dwaroj - 101

‫دووهەفتەنامەیەکی سیاسیی گشتییە‪ ،‬کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان دەریدەکات‬

‫‪١٥ -2021/01/04‬ی بەفرانباری ‪١٣٩٨‬ی هەتاوی‪ ،‬ساڵی هەشتەم‪ ،‬ژمارەی ‪101‬‬

‫‪١٠‬‬

‫سەروتار‬ ‫ساڵی ‪٢٠٢٠‬‬ ‫ئێرانلەگەمارۆیسیستەمێکیناکارامە‬ ‫هێمن بایەزیدپوور‬

‫ساڵی ‪ ٢٠٢٠‬زایینی ساڵێکی پڕ لە کارەسات و ڕووداو و‬ ‫ئەزموونی ناخۆش و تاڵ لە ئاستی جیهانی و ناوچەی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بوو و ئەنجام و پەیکهاتەکانی ئەو‬ ‫ڕووداوانە ئێرانی بە گشتی و ڕۆژهەاڵتی کوردستانیشی‬ ‫بە تایبەتی گرتەوە‪ .‬دیارە لێرەدا ناکرێ بە وردی‬ ‫باس لە هەموو ڕووداوەکان بکرێ‪ ،‬بەاڵم بە هەنگاونان‬ ‫بەرەو یەکەم ڕۆژەکانی ساڵی ‪ ٢٠٢١‬ئەگەر بمانهەوێ‬ ‫هەڵسەنگاندن و بەراوردێکی گشتیی سەبارەت‬ ‫بە ڕووداوەکان و بارودوخی ساڵی ڕابردوو ئەنجام‬ ‫بدەین پێویستە وەک سەردێڕ ئاماژە بکەینە چەند‬ ‫خاڵ و دیاردەی سەرەکی وەک سەردێڕی باسەکە‪:‬‬ ‫‪-١‬ساڵی ‪ ,٢٠٢٠‬ساڵی باڵوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا لە‬ ‫جیهانە و وەک کارەساتێکی سرووشتیی خەسارێکی‬ ‫گەورەی بۆ مرۆڤایەتی بەدواوە بوو‪ .‬سەرەڕای هەوڵ‬ ‫و تێکۆشانی ڕێکخراوەکانی تەندرووستی و پسپۆڕان و‬ ‫زانایان لە ئاستی جیهانیدا و بەرهەمهێنانی ڤاکێسێنەکەی‬ ‫لە چەند واڵتدا ‪ ،‬پێدەچێ ئەو پەتایە و ئاسەوارەکانی‬ ‫تا ماوەیەکی نادیار بەردەوام بن‪ .‬لە ڕاستیدا بە‬ ‫باڵوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا جیهان و مرۆڤایەتی تووشی‬ ‫شۆکێکی گەورە بوون و ڕاچڵەکان‪ .‬بارودۆخی ئابووری‬ ‫لە هەموو جیهان و لە واڵتان تا ڕادەیەک تێک چوو‪ .‬ئەو‬ ‫کاریگەریانە بە تایبەت لەو واڵتانەی کە بەرنامەیەکی‬ ‫تۆکمەیان بۆ بەرەنگاربوونەوە لە بەرامبەری دا نەگرتبوە‬ ‫بەر ئاسەوارەکانی زۆر بەرچاورتر و وێرانکەرتر بوو‪.‬‬ ‫‪.٢‬ساڵی ‪ ٢٠٢٠‬بە کوشتنی قاسم سلێمانی لە الیەن‬ ‫ئەمریکاوە و خێرابوونەوەی ڕەوتی داڕمانی ھێژمونی‬ ‫ئێران لە ناوچەکە و کاڵبوونەوەی ھیاللی شیعی دەستی‬ ‫پێ کرد‪ .‬پاش کوشتنی سلێمانی و بەردەوام و بە‬ ‫شێوەی جۆراوجۆر و بە تایبەت لە بواری دارایی و‬ ‫چەکوچۆڵ یارمەتی گرووپە تیرۆریستەکانی ناوچە و‬ ‫زۆرێک لە میلیشیا شیعەکانی دەدا‪ ،‬گورز و زەربەیەکی‬ ‫گەورە وەبەر دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی و پالنەکانی‬ ‫بۆ دەستێوەردانی زیاتر لە ناوچەکە و سیاسەتی‬ ‫هەناردەکردنی شۆڕشی ئیسالمی کەوت‪ .‬پیالنەکانی‬ ‫قاسم سلێمانی لە تێکدان و دەستێوەردان لە ناوچە و‬ ‫نزیکبوونەوە لە گرووپە توندڕۆکان کە پشت ئەستوور‬ ‫بە خامنەیی و ئیمکاناتی ماڵی تەسلیحاتی کۆماری‬ ‫ئیسالمی بوو‪ ،‬پێ ناچێ جێگرەوەکانی بتوانن درێژە‬ ‫بە پالنەکانی ئێران بۆ ناوچەکە بدەن‪ .‬هەلوومەرج‬ ‫وەها بە زیانی کۆماری ئیسالمی لە ناوچەکە گۆڕاوە‬ ‫کە بوونی قاسمی سلێمانیش نەیدەتوانی کۆماری‬ ‫ئیسالمی لەم زلکاوە کە خۆی بۆ خۆی درووستی‬ ‫کردوە رزگار بکات‪ .‬ئەوەی کە پاش کوژرانی سلێمانی‬ ‫تا ئێستا بینراوە جۆرێک بووە لە سەرلێشێواوی لە‬ ‫سیاسەتە ناوچەییەکانی کۆماری ئیسالمیدا‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئێستا لە ئارادایە لە الیەکەوە تێکچوون و ئاڵۆزییە لە‬ ‫سیاسەتەکانی کۆماری ئیسالمیدا و لە الیەکی ترەوە‬ ‫درووستبوونی بوونی بۆشاییەکە لە نێوان کۆماری‬ ‫ئیسالمی و تاقم و گرووپەکانی لە ناوچەکە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫لە کۆتا هێرش بۆ سەر باڵوێزخانەی ئەمریکا لە زۆنی‬ ‫سەوزی بەغدا کۆماری ئیسالمی زۆر بەپەلە دەستی خۆی‬ ‫لەو ڕووداوە رەت کردەوە و تەنانەت مەحکوومیشی کرد‪،‬‬ ‫‪...‬بۆ ل ‪2‬‬

‫مافی مرۆڤ لە ئێران‬

‫لە ئێران‬

‫‪٥‬‬

‫‪٣‬‬

‫ساڵی ‪ ،٢٠٢٠‬ساڵی ناوبانگی‪:‬‬

‫زەاللەت و زەبوونی جیهانی کۆماری ئیسالمی‬

‫کارنامەیەکی ناسەرکەوتووی بۆخۆی تۆمار‬ ‫کرد و تا ھەنووکەش دیار نییە چ پالنیکی بۆ‬ ‫بەرێوەبردنی باروودۆخەکە و کرین ڤاکیسین ھەیە‪.‬‬ ‫یەکێک لە کۆتا رووداوەکانی ساڵی ڕابردوو کە‬ ‫گرنگییەکی زۆری بۆ کۆماری ئیسالمی و تەنانەت‬ ‫لە داھاتووی ناوچەکە ھەیە کوژرانی موحسین‬ ‫فەخریزادە لە بەڕێوەبەرانی سەرەکی بەرنامە‬ ‫ئەتۆمی ئێران بوو ئەویش پاش ساڵێک لە کوژرانی‬ ‫سلێمانی و ھاوار و ھەرەشەی زۆری کۆماری‬ ‫ئیسالمییە‪ ،‬ئەوەی کە دەبیندرێ ناکارامەیی و‬

‫یەکەم ڕۆژەکانی ساڵی ‪ ٢٠٢٠‬زایینی بە کوشتنی‬ ‫قاسم سولەیمانی دەستی پێکرد و بە کوشتنی‬ ‫ئەو سیاسەتی ھەناردەکردنی شۆرشی ئیسالمی و‬ ‫ھەوەھا ڕێژەیەکی زۆری سەرمایەی مادی و ئینسانی‬ ‫کە سااڵنێکی زۆرە کۆماری ئیسالمی لە ناوچەکە‬ ‫تەرخانی دەکات بوو بە دووکەڵ و با بردی‪ .‬گەرانەوە‬ ‫بۆ دۆخی جاران و دەسەالتی ھێژموونیکی ئێران‬ ‫لە واڵتانی دەورووبەری واقعێکی بێگەرانەوەیە‪.‬‬ ‫به باڵوبوونەوەی پەتای کۆڕۆنا کە وەک پاندمییەکی‬ ‫جیهانی ھەموو واڵتانی دەرگیری خۆی کردوە و‬ ‫تا ئەوڕۆشی لەگەڵ بێت جیھان گیرۆدەیەتی‪ ،‬دوودەستەیی و بۆشاییەکی ئەمنی گەورە لە‬ ‫کۆماری ئیسالمی بە دارشتنی سیاسەتی تێکەاڵو‬ ‫ناو ھێزە ئەمنییەتییەکانی کۆماری ئیسالمی‬ ‫لە پۆپۆلیسم و بێ بایخی ژیانی خەڵەک لە الیەن‬ ‫دەسەالتی ئیدئۆلۆژیکی خۆیەوە و ھەروەھا بێ و بێ دەسەاڵتی لە واڵم دانەوە و ڕووخانی‬ ‫سداقەتی و درۆ‪ ،‬دیسان لەالیەن گەالنی ئێرانەوە کاریزما و ڕەوایی ئەو دەسەاڵتەیە تەنانەت‬ ‫سیاسەت‬

‫مێژوو‬

‫کۆمەاڵیەتی‬ ‫سیاسەتی نیونەتەوەیی و مافەکانی مرۆڤ‬

‫ڕەشبینی‬

‫د‪ .‬محەممەد حسەین زادە‬

‫شەهرام وەحدانی‬

‫مافەکانی مرۆڤ بریتیین لە کۆمەڵە مافیك کە‬ ‫پێویستە مرۆڤەکان بە پێی پێگە و کەرامەتی‬ ‫مرۆیی و بە حوکمی مرۆڤبوونیان و بە بێ‬ ‫لەبەرچاوگرتنی پێگە و بارودوخ و هەلومەرج و‬ ‫پلەوپایە و تایبەتەمەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی تر‬ ‫لێیان بەهرەمەند بن‪ .‬ئەو مافانە مافی ژیان‪ ،‬ئازادی‬ ‫و هەموو فاکتەرە پێویستەکان بۆ ژیانی مرۆڤایەتی‬ ‫لەخۆ دەگرن‪ .‬نۆرمەکانی (‪ )Norms‬مافی مرۆڤ‪،‬‬ ‫پەیوەندییەک لە نیوان تاکەکان و بوارەکانی تر و‬ ‫بە تایبەت لە نیوان تاک و دەوڵەت پێک دێنن و‬ ‫هەندێ ئەرک و بەرپرسیارییەتی دێننە ئاراوە‪ .‬لە‬ ‫جیهانی ئیستادا سەرەڕای ئەوەی بە هۆی جیاوازی‬ ‫بنەما فەلسەفییەکان و جیاوازی ئایینی و کلتوری و‬ ‫هەروەها جیاوازی ڕوانگە سیاسییەکان پێناسەیەکی‬ ‫گشتگیر و جیهانیی سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬بەاڵم کۆدەنگییەکی گشتیی هەیە‬ ‫سەبارەت بەوەی کە مرۆڤەکان خاوەن مافن‪.‬‬ ‫‪...‬بۆ ل ‪12‬‬

‫لەناو ھەوادار و الیەنگرەکانی خۆیدا‪.‬‬ ‫لە دوا مانگەکانی ساڵ کۆماری ئیسالمی چەندین‬ ‫کردەوەی رفاندنی چاالکانی سیاسی‬ ‫به کارنامەی ڕەش و جەنایەتی خۆیی‬ ‫زیاد کرد که هەمو میدیای جیهانی‬ ‫داگرت و ناو و ناوبانگی مرۆڤ کوژی و‬ ‫مافیایی رژیمی خستە سەر زاری هەموان‬ ‫بۆ ساڵی داهاتووش ئەوەی پێشبینی دەکرێت‪،‬‬ ‫مونزەوی بوونی زیاتری جیهانی و باروودۆخێکی‬ ‫ئابووری وێرانتر ە و ئەگەری درووست بوونی‬ ‫بزووتنەوەیەکیتری جەماوەری بە دژی ئەو‬ ‫دەسەاڵتە نەگریسە ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوە‪.‬‬

‫تاران پایەتەختی سێدارە و مەرگ‬

‫زۆر جار لە وتار‪ ،‬لێدوان یان لە لێکۆڵینەوەکاندا‬ ‫ڕەستەیەک بەر گوێ دەکەوەت کە کۆمەڵگەی ئێران‬ ‫بە گشتی لە چاو چوار دەیەی ڕابردوو زۆر گۆراوەو‬ ‫ئاستی تێگەیشتنی خەڵک بە گشتی زۆر بەرز‬ ‫بووەتەوە‪ .‬بێ گۆمان بەشی یەکەمی رەستەکە لە‬ ‫چێگەی خۆیدایە و کۆمەڵگەی ئێران زۆر گۆرانکاری‬ ‫بەسەردا هاتووە‪ ،‬بەاڵم لە بەشی دووهەمدا مرۆڤ‬ ‫ناتوانێت بە دڵنیایی وەها بڕیاڕێک بدات‪ .‬ڕاستە شێوەی‬ ‫ژیان‪ ،‬پەیوەندییەکان و نەریتەکان لە هەموو دنیادا و‬ ‫لە ئێرانیشدا زۆر گۆراون‪ ،‬تێکنۆلۆژیا و ئینتێرنێت‬ ‫رۆخسارێکی تایبەتیان بە ژیانی مرۆڤی ئەم سەردەمە‬ ‫بەخشیوە کە لەگەل هیچ قۆناغێکی مێژووی مرۆڤدا‬ ‫نایەتەوەو پڕجیاوازە‪ ،‬بەاڵم ئایا دەکرێت ئەمانە ئاماژە‬ ‫بن بۆ بەرزبوونەی تێگەیشتن و گەشەی کۆمەاڵیەتی؟‬ ‫سەبارەت بەم شک و گۆمانە دانەوینەوە بەسەر‬ ‫هەندێک فاکت و هەندێک ئاماژە لە پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ کۆمەڵگەی ئێران رەنگە یارمەتیدەر بێت‬

‫‪...‬بۆ ل ‪6‬‬

‫عەزیز ئاجیکەند‬

‫كاتێك باس ل ‌ه سپای پاسداران ده‌كرێ خەیاڵەکان‬ ‫یەکسەر بەرەو ئاژاو‌ه نانه‌و‌ه و ناسه‌قامگیرییه‌ک‬ ‫ده‌چێت ك ‌ه ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا لە ئارا دایە‬ ‫‪ .‬ناسەقامگیرییەک کە بێ گومان لە اڵیەن هێزەو‬ ‫گروپەکانی سەر بەم هێزە دێنە ئاراوەو رێکدەخرێ‪.‬‬ ‫‪ ٤١‬ساڵ لەوەپێش و لە رۆژی دووی مانگی گواڵنی‬ ‫ساڵی ‪١٣٥٨‬هەتاوی ‪ ،‬خومەینی لە فەرمانێکیدا‬ ‫بە ڕەسمی دامەزراندنی سپایەکی ڕاگەیاند کە تا بە‬ ‫ئەمرۆش وەک مۆتەکەیەک بە سەر سەری کۆمەڵگای‬ ‫ئێران و ناوچەکەدا دەسورێتەوە‪ .‬سپایەک کە وەک‬ ‫ڕێکخراوێکی سەربازیی و باسکی چەکداریی کۆماری‬ ‫ئیسالمیی و بربرەی پشتی کۆماری ئیساڵمی دێتە‬ ‫ئەژمار‪ .‬هاوکات لەگەڵ دامەزراندنی سپای پاسداران‪،‬‬ ‫هەندێک هێزی چەکداری دیکەش بە شێوەی خۆڕسک‬ ‫بۆ پاراستنی کۆماری ئیساڵمی و بە دەستوری هەندێک‬ ‫لە بەرپرسانی بااڵی کۆماری ئیساڵمی سەریانهەڵدا ‪...‬‬

‫‪...‬بۆ ل ‪15‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫ژنان لە ژێر دەسەاڵتی ئیسالمیدا‬

‫راپۆرتی سااڵنەی پێشێلکارییەکانی‬

‫هیوای ئاخێزێکی جەماوەری دیکە‬

‫‪2‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04 ،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫هەواڵ و ڕاپۆڕت‬

‫درێژەی سەروتار‬ ‫گرووپەکانی سەر بە ئێرانیش ئەوەیان وەک پیالنێک ڕاگەیاند و خۆیان‬ ‫بێ بەری کرد لە ئەنجامدانی ئەو پەالمارە‪ .‬هەوەها لە سوورییەش‬ ‫پاشەکشەیان بە کۆماری ئیسالمی کردوە‪ ،‬ئەمانە نیشنا دەدات‬ ‫کە دەسەاڵت و نفوزی ئێران لە ناوچەکە ڕووی لە کاڵبوونەوەیە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬باروودۆخی ئابووری لە ساڵی ڕابردوو لە ئێران بەرەو ئاقارێکی‬ ‫زۆر وێرانکەر هەنگاوی هەڵێنا و کۆڕۆناش کاریگەرییەکی زۆر خراپی‬ ‫لەسەر خەڵکی کەم داهات و فەقیر دانا‪ ،‬ئاسەوارە ئابوورییەکانی ئەو‬ ‫پەتایە لەسەر ژین و ژیانی خەڵک و کرێکاران وەک پێکهینەرانی زیاتر‬ ‫لە ‪ ٦٠‬لە سەدی ڕێژەی حەشیمەتی ئێران زۆر کوشندە بوو‪ .‬بە پێی‬ ‫زانیارییەکان لە ماوەی یەک ساڵی ڕابردوودا ڕێژەی هەژاری ‪ ٨٠‬لە‬ ‫سەد بەرز بووەتەوە و ئەوەش بۆتە هۆی لە کەم بوونەوەی چینی‬ ‫مامناوەند لە ئێران و زیاتر بوونی چینی هەژار لە ئێران کە بۆخۆی‬ ‫دەبێتە هۆکاری زیاتر بوونی کەلینی ئابووری و عیداڵەتی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫ڕیژەی خۆکوژی و کێشەی کۆمەاڵیەتی و زۆر کێشەگەلی تر‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ھەلبژاردنەکانی ئەمریکا و ئالوگۆری دەسەالت لەو والتە یەکێکی تر‬ ‫بوو لە ڕووداوە گرنگەکانی ساڵی ‪ ٢٠٢٠‬کە ئەوەش دەتوانێ کاریگەری‬ ‫زۆری هەم لەسەر سیاسەتی خۆدی ئەمریکا و هەم لەسەر واڵتانی تر‬ ‫و بە تایبەت ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و هەروەها ڕێژیمی ئێران‬ ‫هەبێت‪ .‬ئاماژەکان دەڵێن کە ئێران قومارێکی دوو ساڵەی لەسەر‬ ‫هەڵبژارنەکانی ئامریکا کردوە و بە گرتنەبەری سیاسەتی «نە شەر و‬ ‫نە ئاشتی» کە خامنەیی ڕایگەیاندووە چاوەرێی ئەوە دەکات کە بە‬ ‫کۆتاییهاتنی دەسەاڵتی ترامپ و و هاتنە سەرکاری ئیدارەی تازەی‬ ‫ئامریکا بە گەڕانەوەی جۆ بایدن بۆ ڕێککەوتننامەی ئەتۆمی (برجام)‬ ‫کێشەکانی چارەسەر بکرێن و بگەڕێتەوە دۆخێکی ئاسایی‪ .‬ئێستا‬ ‫بایدێن هەڵبژێردراوە و تڕامپ تا کەمتر لە یەک مانگی تر کۆشکی‬ ‫سپی بەجێ دەهێڵی‪ ،‬بەاڵم ھاتنە بەرباسی ڕێککەوتننامەیەکی نوێ‬ ‫یان ئەوەی بە «برجام ‪ »٢‬ناوی لێ دەبرێ و ھاتنە گۆری پرسی‬ ‫مووشەکی ئێران چاوی کاڵی کۆماری ئیسالمی سپی کردەوە‪ .‬ئێستا‬ ‫پێشبینی ئەوە دەکرێ کە بە هاوئاهەنگی زیاتر لە نێوان ئیدارەی‬ ‫سەرۆکایەتی نوێێ ئامریکا و کۆمەڵگای نێونەتەوەیی بە تایبەت یەکێتی‬ ‫ئورووپا گوشارەکان بۆ سەر ئێران زیاتر بن و ئەوەی چاوەروان دەکرێ‬ ‫ئەوەیە کە لەو خورییەش کالوێک بۆ ئێران دەستەبەر ناکرێت‪.‬‬ ‫نزیکبوونەوەی زیاتری بایدەن بە والتانی ئەرووپایی مەشرووعەیەت و‬ ‫رواییەکی زیاتر دەبەخشێتە بڕیار و هەڵوێستەکانی لە بەرامبەر کۆماری‬ ‫ئیسالمیدا و ئەوەش زەختێکی زیاتر دەخاتە سەر کۆماری ئیسالمی‪.‬‬ ‫‪-5‬پەرەسەندنی چاالکییەکانی ڕێکخراوە و بزووتنەوەکانی گەالنی سەر‬ ‫بە نەتەوەکانی نێو سنوورە دەستکردەکانی ئێران دیاردەیەک بوو‬ ‫کە لە ساڵی ‪٢٠٢٠‬دا بە ئاشکرا هەستی پێ دەکرا‪ .‬ھاوکات لەگەڵ‬ ‫چڕبوونەوەی بەرچاوی سیاسەتی سەرکوت و کوشتن و تێرۆر و‬ ‫رفاندنی چاالکانی سیاسیی و نەتەوەیی لە ساڵی ڕابردوودا بەاڵم‬ ‫بزووتنەوە و چاالکییەکانی گەالن نەک هەر رانەوەستاون بە پێچەوانەوە‬ ‫بە درووشم و کردار ڕوونتر و بێباکتر بوون‪ .‬تەنانەت بە دانپێدانانی‬ ‫کەسانی سەر بە ڕێژیم لە کاتێکدا کە لەسااڵنی رابردوودا تەنیا کێشەی‬ ‫نەتەوەیی کورد لە ئارا دابووە ھەنووکە چوار دەوری ئێران لە الیەن‬ ‫نەتەوەکانی تروە لە ژێر ئاور دایە‪ .‬لە پاڵ سیاسەتی چەوساندنەوە‬ ‫و کوشتن و بڕینی کۆماری ئیسالمیدا پێدەچێ ڕووداوەکانی ئەم‬ ‫دوایانەی ناوچەیش کاریگەری زۆر دابنەی لەسەر پەرەسەندنی‬ ‫ھەستی نەتەوایەتی گەالنی نێو سنوورە دەستکردە جوگرافیاییەکانی‬ ‫ئێران‪ .‬ئەو ڕەوتە دەتوانێ لە ساالنی داھاتوو هێز و بەرەیەکی بەرفراوانتر‬ ‫بێنێتە ئاراوە لە دژی ھێژمونی دەسەاڵتی ناوەند و گورز و زەربەیەکی‬ ‫کاریگەر لە دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی بدات و سەرنج و فۆکۆسی‬ ‫کۆماری ئیسالمی لەسەر کورد بەرەو نەتەوەکانیتریشەوە بگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫‪.-6‬ئەو دۆخە ئەرک و بەرپرسیاریەتی زیاتر دەخاتە سەر الیەن و حیزبەکانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی کوردستان‪ .‬بە تایبەت پێویستە حیزبەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫وەک نوێنەری سەرەکی داخوازییەکانی نەتەوەی کورد لە ڕۆژهەاڵت لە هەموو‬ ‫دەرفەتەکان بۆ هاوکاری ناوخۆیی و بەتایبەت تەوقوییەت کردنی ناوەندی‬ ‫هاوکاری لە ئاستی چاوەڕوانییەکانی گەلی کورد و خۆ ئامادەکردن یەکەم بۆ‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوە لە بەرامبەر پالن و پیالنەکانی کۆماری ئیسالمی و دووەم بۆ‬ ‫داڕشتنی بەرنامە و پالنێکی توکمە بۆ داهاتوو هەموو هەوڵی خۆیان بخەنە‬ ‫گەڕ‪ .‬سیاسەتێکی ڕاستیخوازانە و لۆژیکی هەم بە لەبەرچاوگرتنی توانا و‬ ‫دەرفەتەکان و ئاستەنگ و لەمپەرەکان و هەم بە لەبەرچاوگرتنی ویست و‬ ‫داخوازی کۆمەڵگای ڕۆژهەاڵتی کوردستان پێویستییەکی حاشاهەڵنەگرە‪.‬‬ ‫یەکگرتوویی زیاتر لە نێو حیزبەکان و پەیرەوکردنی سیاسێکی گونجاو‬ ‫لەسەر بنەما و لە ئاراستەی یەکگرتنەوە و النیکەم نزیکبوونەوەی هەرچی‬ ‫زیاتر و هاوکاری و هەماهەنگی‪ ،‬دەتوانێت بەستێنێکی گونجاوتر بۆ‬ ‫پەرەسەندن و بووژانەوەی خەبات دابین بکات‪ .‬پەرەپێدان بە مەتمانە لە‬

