

Bekijk meer informatie op de website te van ESYLUX: Esylux.nl.

duurzaam gebouwd | juni 2018

117

Wientjes, Longfonds en pensioenfondsen gaan voor gezonde klaslokalen Het tweede Executive Breakfast van de Coalitie Gezonde Gebouwen had een uniek podium: de 18e verdieping van het Pharos-gebouw in Hoofddorp. Duurzaam Gebouwd-expert en Unica-CMO Laurens de Lange en Wytze Kuijper van studio ZOOOW! waren respectievelijk dagvoorzitter en gastheer van de bijeenkomst. Het bepalen van de waarde van gezonde gebouwen voor het oplossen van maatschappelijke vraagstukken en het wegnemen van barriĂ¨res om te versnellen richting een totale gezonde omgeving stonden centraal. Tekst: Marvin van Kempen

Het Executive Breakfast vond plaats in het Pharos Gebouw te Hoofddorp. Op de foto: Wytze Kuijper legt uit over de duurzaamheidsambities van de herontwikkeling van Pharos.

118

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Verslag

Tijdens de Executive Breakfast vonden er discussietafels plaats over de route naar een gezonde vastgoedvoorraad.

Onlangs werd op deze inspirerende locatie een pitchmeeting georganiseerd, waarbij marktpartijen de kans kregen om hun pitch te geven. “Dat doen we niet zonder reden”, vertelt Kuijper. “We hebben innovators nodig om hier het gezondste gebouw van Nederland te realiseren. Dat is nogal een ambitie en dat weten we. Daar kunnen we alle hulp bij gebruiken.” Comfort, gezondheid en circulariteit zijn kernpijlers voor de transformatie. “Het liefste zie ik deze hoge ambities terug bij alle eigenaren van kantoren. Daarom vraag ik jullie: ga met je eigen kantoorpand aan de slag en breng bloedgroepen als HR en Facility Management bij elkaar. Ga aan de slag en practice what you preach!” De Lange nam de aanwezigen vervolgens mee in een korte geschiedenis van het ontstaan van de coalitie Gezonde Gebouwen. Met als uitgangspunt om de gebouwde omgeving niet alleen duurzamer, maar ook gezonder te maken, klonk tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres 2014 het startschot. “Aanjagers realiseerden zich toen dat zij de oplossing kunnen verzorgen voor grote maatschappelijke opgaven, waaronder gezondheid en levensverwachting. De afgelopen jaren merken we dat de aandacht voor dit thema is gegroeid. Zo laten cijfers zien dat meer bezoekers van Building Holland ‘Gezonde Gebouwen’ als interessant thema bestempelen. Daarnaast is de door Duurzaam Gebouwd ontwikkelde en gelanceerde whitepaper ‘Wel(l)zijn in kantoren’ al meer dan 300 keer gedownload.”

Opdrachtgevers overtuigen Gezondheid krijgt dus een prominentere plek in de dagelijkse praktijk van de bouwen vastgoedsector. Toch geldt dit nog niet voor alle schakels in de keten. “Vooral de aanbodkant is overtuigd. Nu moeten we onze aandacht richten op de vraagzijde van de markt. We gaan deze groep activeren door de belangrijkste conclusies uit onze discussiesessie uit te reiken aan minister Arie Slob van Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media.” Tegelijkertijd moeten ook innovators, leveranciers en andere aanbieders blijven vernieuwen. “Dat is broodnodig, want de bouwen vastgoedsector kenden de afgelopen decennia weinig evolutie”, vertelde Bernard Wientjes van De Bouwagenda. “Terwijl we juist een revolutie nodig hebben, als we in 2050 een energieneutrale en circulaire omgeving willen hebben. Willen we de deadline halen, dan moeten we vanaf vandaag enorme aantallen gebouwen per dag verduurzamen.” Om deze vereiste opschaling te bereiken vervullen industrialisatie en kostendemping belangrijke rollen. “Geconcentreerde innovaties van meerdere leveranciers en ketenpartners die de handen ineensluiten maken hierin het verschil. Vanuit de Bouwagenda brengen we in kaart waarom die vereiste versnelling er niet komt. Dat heeft enerzijds te maken met samenwerkingen die nog niet ontstaan, anderzijds met achterstand in weten regelgeving.” Zo namen nog niet alle Nederlandse gemeenten afscheid van de wet om nieuwbouwwoningen

duurzaam gebouwd | juni 2018

119

Verslag

“Vroeger zetten we kanariepietjes in om zuurstofgebrek in ruimtes te ontdekken. Tegenwoordig maken we diezelfde inschatting of een gebouw gezond is door mensen met een longziekte als onze ogen en oren te gebruiken”, vertelt directeur Michael Rutgers van het Longfonds.

verplicht op gas aan te sluiten. “Daarnaast is het huidige aanbestedingssysteem innovatieremmend in plaats van bevorderend. Dat moeten we ombuigen naar een situatie waarin we komen tot convenanten waarin innovaties beloond worden, mét schaalgrootte.”

Het belang van netbedrijven Om dit draagvlak te bereiken vervullen pensioenfondsen een grote rol. “Zij kunnen met financieringsmogelijkheden een doorbraak creëren, vooral wanneer zij samenwerken met netbedrijven. Laatstgenoemde partijen hebben de slagkracht om verduurzaming grootschalig in te zetten, dus ik zie een bijzonder uitgebreide rol voor deze bedrijven. Een andere drijver voor grootschalige verduurzaming van woningbouw is objectgebonden financiering: dit houdt in dat een lening voor zonnepanelen of isolatie kan worden betaald via de energierekening.” Het oplossen van het financieringsvraagstuk is niet alleen een kans voor de woningbouw. “Ook scholen kunnen hiervan profiteren, als we ervoor zorgen dat het bezit en gebruik van dit vastgoed gescheiden wordt.” Daarbij is het niet ondenkbaar dat pensioenfondsen de scholen kopen. “Daar kwam ook een positieve reactie op van De Nederlandse

Investeringsinstelling (NLI).” Dit moet een verduurzaming in sectoren waar dit niet van de grond komt aanjagen. “Daarbij is het belangrijk om gezondheid gelijk te stellen aan deze verduurzaming. Je kunt een gebouw niet meer duurzaam noemen als daar de component gezondheid niet in is meegenomen.” Ook directeur Michael Rutgers van het Longfonds onderstreepte het belang van een gebouw waarin je je goed voelt. “Ik geloof in feedback. Vroeger zetten we kanariepietjes in om zuurstofgebrek in ruimtes te ontdekken. Tegenwoordig maken we diezelfde inschatting of een gebouw gezond is door mensen met een longziekte als onze ogen en oren te gebruiken. Zij kunnen ons vertellen op welke manier we een gebouw gezond maken en hoe we hun welzijn kunnen vergroten. Dat moeten we combineren met meetinstrumenten. Dat is goed voor de bewustwording en dat zorgt op z’n beurt weer voor de nodige beweging en verbetering.” Goed contact met de eindgebruiker ontbreekt nog te vaak, waardoor een echt gezond gebouw verder weg lijkt dan het is. “Zoek actief personen in een organisatie op en werk samen om veranderingen in gang te zetten.” Voor een groot deel van de al bestaande gebouwen in Nederland zijn er diverse quick wins. “Dit laaghangend fruit moeten we zo snel mogelijk plukken. Een voorbeeld is de schoonmaak van ventilatiekanalen. Dat klinkt en is heel basaal, maar wel essentieel.” Het verzaken van dit onderhoud levert bij kantoren, scholen en zorginstellingen luchtklachten bij gebouwgebruikers op. “Een slecht schoongemaakt ventilatiekanaal is de belangrijkste oorzaak voor een ondermaats binnenklimaat in gebouwen.”