‫نێوان حیزب و الیەنەکان و هاوکاری زیاتریان دەبێتە هۆی پتەو و‬ ‫قایمتربوونی پێگەیان لە ڕۆژهەاڵت و ئەوەش قورسایییان پێ دەدات‬ ‫لە سیاسەت و دیپلوماسیەتدا بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجەکانیان‪.‬‬

‫ژنانی کۆڵبەر و غیرەت و ئازایەتییەک هاوشێوەی بەردەکانی زاگرۆس‬ ‫سەیران مستەفازادە‬ ‫کۆڵبەریی پیشە یەکە کە لە‬ ‫ئێران دەبیندرێت و بنج و بناوانی‬ ‫لە نەداریی و بێ عەداڵەتی و‬ ‫زوڵم و ناهەقی دایە ‪ .‬ئێران‬ ‫یەکێک لە دەوڵەمەندترین واڵتان‬ ‫لە جیهاندایە و لەبواری نەوت‬ ‫و سەرچاوە سروشتییەکان‬ ‫ساماندارە بەاڵم ئەو دارایی و‬ ‫سامانە بە شێوازی نابەرابەر‬ ‫دابەش بووە و بۆ خەڵک نیە‬ ‫‪ .‬خەڵکی سەر سنوورەکان بە‬ ‫هۆی نەبوونی ئیش و کار و‬ ‫بارودۆخی خراپی ئابووری‬ ‫روویان لە کۆڵبەری کردووە و‬ ‫لە بەرامبەری پارەیەکی کەم‬ ‫دا ئیشێکی زۆر قورس ئەنجام‬ ‫دەدەن‪ .‬بە باوەڕی زۆربەی‬ ‫رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ‬ ‫قورس ترین کار بۆ مرۆڤەکان‬ ‫کاری کانگایە بەاڵم کۆڵبەری‬ ‫لە قورس ترین ئیشەکان لە‬ ‫جیهاندایە و تەنیا کەسێک‬ ‫تێدەگات کە خۆی کاری‬ ‫کۆڵبەری کردبێت‪ .‬لە ماوەی‬ ‫سااڵنی رابردوودا بە هۆی گرانی‬ ‫بارودۆخی خراپی ئابووری‬ ‫کۆڵبەری زۆر بووە و ژنان و‬ ‫مندااڵنی زۆر روویان لە کۆڵبەری‬ ‫کردووە ‪.‬کۆڵبەری کارەساتێکی‬ ‫زۆر گەورەیە ولەوە کارەسات‬ ‫تر ئەوەیە کە ژنان ناعیالجن‬ ‫بە جلوبەرگی پیاوان کۆڵبەری‬ ‫بکەن‪ .‬هەاڵڵە ئەمینی نوێنەری‬ ‫پارێزگای کوردستان لە بیست‬ ‫وسێهەمین کۆبوونەوەی گشتیی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاکان باس له‬ ‫باروودۆخی دڵتەزێنی کۆڵبەریی‬ ‫ژنان دەکات‪ .‬هەروەها ئەمینی‬ ‫ئاماژەی کردووه که ‪ :‬دەبێت‬ ‫خوێن بگرین و زۆر جێگای داخە‬ ‫کە بڵێن لەگەڵ کچان و ژنانێک‬ ‫رووبەڕووین کە ناچارن لە رۆڵی‬ ‫پیاوێک یا کورێک دا خۆیان‬

‫دەربخەن تا بتوانن بەئاسانی‬ ‫بێن بۆ ناو زنجیرەی دوورودرێژی‬ ‫کۆڵبەران(ئاژانسی هەواڵدەری‬ ‫رژیم ‪ 18-‬ی خەرمانانی ‪)1398‬‬ ‫کۆڵبەریی ژنان راستیەکی تاڵە‬ ‫کە لە پارێزگاکانی کوردستان‪،‬‬ ‫کرماشان و ورمێ دەبیندرێت‬ ‫و ژنانێک کە ناعیالجن لەگەڵ‬ ‫پیاوکانیان بۆ ئەوەی بتوانن‬ ‫زگی منداڵەکانیان تێربکەن و‬ ‫ژیان بەسەر ببەن یا ئەوەی‬ ‫بە جێگای پیاوکان بوون بە‬ ‫سەرپەرشتی ماڵەوە و بۆ بژێوی‬ ‫ژیان دەبێت کۆڵبەری بکەن ‪.‬‬ ‫ژنانی کۆڵبەر باس لە ئازار‬ ‫و چەرمەسەری کاری خۆیان‬ ‫دەکەن‪ .‬ژنانی کۆڵبەر باس لەوە‬ ‫دەکەن ناچارن بارێکی قورس کە‬ ‫لەتوانایان دا نییە هەڵیبگرن‪،‬‬ ‫چەند کاتژمێر دەبێت بە پێ لە‬ ‫ناو شاخ و رێگەی هەوراز وتەالن‬ ‫لە سەرما و گەرما دا بڕۆن‪ ،‬زۆر‬ ‫جار هەبووە کە چەند کاتژمێر‬ ‫لە ترسی سپا و هێزەکانی‬ ‫رژیم لە بن بەردان پەنا بگرن‬ ‫تا وەبەر تەقەی هێزەکانی‬ ‫رژیم نەکەون و زۆربەی‬

‫قاچاخچیەکان بارەی خۆیان‬ ‫نادەن بە ژن و بەو هۆیەوە ژنان‬ ‫دەبێت جلووبەرگی پیاوان لەبەر‬ ‫بکەن ‪.‬کۆڵبەری روخساری ژن‬ ‫پیر دەکات و جوانی ژن لە‬ ‫بەین دەبات‪ .‬زۆربەی ژنانێک کە‬ ‫کۆڵبەری دەکەن دوای ماوەیەک‬ ‫بە هۆی هەڵگرتنی باری قورس‬ ‫کە زۆر جار کێشیان بەینی ‪20‬‬ ‫تا ‪ 30‬کیلۆیە تووشی نەخۆشی‬ ‫و ئازاری جەستەیی دەبن و‬ ‫لەبەرامبەر ئەو کارە قورسە‬ ‫تەنیا ‪ 50‬تا ‪ 70‬هەزار پارە‬ ‫وەردەگرن‪ .‬هەروەها ژنانی‬ ‫کۆڵبەر ئاماژەیان بەوە کردووە‬ ‫کە رژیم پێیان دەڵێت قاچاخچی‬ ‫‪ ،‬بەاڵم دەڵێن ئێمە قاچاخچی‬ ‫نین و تەنیا لە بێ دەرەتانییەوە‬ ‫روومان لەوکارە کردووە و بۆ‬ ‫بەدەست هێنانی پارووە نانێک‬ ‫بۆ بژێوی ژیانی بنەماڵەکەمانە‬ ‫‪ .‬چیرۆکی ئەو ژنانەی لە‬

‫کوردستان کۆڵبەری دەکەن زۆر‬ ‫تاڵتر لە چیرۆکی پیاوانی کۆڵبەرە‬ ‫بەاڵم تا ئیستا کەس دەنگ و‬ ‫ئازاری ئەو ژنانەی باس نەکردووە‬ ‫‪ .‬ژنانێک کە ناچارن بۆ بژێوی‬ ‫ژیان و تێر کردنی زگی بنەماڵە‬

‫رێگای سەخت و پڕ لە تەنگ و‬ ‫چەڵەمەی کۆڵبەری هەڵبژێرن‪.‬‬ ‫لەم رۆژگارەدا کۆڵبەریی لە‬ ‫کوردستان ئیشی پیاوانیش نیە‬ ‫بەاڵم بۆتە کارو سەرچاوەیەک بۆ‬ ‫بەدەست هێنانی داهات بۆ ژنان ‪.‬‬ ‫لەماوەی سااڵنی رابردوودا دەبینین‬ ‫کە ژنان ورە و بڕوابەخۆ بوونیان‬ ‫بۆتە هۆکاری ئەوەی کە وەک‬ ‫بەردەکانی زاگرۆس پتەوە بن‪.‬‬ ‫ژنانێک کە شان بە شانی پیاوان‬ ‫دەچن بۆ ڕێگایەکی تاریک و پڕ لە‬ ‫سەرما و مەرگ ‪ .‬کاتێک باس لە‬ ‫سەر کۆڵبەری دەکەین راستەوخۆ‬ ‫روخساری پیاوێک دێتە پێش‬ ‫چاومان بەاڵم لە راستی دا وانییە‬ ‫و ئەمڕۆکە ژنان و مندااڵن دەبینین‬ ‫کە بە ورەی بەرزی خۆیان خەریکی‬ ‫کۆڵبەرین ‪ .‬کۆڵبەری پیشەیەکە کە‬ ‫لە یاسادا پێناسە نەکراوە و هیچ‬ ‫پشتگیری کۆمەاڵیەتی و فەرمی‬ ‫لە پشت نییە ‪ .‬کۆڵبەری کایە‬ ‫کردن بە ژیانی مرۆڤە بۆ پەیدا‬ ‫کردنی پارووە نانێک‪ .‬کۆڵبەری‬ ‫کات رابواردن نیە بەڵکوو ئیجبارە‬ ‫و بەرهەمی ‪ 42‬ساڵ زوڵم و زۆر‬ ‫و ناعەداڵەتی رژیمی ئێرانە ‪.‬‬

‫ڕاپۆرتی ساڵ ‪ ٢٠٢٠‬لە سەر کوژران و‬ ‫بریندارکردنی کۆڵبەران‬

‫بە پێی هەژماری تۆمارکراوی‬ ‫کۆڵبەرنیوز لە ساڵی ‪٢٠٢٠‬دا‪،‬‬ ‫بە کۆی گشتی ‪ ٢٣٠‬کۆڵبەر و‬ ‫کاسپکار لە ناوچە سنوورییەکان‬ ‫و شاڕێگەکانی نێوان پارێزگاکانی‬ ‫ئازەربایجانی ڕۆژئاوا‪ ،‬کوردستان‬ ‫و کرماشان بە هۆی تەقەی‬ ‫ڕاستەوخۆی هێزە نیزامییەکانی‬ ‫ڕژیم‪ ،‬هەرەسی بەفر و سەرما‬ ‫و سۆڵە‪ ،‬تەقینەوەی مین‪،‬‬ ‫بەربوونەوە لە کێو و بەرزاییەکان و‬ ‫کۆمەڵێک هۆکاری تر بریندار بوون‬ ‫یاخود گیانیان لەدەستداوە‪.‬‬ ‫لەم ڕێژەیە بە کۆی گشتی ‪٦٧‬‬ ‫کۆڵبەر واتە گیانیان لەدەستداوە‬ ‫و ‪ ١٦٣‬کۆڵبەر کە دەکاتە بریندار‬ ‫بوون‪.‬‬

‫دۆخی کوژراوەکان بەمشێوەیە‬ ‫لە کۆی ئەو ‪ ٦٧‬کۆڵبەرەی کە‬ ‫گیانیان لەدەستداوە‬ ‫‪ ٥٣‬کەس بە تەقەی ڕاستەوخۆی‬ ‫هێزە نیزامییەکانی ڕژیم‬ ‫‪ ٢‬کەس بە هۆی مانەوە لەناو بەفر‬ ‫و بۆران و سەرمابردوویی و‬ ‫‪ ٢‬کەس بە هۆی خنکان لە ناو‬ ‫ڕووبار و لە ڕێگەی کۆڵبەریدا‬ ‫‪ ١‬کەس بە هۆی ڕووداوی هاتووچۆ‬ ‫لە ڕێگەی کۆڵبەریدا‬ ‫‪ ٣‬کەس بە هۆی ڕووداوی هاتووچۆ‬ ‫و لە کاتی هەاڵتن و خۆشاردنەوە‬ ‫لە نێوان ڕێگەکاندا‬ ‫‪ ٦‬کەس بە تەقەی ڕاستەوخۆی‬ ‫هێزە سنوورییەکانی تورکییە‬ ‫کوژراون‬

‫‪.‬دۆخی بریندارەکان بەمشێوەیە‪:‬‬ ‫لە کۆی ئەو ‪ ۱۶۳‬کۆڵبەرەی کە‬ ‫بریندار بوون‬ ‫‪ ١٣٠‬کەس بە تەقەی ڕاستەوخۆی‬ ‫هێزە نیزامییەکانی ڕژیم‬

‫‪ ٢‬کەس بە هۆی سەرما و سۆڵە و‬ ‫بەفر و بۆران‬ ‫‪ ١١‬کەس بە هۆی بەربوونەوە لە کێو‬ ‫و بەرزاییەکانەوە‬

‫‪ ٦‬کەس بە هۆی تەقینەوەی مینە‬ ‫بەجێماوەکان لە شەڕی ئێران و عێراق‬ ‫‪ ٥‬کەس بە هۆی لێدان و تووندوتیژی‬ ‫جەستەیی هێزە نیزامییەکانی ڕژیم‬ ‫‪ ٢‬کەس بە هۆی ڕووداوی هاتووچۆوە‬ ‫‪ ٧‬کەس بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە‬ ‫نیزامییەکانی تورکییە بریندار کراون‪.‬‬

‫هەواڵ و ڕاپۆڕت‬ ‫هیوای ئاخێزێکی جەماوەری دیکە لە ئێران‬ ‫ئاژوان‪ -‬کرماشان‬ ‫ ‬

‫لە دوو ساڵی رابردوو(بەفرانباری ‪٩٦‬‬ ‫و خەزەڵوەری ‪ )٩٨‬بزووتنەوەیەکی‬ ‫مەزن ئێرانی گرتەوە و رژێمی ئیسالمیی‬ ‫لەبنەوەڕا لەرزان‪ .‬هەر چەند گشت هەل‬ ‫و مەرجەکانی شۆڕشێکی سەرکەوتوو کە‬ ‫رژێم بڕوخێنێت لە ئارادا نەبوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەى ئامادە نەبوو‪ ،‬بەشدارى کاراى‬ ‫چینی کرێکار وڕٶشنبیرانی پێشڕەو‬ ‫وەک هێزێکی رێکخراو‪ ،‬بوو‪ ،‬لەویش‬ ‫گرنگتر نائامادەیی رابەرایەتییەکی‬ ‫شۆڕشگێڕ بۆ بزووتنەوەکە بوو‪.‬‬ ‫ئێران خەریک بوو دەچووە سەر رێگاى‬ ‫شۆڕش‪ .‬شۆڕشێک وەک هەورەبروسکە لە‬ ‫ئاسمانێکی ساماڵەوە‪ ،‬دەهات‪ .‬هەزاران‬ ‫رۆڵەى تووڕەى گەل‪ ،‬کە زۆرینەیان‬ ‫گەنجن‪ ،‬بۆ ناڕەزایی دەربڕین دژى‬ ‫هەژاری گرانی ‪ ،‬شەقامەکانی شارەکاانیان‬ ‫داگیر کرد‪.‬ئەو خەڵکە ناڕازییە‪ ،‬بە‬ ‫پاڵەوانێتییەکی بێ وێنەوە‪ ،‬بۆ بەرەنگارى‬ ‫پیاوانی کۆنەپەرستی ئایینی‪ ،‬کە بەردەوام‬ ‫ئازار و ئەشکەنجەیان داون‪ ،‬بە گژ توند‬ ‫و تیژیی رێکخراوى دەوڵەتدا چوونەوە‪.‬‬ ‫ئەم بزووتنەوەیە بووە پەیامێکی مەزن‬ ‫بۆ خەڵکانی سەرتاسەرى دنیادا‪ .‬ئەوە‬ ‫دوا وەاڵم بوو بە هەموو ئەو ترسنۆک و‬ ‫رەشبین و هەڵگەڕاوانەى کە گومانیان لە‬ ‫توانا شۆڕشگێڕییەکانی جەماوەر هەیە‪.‬‬ ‫گرنگترین سیماى شۆڕش بەشدارى‬ ‫کردنی راستەوخۆى جەماوەرە کە دەیەوێت‬ ‫جڵەوى ژیان و چارەنووسی خۆى بگرێتە‬ ‫دەست‪ .‬ساڵێک بەرلەئێستارێک هەر ئەمە‬ ‫روویدا‪ .‬هەر کەسێک ناتوانێت ببینێت کە‬ ‫ئەمە شۆڕش بوو‪ ،‬ئەوە کەسێکە تێناگات‬ ‫شۆڕش چ مانایەکی هەیە‪ ».‬چاویان هەیە‬ ‫بەاڵم پێی نابینن»‪ .‬ئێمەش هیچمان نییە‬ ‫بەم کڵۆاڵنەى بڵێین‪ .‬گشت ئەو مەرجانەى‬ ‫کە لینین بۆ شۆڕش دیاریکردوون‬ ‫لە ئێستادا لە ئێران هەیە‪ :‬قڵشت و‬ ‫جیابوونەوە لە سەرەوە( دەسەاڵت)‪،‬‬ ‫جۆش و خرۆش و کواڵنی ریزەکانی‬ ‫چینی ناوەڕاست‪ ،‬چینی کرێکارى بەهێز‬ ‫و خاوەن نەریتی شۆڕشگێڕانە‪ ،‬شەپۆلێک‬

‫لە مانگرتنی گشتیی گرنگ و ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫نائامادەیی رابەرایەتییەکی دڵسۆز و‬ ‫جدى هۆکارى سەرەکی بوو بۆ ئەوەى‬ ‫بزووتنەوەکە بچێتە قۆناغی پاشەکشێوە‪.‬‬ ‫هەر ئێستاش حاڵەتێکی بێهوایی لەنێو‬ ‫هەندێک لەتوێژەکاندا هەیە‪ .‬هەموو الیەک‬ ‫تێدەگەن کە بزووتنەوەکە پێویستیی بە‬

‫ئەم دۆخە چەند درێژە دەکێشێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫چاوەڕوان دەکرێت کە زۆر درێژە نەکێشێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوەى لەپێناو هێشتنەوەى جەماوەر‬ ‫لە ژێر کۆنترۆڵدا‪ ،‬بەتەنیا سەرکوتکردن‬ ‫بەس نییە‪ .‬رژێم هەموو یەدەگەکانی‬ ‫خۆیی ببەکاردەهێنێت و لەگەلڕ ئەوەشدا‬ ‫رووبەرووى رق و سوکایەتییەکی فراوانی‬

‫ستراتیژییەکی نوێ هەیە‪ ،‬بەاڵم کەس‬ ‫ناڵێت ئەو ستراتیژییە چییە‪ ،‬هیچ‬ ‫کەسێکیش تواناى بینینی دەرچەیەکی‬ ‫نییە‪ .‬لەسایەى ئەم بارودۆخەى ئێستادا‪،‬‬ ‫کارێکی شێتانە دەبێت ئەگەر خەڵکی‬ ‫نارێکخراو و بێ چەک بنێردرێت بۆ‬ ‫رووبەروو بوونەوە لەگەڵ رژێمدا‪ .‬ئەوەى کە‬ ‫پێویستە بۆ هێزە شۆڕشگێرە ناڕێکخراو‬ ‫و پەرش و باڵوەکان بکرێت‪ ،‬رێکخستنە‪.‬‬ ‫قەیرانی ئابوورییەکە بەتوندى لە ئێرانی دا‬ ‫بەردەوامە‪ .‬رژێمکە بەرەو ڕووی تەحریمی‬ ‫سەختی ئەمریکایە ‪ ،‬ناچارە زەختی زۆرتر‬ ‫بخاتە سەر کۆمەاڵنی خەڵک‪ ..‬ریسوایی‬ ‫گەندەڵیی لە ئاستە بەرزەکانی دەسەاڵتدا‬ ‫هەیە‪،‬بەرپرس و سەرکردەکانیش لە ئاستی‬ ‫بااڵ دا وەک پشیلەى ناو گوێنی لەشەڕدان‪.‬‬ ‫ئەمەش هەمووى نیشانەی داڕزانی رژێمن‪.‬‬ ‫کەس ناتوانێت ئەوە دیارى بکات کە‬

‫توێژە کۆمەاڵیەتییەکان دەبێتەوە‪.‬‬ ‫خۆپیشاندانەکان جەماوەریی بوون‬ ‫و فراوانتر کە نزیکەى هەموو شار و‬ ‫شارۆچکەیەکی گرتەوە‪ .‬ئەم واقیعە‬ ‫سەرەتاى راسانی چینی زەحمەتکێشی‬ ‫ئێرانە‪ .‬هەر وەک چۆن مانگرتنی گشتیی‬ ‫‪ 24‬سەعاتیی لەکوردستان‪ ،‬هەنگاوێکی‬ ‫بوونەوەى‬ ‫بەرەنگار‬ ‫سەرکەوتووى‬ ‫جەماوەریی بوو‪ ،‬کە رژێمی شکست پێهێن‬ ‫و ئاستی هێزەکەى خۆیشی دەرخست‪.‬‬ ‫تەنیا هێزێکی کۆمەڵگە کە بتوانێت‬ ‫خەباتێکی شێلگێر بکات لەپێناوى‬ ‫دیموکراسی و یەکسانیدا خەڵکی شۆڕشگێڕە‬ ‫واتە کرێکاران و جوتیاران و هەژارانی شار‬ ‫والوانی شۆڕشگێڕ و ژنانی کەمدەرامەت و‬ ‫نەتەوە چەوساوەکانن ‪،‬ئەمە هیوا بەخشە‪.‬‬ ‫ئەمانە ئەو هێزانە بوون کە (بەفرانباری ‪٩٦‬‬ ‫و خەزەڵوەری ‪ )٩٨‬دا رژانە سەر شەقامەکان‬