Van het heden naar de toekomst Om overal in Nederland gezonde gebouwen neer te zetten moet het collectieve aanbod veranderen. “De keten moet beter gaan samenwerken en afgerekend worden op vastgestelde parameters”, somt directeur instellingen Alex Kuiper van ING de resultaten van zijn discussietafel op. “Hierdoor kunnen eindgebruikers eenvoudiger een keuze maken. Daarnaast is het belangrijk om kennis over duurzaamheid en gezondheid dieper in het DNA te brengen van opleidingen aan bijvoorbeeld technische universiteiten.” Director business development & innovation Ellis ten Dam van Royal HaskoningDHV onderstreepte de wens om de aanbodzijde af te rekenen op KPI’s. “Daarnaast moeten we best practices laten zien van onder andere succesvoorbeelden binnen de schoolbesturen.” Ook chef innovatie Gaby Abdalla van DWA stelde voor om als aanbodzijde te worden afgerekend op prestaties. “Als sector kunnen we ervoor zorgen dat een gebouw gezond is en daar moeten we ook op worden afgerekend. Op het moment dat het binnenklimaat niet deugt zie ik het liefste stoplichten in het gebouw op rood gaan, moet iedereen eruit en wordt er geen huur betaald totdat het gebouw voldoet aan de wensen. Dat klinkt rigoureus, maar dit gaat ons helpen in de beoogde versnelling.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

121

Duurzaam & Gezond De gezondheid van een gebouw is van het hoogste belang. Dit heeft namelijk grote invloed op het welzijn van de bezoekers en medewerkers. Uit onderzoek blijkt dat de productiviteit van medewerkers in een gezond gebouw met procenten toeneemt en het ziekteverzuim afneemt. Een gezond gebouw gaat in combinatie met duurzame installaties. Zo breng je twee belangrijke factoren bij elkaar en creĂŤer je de ideale situatie.

Met zoâ&#x20AC;&#x2122;n 50 gedreven medewerkers ondersteunt en ontzorgt Radiair Totaalinstallatie haar klanten al meer dan 40 jaar met oplossingen op het gebied installatietechniek, elektrotechniek, regeltechniek, beveiliging en service en onderhoud. Met specialismen op elk vakgebied, binnen onze eigen organisatie, kunnen wij meedenken en meepraten met technologische installaties.

DUURZAAM & GEZOND Totaalinstallateur

Advies

Ontwerp

Realisatie

Duurzame samenwerking

Gezond en fris binnenklimaat

Duurzame technieken

Nazorg & Beheer

CONTACT

AMBACHTSWEG 11, 3411 MJ LOPIK

0348 55 23 66

INFO@RADIAIR.NL

WWW.RADIAIR.NL

BUILDING HOLLAND | 17 T/M 19 APRIL | RAI AMSTERDAM

G A AT V E R D E R O P Y O U T U B E !

W AT K A N J E V E R W A C H T E N ? K E Y N O T E P R E S E N TAT I E S INTERVIEWS T H E M A Q & Aâ&#x20AC;&#x2122; S E V E N T C O M P I L AT I E S

I N N O V AT I E S U I T G E L I C H T DIVERSE VLOGS TUTORIALS BEHIND THE SCENES

ABONNEER ...EN MIS GEEN MOMENT!

Verslag

Circulaire bouwprocessen Het Cradle to Cradle-geïnspireerde gemeentehuis van gemeente Venlo was de uitvalsbasis voor het Duurzaam Gebouwd seminar Circulair Bouwen. Visies vanuit de gemeente zelf, Alba Concepts en LIAG Architecten gaven een unieke inzage in circulaire bouwprocessen. Tekst: Marvin van Kempen

we geld betalen om de oude meubels op te halen, omdat het chemisch afval was.” Daarom zijn gezonde materialen essentieel. “Stel je de vraag ‘Kunnen we deze elementen ooit uit het gebouw halen en terugbrengen?’ en ‘Hebben de materialen een restwaarde?’”

Casino Diezelfde vragen stelde Alba Concepts zichzelf bij de aanbesteding van de duurzame Holland Casino vestiging in Venlo. “Het oude casino is behoorlijk verouderd en heeft onvoldoende capaciteit”, vertelt partner Jim Teunizen van Alba Concepts. “We kozen voor duurzame nieuwbouw op een goed bereikbare uitleglocatie, want als je dan nieuw bouwt, dan moet je het ook goed doen. Hierbij ligt de nadruk enerzijds op het vastgoed en de materialen die we hiervoor gebruiken en anderzijds op de primaire processen en het verbeteren hiervan.”

Den Haag De gemeente Venlo is een absolute aanjager van circulariteit en Cradle to Cradle, stelde managing director Michel Weijers van C2C ExpoLAB. “De afgelopen tijd stond in het teken van het C2C-jaar, waarin we onder andere het C2C Congress organiseerden om een verhaal te vertellen. De ontwikkeling van het stadskantoor diende als voorbeeld voor ondernemers en opdrachtgevers in de regio. Bij de realisatie van het kantoor keken we op een andere manier naar materialen en opbrengst van investeringen.” Op het vlak van materialen maakte het projectteam afspraken over restwaarde. “Door goed met leveranciers te overleggen hebben we verschillende elementen in het gebouw zitten die we er ook weer uit kunnen halen. Dit zijn materialen met een restwaarde, zonder giftige stoffen”, zei Weijers. “We stelden een plan van aanpak op om vast te stellen hoe circulariteit eruitziet. Wij wilden bijvoorbeeld weten wat de kwaliteit is van het meubilair: als het gezond en niet giftig is, dan heeft het een restwaarde. Op de oude locatie moesten

Venlo heeft niet als enige alle circulaire troeven in handen. Ook in Den Haag is aan een duurzame, circulaire en gezonde werkomgeving gewerkt door ZOOOW!, Copper8 en LIAG Architecten. “We leveren gedurende de bouwopdracht van deze locatie de komende zeven jaar doorlopende diensten”, vertelt architect Thomas Bögl over deze casus. “We zijn langdurig verantwoordelijk en betrokken om de circulariteit in het centrum te borgen.” Vooraf werden afspraken gemaakt over de elementen en materialen die we konden inzetten. “Zo hebben we het tapijt voor een deel uit een ander kantoor kunnen gebruiken. Daarnaast is een aantal wanden meeverhuisd van het oude kantoor en de nieuw te plaatsen wanden zijn vervaardigd van restantprofielen in diverse kleuren. De glaspanelen zijn van snijverlies gemaakt.”

Ook deelnemen aan een Duurzaam Gebouwdseminar? Ga naar DuurzaamGebouwd.nl en selecteer het seminar waaraan u wilt deelnemen..

duurzaam gebouwd | juni 2018

125

De natuurlijke kracht van steen benutten om het moderne leven te verrijken

Part of the ROCKWOOL Group

Akoestische plafond- en wandoplossingen | www.rockfon.nl

Duurzaam Gebouwd Congres

Metropoolregio Amsterdam gaat voor gasloze nieuwbouw Alle nieuwbouwwoningen in de Metropoolregio Amsterdam (MRA), waarover het besluit tot bouwen na 1 februari 2018 plaatsvindt, worden opgeleverd zonder aardgasaansluiting. Dat staat in de intentieovereenkomst, die de 23 van de 33 gemeenten uit deze regio tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres op 1 februari in het Hoofddorpse Cultuurgebouw hebben ondertekend. Tekst: Tim van Dorsten Beeld: Robert Tjalondo

Initiatiefnemers wethouders Abdeluheb Choho van Amsterdam en wethouder Cora-Yfke Sikkema van Haarlem bij de getekende intentieovereenkomst.

Een van de doelen van deze samenwerking is de versnelling van de woningbouwopgave. De totale behoefte is 230.000 woningen tot 2040 en de versnelling bedraagt 60.000 woningen van 2017 tot en met 2020. Dat betekent de bouw van gemiddeld 15.000 nieuwe woningen per jaar tot 2020 en tot 2040 jaarlijks bijna 10.000 nieuwe huizen. Met deze overeenkomst laat de MRA zien bij te dragen aan de energietransitie en de afspraak in het Energieakkoord om in 2050 een bijna volledig duurzame energievoorziening te realiseren. Daarom wil de regio dat zo veel mogelijk van deze woningen aardgasvrij worden opgeleverd. Daarnaast

wil de MRA marktpartijen uitdagen om energieleverende woningen te realiseren. “Door aardgasvrij als norm te stellen, hopen we marktpartijen uit te dagen om innovaties te versnellen”, vertelde de Amsterdamse wethouder Abdeluheb Choho, nadat hij de verklaring samen met wethouder Cora-Yfke Sikkema van de gemeente Haarlem op het podium van het Cultuurgebouw in Hoofddorp had ondertekend. Beide wethouders waren ook initiatiefnemers van deze intentieovereenkomst. “Haarlem en Amsterdam zijn twee grotere gemeenten in deze regio”, verklaarde Sikkema.

duurzaam gebouwd | juni 2018

127

Vier prijzen Tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres ontvingen vier organisaties een Duurzaam Bouwen Award.

Op ditzelfde podium toonde gedeputeerde Jack van der Hoek van de provincie Noord-Holland zich enthousiast over dit initiatief. “Regionale samenwerking binnen de Metropoolregio Amsterdam heeft veel voordelen boven een lokale aanpak. Zo beconcurreren gemeenten elkaar niet en hebben ontwikkelaars niet de behoefte om naar andere gemeenten binnen deze regio te gaan. Het beleid is namelijk overal gelijk.”

Economie en ecologie gaan samen

Meest duurzame project: waterschap Zuiderzeeland ontving De Gouden Kikker voor haar verduurzaamde Waterschapshuis.

Ook wethouder John Nederstigt van de gemeente Haarlemmermeer ondertekende deze overeenkomst. “De komende jaren organiseren we in deze regio de Olympische Spelen voor duurzaam bouwen”, vertelde hij tijdens zijn presentatie. “Met uw kennis kunnen we de nieuwe woningen op een andere manier bouwen. Dus wie pakt die handschoen op en gaat voor het podium?” Volgens hem bewijst zijn gemeente dat duurzaam bouwen – economie en ecologie – prima samen gaan. “Dagelijks vinden hier nieuwe initiatieven plaats om bij te dragen aan de energietransitie. Kijk maar eens naar het cradleto-cradle-bedrijventerrein Park2020. Daarnaast hebben de bewoners van Lisserbroek zich gezamenlijk als doel gesteld om in 2030 onder meer op het gebied van energie zelfvoorzienend te zijn en verstandiger met water om te gaan door ‘grijs’ water te hergebruiken en regenwater in het riool terug te dringen.”

Meest duurzame woningcorporatie: ‘thuis kreeg de WoCo25, omdat ze als eerste corporatie een woningvoorraad heeft met een gemiddeld energielabel B.

Lokaal verschillende oplossingen Halverwege het congres zorgden tien Duurzaam Gebouwdexperts voor pitches uit het ‘10-punten expertplan’. Ze kregen ieder negentig seconden de tijd om hun visie te geven op het gebied van het congresthema #VanGasLos. Zo pleitte Thomas Dekker van Rabobank ervoor om geld nuttig te investeren. “Er is genoeg geld, maar als investeerders moeten we zorgen voor een ondergrens.” Daarnaast hield Laurens de Lange van Unica Groep een Meest duurzame gemeente: gemeente Haarlemmermeer ontving de Circulaire Ring vanwege de integraliteit.

Uiteraard veel netwerken, onder het genot van een hapje en een drankje.

128

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Publieksprijs: Patch22, een nieuw, multifunctioneel en flexibel gebouw in Amsterdam.

Duurzaam Gebouwd Congres

Groene Pen voor Onno Dwars Onno Dwars van Ballast Nedam (rechts op de foto) heeft De Groene Pen ontvangen van hoofdredacteur

De gedeputeerden Joke Geldhof en Jack van der Hoek van de provincie NoordHolland en een volle zaal luisteren aandachtig naar de pitches van de Duurzaam Gebouwd-experts.

Marvin van Kempen (links) tijdens het Duurzaam Gebouwd Congresdiner. Hij kreeg deze prijs, omdat zijn blog ‘Mijn huis is niet duurzaam’ de meest gelezen expertblog in 2017 is. Zijn blog is te lezen op DuurzaamGebouwd.nl.

Workshops Na de presentaties – in de middag – konden de aanwezigen deelnemen in drie ronden aan verschillende workshops. Tijdens een van die workshops vertelde wethouder Duurzaamheid Patricia van Aaken van de gemeente Schiedam over het gasloos maken van de wijken Groenoord en Nieuwland. “Hier staan relatief veel corporatiewoningen: zo’n 12.000. Samen met de provincie Zuid-Holland, Eneco en Stedin onderzoeken we de komende jaren hoe we deze wijken aardgasvrij kunnen maken.”

pleidooi voor een oplossing en einddatum per wijk. Daar was Geldhof het mee eens. “Het is niet one size fits all.” Hans Coenen van Gasunie zei dat hij liever niet praat over vangaslos. “Laten we er ‘van aardgas los’ van maken”, stelde hij voor. “Het gaat erom dat we geen gas uit Groningen meer gebruiken. Biogas is bijvoorbeeld wel een optie.” Dit sloot aan bij de presentatie van Marnix Norder, voorzitter van Aedes. “Als vereniging van woningcorporaties hebben we alle corporaties de opdracht gegeven om met een stappenplan te komen tot een CO2-neutrale woningvoorraad. Om hiertoe te komen, zijn wel investeringen op lange termijn nodig.” Daarom pleit hij voor één doel. “Alleen met één doel kun je de juiste beslissingen nemen. In mijn ogen is dat doel: CO2-neutraal in 2050. En gebruik daarbij ‘van gas los’ als middel.”

Duidelijkheid naar bewoners

In een andere workshop hadden Wouter Borsboom van TNO en André Meesters van de Vereniging Leverancier Luchttechnische Apparaten (VLA) aandacht voor gezondheid in een woning. “We nemen aan dat de lucht binnenshuis goed is, maar dat is niet zo”, vertelde Meesters. “Na een woningrenovatie is de hoeveelheid fijnstof in een woning gestegen, met name door het koken.” Dat komt door het ventilatiesysteem, gaf Borsboom aan. “In negentig procent van de huishoudens voldoet dit niet.”

Vicevoorzitter Claudia Reiner van installateurskoepel Uneto-VNI riep op om de bewoners niet te vergeten. “Ik zit in de Taskforce Bouw en gezamenlijk – met 52 partijen – hebben we de Bouwagenda gevormd. Ons doel hierbij is om Nederland Parijs-proof te maken. In 2050 willen we een energieneutrale, circulair gebouwde omgeving hebben. Technisch is dit mogelijk, maar onze voornaamste opgave is een maatschappelijke: we moeten de bewoners hierin meenemen en de overlast beperken. Anders zorgen ze voor weerstand. Zorg daarom voor duidelijkheid naar hen toe, bijvoorbeeld over de toekomstige energievoorzieningen.” In het verlengde hiervan brak ze een lans voor bodemenergie. “Wat je opslaat, hoef je niet op te wekken. Het mijnwaterproject in Heerlen bewijst dat het werkt.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

129

Weerman gaat plastic opruimen en scholen bouwen Weerman Reinier van den Berg is gestopt met zijn baan bij MeteoGroup. Hij blijft als freelancer af en toe het weer presenteren bij RTL, maar zijn focus ligt voortaan op duurzaamheid. “Ik ga me onder meer bezighouden met het opruimen van plastic, het planten van bomen en het bouwen van ziekenhuizen en scholen”, zegt de kersverse ondernemer. “Het weer zal altijd mijn hobby blijven, maar nu is het tijd voor iets anders.” Tekst: Ingrid Rompa

Reinier studeerde Milieuhygiëne in Wageningen en is afgestudeerd op luchtverontreiniging. “De interesse in het milieu zat er dus eigenlijk altijd al in. Meteorologie is een passie. Ik verwachtte destijds niet dat ik daar professioneel iets mee zou gaan doen.” Via zijn broer – een van de oprichters van MeteoConsult – kon hij van zijn hobby toch zijn werk maken. Nu, 32 jaar later, kiest hij een andere weg. Totaal anders is het niet, want de laatste vijftien jaar hield hij zich op eigen titel al bezig met klimaatverandering en duurzaamheid. “Mijn agenda is gelukkig nog steeds overvol, vertelt hij. “Als zelfstandig ondernemer gaf en geef ik onder meer lezingen. Dat verandert niet. Ik had zelf ook al een sprekersbureau opgericht – SpeakOut – dat ik nu wil gaan uitbouwen, samen met een aantal andere ondernemers waaronder Wietse Walinga van Duurzaam Gebouwd.”