‫لە سێدارە دانی سێ بەندکراوی بەلووچ لە‬ ‫سیستان و بەلووچستان‬

‫بەرەبەیانی ئەمڕۆ سێ هاوواڵتی بەلوچ بە تۆمەتی ئەندامیەتی گرووپی‬ ‫جەیش االعدل و کوشتنی هێزە تیرۆریستیە سەربازییەکانی ئێران لە‬ ‫سێدارە دراون ‪.‬بە پێ راگەیاندنی پێوندییە گشتییەکانی دادگای سیستان و‬ ‫بەلوچستان‪ ،‬حەسن دهواری و ئەلیاس قەلەندرزهی ( قلندرزهی) بە هۆکاری‬ ‫ئێقدام تیرۆریستی و ئومێد مەحموود زهی بەهۆکاری ئێقدام شرورانە و‬ ‫قەتڵ (کوشتنی بە ئانقەست ) لە سێدارە دراون بەاڵم رێکخراوەکانی مافی‬ ‫مرۆڤ بەلوچ هۆکاری لە سێدارەدانی ئەو سێ بەندکراوی ئەندامیەت لە‬ ‫گرووپی جەیش االعدل باس کردووە ‪ .‬لە سێدارەدانی ئەو سێ بەندکراو لە‬ ‫حاڵێکدابووکە پێنج شەممە رابردوو سێ زیندانی دیکەی بەلوچ لە سێدارە‬ ‫درابوون ‪ .‬لە ماوەی سێ حەوتووی رابردوودا النیکەم ‪ 7‬هاوواڵتی لە سیستان‬ ‫و بەلوچستان لە سێدارە دراون ‪.‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫و و ژیانی خۆیان خستە مەترسییەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫نەبوونی رابەرایەتی و نەبوونی روانگەیەکی‬ ‫رۆشن و پالنێک بۆ خەباتکردن دواجار‬ ‫بووە هۆى ئەوەى بزووتنەوەکە گورزى‬ ‫بەربکەوێت‪ .‬هەربۆیە خاڵی سەنتەریی‬ ‫لە شۆڕشی ئێراندا پرسی رابەرایەتییە‪.‬‬ ‫لەم ساتەوەختەدا شۆڕش بەزەبرى هێز‬ ‫سەرکوت کرا‪ ،‬بەاڵم هیچ چارەسەرێکیش بۆ‬ ‫هیچ شتێکیش نەخرایە روو‪ .‬ناکۆکییەکانی‬ ‫نێو کۆمەڵگا نەک هەر چارەسەر نەکرا‬ ‫بگرە تەنانەت سەرکوتیش کرا‪ .‬دەشێت‬ ‫بەم هۆیەوە دەنگەکە بۆ ماوەیەک کپ‬ ‫بکرێتەوە‪ .‬بەاڵم هەر نەختێک فشارەکە‬

‫زیادبکرێت‪ ،‬کە دواجار هەر دەبێت‬ ‫زیادبکرێت ـ ئەوا تەقینەوەکە سەد جار‬ ‫زیاتر خوێناوى تر و توند و تیژتردەبێت‪.‬‬ ‫کۆنەپەرستەکان‪ ،‬بە تێکشکاندنی‬ ‫خەڵک‪ ،‬هیچ رێگەیەکیان نەهێشتەوە‬ ‫بۆ گەیشتن بە چارەسەرێکی لەسەرخۆ‬ ‫‪ .‬ئەمەش لە داهاتوودا هەستی‬ ‫بێزاریی و توڕەیی لە قواڵیی کۆمەڵدا‬ ‫بەهێز دەکات و چڕترى دەکاتەوە‪.‬‬ ‫پێناچێت ئەم هاوسەنگییە لەرزۆکە‬ ‫زۆر درێژە بکێشێت‪ .‬قەیرانێکی قووڵ‬ ‫هەموو الیەنەکانی کۆمەڵگەى ئێرانیی‬ ‫داگرتووە‪ :‬لەرووى سیاسیەوە‪ ،‬لەرووى‬ ‫ئابووری و کۆمەاڵیەتیشەوە‪ .‬هیچ کەس لە‬ ‫بارودۆخەکە رازى نییە‪ ،‬کاتێک راپەڕینی‬ ‫نوێ دەبێت‪ ،‬کە بێگومان هەر دەبێت‪،‬‬ ‫بەچۆنایەتیەکی بااڵترەوە دەبێت‪.‬‬ ‫زەمینەکان بۆ هەستانەوەیەکی نوێ‬

‫لە ئێراندا لە خەمڵیندان‪.‬گرنگترین‬ ‫فاکتەریش لەهاوکێشەکەدا ئەوەیە‬ ‫توێژێکی الوان هەن بیردەکەنەوە‬ ‫لەوەى چی روویدا‪ ،‬پەیجوورى دەکەن‪،‬‬ ‫پرسیاردەکەن و رەخنە دەگرن‪ .‬بە‬ ‫پێداگرییەوە ئەو پرسیارە دەکەن‪ :‬ئێمە‬ ‫کە ئەو بزووتنەوە مەزنەمان بەڕێخست‪،‬‬ ‫بۆچی شکستمان خوارد؟ وەاڵمی ئەم‬ ‫پرسیارەش وردە وردە رۆشن دەبێتەوە‪:‬‬ ‫شکستمان خوارد لەالیەکەوە لەبەرئەوەى‬ ‫بەبەشداریکردنێکی‬ ‫پێویستیمان‬ ‫چاالکانەى هەموو چینەکانە‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوەى لە ساڵی ‪1979‬دا روویدا‪،‬‬ ‫بەاڵم هۆکارى سەرەکی شکستەکەمان‬ ‫نەبوونی سەرکردایەتییەکی شێلگیرى‬ ‫شۆڕشگێرە‪.‬‬ ‫لەراستیدا‪ ،‬هەبوونی رابەرایەتییەکی‬ ‫شۆڕشگێڕى پەیگیر و دووربین‬ ‫تەنیا هۆکارێکی پێویستە بۆ ئەوەى‬ ‫سەرکەوتنی شۆڕشی ئێران زامن‬ ‫بکرێت‪ .‬هێشتا هێزە چەپەکانی‬ ‫ئێران لەرووى ژمارەوە الوازن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەرووى تیۆرییەوە بەهێزن‪..‬‬ ‫گرفتی سەرەکی بابەتیی ‪Objective‬‬ ‫نییە بەڵکو خودییە(‪:)Subjective‬‬ ‫ئەو گرفتە لە سایکۆلۆژیى جەماوەردایە‪،‬‬ ‫کە مەزاجی جۆر و جۆر باڵ بەسەر‬ ‫توێژە جۆراوجۆرەکانیدا دەکێشێت ‪،‬‬ ‫بۆ نمونە هەندێک داڕوخاون بەتایبەت‬ ‫رەوتە چەپەکان‪ ،‬بەاڵم خەباتگێرانی‬ ‫دیکەش لە بزووتنەوەکەدا هەن‪،‬‬ ‫بەتایبەت الوان‪ ،‬بەجۆشن و مێشکیان‬ ‫کراوەیە‪.‬‬ ‫ئامانجەکان‬ ‫بەرووى‬ ‫ئەمەش شتێکی سروشتییە چونکە‬ ‫ئەوان الون و پڕن لە چاالکی و وزە‬ ‫و ئالودە نەبوون بە بەدگومانی‪،‬‬ ‫کەبەرهەمی شکستەکانی رابردووە‪.‬‬ ‫ناپلیۆن پێشتر وتویەتی سوپا‬ ‫تێکشکاوەکان باشتر فێردەبن‪ .‬بەهۆى‬ ‫ئەزموونی کردارییەوە هەزاران الوی باش‬ ‫و شۆڕشگێڕ ئاستی وشیاریی پێویست‬ ‫بەدەست دەهێنن بۆ ئەوەى تا کۆتایی‬ ‫رابەرایەتی شۆڕش بکەن‪ .‬ئەوان فێر‬ ‫دەبن کە چارەسەرى نیوە ناچڵ هیچ‬ ‫بەهایەکی نییە و تا کۆتایی هاتنی ژیانی‬ ‫نەگریسی ئەم ڕژیمە ئێران و جیهان‬ ‫ئارامی و خۆشی بە خۆیەوە نابینێت‪.‬‬

‫ئیدارەی ئێتالعات رێگری لە ئازادکردنی دوو چاالکی مەدەنیی لە مەهاباد دەکات‬

‫ب ه‌پێی زانیاریی ه‌كانی تۆڕی ماف ه‌كانی‬ ‫مرۆڤی كوردستان‪ ،‬ل ‌ه ڕۆژانی ڕابردوودا‬ ‫بڕیاری ده‌ستب ه‌س ه‌ركردنی كاتیی دوو‬ ‫چاالكی م ه‌ده‌نی ب ‌ه ناوه‌كانی ساالر و‬ ‫سامان غ ه‌زاڵی گۆڕدرابوو بۆ بارمت ه‌ی‬ ‫‪ ١٠٠‬میلیۆن تم ه‌نی و بڕیار بوو ئازاد‬ ‫بكڕین‪ ،‬بەاڵم س ه‌ره‌ڕای دانانی بارمت ه‌کە‬ ‫و هەناردنی نام ه‌ی ئازادیشیان‪ ،‬ئیداره‌ی‬ ‫ئیتالعاتی م ه‌هاباد رێگری لە ئازادبوونیان‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ساالر و سامان غ ه‌زاڵی ل ‌ه ڕێك ه‌وتی ‪٢٦‬ی‬ ‫خ ه‌رمانان ل ه‌ الی ه‌ن هێزه‌ ئ ه‌منی ه‌كان ه‌وه‌‬ ‫ده‌ستب ه‌س ه‌ر و ڕه‌وان ه‌ی ده‌ستب ه‌س ه‌رگ ه‌ی‬ ‫ئیداره‌ی ئیتالعاتی ورمێ كرابوون‪ .‬ئ ه‌م‬ ‫دوو برا دوای ‪ ٧٥‬ڕۆژ ده‌ستب ه‌س ه‌ربوون‬ ‫ل ه‌ ده‌ستب ه‌س ه‌رگ ه‌ی ئیداره‌ی ئیتالعاتی‬ ‫ورمێ‪ ،‬گواستران ه‌و‌ه بۆ زیندانی م ه‌هاباد‪.‬‬ ‫ئ ه‌م دوو برا ل ‌ه كاتێكدا ك ‌ه ل ‌ه‬

‫ده‌ستب ه‌س ه‌رگ ه‌ی ئیداره‌ی ئیتالعاتی‬

‫ورمێدا ڕاگیرابوون لە مافی پێوه‌ندی‬ ‫و چاوپێك ه‌وتن ل ه‌گ ه‌ڵ بن ه‌ماڵ ه‌یان‬ ‫بێب ه‌ش كرابوون‪ .‬تۆم ه‌تی ئ ه‌م دوو‬ ‫ك ه‌س ‌ه هاوكاری ل ه‌گ ه‌ڵ ی ه‌كێك ل ‌ه‬ ‫حیزب ه‌ ئۆپۆزیسیۆن ه‌ كوردیی ه‌كان‬

‫‪3‬‬

‫ڕاگ ه‌یەنرابوو‪.‬‬ ‫سامان غ ه‌زاڵی خوێندكاری دواساڵی‬ ‫ماستەری كۆم ه‌ڵناسیی زانكۆی‬ ‫بروجێردە و سااڵر غ ه‌زاڵیش ده‌رچووی‬ ‫ماستەری کیمیای زانكۆی ڕازیی‬ ‫كرماشان ه‌‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫تایبەت‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04 ،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫سیماکانی دواکەوتوویی لە ئێران‬ ‫پەری‪.‬م ‪-‬سنە‬

‫هەژاری یەکێک لە سیماکانی‬ ‫دواکەوتنی واڵتە‪ .‬ئەم سیمایە‪،‬‬ ‫دەکرێ لە زۆربەی واڵتان بەاڵم بە‬ ‫ڕێژەی جیاواز بوونی هەبێت‪ .‬لە واڵتە‬ ‫دواکەتوو و گەشەنەسەندووەکاندا‪،‬‬ ‫هەژاری گرفتێکی هەرە گەورەی‬ ‫بەڕێوەبردنی واڵتە‪ .‬بۆیەیش لە گشت‬ ‫واڵتاندا ناوەندە ئامارییەکانی سەر‬ ‫بە حکوومەت کار لە دیاریکردنی‬ ‫ڕێژەی هەژاری و جۆرەکانی لە‬ ‫واڵتەکەیاندا دەکەن‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانن‬ ‫ڕێکارەکانی نەهێشتنی هەژاری یاخود‬ ‫کەمکردنەوەی بگرنە بەر‪.‬‬ ‫هەژاری لە ڕوانگەیەکی سادەوە‪،‬‬ ‫واتە بێتوانایی لە دابینکردنی‬ ‫بە‬ ‫ڕۆژانە‪.‬‬ ‫پێداویستییەکانی‬ ‫شێوەیەکی گشتی‪ ،‬هەژاری بەسەر‬ ‫دوو دەستە دابەش دەکرێت؛‬ ‫هەژاریی ڕەها‪ ،‬واتە کەسێک یاخود‬ ‫خێزانێک کە نەتوانێت پێداویستییە‬ ‫سەرەتایییەکانی ژیانی خۆی‪ ،‬وەک‬ ‫خۆراک‪ ،‬پەناگە‪ ،‬ئاوی خاوێن‪،‬‬ ‫خوێندەواری و چاودێریی تەندروستی‬ ‫دابین بکات‪ .‬هەژاریی ڕێژەیی‪ ،‬واتە‬ ‫خێزانێک نزیکەی ‪ ٪٥٠‬لە داهاتەکەی‬ ‫کەمترە بۆ ئەوەی کە بەشی دابینکردنی‬ ‫پێداویستییە سەرەکییەکانی ژیانی‬ ‫بکات‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەگەر سەد هەزار‬ ‫دینار بەشی دابینکردنی النی كەمی‬ ‫پێداویستییەکان بکات‪ ،‬کەسێک‬ ‫یاخود خێزانێک نزیکەی پەنجا‬ ‫هەزار دیناری هەبێت‪ .‬هەژاریی ڕەها‬ ‫لە هەژاریی ڕێژەیی مەترسیدارترە‪.‬‬ ‫دیاریکردنی ئاستی هەژارییش‪ ،‬لە‬ ‫واڵتێک بۆ واڵتێک بەپێی بارودۆخی‬ ‫ئابووری و ئاستی داهات گۆڕانکاریی‬ ‫بەسەردا دێت‪ .‬بۆ دیاریکردنی ئاستی‬ ‫هەژاری‪ ،‬پەنا بۆ دیاریکردنی هێڵی‬ ‫هەژاری دەبردرێت‪ .‬هێڵی هەژاری‬ ‫بریتییە لە دیاریکردنی کەمترین‬ ‫داهات لە مانگێکدا‪ ،‬کە لە ڕێگەی‬ ‫ئەم داهاتەوە خەڵک دەتوانێت‬ ‫پێداویستییە سەرەکییەکانی خۆی‬ ‫دابین بکات‪.‬‬ ‫«گەندەڵی»یش بەپێی پێناسەی‬ ‫باو‪ ،‬بریتییە لە خراپ بەکارهێنانی‬ ‫سامان و دەسەاڵتی گشتی‬ ‫لەپێناو بەرژەوەندیی تایبەت‪ .‬لە‬ ‫لێکۆڵینەوەکانی تایبەت بە هەژاری‬ ‫لە ئێراندا کە بە هاوکاریی نێوان‬ ‫بانکی جیهانی و وەزارەتی پالندانانی‬ ‫ئێران و هەرێمی کورردستان ئەنجام‬ ‫دەدرێت‪ ،‬پەیوەندییەکی دووانەیی‬ ‫و نزیک لە نێوان بەرزیی ڕێژەی‬ ‫هەژاری و بەرزیی ئاستی گەندەڵی لە‬ ‫ئێراندا بوونی هەیە‪ .‬واتە لە ئێراندا‬ ‫بەرزبوونەوەی ئاستی گەندەڵی‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی‬ ‫بەرزبوونەوەی ئاستی هەژاری هەژمار‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫گەندەڵی لە ئێراندا‬ ‫لێرەدا زۆر بەخێرایی باس لە‬ ‫کۆمەڵێک ژمارەی تایبەت بە‬

‫ئاستی گەندەڵی لە ئێرانی دوای‬ ‫‪ ١٣٥٧‬دەکەین‪ .‬ئێران واڵتێکە‬ ‫نوقمی گەندەڵی و هەژاری بووە‪.‬‬ ‫یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی‬ ‫هەژاری لە ئێران بۆ ئەو گەندەڵییە‬ ‫بەرفراوانە دەگەڕێتەوە‪ ،‬کە گشت‬ ‫جومگەکانی دەسەاڵت و گشت کەرتە‬ ‫خزمەتگوزارییەکانی گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ڕاپۆرتێکی هاوبەشی نێوان‬ ‫وەزارەتی پالندانانی ئێران و بانکی‬ ‫جیهانی بە ناونیشانی (‪Iran‬‬ ‫‪ ،)Economic Monitor‬کە‬ ‫لە پاییزی ‪ 1399‬باڵو کرایەوە‪،‬‬ ‫باس لەوە دەکات کە پێش لە‬ ‫تەحریمەکانی ئەمریکا پتر لە ‪٪٦٠‬‬ ‫لە هەناردەکردنی ئێران تەنیا نەوت‬ ‫بووە‪ ٪٧٢ .‬لە داهاتی حکوومەت‬ ‫پشت بە نەوت و مۆشتەقاتی نەوت‬ ‫دەبەستێت و نەوت ‪٪٤٣‬ی کۆی‬ ‫گشتیی بەرهەمهێنانی ناوخۆی‬ ‫بۆ ساڵی ‪١٣٩٨‬ی پێک هێناوە‪.‬‬ ‫ئەمەیش بەو مانایە دێت کە ئابووریی‬ ‫ئێران‪ ،‬تەقریبەن ئابوورییه‌کی تاک‪-‬‬ ‫کااڵیییە و نرخی ئەم کااڵیەیش پشت‬ ‫بە گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییەکان‬ ‫دەبەستێت‪ .‬واتە کااڵیەکە‪ ،‬کە‬ ‫پێشبینیکردن بۆ سەقامگیربوونی‬ ‫نرخەکەی و ڕاددەی بەرهەمهێنانی‪،‬‬ ‫تا ئاستێک قورسە‪ .‬یەکێک لە‬

‫گرفتەکانی ئابووریی تاک‪-‬‬ ‫بەرهەمی‪ ،‬ئەوەیە کە دامەزراوە‬ ‫چاودێریکردن‪،‬‬ ‫ئابوورییەكانی‬ ‫دامەزراوەی زۆر ئاڵۆز نین؛ هەر‬ ‫بۆیەیش ئەنجامدانی گەندەڵی‬ ‫تێیدا ئاسانتر دەبێت‪ .‬بەتایبەت‬ ‫لە واڵتیکدا کە پۆستە چاودێری‬ ‫و سیاسییەکان بەپێی بنەمای‬ ‫ڕێککەوتنە سیاسییەکان دابەش‬ ‫دەکرێن‪.‬‬ ‫ئەگەرچی داتاکانی سەبارەت بە‬ ‫گەندەڵی لە ئێراندا داتای ورد‬ ‫و دروست نین‪ ،‬بەاڵم گشتیان‬ ‫داتای سەرسوڕهێنەرن‪ .‬گەندەڵی‬ ‫وەزارەتەکانی‬ ‫لە سەرجەم‬ ‫ئێراندا هەیە‪ ،‬وەک وەزارەتەکانی‬ ‫تەندروستی‪ ،‬کارەبا و سنعەت‪.‬‬ ‫ڕێژەی هەژاری لە ئێراندا‬ ‫دیاریکردنی ڕێژەی ڕاستەقینەی‬ ‫هەژاری لە ئێراندا کارێکی قورسە‪.‬‬ ‫چونکە ئەم کارە پێویستی بە‬ ‫ئەنجامدانی ڕووپێوێکی گشتگیر‬ ‫هەیە کە گشت خانەوادەکانی‬ ‫ئێرانی لەخۆ بگرێت‪ .‬ئەم کارەیش‬ ‫تا ئێستا لە ئێراندا ئەنجام‬ ‫نەدراوە؛ ئەوەی کە هەیە بریتییە‬ ‫لە وەرگرتنی کۆمەڵێک نموونە‬ ‫(‪ ،)sample‬دواتر گشتاندنی‬ ‫بەدەستهاتوو‬ ‫دەرەنجامەکانی‬ ‫لەم نموونانە بەسەر سەرتاسەری‬ ‫ئێراندا‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی ئاماژەپێدانە‪،‬‬ ‫ئێران بۆ دیاریکردنی دۆخی‬

‫هەژاریی هاوواڵتیانی خۆی‪ ،‬پشت‬ ‫بە دیاریکردنی ئاستی هەژاریی‬ ‫ڕەها دەبەستێت‪ .‬واتە پێوەری‬ ‫«شێوازی تێچووی پێداویستییە‬ ‫(‪Basic‬‬ ‫سەرەکییەکان»‬ ‫‪Needs‬‬ ‫‪approach‬‬ ‫‪ .))(CBN‬بەپێی ئەم پێوەرە‪،‬‬ ‫هەژاری بەوە دەناسرێتەوە کە تەنیا‬ ‫بڕە پارەیەکت هەبێ بەشی کڕینی‬ ‫کااڵ خۆراکی و ناخۆراکییەکان‬ ‫بکات‪ .‬پێوەری دیاریکردنی ئاستی‬ ‫خۆراکیش لە ئێران‪ ،‬گەیشتنی‬ ‫(‪ )٢٣٣٧‬کالۆرییە بۆ جەستەی‬ ‫مرۆڤ لە ڕۆژێکدا‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫ژمارەیە بگۆڕین بۆ ژمارەی پارە‪،‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٣٩٧‬ئەم پێوەرە بریتی‬ ‫بوو لە خەرجکردنی بڕی پێنج‬ ‫میلیۆن تمەن بۆ یەک مانگ بۆ هەر‬ ‫تاکێک بۆ کڕینی خۆراک‪ .‬دوای‬ ‫تێپەربوونی هەشت ساڵ بەسەر‬ ‫ئەم پێوەرە‪ ،‬بەاڵم تا هەنووکەیش‬ ‫گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ بەسەر ئەم‬ ‫بڕە پارە دیاریکراوەدا نەهاتووە‪،‬‬ ‫چونکە بۆ ساڵی ‪ ١٣٩٨‬بڕی کەمتر‬ ‫لە ‪ ٧‬میلیۆن داهات لە یەک مانگدا‬ ‫بۆ هێڵی هەژاریی هەر تاکێکی‬ ‫ئێرانی هەژمار کرابوو‪.‬‬ ‫بەپێی داتاکانی بانکی جیهان‪ ،‬لە‬ ‫ئێران کەسێک لە هێڵی هەژاریی‬ ‫ڕێژەییدا دەژیت کە داهاتی ڕۆژانەی‬ ‫ب ‌ه ‪ ٣.٢‬دۆالر (سێ دۆالر و بیست‬ ‫سەنت) یاخود ‪ ٧٠‬هەزار تمەن لە‬ ‫مانگێکدا خەمڵێنراوە‪ .‬ئەمە لە‬ ‫کاتێکدایە کە بەپێی توێژینەوەی‬ ‫«ڕووپێوکردنی هەژاری لە ئێران»‬ ‫کە لە ساڵی ‪١٣٩٧‬دا باڵو کرایەوە‪،‬‬ ‫داهاتی تاکی ئێران بەم شێوەیەی‬ ‫خوارەوە خەرج دەکرێت‪ :‬خۆراک‬ ‫‪ ٪٣٢‬لە داهات‪ ،‬سووتەمەنی‬ ‫(نەوت‪ ،‬گاز‪ ،‬بەنزین و‪٪٢٤ )...‬‬ ‫لە داهات‪ ،‬تێچووی هاتوچۆ و‬ ‫ئامرازەکانی گواستنەوە (‪٪١٢.١‬‬ ‫لە داهات‪ ،‬پۆشاک ‪ ٪٦.٤‬و‬ ‫کەره‌ستە و ئامرازەکانی ناوماڵ‬

‫‪ ،٪٥.٢‬داهات لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٣٩٧‬دا‪ ،‬ڕێکخراوی‬ ‫یونیسێف لە ئێران لەبارەی‬ ‫هەژاریی مندااڵنەوە ڕاپۆرتێکی‬ ‫باڵو کردەوە‪ ،‬تێیدا بەتایبەت‬ ‫تیشک خرابووە سەر هەژاریی‬ ‫مندااڵن لە نێوان سااڵنی ‪-١٣٩٣‬‬ ‫‪ ١٣٩٨‬لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە‬ ‫بەوە دەدات کە لە ساڵی ‪١٣٩٣‬دا‬ ‫مندااڵنی خوار تەمەنی هەژدە‬ ‫ساڵ‪ ،‬نیوەی دانیشتووانی ئێران‪،‬‬ ‫کە ژمارەی نزیک بە ‪ ٨٠‬میلیۆن‬ ‫کەسە‪ ،‬پێک دێنن‪ .‬لەو ژمارەیەی‬ ‫دانیشتووان‪١٣ ،‬ملیۆن و نیوی لە‬ ‫هەژاریی ڕێژەیدا دەژین و لەم بڕە‬ ‫هەژارەیش‪ ٦ ،‬ملیۆن و حه‌وت‬ ‫سەد هەزار کەسیان منداڵن‪ .‬واتە‬ ‫لە هەر چوار منداڵی خوار تەمەنی‬ ‫هەژدە ساڵ‪ ،‬یەک منداڵ لە‬ ‫هەژاریدا دەژیت‪ .‬لە هەمان ساڵدا‬ ‫ڕێژەی هەژاری لە گشت ئێران ب ‌ه‬ ‫‪ ٪٤٣‬خەملێنراوە‪ .‬ئەم داتایەیش‬ ‫لە کاتێکدا بووە کە ئێران لەو‬ ‫سەردەمەدا بەهۆی بەرزبوونەوەی‬ ‫نرخی نەوت و هاوکاریی واڵتانی‬ ‫جیهان و هاوپەیمانان لە‬ ‫بارودۆخێکی داراییی باشدا دەژیا‪.‬‬ ‫لە مانگی ئۆکتۆبەری ‪،١٣٩٩‬‬ ‫یونیسێف داتایەکی باڵو کردەوە‬ ‫و ئاماژەی بەوە کرد کە ‪٪٤٠‬‬ ‫مندااڵنی ئێران لە هێڵی هەژاریدا‬ ‫دەژین‪ .‬ئەمەیش بەو مانایە‬ ‫دێت کە زۆربەی مندااڵن ناچارن‬ ‫بەدوای کاردا بگەڕێن‪ .‬گەڕان بە‬ ‫دوای کاریش لە زۆر حاڵەتدا بە‬ ‫مانای دابڕان لە خوێندن دێت‪.‬‬ ‫بەم جۆرەیش لەبری ئەوەی‬ ‫کە ڕێژەی خوێندەواری بەرز‬ ‫بێتەوە‪ ،‬بەپێچەوانەوە ڕێژەی‬ ‫نەخوێندەواری لە ئێراندا بەرز‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬کە خودی ئەمەیش‬ ‫لە داهاتوودا ئێران ڕووبەڕووی‬ ‫کۆمەڵێک کێشەی ئابووری و‬ ‫کۆمەاڵیەتی دەکاتەوە‪.‬‬

‫بە گوتەی گوتەبێژی فەرمیی‬ ‫وەزارەتی پالندانانی ئێران‪،‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٣٩٩‬دا و بەهۆی‬ ‫باڵوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا‪،‬‬ ‫ڕێژەی هەژاری لە ئێراندا بۆ‬ ‫سەرووی ‪ ٪٣١،٧‬بەرز بووەتەوە‪.‬‬ ‫بەم جۆرەیش ڕێژەی هەژاری لە‬ ‫ئێراندا بۆ ‪ ٢٤‬ملیۆن و چوار سەد‬ ‫هەزار کەس بەرز بووەتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم داتاکانی ڕاپۆرتی ‪Iran‬‬ ‫‪،Economic‬‬ ‫‪Monitor‬‬ ‫جیاوازن لە داتای گوتەبێژی‬ ‫وەزارەتی پالندانان‪ .‬بەپێی‬ ‫ڕاپۆرتی ‪Iran Economic‬‬ ‫‪ ،Monitor‬جیا لە ئاستی‬ ‫بەرزی هەژاری لە ئێران کە لەم‬ ‫ڕاپۆرتەدا بۆ سەرتاسەری ئێران‬ ‫بە تێکڕای ‪ ٪30‬هەژمار کراوە‪،‬‬ ‫نزیکەی ‪ ٪٢٥.٨‬خەڵکی نزیک لە‬ ‫هێڵی هەژاری دەژین و لە ئەگەری‬ ‫هەر جۆرە ناسەقامگیرییەک‬ ‫دەکەونە هێڵی هەژارییەوە‪ .‬لە‬ ‫هەمان کاتدا بەهۆی بەرزبوونەوەی‬ ‫نرخی خۆراک‪ ،‬پتر لە ‪ ٪60‬داهاتی‬ ‫تاکی ئێران لە ساڵی ‪1399‬دا‪ ،‬بۆ‬ ‫کڕینی کەرەستە خۆراکییەکان‬ ‫خەرج دەکرێت‪ .‬ئەمەیش بەو‬ ‫مانایە دێت کە ئاسایشی خۆراک و‬ ‫ئاسایشی تەندروستی و ئاسایشی‬ ‫داهاتی تاک لە ئێراندا لە دۆخێکی‬ ‫مەترسیداردایە و بەهۆی نەبوونی‬ ‫سیاسەتی پشتیوانیی خۆراکی و‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئێران واڵتێکی‬ ‫فرەئابووری نییە‪ ،‬هەر جۆرە‬ ‫گۆڕانکارییەک لە داهات دەبێتە‬ ‫هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی‬ ‫بێکاری و هەژاری لە ئێراندا؛‬ ‫واتە هاتنەدیی ناسەقامگیریی‬ ‫سیاسی و کۆمەاڵیەتی لە ژێر‬ ‫سێبەری دەسەاڵتی سەرمایەداری‬ ‫ئیسالمییەوە‪.‬‬

‫ئێران‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫‪5‬‬

‫راپۆرتی سااڵنەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە ئێران‬ ‫فیرووز مامۆیی‬ ‫بە پشت بەستن بەو راپۆرتانەی رێکخراوەکانی مافی‬ ‫مرۆڤ لە ئێران باڵویان کردووەتەوە‪ ،‬لە سەرەتای‬ ‫ساڵی ‪٢٠٢٠‬ی زایینی تا کۆتایی ساڵ‪ ،‬زیاتر لە ‪٢٢‬‬ ‫ھەزار و ‪ ٢٧١‬مانگ زیندان و ‪ ٢٣‬ھەزار و ‪٩٤٦‬‬ ‫لێدانی قامچی بۆ ھاواڵتیانی ئێرانی بە ھەموو گەالنی‬ ‫دانیشتووی ئەو واڵتە لە الیەن دەزگای دادوەریی‬ ‫رژیمی ئیسالمی ئێرانەوە دەرکراوە‪.‬‬ ‫ھەر لەم یەک ساڵەدا النیکەم ‪ ٢٣٦‬ھاواڵتیی ئێعدام‬ ‫کراون و لەم رێژەیە لەسەدا ‪٧٢‬ی ئێعدامەکان بە‬ ‫شێوەی نھێنی بەڕێوە چووە و لە ریزی کەسە‬ ‫ئێعدام کراوەکاندا لەسەدا ‪٨٠‬یان لە پەیوەند لەگەڵ‬ ‫قەتڵ و کوشتنی بەئەنقەست بووە و ئەمەش باس‬ ‫لە ھەبوونی ئاستێکی بەرباڵو لە توندوتیژیی لەو‬ ‫کۆمەڵگایە دەکات‪.‬‬ ‫مافی گەالن و کەمایەتیە نەتەوەییەکان‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠٢٠‬ی زایینیدا ‪ ٢٣٤‬راپۆرت سەبارەت‬ ‫بە پێشێلکاریی مافی نەتەوەکان و گەالنی بندەست‬ ‫لە ئێراندا تۆمار کراوە و ئاماژە دراوەتە دەستگیر‬ ‫کردنی ‪ ٢٨٦‬ھاواڵتیی کە ‪ ٣٩‬کەسیان ‪١٧٢١‬‬ ‫مانگ زیندانیان بەسەردا سەپاوە‪ .‬لەم رێژەیە ‪٣٦‬‬ ‫ھاوواڵتیی بە ‪ ١٦٩٩‬مانگ زیندانی تەعزیری و ‪٣‬‬ ‫ھاوواڵتییش بە ‪ ٢٢‬مانگ زیندانی ھەڵپەسێردراو‬ ‫مەحکووم کراون و ‪ ٨٨‬کەسیش بانگھێشتی‬ ‫ناوەندە ئەمنیەتیی و داوەرییەکانی رژیم کراون‪ .‬لە‬ ‫بەشی کەمایەتیە نەتەوەییەکاندا رێژەی دەستگیر‬ ‫کردنی ھاواڵتییان لەسەدا ‪ ١٦.٦‬لە بەراوەرد بە‬ ‫ساڵی رابردوو زیادی کردووە‪ ،‬بەاڵم سەپاندنی‬ ‫حوکمی زیندانی بە سەریاندا لەسەدا ‪ ٣٥‬کەمی‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫مافی ئایین و ئایینزاکان‬ ‫لە ساڵی رابردوودا ‪ ٧٧‬ھاوواڵتیی بە ھۆی چاالکی‬ ‫ئایینی و چاالکی بۆ بیروبڕوە ئایینیەکانی خۆیان‬ ‫کە کۆماری ئیسالمی ئێران بە دژبەری باوەڕەکانی‬ ‫خۆی دەزانێت‪ ،‬دەستگیر کران و ‪ ٤٩‬حاڵەت‬ ‫پێشگرتن بە چاالکیی ئابووریی کەمایەتیە دینیەکان‬ ‫تۆمار کراوە و ‪ ١٢٦‬حاڵەت بانگھێشت کردن بۆ‬ ‫دامەزراوە ئەمنیەتی و دادوەریەکانیش ھەبووە و‬ ‫بەم بۆنەشەوە ‪ ٢٢‬کەس لە درێژەدان بە خوێندن‬ ‫بێبەش کراون‪ .‬ھەروەھا ‪ ٦٩‬حاڵەت پشکنینی ماڵی‬ ‫چاالکانی عەقیدەتی روویداوە‪.‬‬ ‫لە ماوەی ساڵی رابردوودا ‪ ٩٨‬چاالکی مەزھەبی‬ ‫لە ئێران حوکمی ‪ ٤‬ھەزار و ‪ ٣٥١‬مانگ زیندانی‬ ‫تەعزیری بەسەریاندا سەپاوە و ھەروەھا کلێسەیەکی‬ ‫«ئێدانتیست»ەکانیش لە تاران و بە دەستی رژیمی‬ ‫ئێران کاول کرا‪.‬‬ ‫لە کۆی ئەم گوشارانە بۆ سەر چاالکانی ئایینی‬ ‫لەسەدا ‪٤٥‬ی بۆ سەر بەھائییەکان‪ ،‬سونە‬ ‫مەزھەبەکان لەسەدا ‪ ،٢٦‬مەسیحیەکان لەسەدا‬ ‫‪ ،١٥‬دەروێشە گونابادییەکان لەسەدا ‪ ٤‬و یارسان‬ ‫و کلیمەکان ھەرکامە لەسەدا یەک و باقی ئایین و‬ ‫ئایینزاکانیش لەسەدا ‪ ٩‬بووە‪.‬‬ ‫دەستگیر کردنی چاالکانی ئایینی لە بەراوەرد‬ ‫لەگەڵ ساڵی رابردوو لەسەدا ‪ ٤٢‬دابەزیوە بەاڵم‬ ‫دەرکردنی حوکمی زیندان بۆ ئەم کەسانە لەسەدا‬ ‫‪ ٢٨.٩‬زیادی کردووە‪.‬‬ ‫ئازادیی رادەربڕین‬ ‫لە پەیوەند لەگەڵ ئازادیی رادەربڕیندا ساڵی ‪٢٠٢٠‬‬ ‫النیکەم ‪ ٩٢٨‬کەس دەستگیر کراون‪ ٢٨٧ ،‬کەس‬ ‫بانگھێشتی ناوەندە ئەمنیەتیی و دادوەریەکان‬ ‫کراون‪ ٤ ،‬ناوەندی چاپەمەنی داخراون و ‪٨‬‬ ‫ناوەندی چاپەمەنی دیکەش تۆمەتی دژایەتی لەگەڵ‬ ‫ئەمنیەتی نەتەوەیی واڵت خراوەتە پاڵیان‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠٢٠‬ی زایینیدا ‪ ٤٢٠‬کەس بە ھۆی‬ ‫رای جیاوازەوە ‪ ٢٢‬ھەزار و ‪ ٢٧١‬مانگ زیندانیان‬ ‫بەسەردا سەپاوە و لەم رێژەیە ‪ ٣٨٦‬کەس بە ‪٢١‬‬ ‫ھەزار و ‪ ٥٢٣‬مانگ زیندانی تەعزیری و ‪ ٣٤‬کەس‬ ‫بە ‪ ٧٤٨‬مانگ زیندانی ھەڵپەسێردراو حوکم دراون‪.‬‬ ‫ھەروەھا ‪ ٣٤‬کەس بە ‪ ١٩١‬میلیارد و ‪ ٧٦٥‬میلیۆن‬

‫ریاڵ غەرامە مەحکوم کراون‪ ٨٥ ،‬کەس بە لێدانی‬ ‫‪ ٥‬ھەزار و ‪ ٨٤٤‬قامچی و ‪ ٢١‬حاڵەت بێبەش کردن‬ ‫لە مافی کۆمەاڵتی حوکم دراون‪ .‬لە الیەکی دیکەوە‬ ‫ماڵی ‪ ٤١‬ھاوواڵتیی لەبەر بیری جیاواز پشکێندراوە‪.‬‬ ‫پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ تایبەت بە ئازادیی‬ ‫رادەربڕین لە ئێران ئەمساڵ لەسەدا ‪ ٨٨.٨‬زیادی‬ ‫کردووە و ھەروەتر دەرکردنی حوکمی دادوەریی‬ ‫لەسەدا ‪ ٤٦.٥‬زیادی کردووە و دەرکردنی حوکمی‬ ‫زیندانیش لەسەدا ‪ ٥٢.٩‬پەرەی سەندووە‪.‬‬ ‫پیشە و یەکیەتیە پیشەییەکان‬ ‫یەکیەتیە پیشیەکان یەکێک لەو بەشانەیە کە لە‬ ‫ماوەی ئەمساڵدا گوشارێکی بەرچاوی لەسەر بووە‬ ‫و ‪ ٤٧‬چاالکی پیشەیی لە ساڵی ‪ ٢٠٢٠‬دەستگیر‬ ‫کراون و ‪ ٥٥٤‬مانگ زیندانی تاعزیری بۆ ‪ ١٠‬چاالکی‬ ‫پیشەیی بڕاوەتەوە و ‪ ٥١‬حاڵەت بانگھێشت کردنی‬ ‫چاالکانی ئەم بوارە بۆ بەردەم دادوەر تۆمار کراوە‬ ‫و ‪ ٣‬ھەزار ‪ ٩٣٠‬ناوەندیی پیشەییش داخراون‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠٢٠‬دا النیکەم ‪ ٣٢٩‬کۆبوونەوەی ناڕەزایی‬ ‫پیشەیی تۆمار کراوە و ‪ ٣‬جاریش چاالکانی ئەم‬ ‫بەشە بۆ دەستڕاگەیشتن بە خواستەکانیان مانیان‬ ‫گرتووە‪.‬‬ ‫لە بەشی پیشە و یەکیەتیە پیشەییەکاندا‬ ‫دەستگیرکردنی ھاوواڵتییان لەسەدا ‪ ٣١‬کەمی‬ ‫کردووە‪ ،‬بەاڵم دەرکردنی حوکمی زیندان بۆ‬ ‫چاالکانی پیشەیی لەسەدا ‪ ٨٩‬زیادی کردووە‪.‬‬ ‫مافە ئاکادێمیکەکان‬ ‫لە بەشی پێشێلکاریی مافی خوێندکاران و کەسایەتیە‬ ‫ئاکادێمیکەکان ئاماژە دراوەتە دەستگیرکردنی ‪٦‬‬ ‫خوێندکار‪ ،‬ھەڵپەساردن لە خوێندنی ‪ ٢٠‬کەس و‬ ‫ھەروەھا ‪ ٢٢‬خوێندکاریش لەبەر چاالکی ئایینی لە‬ ‫خوێندن بێبەش کراون‪.‬‬ ‫لەم بوارەدا خوێندکارێک بە ‪ ٦٠‬مانگ زیندانی‬ ‫تەعزیری حوکم دراوە‪.‬‬ ‫لە بەشی مافە ئاکادێمیکەکان دەستگیرکردنی‬ ‫خوێندکاران لە بەراوەرد لەگەڵ ساڵی رابردوو‬ ‫لەسەدا ‪ ٩٤‬کەمی کردووە‪.‬‬ ‫مافی ژیان (ئێعدام)‬ ‫لە ماوەی یەک ساڵی رابردوو حوکمی ئێعدام بۆ‬ ‫النیکەم ‪ ٩٥‬کەس دەرکراوە و ‪ ٢٣٧‬کەسیش ئێعدام‬ ‫کراون کە کەسێکیان لە پێش چاوی خەڵکەوە‬ ‫بووە‪ .‬لەم رێژەیە ‪ ٢٠٦‬کەس پیاو و ‪ ٨‬کەسیش ژن‬ ‫بوون‪ .‬لە نێو ئەو کەسانەی رژیمی ئیسالمی ئێران‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠٢٠‬ئێعدامیانی کردوون‪ ٢ ،‬کەس لە‬ ‫کاتی ئەنجامدانی تاوانەکەیاندا مێرمنداڵی خوار ‪١٨‬‬ ‫ساڵ تەمەن بوونە‪.‬‬ ‫بە پێی راپۆرتەکان لەم پەیوەندەدا‪ ،‬لەسەدا ‪٨٠‬ی‬ ‫ئێعدام کراوەکان بە تاوانی قەتڵ یان کوشتنی‬ ‫بەئەنقەست بوون و لەسەدا ‪ ٥‬بە تاوانی کێشەی‬ ‫بەناو نامووسی بووە‪ ،‬لەسەدا ‪ ٩‬لە پەیوەند لەگەڵ‬ ‫مادە ھۆشبەرەکان‪ ،‬لەسەدا ‪ ٤‬سیاسی‪ ،‬لەسەدا یەک‬ ‫بە تاوانی دزیی چەکدارانە و لەسەدا یەکیش بە‬ ‫تاوانی خواردنەوەی مەشرووبی ئەلکولی بووە‪.‬‬ ‫راپۆرتێکی دیکە باس لەوە دەکات کە لەسەدا ‪٤٢‬ی‬ ‫ئێعدامەکان لە پێش چاوی خەڵک و بۆ ترساندنی‬ ‫ھاوواڵتییان بووە‪.‬‬ ‫لە بەشی مافی ژیان و ئێعدام کردندا ئاماژە‬ ‫دراوە بەوەیکە رێژەی ئێعدامەکان لە بەراوەرد‬ ‫لەگەڵ ساڵی رابردوو لەسەدا ‪ ٤.٨‬کەمی کردووە‬ ‫و دەرکردنی حوکمی ئێعدامیش لەسەدا ‪ ١٢‬کەمی‬ ‫کردووە و ھەروەتر رێژەی ئێعدام لە پێش چاوی‬ ‫خەڵکیش لەسەدا ‪ ٩٢‬زیادی کردووە‪.‬‬ ‫پێشێلکاریی مافی مامۆستایان‬ ‫لەم بەشەدا داتاگەلێک باڵو بووەتەوە کە ئاماژەیە‬ ‫بەوەیکە لە ساڵی رابردوودا ‪ ٢٧‬کەس دەستگیر‬ ‫کراون‪ ٤ ،‬کەسیان ‪ ٢٧٥‬مانگ زیندانیان بەسەردا‬ ‫سەپاوە‪ .‬لەم رێژەیە ‪ ٣‬کەس بە ‪ ٢٥٣‬مانگ‬ ‫زیندانی تەعزیری و یەک کەس بە ‪ ٤‬مانگ زیندانی‬ ‫ھەڵپەسێردراو مەحکووم کراوە‪ .‬ھەروەھا یەک کەس‬ ‫بانگھێشتی دام و دەزگا دادوەریی و ئەمنیەتیەکان‬ ‫کراوە‪ ٢ .‬کەس ئیزنی چاالکی لێ وەرگیراوەتەوە‬ ‫و یەک کەس مافی وتاردانی لێ زەوت کراوە و‬

‫مامەستایەکیش لە وانە وتنەوە بێبەش کراوە‪.‬‬ ‫لە بەشیی کلتووریی و مامۆستایاندا دەستگیر‬ ‫کردنەکان لە بەراوەرد لەگەڵ ساڵی رابردوو لەسەدا‬ ‫‪ ٥١‬زیادی کردووە‪.‬‬ ‫مافی کرێکاران‬ ‫لە بەشی پێشێلکاریی مافی کرێکاراندا ‪١٣٨١‬‬ ‫راپۆرت تۆمار کراوە و لەم راپۆرتگەلەدا باس لەوە‬ ‫کراوە کە بەگشتی ‪ ٣٠‬کەس دەستگیر کراون‪٤٥ ،‬‬ ‫چاالکی کرێکارییش بە ‪ ١٨٣‬مانگ زیندان تەعزیری‬ ‫حوکم دراون و ‪ ٤٢‬کەسیش بە لێدانی ‪ ٣‬ھەزار‬ ‫و ‪ ١٠٨‬قامچی مەحکووم کراون و ‪ ٤٢‬کەسیش‬ ‫بانگھێشتی دادگا کراون‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠٢٠‬ی زایینیدا بەگشتی ‪ ٢‬ھەزار و ‪١١‬‬ ‫مانگ حەقدەستی کرێکاران دوا خراوە‪ ٢ ،‬ھەزار و‬ ‫‪ ١٠٥‬کرێکار لەسەر کار دەرکراون‪ ٢ ،‬ھەزار و ‪٢٤٠‬‬ ‫کرێکار بێکار کراون‪ ١٨ ،‬ھەزار و ‪ ٤٩‬کرێکار لە‬ ‫مافی بیمەی بێکاریی بێبەریی بوون‪ ٣ ،‬ھەزار و‬ ‫‪ ٨٢‬کرێکار چارەنووسی کارییان نادیارە و ھەروەھا‬ ‫ھەزار ‪ ١١٩‬کرێکاریش بە ھۆی رووداوی شوێنی کار‬ ‫گیانیان لەدەستداوە و ‪ ٣‬ھەزار و ‪ ٢٥٨‬کرێکاریش‬ ‫بریندار بوون‪.‬‬ ‫ئێران لە نێو ھەموو واڵتانی جیھاندا پلەی ‪١٠٢‬ی‬ ‫لە بواری لەبەرچاوگرتنی ئەمنیەتی پیشەییدا ھەیە‬ ‫و ئەمەش دەرخەری ئاستێکی نزمی ئەم واڵتە لە‬ ‫بواری ئەمنیەتی شوێنی کار دایە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠٢٠‬بەگشتی ‪ ٤٧٣‬کۆبوونەوەی ناڕەزایی‬ ‫کرێکاران بەڕێوە چووە و ‪ ٩٩‬جاریش کرێکاران‬ ‫مانیان لە خواردن گرتووە کە زۆربەی ئەم حاڵەتگەلە‬ ‫لە پەیوەند لەگەڵ کێشەی حەقدەستەکاندا بووە‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم داتا و ئامارانە رێژەی دەستگیرکردنی‬ ‫کرێکاران لەسەدا ‪ ٥٦‬زیادی کردووە‪.‬‬ ‫مافی مندااڵن‬