Plastic omzetten in olie Daarnaast is hij manager communicatie en public relations en financieel betrokken bij Pyroil. “In de loop van 2017 maakte ik kennis met John Kuipers, oprichter en eigenaar van dit bedrijf dat wereldwijd plastic wil omzetten in hoogwaardige olie. Ik wil me daar, naast mijn eigen onderneming, de komende tijd voor inzetten. Het is een startup met een enorme uitdaging en een geweldige missie.” Het plastic dat Pyroil wil omzetten in olie wordt wereldwijd ingezameld. “We starten hiermee in Nederland en Duitsland, maar het probleem speelt overal. Er zijn inmiddels diverse contracten afgesloten in Europa, zodat Pyroil verzekerd is van plastic afval.” Op dit moment wordt het plastic nog steeds met vrachtwagens naar diverse verzamelpunten gereden, meldt Reinier. “Daar blijkt slechts

130

juni 2018 | duurzaam gebouwd

een klein deel in aanmerking te komen voor recycling. Een groot deel wordt uiteindelijk toch verbrand in ovens. Wij hebben nu een betere oplossing, want zoals je weet is plastic van olie gemaakt en dat proces kun je dus ook omkeren. Wij hebben de innovatie, de techniek, de kennis en het geld. Alle drempels waar anderen tegenaan liepen in het verleden, hebben wij geslecht. Wij hebben de troefkaarten in handen om de technologie gefaseerd uit te rollen tot grote industriële clusters.” Volgens Reinier zijn er veel investeerders die hun geld in dit project willen steken. “Het gaat om privaat geld; niet om banken. En een groot deel van het geld wordt bijeengebracht door de eigenaar/oprichter. Hij is tien jaar bezig geweest met het uitdenken van deze technologie. 2018 moet het jaar worden dat het deksel eraf gaat en dat we de eerste raffinaderij gaan bouwen; eerst in Hamburg en daarna - naar verwachting – in de regio Rijnmond. Dit heeft mede bepaald dat ik ben gestopt bij MeteoGroup. Hier wil ik gewoon bij zijn.”

Bomen planten De olie die wordt geproduceerd uit plastic wordt vervolgens ‘bos gecompenseerd’, licht Reinier toe. “Wanneer wij bijvoorbeeld een miljoen ton olie maken, rekenen we uit hoeveel bomen we moeten planten. Die olie wordt onder meer gebruikt in de transportsector en komt daardoor alsnog in de lucht als CO2. Daardoor moet hij worden gecompenseerd. Hoe meer olie wij produceren hoe meer bomen we planten. Dat staat in onze statuten. Die bomen leveren inkomen en creëren biodiversiteit, gaan erosie tegen en houden CO2 vast.” Reinier is vorig jaar zelf naar de Amazone geweest. “Dat staat los van Pyroil, maar ik ben daar wel geïnteresseerd

Interview

Reinier van den Berg: “Alle drempels waar anderen tegenaan liepen in het verleden, hebben wij geslecht.” Beeld: Joost Ooijman

geraakt in bomenplant en FSC houtkap. Het klinkt heel paradoxaal, maar het is dus goed om FSC gecertificeerd tropisch hardhout te gebruiken uit de Amazone. Op die manier bescherm je het bos, want er wordt niet meer illegaal gekapt. Daarnaast is hout een van de klimaatvriendelijkste materialen om mee te bouwen. Het is niet

alleen waardevol, maar ook waardevast. Hout leeft en mensen voelen zich er happy bij. En het grappige is: een houten pand is eigenlijk CO2, want een boom houdt CO2 vast. Bovendien kun je het later ook nog hergebruiken of recyclen en omzetten in warmte of energie. Hout gaat nooit verloren.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

131

JE BENT BEZIG MET VORM, STIJL EN LEEFGENOT. Je streeft er altijd naar om beter, mooier en duurzamer te ontwerpen. Strikolith helpt je daarbij. We delen onze kennis, inspireren en bieden een uitgekiend assortiment innovatieve systemen en producten op het gebied van gevel-, wanden plafondafwerkingen. We denken in het groot om op individuele schaal het verschil te maken. Samen laten we zien hoe mooi duurzaam kan zijn.

CreĂŤer een nieuwe wereld.

MEER INFORMATIE

STRIKOLITH.COM

+31 (0)162 514 750

Interview

“Plastic is gemaakt van olie en dat proces kun je dus ook omkeren.”

Hout in de bouw is dus een duurzame keuze, mits het om goed (FSC of PEFC) gecertificeerd hout gaat, knikt Reinier. “Er liggen sowieso enorme kansen in de bouwen installatietechniek. De vraag naar duurzame concepten en energie-neutrale woningen en gebouwen wordt alleen maar groter.” Op dit moment verdiept hij zich zelf ook in de mogelijkheden van duurzame bouw. “Naar schatting 40% van de Nederlandse uitstoot van CO2 is bouwen gebouwgebonden. Daarom wil ik een energieneutrale woning laten bouwen, en liefst zelfs een woning die onder de streep energie oplevert. Met de huidige techniek kan dat immers. Hout zal een belangrijk onderdeel worden in de nieuwe woning.”

Scholen bouwen Behalve dat Reinier zich gaat bezig houden met plastic ruimen en bomen planten, zet hij zich in voor het bouwen van ziekenhuizen en scholen. “Een groot gedeelte van de bedrijfswinst van PyrOil zal uiteindelijk in een stichting komen, de Benaiah foundation. Het doel van deze stichting is in derdewereldlanden heel concreet geld investeren in de bouw van nieuwe scholen of klaslokalen, uiteraard in

overleg met de lokale gemeente of bevolking. We gaan ook zorgen voor betere medische zorg en schoon water. We willen de levensstandaard verbeteren van mensen die met 1 dollar per dag moeten zien te overleven. Er is genoeg geld te verdienen in de wereld van plastic en olie om te bouwen, dus dan doen we dat.” De redenen zijn onder meer idealisme en geloof. “Wij zijn bevlogen ondernemers die vanuit rijkdom bereid zijn iets terug te geven. Dat heeft misschien ook wel te maken met onze levensovertuiging. John en ik zijn beide christen. We vinden het niet meer dan normaal om te geven om de naasten die het veel slechter hebben dan jij. En dus gaat de stichting bekijken hoe het geld op een goede manier kan worden geïnvesteerd.” Waar precies wordt gebouwd, is nu nog niet bekend. “In principe bouwen we alleen in landen waar we aanwezig zijn met een kantoor of een plastic raffinaderij. Daar verdienen we tenslotte ons geld, dus daar willen we de bevolking helpen. Met het geld dat we verdienen met het verwijderen van plastic uit het milieu, willen we investeren in mooie projecten, zodat de wereld een stukje schoner, beter en eerlijker wordt.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

133

Isolatieoplossingen van Termokomfort

Milieubewust en innovatief! Door alle aandacht voor energiebesparing en milieu in de media is het isoleren van woningen en gebouwen ‘hotter’ dan ooit. Bij Termokomfort is de isolatie van gebouwen pas echt in ‘groene’ handen. Dat komt onder andere omdat we recyclebare en biologisch afbreekbare grondstoffen voor onze isolatieproducten én -systemen gebruiken die zorgen voor een minimale belasting van het milieu. BioFoamPearls bijvoorbeeld is 100% plantaardig, cradle-to-cradle gecertiﬁ ceerd en biedt de allerhoogste isolatiewaarde in de markt.

100% natuurlijk product Gecertiﬁceerd energiezuinig Hoogste isolatiewaarden in de markt 100% veilig voor mens en milieu Flexibel in de verwerking Inzetbaar voor vele vormen van isolatie

dakisolatie

spouwisolatie

kruipruimteisolatie

Bel vandaag nog voor een vrijblijvend gesprek en wij vertellen u graag hoe Termokomfort de beste ‘groene’ isolatieoplossingen in de markt kan bieden! akoestische isolatie

(036) 538 75 58 www.termokomfort.nl

maakt het behaaglijk

Interview Gedachtegang The Natural Step krijgt steeds meer aanhangers

‘Duurzaamheid moet even belangrijk worden als commercie’ Vanuit Zweden heeft de beweging The Natural Step inmiddels ook in veel andere landen voet aan de grond gekregen. In Nederland zorgt onder meer Berend Aanraad ervoor dat deze olievlek zich verder verspreidt. Tekst: Tim van Dorsten

In een kantoorruimte in de Eindhovense wijk Strijp-S ligt een grote Japanse tatami. Naast die mat staat een lange bank met veel kussens erop. “Dit is onze workshopruimte”, vertelt Berend Aanraad van The Natural Step. “Hier nodigen we medewerkers van bedrijven uit, die met onze methode aan de slag willen gaan. Van de aanwezigen maken we ambassadeurs en facilitators die dit gedachtegoed in hun bedrijf onder hun collega’s verder verspreiden.”

Methodiek met vier spelregels The Natural Step (TNS) is een methodiek die de Zweedse oncoloog Karl-Henrik Robèrt heeft bedacht om duurzaamheid in een organisatie of project vorm te geven. Dit systeem gaat uit van vier spelregels: • Niet meer en sneller stoffen uit de aardkorst in het milieu brengen dan de natuur kan verwerken • Niet meer en sneller chemische stoffen in het milieu brengen dan de natuur kan verwerken • De natuur niet sneller afbreken dan de tijd die nodig is om te herstellen • Mensen niet beperken in het vervullen van hun basisbehoeften “Deze spelregels zijn negatief geformuleerd”, geeft Aanraad direct toe. “Maar ze zijn positief bedoeld. Als we omschrijven wat we wel mogen doen, dan hebben we vele boeken nodig. Dat laat ook meteen de oneindige mogelijkheden zien om duurzaam te zijn.”

Gemeente Eindhoven

Berend Aanraad: “Ieder bedrijf wil winst maken, maar de uitdaging ligt in de combinatie met duurzaamheid.”

Als eerste organisatie in Nederland heeft gemeente Eindhoven deze gedachtegang in 2009 omarmd. “Samen met Karl-Hendrik heb ik destijds gesproken met de toenmalige VVD-wethouder Joost Helms, die duurzaamheid in zijn portefeuille had. Dankzij Karl-

duurzaam gebouwd | juni 2018

135

De workshopruimte van The Natural Step in Eindhoven.

Hendriks liberale uitleg was Joost direct overtuigd van deze methodiek. Zo zijn we met Eindhoven in zee gegaan.” Bijna tien jaar later hebben zo’n 120 bedrijven uit de regio Eindhoven zich deze filosofie toegeëigend. “De gemeente wilde duurzaamheidsprestaties verankeren in haar Woonbeleid. Ze kreeg hierbij hulp van de Eindhovense woningcorporaties Woonbedrijf en ‘thuis.” Hierdoor ging de bal rollen: deze corporaties gingen dit ook eisen van hun ketenpartners bij de realisatie van huurwoningen. “Zo volgen bouwers als BAM, Stam en De Koning en Van Wijnen inmiddels deze manier van werken. En de bal rolt door, want zij willen dat ook hún leveranciers rekening houden met de spelregels van The Natural Step.”

Mensen als belangrijkste factor Al die bedrijven kloppen aan bij Aanraads team om deze manier van denken en werken te beheersen. “Van

136

juni 2018 | duurzaam gebouwd

iedere afdeling vragen we een medewerker om vrijwillig met onze workshops mee te doen. Samen vormen zij een doorslaggevende factor binnen bedrijven. Zodra zij eigenaarschap over bijvoorbeeld duurzaam inkopen claimen, dan heeft dit direct invloed op hun werkgever en op andere bedrijven.” Daarnaast speelt de sociale factor een belangrijke rol, geeft hij aan. “Mensen willen graag bij een groep horen. Als de meesten positief zijn over de aanpak en hun enthousiasme delen, dan zoeken andersdenkenden een andere

‘Schuldgevoel is een slechte raadgever’

Interview

‘Deze spelregels zijn negatief geformuleerd, maar positief bedoeld’ werkgever. Anderzijds trekken gelijkgestemden juist wel naar dit bedrijf toe.” In zijn workshops probeert Aanraad duurzaamheid zo klein mogelijk te maken. “Het bieden van handelingsperspectief is de sleutel. We willen niet dat mensen zich schuldig voelen over hun handelen. Dat beschouwen wij als een slechte raadgever. Liever maak ik duurzaamheid behapbaar door verschillende losse onderdelen met elkaar te combineren. Iedereen kan een verschil maken, al weten sommigen nog niet meteen hoe.”

Belang van samenwerking Niet alleen de samenwerking tussen mensen speelt een belangrijke rol. Hij pleit ook voor meer samenwerking tussen bedrijven. “Door het hele land vinden nul-op-demeterprojecten plaats, maar ieder bedrijf pakt dit anders aan. Het lijkt me goed dat hierover meer samenwerking plaatsvindt, zodat bedrijven niet steeds zelf opnieuw het wiel hoeven uit te vinden. En stel de markt ook de juiste vragen.” Daarom heeft The Natural Step samen met verschillende samenwerkingspartner het WonenLab opgericht. “Dit zien we als een samenwerkingsplatform, waarin diverse bedrijven gezamenlijk kunnen experimenteren. Hiermee willen we stimuleren dat bedrijven met hun eigen kennis bijdragen aan samenwerkingsverbanden om zo tot betere innovaties te komen.” De komende jaren wil Aanraad dit lab graag verder ontwikkelen. “Het voornaamste is dat bedrijven duurzaamheid minimaal even belangrijk gaan vinden als commercie. Ieder bedrijf wil winst maken, maar de uitdaging ligt in de combinatie met duurzaamheid.” Daarnaast verlangt hij meer daadkracht op het gebied

van duurzaamheid. “En vanaf nu altijd. Daarom lijkt het mij goed als politieke partijen voorafgaand aan verkiezingen minder met duurzaamheid willen scoren, maar gewoon beleid maken op de plekken waar hun verantwoordelijkheid ligt. Je hoeft niet te ‘polderen’ of een kankerverwekkende stof al dan niet gebruikt mag worden. Hierop moet je gewoon acteren. In mijn ogen moeten overheden vooral faciliteren en hindernissen wegnemen, zodat bedrijven voor duurzame projecten kunnen zorgen.”

Ontspannen omgaan met duurzaamheid Naast Zweden en Nederland is The Natural Step over de hele wereld uitgezaaid: van Canada tot Nieuw-Zeeland. “We hebben iedere maand contact en met sommigen spreek ik zelfs dagelijks”, laat Aanraad weten. “En jaarlijks komen we samen.” Voor deze bijeenkomsten gebruiken ze soms het vliegtuig. “Dat is natuurlijk niet goed voor het milieu”, geeft hij toe. “Maar het is wel erg belangrijk om persoonlijk contact met elkaar te houden. Daarom proberen we altijd het maximale eruit te halen en compenseren we onze vliegreizen. Het is ook belangrijk dat we niet al te panisch naar duurzaamheid kijken en dit vraagstuk vooral positief blijven benaderen. Soms moet je een minder duurzame maatregel nemen om uiteindelijk je impact maximaal terug te dringen. Dit realisme heeft ervoor gezorgd dat wereldwijd duizenden organisaties met deze aanpak werken en al meer dan een miljoen mensen aan onze programma’s hebben deelgenomen.”

‘Je hoeft niet te ‘polderen’ of een kankerverwekkende stof al dan niet gebruikt mag worden’

duurzaam gebouwd | juni 2018

137

Interview

iLofts: hip en duurzaam in Laakhaven-West De wijk Laak in Den Haag was nooit hip of duurzaam. Daar komt verandering in. Aan de ooit zo mistroostige Calandkade verrijst iLofts: twee stoere appartementencomplexen voor urban people die van no-nonsense houden. De zelfbouwende projectontwikkelaar Dutch Housing Company moest de hele keten regisseren om de 43 geprefabriceerde woningen te kunnen leveren. Interessant detail: deelauto’s voor de bewoners worden door eigen zonnepanelen van elektriciteit voorzien. Tekst: Ton Verheijen, Beeld: Robert Tjalondo & Dutch Housing Company

Aan de Calandkade in Laakhaven-West heeft projectontwikkelaar Dutch Housing Company in de eerste weken van maart iLofts neergezet, een kleinschalig, eigenwijs complex van twee stoere gebouwen met

43 koopappartementen. De manier waarop dit gebeurde is opmerkelijk. De contouren van iLofts werden in een recordtijd van amper twee weken zichtbaar omdat de geprefabriceerde modules direct vanuit de fabriek geplaatst konden worden. Zelden is ketenregie in de Nederlandse woningbouw zo ‘stijlvast’ uitgevoerd. Laakhaven-West dus. Op de Calandkade kon je in het verleden een kanon afschieten zonder iemand te raken. ’s Avonds was het al helemaal geen plek om te vertoeven. Straks wordt dat allemaal anders. De woonstudio’s zijn inmiddels per vrachtwagen aangeleverd en op elkaar gezet. Het gebouw met grote glazen puien, dat letterlijk voor je ogen groeide, wordt afgewerkt met aluminium kaders rond de raampartijen. Ook opvallend: het art decoontwerp, bedacht door architectenbureau Mulleners & Mulleners.

Weggeroeste havenkranen De bewoners aan de waterkant hebben straks een prachtig uitzicht over de Laakhaven, vanwaar ooit de boten naar het Westland voeren. De twee in onbruik geraakte havenkranen, die langzaam aan het wegroesten waren, worden in oude glorie hersteld. Ze krijgen een nieuwe lik verf en zijn straks de symbolische eyecatchers van een nieuw stukje Den Haag.

Wethouder Joris Wijsmuller spreekt de genodigden toe op de kade in Laakhaven-West. Links naast hem projectontwikkelaar Walter Landsaat van Dutch Housing Company.