‫لە بەشی پێشێلکاریی مافی مندااڵن باس لەوە‬ ‫دەکرێ کە النیکەم لە یەک ساڵی رابردوو ‪٢‬‬ ‫ھەزار و ‪ ٢٠٥‬حاڵەت ئازاردانی مندااڵن‪ ٩ ،‬حاڵەت‬ ‫کوشتنی مندااڵن‪ ٩ ،‬حاڵەت دەستدرێژی کردن‪،‬‬ ‫‪ ٢‬حاڵەت خۆسووتاندن‪ ٩٤ ،‬حاڵەت خۆکوشتنی‬ ‫مندااڵن تۆمار کراوە و یەک میلیۆن منداڵیش لە‬ ‫خوێندن بێبەریی بوون‪.‬‬ ‫نەبوونی ئیمکانات بۆ دەستڕاگەیشتنی مندااڵن‬ ‫بە خوێندنی ئانالین‪ ،‬ھاوسەرگیریی لە سەردەمی‬ ‫منداڵی‪ ،‬ھەژاری‪ ،‬کێشەی کلتووریی و ھتد‪ ...‬لە‬ ‫ریزی ئەو گرفتانەن کە دەبنە ھۆی پێشێلکاریی‬ ‫مافی مندااڵن لە ئێرانی ژێر دەسەاڵتی رژیمی‬ ‫ئیسالمیدا‪.‬‬ ‫بەو چەشنەی پێشتریش ئاماژەمان پێ کرد‪،‬‬ ‫لە ئەمساڵدا ‪ ٢‬منداڵ لە ئێران ئێعدام کراون‪.‬‬ ‫ھەروەھا ‪ ٣‬مێرمنداڵیش بەگشتی بە ‪ ٢٦٤‬مانگ‬ ‫زیندانی تەعزیری حوکم دراون‪ .‬النیکەم لە‬ ‫ساڵی رابردوو ‪ ١٩‬منداڵ و چاالکێکی مافی‬ ‫مندااڵن لە ئێران دەستگیر کراون‪.‬‬ ‫مافی ژنان‬ ‫لە بەشی مافی ژناندا ئەمساڵ ‪ ٨١‬راپۆرت‬ ‫کۆ کراوەتەوە و النیکەم ‪ ٥٧٢‬ژن بەرەوڕووی‬ ‫توندوتیژی جەستەیی و دەستدرێژیی‬

‫بوونەتەوە‪ ١٣ ،‬قەتڵی نامووسی روویداوە‪٦ ،‬‬ ‫حاڵەت خۆسووتان‪ ٤ ،‬حاڵەت ئەسید رژانن بە‬ ‫روومەتی ژنان و یەک چاالکی مافی ژنانیش‬ ‫بانگھێشتی دامودەزگا ئەمنیەتیو قەزاییەکان‬ ‫کراوە‪.‬‬ ‫لە ئەمساڵدا ‪ ٥‬ژن بە ھۆی چاالکیە مەدەنیەکانی‬ ‫خۆیانەوە دەستگیر کراون و النیکەم ‪ ٢‬ژن بە‬ ‫‪ ١٨٠‬مانگ زیندان حوکم دراون‪.‬‬ ‫زیندانیان‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠٢٠‬دا بەگشتی ‪ ٥٣‬حاڵەت لێدانێ‬ ‫زیندانیان‪ ٣٦٦ ،‬حاڵەت بەدوادانەچوون یا‬ ‫بێبەش بوون لە خزمەتگوزاریی دەرمانی بۆ‬ ‫زیندانیان‪ ١٠٩ ،‬حاڵەت گواستنەوەی نایاسایی‬ ‫بۆ ژووری تاکەکەسی‪ ٥٣٣ ،‬حاڵەت مانگرتن لە‬ ‫خواردن‪ ٢٨٩ ،‬حاڵەت گواستنەوەی زۆرەملێ‬ ‫یان دوورخستنەوە‪ ٢٢٨ ،‬حاڵەت گوشار خستنە‬ ‫سەر‪ ١٢٦ ،‬حاڵەت پێشگرتن لە چاوپێکەوتن‪،‬‬ ‫‪ ١٨‬حاڵەت ئەشکەنجە‪ ٢٥ ،‬حاڵەت مردنی‬ ‫زیندانیان بە ھۆی نەخۆشی‪ ١٧ ،‬حاڵەت‬ ‫خۆکوشتنی زیندانیان‪ ١٠ ،‬حاڵەت کوشتن بە‬ ‫دەستی ھێزەکانی رژیم‪ ٤٠ ،‬حاڵەت بێبەش‬ ‫بوون لە ھەبوونی پارێزەر‪ ،‬ھەزار و ‪٦٧٨‬‬ ‫حاڵەت راگرتن لە شوێنی خراپ لە نێو زیندان‬ ‫تۆمار کراوە و ھەروەھا ‪ ١٤٧‬کەسی زیندانیش‬ ‫بە شێوەی نادیار بوونی چارەنووس‪ ،‬لە زیندان‬ ‫راگیراون‪.‬‬ ‫توندوتیژیی نیزامی و کوشتنی ھاوواڵتییان‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠٢٠‬ی زایینیدا ‪ ٢٠٤‬ھاوواڵتیی لە‬ ‫الیەن ھێزەکانی رژیمەوە تەقەیان لێ کراوە و‬ ‫‪ ٧٤‬کەس گیانیان لەدەست داوەە لەو رێژەیە‬ ‫‪ ٣٦‬کەس کۆڵبەر و ‪ ٥‬کەس سووتەمەنیبەر و‬ ‫‪ ٣٣‬کەسیش ھاوواڵتیی ئاسایی بوون‪ .‬ھەروەھا‬ ‫‪ ١٣٠‬کەسیش بە ھۆی تەقەی ھەڕەمەکی‬ ‫ھێزەکانی رژیم بریندار بوون کە لەم رێژەیە ‪١٠٩‬‬ ‫کەس کۆڵبەر‪ ١٦ ،‬کەس ھاوواڵتیی ئاسایی و ‪٥‬‬ ‫کەسیش سووتەمەنیبەر بوون‪.‬‬ ‫شایانی باسە‪ ٩ ،‬کۆڵبەریش بە ھۆی سەرما‬ ‫بردوویی و بەربوونەوە لە بەرزایی خەساریان‬ ‫بینیوە کە لە ئاکامدا ‪ ٥‬کۆڵبەر گیانیان‬ ‫لەدەستداوە و ‪٤‬ی دیکەش بریندار بوون‪.‬‬ ‫قوربانیەکانی مین و تەقینەوە‬ ‫مین و تەقەمەنیە بەجێماوەکانی شەڕی‬ ‫کۆنەپەرستانەی ئێران و عێراق ھەموو ساڵێک‬ ‫رێژەیەکی زۆر لە ھاوواڵتییانی بێ تاوان دەکەنە‬ ‫قوربانیی و ئەمساڵیش بەم ھۆیەوە النیکەم ‪١٠‬‬ ‫ھاواڵتیی لە سەر سنوورەکان و بەتایبەتی لە‬ ‫کوردستان گیانیان لەدەستداوە و ‪ ١٤‬کەسی‬ ‫دیکەش بریندار بوون‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04 ،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫ڕەشبینی‬ ‫شەهرام وەحدانی‬

‫زۆر جار لە وتار‪ ،‬لێدوان یان لە لێکۆڵینەوەکاندا‬ ‫ڕەستەیەک بەر گوێ دەکەوەت کە کۆمەڵگەی‬ ‫ئێران بە گشتی لە چاو چوار دەیەی ڕابردوو زۆر‬ ‫گۆراوەو ئاستی تێگەیشتنی خەڵک بە گشتی‬ ‫زۆر بەرز بووەتەوە‪ .‬بێ گۆمان بەشی یەکەمی‬ ‫رەستەکە لە چێگەی خۆیدایە و کۆمەڵگەی‬ ‫ئێران زۆر گۆرانکاری بەسەردا هاتووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە بەشی دووهەمدا مرۆڤ ناتوانێت بە دڵنیایی‬ ‫وەها بڕیاڕێک بدات‪ .‬ڕاستە شێوەی ژیان‪،‬‬ ‫پەیوەندییەکان و نەریتەکان لە هەموو دنیادا‬ ‫و لە ئێرانیشدا زۆر گۆراون‪ ،‬تێکنۆلۆژیا و‬ ‫ئینتێرنێت رۆخسارێکی تایبەتیان بە ژیانی‬ ‫مرۆڤی ئەم سەردەمە بەخشیوە کە لەگەل هیچ‬ ‫قۆناغێکی مێژووی مرۆڤدا نایەتەوەو پڕجیاوازە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایا دەکرێت ئەمانە ئاماژە بن بۆ‬ ‫بەرزبوونەی تێگەیشتن و گەشەی کۆمەاڵیەتی؟‬ ‫سەبارەت بەم شک و گۆمانە دانەوینەوە بەسەر‬ ‫هەندێک فاکت و هەندێک ئاماژە لە پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ کۆمەڵگەی ئێران رەنگە یارمەتیدەر بێت‪.‬‬ ‫نووسەر کاتێک باس لە کۆمەڵگەی ئێران دەکات‬ ‫ئەوەی لە بیر ناچێتەوە کە هەر کۆمەڵگەیەک‬ ‫چین و توێژی جیاواز لە خۆ دەگرێت و هەر‬ ‫وەها جێگەو پێگەی جیاوازی تاکەکان لە نێو‬ ‫کۆمەڵگەدا‪ ،‬پێکهاتەی چینایەتی کۆمەڵگە و‬ ‫هاوچەشن نەبوونی پەیوەندییەکان لە توێژێکەوە‬ ‫بۆ توێژێکی دیکە لە بەر چاویەتیی و لە بیری‬ ‫ناکات‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوانەشدا مەبەستی‬ ‫ورووژاندنی ئەم باسە ئەوەیە کە ڕەواڵەتێک لە‬ ‫کۆمەڵگە بەدەستەوە بدات کە ڕیشەی لە ڕاستیدا‬ ‫بێت‪ .‬ڕەنگە ئەم پێناسە لەگەڵ ئەو ناساندنە‬ ‫ناتەبا بێت کە پێی وایە لەم چل و چەندساڵەدا‬ ‫کە بەسەر تەمەنی نگریسی کۆماری ئیسالمیدا‬ ‫تێدەپەرێت کۆمەڵگە ڕەوتێکی ڕوو لە گەشەی‬ ‫بەخۆوە بینیوە‪ .‬دیارە کە هیچ مرۆڤێکی ئاگاه‬ ‫و خاوەن بیرێکی سەردەمیانە لەوەدا شکی‬ ‫نییە کە دەسەاڵتی زاڵ لە ئێراندا‪ ،‬دەسەاڵتێکی‬ ‫کۆنەپارێزە و لە زۆر بابەتدا لەمپەرو بەرگر بووە‬ ‫لە پێشکەوتنی کۆمەڵگە لە زۆر بواردا‪ .‬بەاڵم‬ ‫هاوکات ئەوە لە بیر دەکرێت کە پەیوەندی‬ ‫دەسەاڵت لەگەڵ خەڵکدا زۆر ناڕوونە‪ .‬بە‬ ‫واتایەک کە نەخۆازراوبوونی دەسەاڵت بەو مانا‬ ‫نییە کە دەسەاڵت هیچ کارتێکەریی لەسەر‬ ‫کۆمەڵگا دانەناوە‪.‬بەداخەوە ڕاستییەکی تاڵ‬ ‫هەیە کە ئێمە بە خۆشبینی لەبیری دەکەین‪.‬‬ ‫کۆماری ئیسالمی لە ماوەی زیاتر لە چواردەیەدا‬ ‫زۆر کاریگەری خراپ و نێگاتیڤی لەسەر هزر‬ ‫و بیری تاک و کۆمەڵگە بە گشتی داناوە‬ ‫بەاڵم ئەوەش ناکرێت لەبیر بکەین کە ڕادەی‬ ‫کارتێکردنەکان لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی‬ ‫دیکە جیاوازن‪ .‬بۆ نموونە دەتوانین باس لە‬ ‫جیاوازی کوردستان و دیکەی بەشەکانی ئێران‬ ‫بکەین بە هۆی گەلێک فاکتۆر کە بۆ خۆی‬ ‫بابەتێکە جێگەی سەرەنج و لێکۆڵینەوە‪ .‬یەکێک‬ ‫لەو فاکتۆرانە زاڵ نەبوونی بیری ئایینی بەسەر‬ ‫کۆمەڵگەدا و دژ بە دەسەاڵتی ناوەند بوونە کە‬ ‫ئیرادەو هێز بەرگری و خەباتی خۆڵقاندووە‪.‬‬ ‫بوونی ڕەوتی پێشەنگ و ئاوانگارد رەنگێکی‬ ‫جیاوازیان بە بزووتنەوەی کوردستان بەخشیوە‪.‬‬ ‫بزووتنەوەیەکی بەهێز‪ ،‬ڕیشەدار و ڕێکخراو‪،‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬ ‫دێمۆکراتیک و سکۆالر کە ڕەنگە لە ناوچەکەدە‬ ‫بێوێنە بێت‪ .‬ئەمانە لەکاتێکدایە کە کوردستان‬ ‫یەکێک لە هەژارترین‪،‬بێ بەشکراوترین و‬ ‫دواکەوتووترین بەشەکانی ئێرانە لە بواری‬ ‫ئابووری و پیشەسازیەوە‪ ،‬کە النیکەم بۆ ماوەی‬ ‫یەک سەدەیە لەگەڵ هەاڵواردنێکی سیستماتیک‬ ‫لە الیەن دەسەالتی ناوەندەوە بەرەوڕوو بووە‪.‬‬ ‫لەم ڕۆژانەدا کە ساڵوەگەری کوژرانی قاسمی‬ ‫سلێمانی گەورەبەرپرسی سپای قودسە‪،‬‬ ‫وەبیر هێنانەوەی کاردانەوەی خەڵکی ئێران‬ ‫بە کوژرانی کەسێک کە بە ترۆریست دەناسرا‬ ‫زۆر سەرەنج ڕاکێشە‪ .‬مەرگی زیاتر لە هەفتا‬ ‫کەس لە ڕێورەسمی بەخاکسپاردنی کەسێکدا‬ ‫کە بەرپرسی یەکەم بووە لە دەستێوەردانەکانی‬ ‫کۆماری ئیسالمی لە دەرەوەی واڵت وەکوو‬ ‫سەرۆکی سپای قودس و کەسێک کە بەهاری‬ ‫عەرەبی لە سوریەدا خەڵتانی خوێن کرد و‬ ‫لە سەرکووتی نارەزایەتییەکانی ئەو واڵتەدا‬ ‫راستەوخۆ بەرپرس بووە‪ ،‬سەلمێنەری گەلێک واڵتەدا کپ کراوە‪ .‬ئەوەیشی کە لەو دام و‬ ‫بابەتە کە ڕەنگە بۆ ئێمە نەخوازراو بن بەاڵم دەزگادا کار دەکات و خاوەن پلەیە و ناوبانگی‬ ‫دەرکردووە ها لە خزمەتی ئەو ئایدۆلۆژییە کە‬ ‫جگە لە سووکایەتی بە مروڤ نییە‪ .‬میدیای‬ ‫دیارە کە میدیا و راگەیاندن‬ ‫ئێران وەکوو هەر دەزگایەکی ڕاگەیاندنی‬ ‫دیکە‪،‬دەزگایەکی پرۆپاگەندەیە بەاڵم ئەمیان‬ ‫لە ئێراندا بە تەواوی لە الیەن‬ ‫لە هەرە خراپەکانە کە کۆمەڵگە بەرەو‬ ‫دەسەاڵتەوە قورغ کراوە و دەنگی پاش دەبات‪ ،‬بەرەو هەڵدێری دواکەوتوویی‪،‬‬ ‫رق و کین ڕێنوێنی دەکات‪ .‬سەیر لەوەدایە‬ ‫ئازاد لەو واڵتەدا بوونی نییە و‬ ‫کە بەرهەمەکانی ڕاگەیاندنی ئێران جێگەی‬ ‫ڕێگەپێ نەدراوە‪ .‬ڕۆژنامەی ئازاد پەسەندی گەلێک خەڵکە‪ .‬میدیای ئێران لە نێوان‬ ‫دانیشتوانی ناوخۆ تەنانەت تاراوگەنشینەکان‬ ‫و دەنگی جیاواز لەو واڵتەدا کپ و خەڵکی ناوچەکەش هەواداری زۆری هەیە‪،‬‬ ‫سلێبریتیەکانی ئێران ئولگووی گەلێک کەسن‬ ‫کراوە‪ .‬ئەوەیشی کە لەو دام و‬ ‫کە رەنگە خۆیان بە دژی رژیمیش پێناسە‬ ‫بکەن‪ .‬لە بیرمان نەکردووە کە الیوی کەسێکی‬ ‫دەزگادا کار دەکات و خاوەن‬ ‫سکسیست و دژە ژن بە ناوی تەتەلوو بەرزترین‬ ‫پلەیە و ناوبانگی دەرکردووە ها رێژەی بینەرانی لە تۆری ئینستاگرامدا بۆخۆی‬ ‫دەستەبەر کرد‪.‬‬ ‫لە خزمەتی ئەو ئایدۆلۆژییە کە‬ ‫لە هەمان کاتدا هەموو ئامارەکان ئاماژە بەوە‬ ‫دەکەن کە خوەێندنەوەی کتێب لەو کۆمەڵگەدا‬ ‫جگە لە سووکایەتی بە مروڤ‬ ‫زۆر باو نییە‪ .‬لەوانە تیراژی خوارەوەی چاپی‬ ‫نییەلۆژییە کە جگە لە سووکایەتی بە کتێبەکانە کە زۆر جار لە هەزاریش تێناپەڕێت‬ ‫لە کاتێکدا کە ئێران هەشتاد مێلیۆن دانیشتووی‬ ‫مروڤ نییە‪ .‬میدیای ئێران وەکوو هەیە‪ .‬ڕاستە کە هاتنی ئینتێرنێت و گرانی‬ ‫کتێب و سانسۆر کاریگەرن بەاڵم بە هەموو‬ ‫هەر دەزگایەکی ڕاگەیاندنی‬ ‫ئەمانەشەوە بە پێی ئامارەکان واڵتی ئێران لەو‬ ‫بوارەدا یەکێک لە واڵتانی دواکەوتووە‪.‬‬ ‫دیکە‪،‬دەزگایەکی پرۆپاگەندەیە‬ ‫دین و ئایین ڕیشەدارترین دیاردەکانە لە ئێراندا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەمیان لە هەرە خراپەکانە ڕاستە کە زۆر جار باس لەوە دەکرێت کە‬ ‫کە کۆمەڵگە بەرەو پاش دەبات‪ ،‬دەسەاڵتی ئیسالمی رسوا بووە و لە داهاتوودا‬ ‫ئایین و ڕەوتە ئایینییەکان شانسی بەشداری‬ ‫و بەدەستەوەگرتنی دەسەاڵتیان نییە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەرەو هەڵدێری دواکەوتوویی‪،‬‬ ‫هەر ئێستەش نەک تەنیا لە الیەن دەسەاڵتەوە‪،‬‬ ‫رق و کین ڕێنوێنی دەکات‬ ‫بەڵکوو لە ناخی کۆمەڵگەدا بێ خۆدایی و بێ‬ ‫بڕوا بوون بە ئایین و خودا وەکوو الیەنێک لە‬ ‫ناکرێت نکۆڵی لێ بکەین‪ .‬چەپ و ڕاستی ئازادی ئایین و سکۆالریسم تابۆیە‪ .‬هەر ئێستاش‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانیش تازیەبار بوون بۆ لە گەلێک توێژ هاوکات لە الیەن دەسەاڵت و لە‬ ‫گیان دەستدانی وەها کەسێکدا‪.‬‬ ‫الیەن کۆمەڵگەوە بە هۆی جیاوازی ئایینەوە‬ ‫کۆمەڵگەی ئێران بە گشتی لەم چل ساڵەدا بە خراپترین شیوەکان مافەکانیان پێشێل‬ ‫نەک بەرەو پێش نەرۆیشتووە بەڵکوو ڕۆژ دەکرێت و کەس ئاوڕیان لێ ناداتەوە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لەدوای ڕۆژ زیاتر گیروودەی نەتەوپەرەستییەکی بەهاییەکان کە تەنانەت لە مافی خوێندنیش بێ‬ ‫تۆخی شیعی‪-‬ئێرانی بووە کە پاڵ دەدات بە بەشن‪.‬‬ ‫فاشیسمەوە‪ ،‬بەو مانا کە خوازیاری لە ناو بردنی پەروەردە وەکوو گرینگترین ئامرازو ناوەند بۆ‬ ‫جیاوازییەکانە نەک بەرابەری و مافخۆازی‪.‬‬ ‫گەشەی هزرو ئەندیشە لە هەر کۆمەڵگەیەکدا‬ ‫دیارە کە میدیا و راگەیاندن لە ئێراندا بە بوونی نییە‪ ،‬ئەوەی کە هەیە ژەهراوی کردنی‬ ‫تەواوی لە الیەن دەسەاڵتەوە قورغ کراوە و مێشك و هزری جیلی نوێیە‪ .‬لە باشترین حاڵەتدا‬ ‫دەنگی ئازاد لەو واڵتەدا بوونی نییە و ڕێگەپێ پەروەردەی ئێران مرۆڤی خاوەن بڕوانامەو‬ ‫نەدراوە‪ .‬ڕۆژنامەی ئازاد و دەنگی جیاواز لەو پسپۆر بەرهەم دەهێنێت نەک مرۆڤی زانای‬