De feestelijke opening van iLofts op 7 maart was een succes. Na een glaasje biologische tomatensoep (door Urban Farmers lokaal in de stad geoogst) en een kort verhaal van wethouder Wijsmuller over de verdichtingsopgave van de Haagse woningbouw (maar liefst 50.000 nieuwe woningen moeten er gebouwd worden), nam de wethouder plaats achter de stuurknuppel van de

duurzaam gebouwd | juni 2018

139

torenkraan. Samen met de machinist plaatste hij één van de aangevoerde modules op verdieping vier. In amper tien minuten had nota bene de wethouder een nieuw huis neergezet. Daarmee werd het bewijs geleverd dat bouwen in 2018 extreem eenvoudig kan zijn. Het lijkt allemaal zo simpel. Maar de aanloop naar de feestelijkheden was dat allerminst volgens directeur Walter Landsaat van projectontwikkelaar Dutch Housing Company: “Dit concept kun je alleen leveren door vanaf het eerste ontwerp, de eerste pennenschets de regie te houden. Dat is wat we gedaan hebben. Wij leveren geen deeloplossingen maar een totaalproduct. Daarin zijn wij onderscheidend.”

Stevige grondprijs Als ketenregisseur moest Dutch Housing Company de businesscase financieel zien rond te krijgen. Dat was geen sinecure. Landsaat: “Op een moeilijk inpasbare locatie, tussen twee bestaande gebouwen in, met een stevige grondprijs, hebben wij op eigen kosten deze grondpositie ontwikkeld tot woningen. Nee, korting op de grondprijs hebben we van de gemeente niet gekregen. Maar de investering moet wel worden terugverdiend. Dat was geen simpele opgave. Voor wie ga je bouwen? Wat is je doelgroep? Wat is de propositie?”

‘Alles is zoveel mogelijk geprefabriceerd’

Disciplines verbinden De ketenaanpak van Dutch Housing Company staat in schril contrast met de sterk gesegmenteerde bouwsector, die na de crisis in oude fouten lijkt te vervallen. Aannemers en projectontwikkelaars zitten op hun eigen ‘eiland’ en houden de kaarten voor de borst. Communicatie met de bewoner zien ze als een tijd vretende kostenpost. Landsaat zegt het in nette bewoordingen: “De bouw is sterk gesegmenteerd. Iedereen is goed in zijn eigen specialisme. De klant is een abstract bouwnummer. Diens bezoekjes tijdens het bouwproces worden als hinderlijk ervaren. Volgens ons heeft de crisis juist aangetoond dat het anders moet. Door middel van samenwerking hebben wij alle disciplines met elkaar verbonden.”

“Kijk, de koopwoningenmarkt in Den Haag is booming, maar aan de onderkant is nauwelijks iets betaalbaars te krijgen. Door de hoge grondprijzen is nieuwbouw voor jonge stedelingen nauwelijks haalbaar. iLofts voorziet daar wel in met prijzen van 119.000 tot 138.500 euro vrij op naam per woning. De 43 appartementen waren binnen enkele weken verkocht.”

Prefabricage Sinds de oprichting in 2010 gelooft Dutch Housing Company sterk in prefabricage. De voordelen van prefab zijn volgens Landsaat evident: betaalbare woningen van hoge kwaliteit, minder afval, minder bouwoverlast op locatie en een hoog bouwtempo. Landsaat: “Zo bouwen wij al jaren onze grondgebonden woningen. Met iLofts laten we nu zien dat prefabricage ook toepasbaar is voor koopappartementen.” Om het een en ander voor elkaar te krijgen, werkt Dutch Housing Company samen met een aantal vaste ketenpartners, zoals prefab-leverancier Ursem Modulaire Bouwsystemen, Schouten Installatietechniek, Heddes Bouw & Ontwikkeling en architectenbureau Mulleners & Mulleners. Landsaat: “En de marketing en verkoop hebben we zelf gedaan. Kopers zitten rechtstreeks bij ons aan tafel. Zo hebben we alles in eigen hand gehouden en kunnen wij onze beloftes aan de bewoners veel makkelijker nakomen. Die aanpak werkt alleen als alle onderdelen goed op elkaar aansluiten. Marktvraag en techniek moeten in elkaar overgaan.”

140

juni 2018 | duurzaam gebouwd

De blokkendoos van geprefabriceerde modules toont aan hoe eenvoudig woningbouw kan zijn.

Interview

Wethouder Joris Wijsmuller en de kraanmachinist gaan samen een module plaatsen. Kloktijd: 20 minuten.

Concreet betekent dit dat de 43 modules in de fabriek van Ursem Modulaire Bouwsystemen in het Friese Wognum zijn gebouwd. Daar zijn ze compleet afgewerkt met installaties en sanitair. Op de bouwlocatie midden in de stad is de overlast vervolgens minimaal. De eerste 23 modules zijn in slechts drie dagen neergezet en aangesloten. In de week erna volgden de overige 20 woningen. Landsaat: “Parallel verzorgden wij de liften, galerijen en gevelafwerking, ook dit allemaal zoveel mogelijk geprefabriceerd. Zo zijn we in een half jaar tijd klaar. Daarom zijn we nu alweer op zoek naar nieuwe stedelijke locaties om dit concept uit te rollen.”

Hout Wat techniek betreft: de woningen hebben door hun luchtdichtheid geen last van warmteverlies door ongewenste tocht. Met het oog op temperatuur en geluidsisolatie is gekozen voor 3-dubbel glas. Verder opmerkelijk is de toepassing van hout in de woningscheidende wanden. Landsaat: “In onze ogen is dat een goede oplossing voor CO2-opslag.” Wat betreft de duurzame energiebronnen:

‘Elektrische deelauto’s verlicht de druk op de openbare ruimte’

op het dak van de twee complexen zijn zonnepanelen geplaatst, die stroom leveren voor verlichting van de gemeenschappelijke ruimtes.

Elektrische auto’s Vanaf het dakterras ligt Laak straks aan je voeten. Vroeger was dat bepaald geen droom. Maar tijden veranderen. Kijk hoe Rotterdam het oude Katendrecht transformeert, of hoe Den Haag de Binckhorst nieuw leven inblaast. Met een beetje geluk worden het toplocaties. Dat geldt ook voor Laakhaven-West. Over het dakterras van iLofts gesproken: hier vind je ook de zonnepanelen die de deelauto’s voor de bewoners gaan voeden. Twee elektrische auto’s van het type BMW i3 staan straks voor hen klaar. iLofts past in de visie van BMW op stedelijke mobiliteit, duurzame e-mobility en autodelen. “In combinatie met innovatieve projectontwikkeling worden steden autovriendelijk, mensvriendelijk en leefbaar”, aldus Neil Fiorentinos, Managing Director BMW Group Nederland. “BMW Group zoekt daarom de samenwerking voor dit soort duurzame, stedelijke oplossingen.” Walter Landsaat vult aan: “Den Haag staat voor een forse verdichtingsopgave van 50.000 nieuwe woningen in de komende jaren. Met iLofts dragen we daaraan bij en weten we bovendien door toepassing van elektrische deelauto’s de druk op de leefbaarheid en openbare ruimte van de stad te verlichten.”

duurzaam gebouwd | juni 2018

141

‘Alba Concepts: creativiteit ontmoet ratio Drie jaar geleden begon Alba Concepts als startup haar reis, met als doel het creëren van duurzame, iconische projecten. ‘Size didn’t matter’, maar wel of het project uniek is in zijn soort. Inmiddels is Alba Concepts uitgegroeid tot volwassen bedrijf, met vele interessante duurzame projecten in de portefeuille. Tekst: Marvin van Kempen

Het avontuur begon voor Jim Teunizen en Woud Jansen toen zij samenwerkten bij een eerdere werkgever, Brink Groep. “Daar ontmoetten we elkaar en staken we veel energie in de projecten die we uitvoerden”, aldus Teunizen. Toen spraken we met elkaar af dat we een volgende stap wilden zetten en begonnen we voor onszelf.” “Om tot succesvolle handelingen te komen moet de linkerhelft van je brein, de kant die zich bezighoudt met ratio, met de rechterkant samenwerken. Die rechterzijde biedt juist creativiteit. Een succesvolle handeling bestaat vaak uit een goede samenwerking tussen de linker- en rechterhelft. We combineren bij Alba Concepts creativiteit met de ‘harde cijfermatige kant’ van vastgoed. Die verbinding maakt het succes.” Daarom zoekt de jonge organisatie specifiek naar medewerkers die deze combinatie van creativiteit en analytisch vermogen in zich hebben. “We zoeken naar mensen die in het team passen. Een technische- of bouwkundige achtergrond is niet noodzakelijk, het doorbreken van vaste patronen met een gezonde dosis vernieuwing wel.”

“Alle kantoorpanden hebben een duurzaamheidssignatuur gekregen: energieneutraal, circulair, gezond en flexibel.” meldt Van Grinsven. “Ook ondersteuning bij het definiëren van de duurzaamheidsstrategie van verschillende marktpartijen behoort tot de wapenfeiten van de organisatie.”

Gebouwen en gebieden naar hoger niveau Bij de uitvoering van die projecten is duurzaamheid de rode draad. “Dat staat centraal en verliezen we nooit uit het oog. Het is de driver voor onze adviezen die we daarna ook implementeren”, aldus Teunizen. “De

Vraag achter de vraag Alba Concepts is in de drie jaar dat het actief is voor een groot speelveld aan opdrachtgevers aan de slag. Op de website pronken onder andere de logo’s van gemeenten, hogescholen, universiteiten en bedrijven. Bij menig gesprek met een opdrachtgever begint het voor het team van Alba Concepts bij het ontdekken van de ‘echte vraag’. Daar weet consultant Jip van Grinsven van Alba Concepts alles over te vertellen. “De vraag achter de vraag noemen we de dat. Door met de opdrachtgever, de markt en met stakeholders in gesprek te gaan komen we erachter welke werkelijke behoeften er zijn en hoe we maximale toegevoegde waarde bereiken.” Iedere uitwerking van een casus is uniek. Zo adviseert Alba Concepts bij de verduurzaming van vier kantoren van Lefier.

142

juni 2018 | duurzaam gebouwd

Alle kantoorpanden van Lefier hebben een duurzaamheidssignatuur gekregen: energieneutraal, circulair, gezond en flexibel.

Interview

De groei van Alba Concepts betekent een grote vraag naar talent. “We zoeken naar ambitieuze professionals die ons komen versterken”, vertelt Teunizen over de behoefte aan nieuwe medewerkers. “Daarnaast zijn we op zoek naar startende ondernemingen met circulaire producten, die geven we graag een kans. Als je denkt dat je je kunt onderscheiden in onze projecten, dan maken we graag kennis.”

Van lineair naar circulair

Jim Teunizen en Jip van Grinsven.

kernactiviteiten voor ieder project laten zich indelen in drie pijlers: advisering, management en projectontwikkeling. Daarnaast ontwikkelen we concepten, zoals de Building Circularity Index, waarmee we de circulariteit van een gebouw vaststellen. De komende tijd zetten we verder in op de marktlancering van nieuwe concepten en helpen wij opdrachtgevers verder om hun organisatiestrategie te vertalen in de verduurzaming van de eigen gebouwen. Want in basis moet het gebouw de corporate story en het duurzaamheidsverhaal zelf al vertellen.” Gemeengoed voor de aanpak van zowel concept- als projectontwikkeling is integraliteit. “We ontwerpen voor ieder project een holistische visie”, geeft Van Grinsven aan. “We definiëren eerst gezamenlijk een duurzaamheidsambitie en -thema’s. Het is daarbij de uitdaging om de ambities en wensen van de opdrachtgever in beeld te brengen en ambities zo hoog mogelijk te stellen. Vervolgens formuleren we SMART de kritieke prestatieeisen en vertalen we deze naar concrete duurzame maatregelen.” “We kijken hoe we primaire processen en herbruikbare materialen kunnen toepassen in de verduurzaming van gebouwen”, vult Teunizen aan. “Bij het kantoor van Waterschap Zuiderzeeland hebben we bijvoorbeeld beschoeiingshout gebruikt als afscheiding en banken van oud meubilair gemaakt. Daarnaast vinden we het belangrijk om te inventariseren welke grondstofstromen er uit het primaire proces komen, indien daar sprake van is. Bij Zuiderzeeland staat in het primaire proces water centraal, dus daar zijn we vanuit dit perspectief gestart. Het gebouw gaat dan ook 90% water besparen door grijswatersystemen.”

Voor veel opdrachtgevers betekent een verduurzaming dat zij radicaal anders denken over processen. “Vaak wordt dit lineair benaderd, waarbij het onze uitdaging is om dit juist circulair in te steken”, laat Teunizen weten. Voor Madaster, het kadaster voor materialen, zijn we een financiële module aan het ontwikkelen. Het is de bedoeling dat deze module de historische, actuele en toekomstige waarde op materiaal-, product-, gebouwen portefeuilleniveau weergeeft. “ Om een verduurzaming compleet te maken wordt tevens tijd en aandacht besteed aan de identiteit en het uitdragen van de duurzaamheid. “Door duurzaamheid zichtbaar te maken bereik je een beter bewustzijn bij medewerkers ”, illustreert Van Grinsven. “Ook bezoekers krijgen hierdoor meer informatie over het beleid van de organisatie. Om deze reden proberen we maatregelen door te voeren die de identiteit van de huisvesting verrijken.” Om het onderste uit de kan te halen is de ambitie van de opdrachtgever bepalend. “Daarom zoeken we actief naar partijen die met ons verder willen gaan dan de standaard”, geeft Teunizen aan. “Partijen die onderzoeken hoe ze maximaal circulariteit en duurzaamheid in de huisvesting kunnen verweven en daar wel wat hulp bij kunnen gebruiken.”

Bij het kantoor van Waterschap Zuiderzeeland is beschoeiingshout gebruikt als afscheiding en zijn banken van oud meubilair gemaakt.

duurzaam gebouwd | juni 2018

143

WWW.NIEMAN.NL INFO@NIEMAN.NL

Hoogwaardige stapelbare ‘all electric’ woningen van massief hout Finch Buildings is een modulair bouwsysteem dat voldoet aan alle eisen van het Bouwbesluit Nieuwbouw. De gestapelde eenpersoonswoningen zijn opgetrokken vanuit massief hout en zijn allemaal voorzien van een eigen keuken, badkamer en verwarming.

Amsterdam. De eerste gerealiseerde woonstudio’s zijn geplaatst in de Sumatrastraat in Leiden. Tijdens de ontwikkelingsfase heeft Nieman integraal geadviseerd op het gebied van brandveiligheid, bouwregelgeving, bouwfysica, akoestiek en energiezuinigheid. Zo zijn er in een mock-up opstelling meerdere lucht-contactgeluid metingen uitgevoerd om te kunnen vaststellen welk type vloerconstructie benodigd is om de Finch modules te laten voldoen aan De woonstudio’s zijn ‘all-electric’, hebben triplebeglazing, zijn volledig van hout gemaakt, zijn prefab ontwikkeld en hebben een de lucht-contact geluidseisen conform Bouwbesluit 2012. Voor de energie-index van 0,77. Bij tijdelijk gebruik kunnen de woningen modules in Leiden zijn ook luchtdichtheidsmetingen uitgevoerd. op een andere locatie opnieuw gebruikt worden. De eerste Finch Wilt u meer weten over ‘all electric’ wonen, neemt u dan contact met ons op. Buildings modules waren in 2016 tentoongesteld in FaBCity in

Nieman Groep B.V. Vestiging Utrecht Atoomweg 400 Postbus 40217 3504 AA Utrecht T 030 - 241 34 27 Vestiging Zwolle Dr. Van Lookeren Campagneweg 16 Postbus 40147 8004 DC Zwolle T 038 - 467 00 30

De Nieman Groep bestaat uit: Nieman Raadgevende Ingenieurs, Nieman-Valk Technisch Adviesbureau, Nieman-Kettlitz Gevel-en Dakadvies en Nieman Kwaliteitsborging.

t DWA werk voor mijn toekomst

‘Wij maken duurzaamheid werkend!’ Wij praten niet alleen vrijblijvend over duurzaamheid, maar wij zorgen er voor dat daadwerkelijk aantoonbaar duurzame oplossingen gerealiseerd worden op het gebied YDQ HQHUJLH HIĀFLQWLH HQ ]RUJ YRRU KHW PLOLHX 'LW LV ]RZHO HHQ EHORIWH DOV HHQ XLWGDJLQJ Met ‘werkend’ bedoelen we dat wij staan voor HHQ G\QDPLVFKH EHQDGHULQJ YDQ GXXU]DDPKHLGVvraagstukken, waarbij we 24/7 ontwikkelingen PRQLWRUHQ HQ UHVXOWDWHQ NXQQHQ DDQWRQHQ