‫خاوەن پرەنسیپ‪ ،‬باوەڕبەخۆو مرۆڤ بە مانای‬ ‫وشە‪ .‬بۆیە تاکی ئێرانی بە گشتی داوای ئازادی‬ ‫دەکات بەاڵم مەبەستی لە ئازادی ئازادبوونی‬ ‫خۆیەتی نەک ئەوانەی کە لەگەل بیروباوەڕی‬ ‫ئەودا ناتەبان‪ .‬تاکی ئێرانی واتای ئازادی‬ ‫نەناسیوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەی هەست دەکات ئازاد‬ ‫نییە و ئەوە بە ناڕەوا دەزانێت‪ ،‬بەاڵم هاوکات‬ ‫خەباتی ئەوەی دیکە بە شتێکی ناڕەواو نابەجێ‬ ‫دەزانێت بەو هۆیە کە لەگەڵ ئەو جیاوازە و‬ ‫داخوازەکانی جیاوازن‪ .‬هیچ چەمکێک لە الی‬ ‫تاکی ئێرانی مانای ڕەسەنی خۆی نەماوە‪ .‬لە‬ ‫دەرەوە باسی نەتەوەپەرەستی خەڵکی ئورووپا‬ ‫دەکات بەاڵم لەبەرامبەر بە چەوساندنەوەی‬ ‫مرۆڤی هاوزمانی خۆی کە لە ئەفغانستانەوە‬ ‫پەنای بۆ هێناوە بێدەنگە و ئەو بێ ماف‬ ‫بوونەی پەنابەری ئەفغانی بە ڕەوا دەزانێت‪.‬‬ ‫ئەگەر لە ساڵەکانی سەردەمی شۆڕشدا و تا‬ ‫ماوەکیش دوای ڕووخانی دەسەالتی پاشایەتی‬ ‫باسی هەبوونی نەتەوەی جیاواز لە ئێراندا‬ ‫دەکرا‪ ،‬بە پێجەوانەی وتاری فەرمی دەسەاڵت‬ ‫کە لەسەر تاک نەتەوەبوونی ئێران پێکهاتووە‪،‬‬ ‫لە الیەن خەڵک و الیەن و گەلێک ڕەوتی‬ ‫سیاسیەوە بە ئاسانی و بە هەند وەردەگیرا‬ ‫و هەمووان مافی نەتەوەکانیان بە رەسمی‬ ‫دەناسی‪ .‬بەاڵم هەنووکە دوای چل سال ئەوە‬ ‫تەنیا ڕژیم نییە کە ئەو خواستە دەم کووت و‬ ‫سەرکووت دەکات‪ .‬ئێستاکە بەشێکی زۆر لە‬ ‫نەیارانی ڕژیم و تەنانەت خەڵکی ئاسایی مافی‬ ‫نەتەوەکانی دانیشتووی ئێران بە ناڕەوا دەزانن‪.‬‬ ‫بەشێکی بەرچاو لە بیرمەندانی ئەو واڵتە‬ ‫تەنانەت دژی باس کردنی بابەتی نەتەوەیین‬ ‫و ئێران بە نەتەوەیەکی تاک و تاقانە دەزانن‪.‬‬ ‫بابەتی نەتەوەیی لە الی چەپ و ڕاستەوە‬ ‫بڤەیە‪ .‬یان بە پێجەوانەی ئەوباوەڕەی کە‬ ‫زۆر تێکەڵ بە گەش بینییەکی ناڕاستە‪ ،‬چەپ‬ ‫وەکوو ڕەوتێکی بەڕیشە لەو کۆمەڵگەدا بوونی‬ ‫نییە‪ .‬ئەگەر کەلێنێکی قووڵی چینایەتی بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەر زۆربەی ئەو خەڵکە لە نابەرابەری‬ ‫و نادادپەروەری دەسەاڵت و سیستەم دەناڵن‬ ‫بەو مانا نییە کە خوازیاری بەرابەری و تینووی‬ ‫دادن‪ ،‬بەو واتا کە لە ڕیزی چەپ و هۆگرانی‬ ‫سوسیالیسمدا نین‪ .‬بە پێچەوانە هەموو‬ ‫ئاماژەکان ئەوە دەنوێنن کە تاکەکان خوازیاری‬ ‫سرینەوەی نابەرابەری نین بەلکوو خوازیاری‬ ‫شوێنەگۆڕکێ و گواستنەوەی پێگەی خۆیان بۆ‬ ‫سەرەوەترن نەک پڕکردنەوەی کەلێنەکان‪.‬‬

‫ئەندێشە‬ ‫ڕێکەوتنە تازەکەی نێوان ئێران و عێراق؛ لە دیپلۆماسیی سنوورەوە تا بۆشاییەکانی سنوور‬ ‫هەواڵی واژۆکردنی ڕێکەوتن‌نامەیەکی نوێ‬ ‫لە نێوان ئێران و عێراق‪ ،‬دەنگدانەوەیەکی‬ ‫زۆری هەبووە‪ .‬هەندێک کەس بە پیالنێکی‬ ‫دەزانن دژی حیزبەکانی ڕۆژهەاڵت و دژبەرانی‬ ‫کۆماری ئیسالمی لە هەرێمی کوردستان‌دا‬ ‫و هەندێکی‌تریش‪ ،‬فاکتەرە ئەمنییەتی‬ ‫و ئابووریییەکان بە کاریگەر دەزانن‪.‬‬ ‫«ئێران‌وایەری کوردی» بۆ تاوتوێ‌کردنی‬ ‫الیەنەکانی ئەم ڕێکەوتنە تازەیە کۆمەڵێک‬ ‫پرسیاری ئاراستەی کەسایەتییە سیاسییەکانی‬ ‫دانیشتووی هەرێمی کوردستانی کردووە و‬ ‫ڕاوبۆچوونی ئەوانەی وەرگرتووە کە ئامادەبوون‬ ‫لەمبارەوە قسە بەکەن و واڵمی پرسیارەکان‬ ‫بدەنەوە‪.‬‬

‫***‬ ‫«هەواڵدەریی میزان» هەواڵی واژۆکردنی‬ ‫ڕێکەوتن‌نامەیەکی تازەی باڵوکردەوە لە نێوان‬ ‫فەرماندەکانی پاراستنی ناوچە سنوورییەکانی هەر‬ ‫دوو واڵتی ئێران و عێراق‌دا‪.‬‬ ‫ڕێکەوتن‌نامەکە ڕۆژی ‪١٥‬ی سەرماوەزی ‪١٣٩٩‬‬ ‫بە ئامادەبوونی سەردار «یەحیا حسێن‌خانی»‬ ‫و هاوتا عێراقێراقییەکەی «عیماد فازڵ هادی‬ ‫دزەیی» فەرماندەی «هێزەکانی سەرسنووری‬ ‫ناوچەی یەکەمی کۆماری عێراق»‪ ،‬بە مەبەستی‬ ‫پەرەسەندن و گەشەدانی پێوەندییەکان و ئاڵ‌وێری‬ ‫سەرسنوور لە چوارەم دانیشت ‌ن لە شاری هەولێردا‬ ‫واژۆ کرا‪.‬‬ ‫دەقی ڕێکەوتن‌نامەکە تاکوو ئێستا باڵو‬ ‫نەکراوەتەوە و کەس ئاگاداری وردەکارییەکانیشی‬ ‫نییە‪ .‬بەاڵم فەرماندەی هێزەکانی سەرسنووری‬ ‫پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا لە پرێس‌کۆنفرانسی‬ ‫دوا دانیشتنەکەدا لە شاری هەوڵێر بانگەشەی‬ ‫ئەوەی کرد کە دەبێت «هێزەکانی سەرسنوور‬ ‫بەتووندی ڕووبەڕووی شێواندنی باری ئەمنیی‬ ‫سنوورەکان ببنەوە کە تیرۆریستەکان‪ ،‬قاچاخچییە‬ ‫چەکدارەکان و قاچاخی‌کردن بە کااڵ کولتوورییەکان‬ ‫و چەک‌وتەمەنی کە لەسەر سنوور دەیکەن‪».‬‬ ‫دەنگدانەوەی واژۆکردنی ئەم ڕێکەوتن‌نامەیە‬ ‫دژکردەوەیەکی زۆری لێکەوتۆتەوە لەناو دژبەرانی‬ ‫کۆماری ئیسالمیی ئێران و بەکارهێنەرانی تۆڕە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان‌دا‪ ،‬بە جۆرێک کە زۆرکەس ئەم‬ ‫ڕێکەوتن‌نامەیە بە پیالنێکی دیکە دەزانن لە‬ ‫دژی حیزبەکانی ڕۆژهەاڵت و دژبەرانی کۆماری‬ ‫ئیسالمی لە هەرێمی کوردستان‌دا‪ ،‬بەتایبەت لە‬ ‫بارودۆخێک‌دا کە هێزی پێشمەرگەی هەندێک لەو‬ ‫حیزبانە لە ناوچەکانی سنوورییەکانی نزیک لە‬ ‫پیران‌شار و شنۆ سەربە پارێزگای ئازەربایجانی‬ ‫ڕۆژاوادا جێگیر کراون‪.‬‬ ‫بەاڵم «ئیبراهیم عەلیزادە»‪ ،‬دەبیر ئەوەڵی‬ ‫«کۆمەڵە‪ ،‬ڕێکخراوی کوردستانی حیزبی‬ ‫کۆمۆنیستی ئێران»‪ ،‬هەر لەم پێوەندەدا بە‬ ‫ئێران‌وایەری وت کە «ئەم ڕێکەوتن‌نامە تازەیە‬ ‫پێوەندییەکی ئەوتۆی بەو هێزە کەمەوە نییە کە‬ ‫هەندیک لە حیزبەکانی ڕۆژهەاڵت لە سنوورەکانی‬ ‫ڕۆژاوای ئێران‌دا جێگیریان کردووە؛ جێگیرکردنی‬ ‫یەکە بچووکەکانی پێشمەرگەی حیزبەکان‪،‬‬ ‫بیانووە‪».‬‬ ‫بەڕێز عەلیزاده جگە لە ڕەخنەگرتن لە‬ ‫جێگیرکردنی ئەم یەکە سەربازییانە لەو باوەڕەدایە‬ ‫کە جێگیرکردنی ئەو هێزانە لەو ناوچە سنوورییانە‬ ‫نەک کاریگەرییەکی نەبووە‪ ،‬بەڵکوو سیاسەتێکی‬ ‫هەڵەیە کە هەندێک لە حیزبەکانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫کوردستان لە سنوورەکانی هەرێمی کوردستان‌دا‬ ‫پێڕەوی دەکەن‪ ،‬چونکە خەباتی چەکداری یان‬ ‫ئامادەیی سەربازی جگە لە پشتیوانی و پاڵپشتیی‬ ‫جەماوەری کات‪ ،‬شوێن و پێویستیی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫لە الیەکی‌ترەوە‪ ،‬لەو باوەڕەدایە کە بە‬

‫لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی ئێستا لە عێراق‌دا‬ ‫«زۆربەی ئەو ڕێکەوتنانەی کە لە نزیک‬ ‫سنوورەکان‌دا دەکرێن جگە لە پێوەندی و‬ ‫دان‌وستاندنی ئەمنییەتیی هەردووال‪ ،‬چونکە لەژێر‬ ‫کاریگەریی هاوسەنگی هێزی نێوان ئەمریکا و‬ ‫ئێران لە عێراق‌دایە ڕووکەشی‪ ،‬کاتی و نموونەیین؛‬ ‫بەتایبەت لە بارودۆخێک‌دا کە کۆماری ئیسالمی هم‬ ‫الوازە و هەم خۆی بە الوازیش دەزانێت‪».‬‬ ‫هەڵبەت ئیبراهیم عەلیزاده ئاماژەی دایە‬ ‫«پەیمان‌نامەی ئەلجەزایەر» و پتەوکردنی‬ ‫هەرچی زیاتری سنوورەکان لە الیەن دەوڵەتانەوە‬ ‫بە سرووشتی دەزانێت‪ ،‬بەتایبەت لە بارودۆخی‬ ‫قەیراناوی و ئاڵۆزی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌دا‪:‬‬ ‫«لە سەردەمی پەهلەویش‌دا هەر ئەم ڕوانگەیە‬ ‫بۆ سنوورەکان هەبووە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ڕێکەوتنی‬ ‫پەیمان‌نامەی ئەلجەزایەر لە نێوان هەر دوو واڵتی‬ ‫ئێران و عێراق لەسەر ئاوەکانی «ئەروەندڕوود»‬ ‫کە بە نێوەنجیگەریی ئەلجەزایەر لە ساڵی ‪١٩٧٥‬ی‬ ‫زاینی‌دا کرا‪ ،‬بۆ دابین‌کردنی ئەمنییەتی سنوور و‬ ‫پێشگرتن لە دزەکردنی دژبەران بە درێژایی ئەو‬ ‫سنوورانە بوو‪ .‬تەنانەت کۆماری ئیسالمی هەمان‬ ‫کیشەی لەگەڵ واڵتی پاکستانیش‌دا هەیە سەبارەت‬ ‫بە سنوورەکانی سیستا ‌ن و بەلووچێستان‪ .‬بەم‬ ‫پێیە‪ ،‬زۆر ئاساییە کە خۆی لەچاو واڵتانی دیکە‬ ‫بە الوازتر بزانێت‪».‬‬ ‫بەاڵم بەڕێز عەلیزاده هەوڵەکانی سپای پاسداران‬ ‫بۆ کۆنتڕۆڵی هەمەالیەنی سنوورەکان بۆ نموونە‬ ‫سنوورەکانی ڕۆژاوای ئەو واڵتە زۆر بە جیدی‬ ‫دەزانێت و پێیوایە کە «مەبەست لە کۆنتڕۆلی‬ ‫هەمەالیەنە لە الیەن سپای پاسدارانەوە جگە لە‬ ‫زاڵ‌بوونی تەواوەتیی بەسەر پرسە وردودرشتەکانی‬ ‫سنوورەکان لە ڕۆژاوای ئێران‌دا‪ ،‬پێشگرتنە لە‬ ‫دەرچوونی نایاسایی شارۆمەندانی ئێرانی وەک‬ ‫پەنابەر‪ ،‬داخستنی ڕێگا سەرەکییەکانی کۆڵبەران‬ ‫و کۆنتڕۆڵی هەرچی زیاتری گواستنەوەی‬ ‫نایاسایی کۆمەڵێک کااڵی وەک مەڕومااڵت‪،‬‬ ‫کەرەستە پزیشکییەکان و دەرمان کە هەم لە‬ ‫الیەن قاچاخچییەکان و هەم لە الیەن هەندێک لە‬ ‫ئەندامانی سپای پاسدارانەوە دەکرێت‪».‬‬

‫دەبیر ئەوەڵی «ڕێکخراوی کوردستانی حیزبی‬ ‫کۆمۆنیستی ئێران»‪ ،‬پێیوایە کە سپای پاسداران‬ ‫یەکێکە لە گەورەترین قاچاخچییەکان لە ئاستی‬ ‫ناوچەکەدا و کەڵک لە هەموو هێز و توانای ئەمنییەتی‬ ‫و دیپلۆماتیک خۆی وەردەگرێت بۆ دابین‌کردنی‬ ‫خەرجییەکانی و بەکارهێنانی بۆشاییەکانی سەرسنوور‪.‬‬ ‫بەرێز عەلیزاده دۆزینەوە و کەشفی ‪ ١٩‬کامیۆن‬ ‫درەمانی قاچاخ لە ئێرانەوە بۆ عێراق بە دەستی‬ ‫ئەرتەشی ئەو واڵتە لە مانگی ڕەزبەری ‪ ،١٣٩٩‬کە‬ ‫بە «گەورەترین باری قاچاخی دەرمان لە ئێرانەوە‬ ‫بۆ عێراق» بەناوبانگە‪ ،‬بە یەکێک لە نموونە و‬ ‫بەڵگەکانی بانگەشەکەی خۆی دەزانێت‪« :‬ئەگەرچی‬ ‫دواتر دەرکەوت کە حەشدی شەعبی سنوورەکەی‬ ‫بۆ گواستەنەوەی ئەم بارە کردۆتەوە؛ ئەویش لە‬ ‫بارودۆخێک‌دا کە خەڵک و تەنانەت دەوڵەت خۆیشی‬ ‫دۆشداماوە بە دەست کۆنتڕۆڵی ڤایرۆسی کۆرۆناوە و‬ ‫واڵتەکە تووشی کورتهێنانی دەرمان بووە‪ .‬بەاڵم ئەمە‬ ‫دەرخەری ئەوەیە کە کۆماری ئیسالمی لە ڕاستی‌دا‬ ‫جگە لە کۆنتڕۆڵ‪ ،‬ئاراستەکردن و ڕێکخستنی بازاڕی‬ ‫قاچاخ‪ ،‬ئەزموونی دابین‌کردنی پارەی نامەشرووعیش‬ ‫دەگوازێتەوە بۆ نێو هێزەکانی سەربەخۆی‪ ،‬بۆ وێنە‬ ‫حەشدی شەعبی؛ واتە سازدانی کاناڵێکی سەربەخۆی‬ ‫دارایی بۆ دابین‌کردنی خەرجیی هێزەکانیان لە هەموو‬ ‫ڕێگایەکەوە‪».‬‬ ‫لە ڕوانگەی ئیبراهیم عەلیزادەوە کێشەی کۆڵبەران‬ ‫یەکێکی‌ترە لە کەڵکەڵە سەرەکییەکانی ئەم‬ ‫چەشنە ڕێکەوتن‌نامانە‪ .‬چونکە گوشاری دەروونی‬ ‫و پروپاگاندای دانگدانەوەی بەرینی تەقەکردن‬ ‫لە کۆڵبەران لە میدیاکانی دەرەوەی واڵت‌دا‪،‬‬ ‫کارەکەی بۆ درێژەدانی ئەم ڕەوتەی کە تا ئێستا‬ ‫گرتوویانەتەبەر دژوار و گران کردۆتەوە‪« :‬ئەگەرچی‬ ‫کۆڵبەری لە ئێران‌دا بنەڕەتی یاسایی نییە و لە کاتی‬

‫هات‌وچۆکردنیان لە ڕێگاکانی سەرسنوورەوە تەقەیان‬ ‫لێ‌دەکرێت‪ ،‬بەاڵم دەنگدانەوەکەی جیهانییە‪ .‬گوشاری‬ ‫ڕووماڵ‌کردنی هەواڵەکانی کۆڵبەران و دەنگدانەوەی‬ ‫کوشتنی کۆڵبەران لە ئاستی جیهانی‌دا بۆسەر کۆماری‬ ‫ئیسالمیی ئێران ئەوەندەیە کە دەبێت ڕێگاچارەیەکی‬ ‫بۆ بدۆزێتەوە‪ .‬بەاڵم چونکە ناتوانێت چارەسەری بکات‪،‬‬ ‫به سەرکوت و داخستن و تووندکردنەوەی ڕێگای‬ ‫هات‌وچۆی کۆڵبەرەکان دەگرێتەبەر‪».‬‬ ‫ئەیبراهیم عەلیزاده هەروەها سنوورەکانی هەر دوو‬ ‫کوردستانی ئێران و عێراق بە بۆش دەزانێت و‬ ‫پێیوایە کە کۆماری ئیسالمی بۆ تێپەڕاندنی گەمارۆ‬ ‫ئابووریییەکان‪ ،‬سنوورەکانیان بەبێ ڕەزامەندیی‬ ‫دەراوسێکانی بەکار دەهێنێت‪« :‬کۆماری ئیسالمی‬ ‫تا بۆی بکرێت لە بۆشاییەکانی سنووری نێوان هەرێم‬ ‫و کوردستانی ئێران کەڵک وەردەگرێت‪ .‬لە حاڵێک‌دا‬ ‫«کەڵکوەرگرتنی ئێران لە سنوورەکانی هەرێمی‬ ‫کوردستان تا ئێستایشی لەگەڵ بێت زیانی زۆری‬ ‫هەبووە بۆ حکوومەتی هەرێم‪ .‬لە ڕاستی‌دا یەکێک لە‬ ‫هۆکارەکانی ساردبوونەوە و دوورکەوتنەوەی ئەمریکا و‬ ‫نیگەرانییەکانی لە پێوەندی‌دا بە هەرێمی کوردستانەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ تێپەڕاندن و دەوردانەوەی گەمارۆ‬ ‫ئابوورییەکان و کەڵکوەرگرتنی ئێران لە سنوورەکانی‪».‬‬ ‫ئیبراهیم عەلیزاده جگە لە نیگەران‌بوونی خۆی‬ ‫سەبارەت بە دەوری سپای پاسداران لە هەناردەکردن‬ ‫و گواستنەوەی قاچاخیی مادەهۆشبەرەکان بۆ‬ ‫هەرێمی کوردستان و واڵتی عێراق‪ ،‬ئەم واڵتە بە‬ ‫یەکێک لە کاناڵە سەرەکییەکانی هەناردەکردنی‬ ‫مادە هۆشبەرەکان بۆ سووریا‪ ،‬لوبنان‪ ،‬ئۆردۆن و لە‬ ‫کۆتایی‌دا بۆ ئەورووپا دەزانێت و لەو باوەڕەدایە کە‬ ‫«قاچاخی مادە هۆشبەرەکان یەکێکە لەو مەترسییە‬ ‫جیدی و تازانەی کە ماوەیەکە بەرۆکی بە حکوومەتی‬ ‫هەرێم و خەڵکەکەی گرتووە کە ئەمەیش بەبێ گوشار و‬ ‫هەڕەشەی ئابووری لە الیەن ئێرانەوە ناکرێت‪».‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە‪« ،‬ڕەزا کەعبی»‪ ،‬جێگری‬ ‫سکترتێری گشتیی «کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی‬ ‫کوردستن»یش کە بەشێک لە هێزی پێشمەرگەیان لە‬ ‫ناوچە سنوورییەکانی شنۆ و پیران‌شاردا جێگرکراون‬ ‫لەو باوەڕەدایە کە ئەم ڕێکەوتن‌نامانە تازە نین‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئامانجی کۆماری ئیسالمیی ئێران سەرەڕای پێوەندیی‬ ‫ئابووری و دیپلۆماتیکی هەمیشەیی خۆی لەگەڵ هەرێمی‬ ‫کوردستان لە دوای ڕاپەڕینی ‪ ،١٣٥٧‬دەستێوەردان‬ ‫و پەرەدانی دەسەاڵتی زیاتر بووە لە هەرێمی‬ ‫کوردستان‌دا‪ ،‬چ لە ڕێگەی پشتیوانی‌کردن لە حیزبە‬ ‫ئیسالمییەکان و الوازکردنی حیزبە دەسەاڵتدارەکانی‬ ‫هەرێم و چ لە ڕێگەی گوشار و هەڕەشە و بەکارهێنانی‬ ‫دەروازە سەرەکییەکانی سنوور وەک یەکێک لە ئامرازە‬ ‫سەرەکییەکانی گوشارهێنان‪.‬‬ ‫بە گوتەی ڕەزا کەعبی‪ ،‬پێوەندیی بەردەوامی حیزبەکانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی کۆردستان لەگەڵ ناوخۆی واڵت کۆماریی‬ ‫ئیسالمیی ئێرانی تەواو نیگەران و بێ‌تاقەت کردووە و‬ ‫هەر لەم پێوەندییەش‌دا ڕوانگەیەکی هەرە ئەمنییەتیی‬ ‫بۆ کوردستان و سنوورەکانی هەیە؛ بە تایبەت پاش‬ ‫ناڕەزایەتییە بەرین و جەماوەرییەکانی ‪ ١٣٩٦‬و ‪١٣٩٨‬‬ ‫لە بەستێنی ئەو بارودۆخە ناسەقامگیرەی ئێستادا‪.‬‬ ‫کۆی ئەم پرسانە کۆماری ئیسالمیی هانداوە بۆ‬ ‫ئەم جۆرە ڕێکەوتن‌‌نامانە بە مەبەستی پتەوکردن‪،‬‬ ‫بەهێزڕاگرتن و چڕبوونەوەی هەرچی زیاتری هێزەکانیان‬ ‫لەم سنوورانە‪.‬‬ ‫بەڕێز کەعبی لە درێژەی قسەکانی‌دا بانگەشەکەی‬ ‫فەرماندەی هێزەکانی سەرسنووری ئێران سەبارەت بە‬ ‫نائەمن‌بوونەوەی سنوورەکان لە الیەن تیرۆریستەکان‪،‬‬ ‫قاچاخچییە چەکدارەکان و قاچاخی‌کردن بە‬ ‫چەک‌وتەقەمەنیی ڕەت کردەوە و وتی‪« :‬کۆماری‬ ‫ئیسالمی هەموو ئەو کۆڵبەر و کاسبکارانەی لەم‬ ‫سنوورانە کۆڵبەری دەکەن‪ ،‬بە دژبەری خۆی‬ ‫دەزانێت‪ ،‬تەقەیان لێ‌دەکات و لەژێر کۆمەڵێک ناوی‬ ‫وەک تیرۆریست‪ ،‬قاچاخچیی چەک یاخود قاچاخچیی‬ ‫چەک‌وتەقەمەنی‌دا‪ ،‬کشتار و جەنایەتە قیزەونەکانی‬ ‫پاساو دەدات‪ .‬جێگای ئاماژەیە کە ئەم ناوانە لە‬ ‫مێژە بۆتە کلیشە و تەنانەت ناوی ڕەمزیی کوشتنی‬ ‫کۆڵبەران‪».‬‬ ‫ڕەزا کەعبی لە درێژەدا ئاماژەی دایە ئامانجە‬ ‫پەروەردەییەکانی هێزە سەربازییەکانی ئەو چوار‬ ‫حیزبەی ڕۆژهەاڵتی کوردستان کە لە «ناوەندی هاوکاریی‬ ‫حیزبەکانی کوردستانی ئێران»ذا کۆبوونەتەوە‪ ،‬وتی‪:‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫«ڕەزا کەعبی»‪ ،‬جێگری‬ ‫سکترتێری گشتیی‬ ‫«کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی‬ ‫کوردستان»یش کە بەشێک‬ ‫لە هێزی پێشمەرگەیان لە‬ ‫ناوچە سنوورییەکانی شنۆ‬ ‫و پیران‌شاردا جێگرکراون‬ ‫لەو باوەڕەدایە کە ئەم‬ ‫ڕێکەوتن‌نامانە تازە نین‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئامانجی کۆماری ئیسالمیی ئێران‬ ‫سەرەڕای پێوەندیی ئابووری و‬ ‫دیپلۆماتیکی هەمیشەیی خۆی‬ ‫لەگەڵ هەرێمی کوردستان‬ ‫لە دوای ڕاپەڕینی ‪،١٣٥٧‬‬ ‫دەستێوەردان و پەرەدانی‬ ‫دەسەاڵتی زیاتر بووە لە‬ ‫هەرێمی کوردستان‌دا‪ ،‬چ لە‬ ‫ڕێگەی پشتیوانی‌کردن لە حیزبە‬ ‫ئیسالمییەکان و الوازکردنی‬ ‫حیزبە دەسەاڵتدارەکانی‬ ‫هەرێم و چ لە ڕێگەی گوشار‬ ‫و هەڕەشە و بەکارهێنانی‬ ‫دەروازە سەرەکییەکانی سنوور‬ ‫وەک یەکێک لە ئامرازە‬ ‫سەرەکییەکانی گوشارهێنان‪.‬‬ ‫«ئەو یەکە سەربازییانەی کە لە هەندێک ناوچەی‬ ‫سنوورەکانی ڕۆژاوای ئێران‌دا جێگیر کراون نە بانگەشە‬ ‫و نە بەرنامەیەکیان بۆ ئۆپێراسیۆن هەیە بە دژی‬ ‫ئێران‪ .‬ئامادەبوونی ئەو یەکە سەربازییانەی حیزبەکانی‬ ‫ناوەندی هاوکاری بۆ کۆماری ئیسالمی بیانووە و بۆ‬ ‫وەرگرتنی ئیمتیازە لە حکوومەتی هەرێمی کوردستان‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێمە ئەم ناوچانە پتر بۆ پەروەردە و ڕاهێنانی‬ ‫هێزەکانمان بەکار دەهێنین‪ .‬کۆماری ئیسالمی زۆریش‬ ‫بێ‌ئاگا نییە لە داڕشەتی یەکە سەربازییەکانمان و‬ ‫دەزانێت کە ئەم هێزە بۆ پەالماردان و هێرش بۆسەر‬ ‫ئەو جێگیر نەکراوە‪».‬‬

‫لە الیەکی‌ترەوە‪ ،‬ڕەزا کەعبی جگە لە بەرگری‌کردن‬ ‫لە مافی هەرێمی کوردستان بۆ پارێزگاری‌کردن‬ ‫لە سنوورەکانی خۆی و سازدانی پێوەندی لەگەڵ‬ ‫واڵتانی دراوسێ و واژۆکردنی ڕێکەوتن‌نامە‪ ،‬بڕوای‬ ‫وایە یەکێک لە بڕگەکانی ئەم ڕێکەوتن‌نامەیە‬ ‫کێشەی کۆڵبەرانە بە تایبەت لەو ناوچانەی کە‬ ‫زۆرترین کۆڵبەریان تێدایە‪.‬‬

‫ڕەزا کەعبی پێیوایە کە ئەم ڕێکەوتنە تازە‪،‬‬ ‫لێکەوتەی پروپاگاندایی هەبووە بۆ حکوومەتی‬ ‫هەرێمی کوردستان‪ .‬بەاڵم لە بەرامبەردا‪،‬‬ ‫کۆماری ئیسالمی بە واژۆکردنی ئەم‬ ‫ڕێکەوتن‌نامەیە بە تیرێک دوو نیشانی پێکاوە‪.‬‬ ‫هەم شەرعەتێکی زیاتر دەدات بە کوشتاری‬ ‫سیستماتیکی کۆڵبەران و هەم وێنەیەکی‬ ‫خەوشدار لە حکوومەتی هەرێمی کوردستان‬ ‫نیشان دەدات‪« :‬بەداخەوە‪ ،‬لە دوای واژۆکردنی‬ ‫ئەم ڕێکەوتن‌نامە تازەوە دەستی هێزە‬ ‫ئینتزامی و سەربازییەکانی کۆماری ئیسالمی‬ ‫بۆ کوشتاری سیستماتیکی کۆڵبەرەکان لە‬ ‫سنوورە سەرەکییەکانی پیران‌شار و شنۆ‬ ‫ئاوەاڵتر و کراوەتر دەبێت‪ .‬لە الیەکی‌تریشەوە‪،‬‬ ‫دەنگدانەوەی میدیایی ئەم ئەم ڕێکەوتن‌نامە‬ ‫بە جۆرێکە وەک ئەوەی حکوومەتی هەرێمی‬ ‫کوردستانیش شەریک و هاودەستی سەرکوتی‬ ‫کۆڵبەرانە‪».‬‬

‫‪7‬‬

‫‪8‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04 ،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫تایبەت‬

‫قوتابخانه‌ی فرانکفۆرت و ده‌روونشیکاری( بەشی کۆتایی)‬ ‫مارتین جه‌ی‬ ‫وەڕگێڕان‪ :‬ه ‪ -‬محه‌مه‌دی‬ ‫ئه‌گه‌ر ترس و کاولکاری(تاناتوس) سه‌رچاوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌کی فاشیزم پێکدێنێ‪ ،‬عەشق و خۆشه‌ویستی‬ ‫(ئێروس) ده‌رفه‌ت بۆ دێموکراسی ده‌ڕه‌خسێنێ‪.‬‬ ‫«که‌سێتی ده‌سه‌اڵت خواز‪ ،‬ئادورنۆ‪ /‬هۆرکهایمێر»‬ ‫ئه‌گه‌رچی چه‌مک و بنه‌مای ده‌روونناسان ‌ه ل ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانی سه‌نته‌ر دا‪ ،‬ل ‌ه درێژه‌ی جه‌نگ و ل ‌ه پاش‬ ‫جه‌نگ دا‪ ،‬به‌کار ده‌برا‪ ،‬به‌اڵم هۆرکهایمێر و دۆستانی‬ ‫کێشه‌ی خۆیان له‌گه‌ڵ تیۆری فرۆیدی راشکاوان ‌ه‬ ‫ده‌رده‌بڕی‪ .‬ل ‌ه ئۆکتۆبری ‪ 1942‬دا ئێرنێست کریس ک ‌ه‬ ‫یه‌کێ ل ‌ه پێره‌وانی به‌رجه‌سته‌ی «ده‌روونناسی خود»‬ ‫(‪‌‌ )ego psychology‬بوو‪ ،‬داوای ل ‌ه لۆڤنتاڵ کرد‬ ‫هه‌ڵوێستی سه‌نته‌ر له‌مه‌ڕ فرۆید ده‌رببڕێت‪ .‬لۆڤنتاڵ‬ ‫نامه‌یه‌کی بۆ هۆرکهایمێر نووسی و داوای رێنوێنی کرد‪.‬‬ ‫هۆرکهایمێر ک ‌ه له‌و کاته‌دا ل ‌ه کالیفۆڕنیا بوو ب ‌ه رۆشنی کردووه‌‪ .‬سه‌رئه‌نجام‪ ،‬فرۆید تێگه‌یشت ک ‌ه ده‌روونناسی ل ‌ه‬ ‫تاک ده‌توێژێته‌وه‌‪ .‬که‌وابوو لبیدۆ ک ‌ه ره‌هه‌ندێک ل ‌ه بوونی‬ ‫واڵمی نامه‌که‌ی دایه‌وه‌ که لێره‌دا ده‌یخوێنینه‌وه‌‪:‬‬ ‫من پێم وای ‌ه روانگه‌ی سه‌نته‌ر له‌مه‌ڕ فرۆید ته‌واو پۆزه‌تیڤه‌‪ .‬مرۆڤ پێکدێنێ و ب ‌ه ته‌واوی ل ‌ه کۆنترۆڵی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ئێم ‌ه زۆر قه‌رزداری فرۆید و هاوکارانی ئه‌وین‪ .‬ئه‌ندێشه‌ی به‌دووره‪ ،‬چه‌مکێکی گرنگ و حه‌یاتییه‌‪ .‬به‌مپێی ‌ه نابێ‬ ‫ئه‌و یه‌کێ ل ‌ه بنه‌ماکانی فه‌لسه‌فه‌ی ئێمه‌ پێکدێنێ‌‪ .‬من تاک سۆسیۆلۆژیک (کۆمه‌ڵناسانه‌) بکرێته‌وه‌‪ .‬که‌وابوو‬ ‫له‌م دواییانه‌دا سه‌رله‌نوێ گه‌وره‌یی ئه‌وم ناسیوه‌‪ .‬ره‌نگ ‌ه رڤیزیۆنیسته‌کان [فرۆم و «ده‌روونناسانی خود» ل ‌ه‬ ‫ل ‌ه بیرت بێ ک ‌ه زۆر که‌س ده‌ڵێن مێتۆدی سه‌ره‌کی فرۆید ئه‌مریکا] ک ‌ه تێده‌کۆشن «کۆمه‌ڵ و کولتور سایکۆلۆژیک‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه چینی ناوه‌ڕاستی زراڤ و ئاڵۆزی ڤیه‌نییه‌‪ .‬ئه‌م (ده‌روونناسانه‌) بکه‌ن»‪ ،‬ل ‌ه هه‌ڵه دان‪ .‬بنه‌مای دژایه‌تی‬ ‫وته‌ی ‌ه زۆر ل ‌ه راستی دووره‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێ راستی تێدای ‌ه هۆرکهایمێر ک ‌ه نایه‌وێ ده‌روونناسی ل ‌ه کۆمه‌ڵناسی دا‪،‬‬ ‫ک ‌ه هیچ زیانێکی بۆ به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌و نییه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه یان کۆمه‌ڵناسی ل ‌ه ده‌روونناسی دا بتوێته‌وه‌‪ ،‬پرسی‬ ‫به‌رهه‌م گه‌وره‌تر بێت‪ ،‬زیاتر ره‌گ و ریشه‌ی له دۆخی یه‌کنه‌بوون‌‌‌‌(‪ )nonidentity‬ده‌سه‌لمێنێ‪ ،‬ک ‌ه یه‌کێ ل ‌ه‬ ‫مێژوویی – کۆنکرێت دایه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر سه‌یرێکی پێوه‌ندی چه‌مکه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی تیۆری ره‌خنه‌گرانه‌یه‌‪ .‬تا کاتێ ک ‌ه‬ ‫نێوان ڤیه‌نی ئازادبیر و مێتۆدی سه‌ره‌کی فرۆید بکه‌ی ناکۆکییه‌کان له‌ڕووی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه چاره‌سه‌ر نه‌کرابن‪،‬‬ ‫تێده‌گه‌ی که‌ چ بیرمه‌ندێکی گه‌ور‌ه بووه‌‪ .‬ب ‌ه فه‌وتانی ناکرێ به‌شێوه‌ی مێتۆدۆلۆژیک سازگار بکرێن‪ .‬ئادۆرنۆ‬ ‫ژیانی بنه‌ماڵه‌یی چینی نێوه‌ڕاست‪ ،‬تیۆری فرۆید ب ‌ه سااڵنێک دواتر ل ‌ه وتاری «کۆمه‌ڵناسی و ده‌رونناسی» دا‬ ‫قۆناغێکی تاز‌ه گه‌یشت ک ‌ه ل ‌ه وتاری «بانتر ل ‌ه تێزی ئه‌م پرسه‌ی باس کرد‪.‬‬ ‫له‌زه‌ت»دا به‌یان کراوه‌‪ .‬ئه‌م وه‌رچه‌رخانه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ل ‌ه راستیدا ئادۆرنۆ بۆ یه‌که‌م جار ب ‌ه ئاشکرا جیاوازی‬ ‫فرۆید ده‌یسه‌لمێنێ ک ‌ه ئه‌و ل ‌ه به‌رهه‌می تایبه‌تی خۆیدا روانگه‌کانی سه‌نته‌ری فرانکفۆرتی له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی‬ ‫هه‌ستی ب ‌ه هه‌ندێ گۆڕان کردوو‌ه ک ‌ه ل ‌ه به‌شی چه‌مکی پێشو (رڤیزیۆنیسته‌کان) شرۆڤ ‌ه کرد‪ .‬ئه‌و ل ‌ه ئاڤریلی‬ ‫ئه‌قڵ دا بۆ فه‌وتانی تاک و بنه‌ماڵ ‌ه ته‌رخان کراوه‪ 1946 .‬ل ‌ه لۆس ئانجلێس دا وتارێکی ب ‌ه ناوی «زانستی‬ ‫ده‌روونناسی ب ‌ه بێ لبیدۆ بێ مانای ‌ه و فرۆید هێند‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی و ره‌وتی سۆسیۆلۆژیک ل ‌ه ده‌روونشیکاری‬ ‫مه‌زن بوو‌ه ک ‌ه له‌ قاڵبی کاره‌که‌ی خۆیدا ده‌روونناسی دا» باڵو کرده‌وه‌‪ .‬ئه‌م وتار‌ه ل ‌ه دوو ره‌هه‌نده‌وه شیاوی‬ ‫وه‌الو‌ه بنێ‪ .‬ده‌روونناسی ب ‌ه مانای درووستی وشه‌ک ‌ه سه‌رنجه‌‪ .‬یه‌که‌م‪ ،‬به‌هۆی ئه‌و‌ه ک ‌ه باسی گرنگی فرۆید بۆ‬ ‫هه‌میش ‌ه ده‌روونناسی تاک بووه‌‪ ،‬هه‌ر کات ک ‌ه پێویست قوتابخانه‌ی فرانکفۆرت ده‌کات‌‪ .‬دووهه‌م‪ ،‬وه‌ک تۆوێک ل ‌ه‬ ‫بێت ده‌بێ به‌شێوه‌ی ئۆرتۆدوکس بگه‌ڕینه‌و‌ه بۆ به‌رهه‌م ‌ه روانگه‌کانی مارکوزه‌دا شین بوو و گه‌شایه‌و‌ه و ناوبانگی‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌کانی فرۆید‪ .‬ئه‌و چه‌مکان ‌ه ک ‌ه په‌یوه‌ست ب ‌ه جیهانی ده‌رکرد و ل ‌ه کتێبی ئێروس و شارستانیه‌ت دا‬ ‫غه‌ریزه‌ی مه‌رگن‪ ،‬چه‌ند کاتاگۆری ئانترۆپۆلۆژیکن‪ .‬ب ‌ه توندی ره‌خنه‌ی ل ‌ه رڤیزیۆنیسته‌کان گرت‪ .‬ئادۆرنۆ‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌و کاته‌ش ک ‌ه له‌گه‌ڵ روانگه‌ی فرۆید و شێوه‌ی به‌تایبه‌ت به‌رهه‌می کارن هۆرنی ب ‌ه ناوی مێتۆدی نو‌ێ‬ ‫به‌کارهێنانی کۆک نه‌بین‪ ،‬ئامانجی دیدگای ئه‌و ب ‌ه دروست ل ‌ه ده‌روونشیکاری دا و وتاری فرۆم ب ‌ه ناوی «ئاسته‌نگی‬ ‫ده‌زانین و تێده‌گه‌ین ک ‌ه به‌رهه‌مه‌کانی فرۆید بیری تیژی کۆمه‌اڵیه‌تی عیالجی ده‌روونشیکارانه‌«ی شرۆڤ ‌ه کرد‪.‬‬ ‫ئه‌و بۆ ده‌رکی بارودۆخ ئاشکرا داکه‌ن‪ .‬ئاڵوگۆڕی وتاره‌که‌ی ئادۆرنۆ ک ‌ه ل ‌ه پاش جه‌نگ نوسراو‌ه ب ‌ه‬ ‫ئه‌ندێشه‌ی فرۆید‪ ،‬ئه‌وی به‌و ئاکام ‌ه گه‌یاند ک ‌ه بیرمه‌ندی زمانێکی تاڵ و گه‌زند‌ه نوسراو‌ه ک ‌ه له به‌رهه‌مه‌کانی‬ ‫هاوچه‌رخ‪ ،‬بێرگسۆن‪ ،‬پێی گه‌یشتبوو‪ .‬فرۆید به‌شێوه‌ی پێشوی سه‌نته‌ردا به‌دی ناکرێ‪.‬‬ ‫به‌رهه‌ست خۆی ل ‌ه ده‌روونشیکاری کشانده‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ‌ئادۆرنۆ ب ‌ه لێکدانه‌وه‌ی هێرشی رڤیزیۆنیسته‌کان بۆ دوو‬ ‫فرۆم و هۆرنی به‌ره‌و ده‌روونناسی ساویلکان ‌ه گه‌ڕانه‌و‌ه و چه‌مکی ئێروس و تاناتوسی فرۆید‪ ،‬وتاره‌که‌ی ده‌ست‬ ‫ته‌نانه‌ت کۆمه‌ڵگ ‌ه و کولتوریشیان ده‌روونناسان ‌ه کرده‌وه‌‪ .‬پێده‌کات‪ .‬ئه‌و ده‌ڵێ غه‌ریزه‌گه‌رایی یان ده‌کرێ ب ‌ه مانای‬ ‫ناوه‌رۆکی ئه‌م نامه‌یه‌ تا راده‌یه‌ک جیاوازی بنه‌ڕه‌تی دابه‌شکردنی مکانیکی رۆحی مرۆڤ بۆ دوو غه‌ریزه‌ی‬ ‫روانگه‌ی فرۆم و هۆرکهایمێر ده‌رده‌خات‪ .‬یه‌که‌م‪ ،‬نه‌گۆڕ بێت‪ ،‬یان ده‌کرێ جۆرێک خواستی ده‌روونی‬ ‫هۆرکهایمێر ئه‌م بۆچوون ‌ه ره‌ت ده‌کاته‌و‌ه ک ‌ه توخمی بزۆزی مرۆڤ بێت ک ‌ه تێده‌کۆشی ب ‌ه له‌زه‌ت بگات و‬ ‫بورژوایی ئه‌ندێشه‌ی فرۆید ب ‌ه ناشیاو ده‌زانن‌‪ .‬ئه‌و پێشتر خۆی بپارێزێ‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌توانێ زۆر شێوازی جیاواز‬ ‫ل ‌ه وتاری «تیۆری کالسیک و ره‌خنه‌گرانه‌«دا وتبووی بگرێته‌به‌ر‪ .‬فرۆید بژارده‌ی دووهه‌م ب ‌ه دروست ده‌زانێ‪.‬‬ ‫هیچ بیرمه‌ندێک ناتوانێ به‌ته‌واوی ل ‌ه دۆخی کۆمه‌اڵیه‌تی که‌وابوو رڤیزیۆنیسته‌کان که روانگه‌ی ئه‌و ب ‌ه مکانیکی‬ ‫سه‌رده‌می خۆی هه‌ڵێت‪ .‬ئه‌و ل ‌ه واڵمی لۆڤنتاڵ دا ده‌نووسێ ده‌زانن‪ ‌،‬ل ‌ه هه‌ڵه دان‪ .‬ل ‌ه کاتێک دا روانگه‌ی حه‌تمی‬ ‫«به‌رهه‌م هه‌رچه‌ند‌ه گه‌وره‌تر بێت‪ ،‬زیاتر ریشه‌ی ل ‌ه دۆخی ئه‌وان له‌مه‌ڕ تیپه‌کانی که‌سێتی ته‌واو مکانیکییه‌‪ .‬ئه‌وان‬ ‫مێژوویی – کۆنکرێت دایه‌‪ ».‬که‌وابوو بۆچوونی فرۆید به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌و‌ه ک ‌ه گرنگی ب ‌ه پرسی مێژوویی ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫له‌مه‌ڕ غه‌ریزه‌ی مه‌رگ خاوه‌ن «مه‌به‌ستێکی به‌رهه‌سته» وه‌ک فرۆید «مێژووی ده‌رونی» لبیدۆ قه‌بوڵ ناکه‌ن‪.‬‬ ‫که «ئێجگار دروسته‌«‌‪ .‬ئه‌وه‌ش ن ‌ه به‌و هۆی ‌ه که له‌گه‌ڵ ئه‌وان ب ‌ه گرنگیدانی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر ب ‌ه رۆڵی «خود»‪،‬‬ ‫پرس ‌ه گشتییه‌کانی بیۆلۆژیک سازگاره‌‌‪ ،‬به‌ڵکوو به‌مهۆی ‌ه پێوه‌ندی ئه‌کتیڤ و گه‌شنده‌ی «خود» له‌گه‌ڵ «نه‌ست»‬ ‫ک ‌ه قوواڵیی خواست ‌ه روخێنه‌ره‌کانی مرۆڤی مۆدێرن روون (‪‌ )Id‬پشتگوێ ده‌خه‌ن‪« :‬بۆ نمون ‌ه ره‌تکردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌کاته‌وه‌‪ .‬دووهه‌م‌‪ ،‬فرۆیدیان به‌و‌ه تاوانبار کردووه‌ ک ‌ه غه‌ریزه‌گه‌رایی فرۆید‪ ،‬یانی ره‌تکردنه‌وه‌ی ئه‌م پرس ‌ه ک ‌ه‬ ‫رۆڵی بنه‌ماڵه‌ی وه‌ک هۆکاری کۆمه‌اڵیه‌تی نه‌دیوه‌‪ ،‬ئه‌ ‌م فه‌رهه‌نگ ب ‌ه سه‌پاندنی هه‌ندێ ئاسته‌نگ به‌سه‌ر لبیدۆ و‬ ‫راستیی ‌ه زاده‌ی دیدگای فرۆید‌ه ک ‌ه له‌ ئاست پووکانه‌وه‌ی به‌تایبه‌ت به‌سه‌ر خواست ‌ه روخێنه‌ره‌کان دا‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆی‬ ‫بنه‌ماڵ ‌ه ل ‌ه ژیانی مۆدێرن دا نیگه‌ران بووه‌‪ .‬هۆرکهایمێر سه‌رکوت و چه‌پاندن‌‪»...‬‬ ‫ش ب ‌ه که‌مکردنه‌وه‌ی رۆڵی‬ ‫له‌ به‌رهه‌مه‌کانی تری دا ب ‌ه درێژی باسی ئه‌م ئاڵوگۆڕه‌ی رڤیزیۆنیسته‌کان بێجگ ‌ه له‌مه‌ ‌‬