ZZZ GZD QO

Korte berichten uit de markt

Klimaatconcept voorziet basisschool van gezond binnenklimaat Scholen moeten decennialang mee gaan en niet alleen energiezuinig zijn: ze moeten een bijdrage leveren aan het welzijn van docenten en leerlingen. Het binnenklimaat schiet nog altijd tekort in vier van de vijf klaslokalen. Hier leidt ongezonde lucht met te hoge CO2-concentraties tot hoofdpijn, vermoeidheid en concentratieverlies. Het FLOO klimaatwerk concept zoekt de juiste balans tussen gezondheid (ventilatie), comfort (goed regelbare verwarming en koeling) en energiebesparing. Basisschool De Vonder uit Riel werd eind 2017 als eerste met het concept opgeleverd. Het was voor de conceptdenkers belangrijk om bij het ontwerp van de school mee te denken: de invloed van bouwkundige aspecten op installatietechniek is namelijk groot. Een van de belangrijkste punten van het nieuwe klimaatconcept is dat de schone lucht snel naar de ademzone van de leerlingen stroomt. De schone lucht wordt niet via het plafond maar juist via vloerroosters aan de raamzijde toegevoerd. De klimaatvloer combineert verwarming, koeling

en ventilatie in één vloersysteem. Via dit systeem wordt de vuile lucht met een hoge CO2-concentratie richting het plafond verdrongen. Hier wordt de lucht vervolgens afgevoerd. De verwarming en koeling wordt aangestuurd door LG’s warmtepompen. In totaal zijn er vijf LG Therma V5 en twee Multi V-warmtepompen in de multifunctionele accommodatie geplaatst. Iedere zone heeft een eigen circuit, zodat de temperatuur eenvoudig kan worden afgestemd op de wensen van de gebruikers in de betreffende delen van het gebouw.

Lees het volledige artikel op DuurzaamGebouwd. nl, in het thema-dossier Duurzame Scholen. Ga hema’s en naar DuurzaamGebouwd.nl, klik op ‘Thema’s’ vervolgens op ‘Thema-dossiers’.

Verticaal groen dorp met gezamenlijk wonen en verticale landbouw Binnenkort verrijst een appartementencomplex anders dan alle andere. Hier staat de combinatie van een community-gevoel en een circulaire, groene, gezonde omgeving centraal. “Concepten als gezamenlijk wonen, verticaal tuinieren en landbouwen komen hier tot leven.” Grondleggers van de ontwikkeling zijn Naleye Sultan Buddista en Magdalena Matei van The Urban Tree Village. Naleye richt zich op duurzaam concepten en sociale projectontwikkeling en advisering, terwijl Magdalena zich stort op het meetbaar maken van impact. “Denk hierbij aan het inzichtelijk maken van grondstoffenverbruik, social return en andere niet financiële kernindicatoren.” Die twee disciplines smelten samen in de realisatie van The Urban Tree Village, een apparte-

mentencomplex van twintig verdiepingen met een gemeenschapsgevoel. “We hebben een unieke visie voor dit gebouw, dat de functie van een duurzame gemeenschap moet vervullen”, licht Naleye toe. “Een gemeenschapsgevoel anno 2018 krijg je pas als je met verschillende leeftijdsgroepen woont en er voldoende voorzieningen en plekken om samen te leven en te werken zijn.” Om bewoners makkelijk met elkaar in contact te brengen is er een app beschikbaar. “Die is ontwikkeld om bewoners dichter bij elkaar te brengen”, aldus Magdalena. “Hiermee kun je in één oogopslag zien wie er bijvoorbeeld vanavond wil koken of hier juist hulp bij nodig heeft. Daarnaast kun je de hulp inroepen van anderen, bijvoorbeeld voor een oppas omdat je er een avondje tussenuit wilt. Op deze manier ligt het community gevoel voor iedereen binnen handbereik”, vertelt Magdalena over het creëren van de gemeenschap. “Naast de gemeenschappelijke ruimtes willen we in samenwerking met de Hortus Botanicus van Amsterdam een orangerie van 1000 m2 bovenop het gebouw neerzetten met restaurant en educatieve doeleinden”. The Urban Tree Village is voorzien van een eigen verticale boerderij, en is daarmee leverancier van dagelijks verse groente en kruiden voor bewoners en omgeving.

duurzaam gebouwd | juni 2018

145

Elektrische geiser Een oplossing voor het warme tapwater in de energietransitie. Het ideale warmtapwaterapparaat ! Made in Germany. www.clage.nl

Duurzaam Gebouwd Colofon

Website

Duurzaam Gebouwd is een uitgave van DGB BV

www.duurzaamgebouwd.nl

en verschijnt in een oplage van 12.500 exemplaren.

www.smartwp.nl

Uitgeverij / redactieadres

Verspreiding

DGB BV, Beekhuizenseweg 11, 6881 AA Velp

DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl

T: +31 (0)85 273 59 70

Opmaak en druk

Redactie

Real Concepts BV, Velp

Tijdo van der Zee, Eindredactie Marvin van Kempen, Hoofdredactie

Bekijk voor het volledige colofon de website van Duurzaam Gebouwd

E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl

(DuurzaamGebouwd.nl) en klik op ‘Over Duurzaam Gebouwd’. Hier vind je

T: +31 (0)85 273 59 70

tevens meer uitleg over onder andere de missie van Duurzaam Gebouwd.

Aan Duurzaam Gebouwd nr. 40 werkten mee: Roel Berlaen, Susanne Bouwmeester, Tim van Dorsten, Arno Hagemans, Tom de Hoog, Remco Kerkhoven, Wim Kooyman, Wim Maassen, Tamara Rijnen, Ingrid Rompa, Piet Scheerhoorn, Harmen Weijer, Bert Wiltjer.

Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het Advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook. © DGB BV Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (Stb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912; te innen en/of daartoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

146

juni 2018 | duurzaam gebouwd

(Ontwerp: Mies Architectuur)

Wat presteert uw gebouw?

○

361 Gezond Gebouw Sterrenschool Hilversum 0 Energieopwekking

ŬŽĞƐƟĞŬ

EĂĐŚƚ ǀĞŶƟůĂƟĞ

Hemelwater

Buitenlokaal

^ƟůůĞ ŝŶƐƚĂůůĂƟĞ

Zonder zonnepanelen 35% lager dan norm

KƉƟŵĂĂů ĂŬŽĞƐƟĞŬ klimaat

͞'ƌĂƟƐ͟ ŬŽĞůŝŶŐ van het gebouw

'ĞďƌƵŝŬ ǀŽŽƌ ƚŽŝůĞƩĞŶ ĞŶ planten

Voorziening voor buiten lesgeven

Smart learning

Flexibel indeelbaar

Demontabel bouwen

Circulair slopen oude gebouw

Uitdagende omgeving

Natuurlijke sĞŶƟůĂƟĞ

Materialen uit gebouw oogsten

'ůŝũďĂĂŶ͕ natuurlijk speelplein

Minimaal energieverbruik door WTW

BuurtƉĂƌƟĐŝƉĂƟĞ

Circulair bouwen

Circulaire tuin

Weinig geluid Energie neutraal

Nul op de meter

Architect: LIAG architecten en bouwadviseurs, Den Haag (www.liag.nl)

Bio dynamische ǀĞƌůŝĐŚƟŶŐ

Voor elke leerling een eigen device

ŶĚĞƌĞ ŝŶĚĞůŝŶŐ͕ Samenstelling uit eenvoudig voorgevormde mogelijk onderdelen

www.vbi.nl

Onderhoudsvriendelijk

Frisse Scholen

sĞŶƟůĂƟĞ

Minimaal klasse B

Frisse Scholen Klasse A

Urban Mining

Hergebruikt materiaal

The Road to all-electric Duurzaam Gebouwd # 40 | juni 2018

c i t y

m u l t i

v r f

45 % 45 %

Gedeputeerden Joke Geldhof en Jack van der Hoek:

s y s t e m

i s

‘Woonwijken in één keer volledig verduurzamen’

l o a d i n g

75 %

# 40 | juni 2018

Duurzame Scholen

Smart Workplace

Met onder meer aandacht voor de (on)haalbaarheid van BENG in het hoger onderwijs, de verduurzaming van Atheneum College Hageveld en een rondetafelgesprek.

Met onder meer aandacht voor de keuze voor gezondheid, slim ruimtegebruik en materialencirculariteit en een interview met Oliver Heath.

‘ Verduurzaming gaat verder dan het schoolgebouw’ Indaksysteem zorgt voor duurzame energie stolpboerderij Aftellen naar nul in het NeroZero-lab