‫ئه‌زمونه‌کانی سه‌رده‌می مناڵی (‪،)erlebnisse‬‬ ‫به‌تایبه‌ت ئه‌و زه‌برانه‌ی ک ‌ه ب ‌ه قووڵی له‌سه‌ر گه‌شه‌ی‬ ‫که‌سێتی کاریگه‌رن‪ ،‬تیۆرییه‌کی ته‌واو جیاوازیان له‌مه‌ڕ‬ ‫که‌سێتی سازکردووه‌‪ .‬فرۆید زۆر گرنگی ب ‌ه رۆڵی ئه‌و‬ ‫شۆک ‌ه پڕخه‌ساران ‌ه ئه‌دا ک ‌ه که‌سێتی لێکپچڕاوی مۆدێرن‬ ‫پێکدێنن‪ ،‬ئه‌م شت ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌می رڤیزیۆنیسته‌کان دا که‌م‬ ‫ره‌نگ بۆته‌و‌ه و نه‌ماوه‌‌‪ .‬ئادۆرنۆ ده‌نوسێ «پێداگرتن‬ ‫له‌سه‌ر گشتێتی‪ ،‬ن ‌ه له‌سه‌ر مه‌یل و خواست ‌ه تاکی و‬ ‫دابڕاوه‌کان‪ ،‬هه‌میش ‌ه پێویستی ب ‌ه بیرێکی مۆنیستی‬ ‫هه‌ی ‌ه ک ‌ه ده‌کرێ ب ‌ه یه‌کێتی که‌سێتی ناودێری بکه‌ین‪،‬‬ ‫یه‌کێتییه‌ک ک ‌ه هه‌رگیز له‌ کۆمه‌ڵی ئێمه‌دا به‌ده‌ست‬ ‫نایه‌ت‪ .‬یه‌کێ ل ‌ه گه‌وره‌ترین لێوه‌شاوه‌ییه‌کانی فرۆید ئه‌م ‌ه‬ ‫بوو ک ‌ه توانی ئه‌فسانه‌ی ئه‌م یه‌کێتیی ‌ه رسوا بکات‪».‬‬ ‫پۆلینبه‌ندی تیپه‌کانی که‌سێتی به‌وجۆر‌ه ک ‌ه فرۆم دابه‌شی‬ ‫ده‌کات یانی قه‌بووڵکردنی چه‌ندین تیپ که‌سێتی تۆکم ‌ه‬ ‫ک ‌ه ته‌نیا ب ‌ه مانای «شاردنه‌وه‌ی دۆخی سایکۆلۆژیکی‬ ‫هه‌ر تاکێکه‌ له‌ په‌رده‌ی ئایدیۆلۆژیکی ئێستادا‪».‬‬ ‫به‌گشتی ساغکردنه‌وه‌ی فرۆید به‌هۆی رڤیزیۆنیسته‌کان‬ ‫ک ‌ه ئه‌و هه‌موو بانگ و هه‌رایه‌ی هه‌ڵگیرساند‪ ،‬بێجگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه پا‌ساودانی ناکۆکی کۆمه‌اڵیه‌تی هیچ نه‌بوو‪ .‬ئه‌وان‬ ‫ب ‌ه برینی ریشه‌ی بایۆلۆژیکی ده‌روونشیکاری‪ ،‬ئه‌م‬ ‫بواره‌یان وه‌ک جۆرێک زانستی ئینسانی و وه‌ک ئامێرێکی‬ ‫ته‌ندروستی کۆمه‌اڵیه‌تی لێکرد‪.‬کاتێ ئه‌وان پرسی سێکس‬ ‫ده‌سڕنه‌وه‌‪ ،‬حاشا له‌ ناکۆکی نێوان زات و هێما ده‌که‌ن‬ ‫و‪ ،‬جیاوازی نێوان دابینبوونی راسته‌قین ‌ه و به‌خته‌وه‌ری‬ ‫درۆینه‌ی شارستانیه‌تی هاوچه‌رخ ره‌ت ده‌که‌نه‌وه‌‪ .‬ئادۆرنۆ‬ ‫ده‌ڵێ‪ :‬فرۆم ب ‌ه حاشا کردن ل ‌ه بنه‌مای سێکسی سادیسم‪،‬‬ ‫کارێکی هه‌ڵ ‌ه ده‌کات‪ ،‬ئه‌ویش رێک ل ‌ه کاتێک دا ک ‌ه‬ ‫نازییه‌کان به‌شێوه‌ی بێ شه‌رمان ‌ه ئه‌م دیارده‌ی ‌ه پیشان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬هێماکانی به‌رهه‌می رڤیزیۆنیسته‌کان به‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئه‌و‌ه ک ‌ه خۆیان حاشای لێده‌که‌ن‪ ،‬سه‌رئه‌نجام ب ‌ه سازان‬ ‫ده‌گات؛ ئه‌م پرس ‌ه به‌تایبه‌ت ل ‌ه مۆرالیزمی ئه‌واندا‬ ‫ده‌رده‌که‌وێ‪ .‬ئادۆرنۆ به‌تووڕه‌ییه‌و‌ه ده‌ڵێ هیچ پاساوێک‬ ‫ناتوانێ نۆرم و رێسا ئه‌خالقییه‌کان ب ‌ه ره‌ها و نه‌گۆڕ‬ ‫بزانێ‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه سه‌رده‌مێک دا ک ‌ه پاش ئه‌وه‌ی ره‌خنه‌ی‬ ‫نیچ ‌ه ره‌گ و ریشه‌ی سایکۆلۆژیکی رێسا ئه‌خالقییه‌کانی‬ ‫ده‌رخستووه‌‪ ،‬هه‌مویان تووشی شک و گومان هاتوون‪.‬‬ ‫ئادۆرنۆ ل ‌ه درێژه‌دا ده‌ڵێ رڤیزیۆنیسته‌کان ل ‌ه راڤه‌کردنی‬ ‫سه‌رچاوه‌کانی بێ نه‌زمی کۆمه‌اڵیه‌تی دا تووشی‬ ‫ساده‌گه‌ری ده‌بن‪ .‬ئه‌و‌ه ک ‌ه خواستی رکه‌به‌رایه‌تی ب ‌ه‬ ‫هۆکاری سه‌ره‌کی ناکۆکی و کێشه‌کانی کۆمه‌ڵی بورژوایی‬ ‫ده‌زانن‌‪ ،‬گه‌مژه‌ییه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت ب ‌ه سه‌رنجدان به‌م راستیی ‌ه‬ ‫ک ‌ه فرۆم ل ‌ه کتێبی هه‌اڵتن ل ‌ه ئازادی دا ده‌ڵێ تاکی‬ ‫خۆڕسک له‌نێوچووه‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا «خودی رکه‌به‌رایه‌تی‬ ‫قه‌ت ئه‌و یاسای ‌ه نه‌بوو‌ه ک ‌ه به‌پێی ئه‌و جڤاتی پشت‬ ‫ئه‌ستوور ب ‌ه چینی ناوه‌ڕاست رۆڵی گێڕاوه‌«‪ .‬پێوه‌ندی‬ ‫واقعی کۆمه‌ڵی بورژوایی هه‌میش ‌ه به‌پێی ترساندن ل ‌ه‬ ‫توندوتیژی جه‌سته‌یی پێکهاتووه‌‪ ،‬فرۆید ئه‌م پرسه‌ی ب ‌ه‬ ‫رۆشنی ده‌رک کردووه‌‪« :‬ل ‌ه سه‌رده‌می که‌مپه‌کانی کاری‬ ‫زۆره‌ملی دا زیاتر خه‌ساندن خه‌سڵه‌تی دۆخی کۆمااڵیه‌تی‬ ‫دیاری ده‌کات ن ‌ه رکه‌به‌رایه‌تی‪ ».‬ئادۆرنۆ ده‌ڵێ له‌نێو‬ ‫تیۆریسازانی بورژوایی دا فرۆید له‌گه‌ڵ نه‌ریتی هابزی‬ ‫دایه‌‪ ،‬گرووپێک که ب ‌ه روانگه‌ی ره‌شبینی ره‌هاو‌ه چاو‬ ‫ل ‌ه سروشتی شه‌ڕه‌نگێزی مرۆڤ ده‌کات‪ ،‬ئه‌م بۆچوون ‌ه‬

‫دۆخی زاڵ باشتر ده‌رده‌خات ن ‌ه روانگه‌ی گه‌شبینی‬ ‫رڤیزیۆنیسته‌کان‪ .‬کاتێ فرۆید شارستانیه‌ت ب ‌ه وه‌ستان‬ ‫(‪ )fixation‬و دووپاتبوونه‌و‌ه (‪ )‌repetition‬ده‌زانێ‬ ‫ل ‌ه شوپێنهاڤێر ده‌چێ‪ .‬رڤیزیۆنیسته‌کان کاتێ ده‌ڵێن‬ ‫گۆڕانی راسته‌قین ‌ه ده‌توانێ ل ‌ه شارستانیه‌تی رۆژاوایی‬ ‫دا زنجیره‌ی دووپاتبوونه‌و‌ه بپچڕێنێ‪ ،‬بێهوود‌ه گه‌شبینن‪.‬‬ ‫ئادۆرنۆ سه‌رئه‌نجام له‌مه‌ڕ پێداگرتن له‌سه‌ر عشق ل ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانیان دا ره‌خن ‌ه ل ‌ه رڤیزیۆنیسته‌کان ده‌گرێ‪.‬‬ ‫فرۆم ب ‌ه هۆی ساردی فرۆید ره‌خنه‌ی لێگرتووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫شۆڕشگێڕانی راسته‌قین ‌ه ب ‌ه زۆری سارد و ب ‌ه دیسیپلینن‪.‬‬ ‫ب ‌ه خه‌ون و ئاوات ناتوانین کێش ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬ ‫بسڕینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م کێشان ‌ه ده‌بێ بنبڕ بکرێن و ئه‌م پرسه‌ش‬ ‫پێویستی ب ‌ه ره‌نج و ئازاری هه‌موان هه‌یه‌‪« :‬ده‌کرێ‬ ‫بڵێین ک ‌ه جڤاتی ئێم ‌ه هێند‌ه رادیکاڵ بۆته‌و‌ه ک ‌ه له‌ودا‬ ‫هه‌ستی عشق ته‌نیا ب ‌ه رق و قین ل ‌ه هه‌موو شتێکی‬ ‫واقعی به‌یان ده‌کرێت ل ‌ه کاتێک دا هه‌ر جۆر‌ه هێمایه‌کی‬ ‫راسته‌وخۆی عشق ته‌نیا بۆ سه‌لماندنی ئه‌و دۆخان ‌ه به‌کار‬ ‫دێت ک ‌ه سه‌رچاوه‌ی نه‌فره‌تن‪ ».‬ئادۆرنۆ وتاره‌که‌ی خۆی‬ ‫ب ‌ه چه‌ند دێڕێک ته‌واو ده‌کات ک ‌ه وته‌ی به‌ناوبانگی ڤاڵتر‬ ‫بنیامین وه‌بیرمان دێنێته‌وه‌‪« :‬ته‌نیا به‌هۆی ناهۆمێدان ‌ه‬ ‫ک ‌ه ده‌بێ هۆمێدوار بین‪ ».‬ئادۆرنۆ ده‌نوسێ‪« :‬من پێم‬ ‫وای ‌ه هه‌ستی سوکایه‌تی فرۆید ب ‌ه مرۆڤه‌کان هێمای ئه‌و‬ ‫عشق ‌ه ناهۆمێدانه‌یه ک ‌ه ته‌نیا ده‌توانێ نیشانه‌ی هۆمێدێک‬ ‫بێت که‌ هێشتا بۆ ئێم ‌ه ره‌وایه‌‪».‬‬ ‫ل ‌ه زۆربه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی سه‌نته‌ری فرانکفۆرت ل ‌ه ده‌یه‌ی‬ ‫‪ – 1940‬که‌سێتی پاوانخواز و دیالکتیکی رۆشنگه‌ری‬ ‫و پێغه‌مبه‌رانی فریو‪ ،‬به‌رهه‌می لۆڤنتاڵ‪ -‬دا کاریگه‌ری‬ ‫وشیاریده‌رانه‌ی فرۆید ب ‌ه ئاشکرا ده‌بینرێ‪ .‬پاش‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌ی سه‌نته‌ر بۆ ئاڵمان ئه‌م ره‌وت ‌ه درێژ‌ه درا و چ ل ‌ه‬ ‫کاری تیۆریک و چ له‌ تۆژینه‌وه‌ی ئه‌زموونی دا‪ ،‬فرۆیدیزم‬ ‫کاریگه‌ری پڕمانای هه‌بوو‪ .‬ساڵی ‪ ،1956‬سه‌ده‌مین‬ ‫ساڵی له‌دایکبوونی فرۆید‪ ،‬سه‌نته‌ر ژماره‌یه‌ک ل ‌ه گۆڤاری‬ ‫‪frankfurter beitrage zur soziologei‬‬ ‫بۆ ئه‌و ته‌رخان کرد و به‌مجۆر‌ه رێزی لێگرت‪ .‬به‌هه‌ر‬ ‫حاڵ جارێکیتر کۆشش بۆ تێکه‌ڵ کردنی روانگه‌ی مارکس‬ ‫و فرۆید ‌به‌شێوه‌ی گه‌شبینانه‌‪ ،‬ب ‌ه یه‌کێ ل ‌ه ئه‌ندامانی‬ ‫سه‌ره‌کی سه‌نته‌ر سپێردرا ک ‌ه ل ‌ه قۆناغی ئه‌مریکادا‬ ‫که‌متر کاتی خۆی بۆ بیرکردنه‌وه‌ی سایکۆلۆژیک ته‌رخان‬ ‫کردبوو‪ :‬هربێرت مارکوزه‌‪ .‬مارکوز‌ه ل ‌ه کتێبی ئێروس و‬ ‫شارستانیه‌تدا ویستی «فرۆیدی شۆڕشگێڕ» ک ‌ه فرۆم‬ ‫وه‌ک ئه‌فسانه‌ حاشای لێکردبوو و ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێر‬ ‫وه‌ک پێغه‌مبه‌ری سه‌رده‌می شه‌وه‌زه‌نگ ناساندبوویان‪،‬‬ ‫رزگار بکات‪ .‬ئێروس و شارستانیه‌ت هۆگری سه‌ره‌تایی‬ ‫تیۆری ره‌خنه‌گران ‌ه ب ‌ه فرۆید ده‌رده‌خات و بایه‌خی ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ی ‌ه که‌ لێره‌دا به‌کورتی چاوێکی پێدا بخشێنین‪.‬‬ ‫(‪‌‌‌‌ )2‬‬ ‫مارکوز‌ه به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌ندامانی دیکه‌ی سه‌نته‌ری‬ ‫فرانکفۆرت‪ ،‬کاتێ چوو‌ه ئه‌مریکا‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه دڵبه‌سته‌ی‬ ‫ده‌روونشیکاری نه‌بوو‪ .‬ره‌نگ ‌ه مارکوزه‌ی الو ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫راسیۆناڵیست بوو ک ‌ه نه‌یده‌توانی ل ‌ه دنیای ئاڵۆز و تاریکی‬ ‫نه‌ست دا شتێکی سه‌رنجڕاکێش بدۆزێته‌وه‌‪ .‬مارکوز‌ه ک ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر یه‌کێتی سوژ‌ه و ئوبژ‌ه پێی داده‌گرت – ئادۆرنۆ‬ ‫و هۆرکهایمێر ک ‌ه گرنگییان ب ‌ه چه‌مکی نایه‌کبوون‬ ‫(‪ )nonidentity‬ده‌دا‪ ،‬قه‌ت جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫یه‌کێتیی ‌ه نه‌کرد‪ -‬که‌متر گرنگی ب ‌ه ده‌روونناسی تاکی‬ ‫ده‌دا‪ ،‬له‌چاو گشتێتی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ .‬ئه‌و ل ‌ه وتارێک دا ک ‌ه‬ ‫له‌مه‌ڕ ده‌سه‌اڵت نووسی‪ ،‬رۆڵی بنه‌ماڵه‌ی وه‌ک هۆکاری‬ ‫کۆمااڵیه‌تی قه‌بووڵ نه‌کرد‪ ،‬ل ‌ه کاتێکدا که‌ فرۆم ته‌واو‬ ‫دژی ئه‌م بۆچوونه‌ بوو‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش‪ ،‬هه‌ر به‌وجۆره‌ی ک ‌ه پۆل رابینسون ده‌ڵێ‬ ‫ل ‌ه زۆربه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی مارکوزه ک ‌ه ل ‌ه ده‌یه‌ی ‪1930‬دا‬ ‫نوسیویه هۆگرییه‌کی زراڤ ب ‌ه فرۆید ده‌بینرێ‪‌‌.‬بۆ نمون ‌ه‬ ‫ب ‌ه گرنگیدان ب ‌ه ده‌رفه‌تی له‌زه‌تخوازانه‌(‪)hedonistic‬‬ ‫ل ‌ه گشتێتی دیالکتیکی ئه‌قڵ و به‌خته‌وه‌ری دا‪ ،‬ره‌خن ‌ه ل ‌ه‬ ‫ره‌وتی سۆفیانه‌ی ئایدیالیست ده‌گرێ‪ .‬به‌گشتی مارکوز‌ه‬ ‫سه‌رکوتکردنی سێکس له‌گه‌ڵ چه‌وساندنه‌و‌ه پێوه‌ند ده‌دا‬ ‫و‪ ،‬بێجگ ‌ه ل ‌ه ره‌هه‌ندی په‌تی سایکۆلۆژیکی سه‌رکوتی‬ ‫سێکسی‪ ،‬رۆڵی سیاسیشی له‌به‌ر چاو ده‌گرێ‪ .‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌مه‌ش‪ ،‬مارکوز‌ه ره‌خن ‌ه ل ‌ه ئایدیۆلۆژی بورژوایی عشق‬ ‫ده‌گرێ‪ ،‬ک ‌ه ئه‌رک و وه‌فاداری باشتر له له‌زه‌ت ده‌زانێ‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌ر وه‌ها چه‌مکی ئایدیالیستی «که‌سێتی» ره‌ت‬ ‫کرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌م پرس ‌ه دواتر بوو ب ‌ه پشتخانێک بۆ ئادۆرنۆ تا‬ ‫ئه‌ندێشه‌ی رڤیزیۆنیسته‌کان ره‌ت بکاته‌وه‌‪ .‬مارکوز‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1937‬ئاماژه‌ی ب ‌ه رۆڵی توخمه‌ حسی و جه‌سته‌ییه‌کان‬ ‫کردبوو ل ‌ه گه‌یشتن ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری راسته‌قینه‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ل ‌ه رادیکاڵترین فۆرمی به‌ستنی(‪)reification‬‬ ‫جه‌سته‌دا «بیره‌وه‌ری پێشگۆیانه‌ی» له‌زه‌تی ره‌سه‌نی‬ ‫دیبوو‪ .‬سه‌رئه‌نجام‪ ،‬ل ‌ه وتارێکی دا له‌مه‌ڕ له‌زه‌تخوازی‪،‬‬ ‫پێوه‌ندی نێوان خواستی سێکسی سه‌رکوتکراو و‬ ‫توندوتیژی و هه‌ڵشاخانی به‌دی کردبوو‪،‬‬

‫‪...‬بۆ ل ‪9‬‬

‫تایبەت‬ ‫درێژەی الپەڕەی ‪٨‬‬ ‫ئه‌م پێوه‌ندیی ‌ه ل ‌ه کتێبی ئێروس و شارستانیه‌ت دا‬ ‫رۆڵی سه‌ره‌کی ده‌گێرێ‪‌.‬‬ ‫به‌هه‌ر حاڵ پاش ئاکامی سامناکی شه‌ڕی نێوخۆیی‬ ‫ئیسپانیا و پاکتاوکردنی دادگاکانی مسکۆ‪ ،‬مارکوز‌ه ب ‌ه‬ ‫جدی خوێندنه‌وه‌ی فرۆیدی ده‌ست پێکرد‪ .‬ناڕه‌زایه‌تی‬ ‫فرواوان ل ‌ه مارکسیزم و ته‌نانه‌ت مارکسیزمی هێگلی‬ ‫ئه‌وی به‌ره‌و ئاقارێکی تر برد – وه‌ک چۆن پێشتر‬ ‫ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێری بۆ وێ بردبوو‪ -‬تا ل ‌ه ئاسته‌نگی‬ ‫سایکۆلۆژیکی به‌رده‌م ئاڵوگۆڕی کۆمه‌اڵیه‌تی بتۆژێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م تۆژینه‌و‌ه ره‌شبینی ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێری زیاتر‬ ‫کرد‪ ،‬به‌جۆرێک ک ‌ه به‌خێرایی پراگماتیزمی سیاسییان‬ ‫به‌جێهێشت‪ ،‬به‌اڵم سه‌رله‌نوێ مارکوزه‌ی به‌ره‌و‬ ‫ره‌هه‌ندی رادیکاڵیزمی یوتۆپیایی برد‪ .‬پاش سااڵنێک‬ ‫تۆژینه‌و‌ه و تێڕامان‪ ،‬ئێروس و شارستانیه‌ت‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ 1955‬باڵو کرایه‌وه‌‪ ،‬کۆششی مارکوز‌ه بۆ پێوه‌نددانی‬ ‫مارکس و فرۆید‪ ،‬ل ‌ه هه‌وڵ ‌ه سه‌ره‌تاییه‌کانی تیۆری‬ ‫ره‌خنه‌گران ‌ه ئێجگار واوه‌تر چوو‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌ی ئادۆرنۆ‬ ‫و هۆرکهایمێر ک ‌ه وردبینی فرۆیدیان له‌مه‌ڕ ناکۆکی‬ ‫قووڵی مرۆڤی مۆدێرن به‌کارهێنا‪ ،‬تا ب ‌ه پاڵپشتی‬ ‫ئه‌و روانگه‌ی خۆیان له‌مه‌ڕ نایه‌کبوون تۆکم ‌ه بکه‌ن‪،‬‬ ‫مارکوز‌ه تێگه‌یشت ک ‌ه فرۆید‪ ،‬به‌تایبه‌ت فرۆیدی پیر‬ ‫ک ‌ه باسی پرسی بان ده‌روونناسانه‌ی کردووه‌‪ ،‬په‌یامی‬ ‫یه‌کێتی و ته‌بایی دێنێ‪ .‬مارکوز‌ه به‌پێچه‌وانه‌ی فرۆم ک ‌ه‬ ‫فرۆیدی ئۆرتۆدوکسی وه‌ک دوژمنی دۆخی مۆدێرن ره‌ت‬ ‫کردبۆوه‌‪ ،‬تێکۆشا تا ئه‌و توخمانه‌ی ده‌روونشیکاری‬ ‫ئاشکرا بکات که‌ ل ‌ه سیستمی ئێستا سه‌رتر ده‌چن‪.‬‬ ‫لێره‌دا ناتوانین کتێبی ئاڵۆز و هه‌راوی ئێروس و‬ ‫شارستانیه‌ت ب ‌ه درێژی راڤ ‌ه بکه‌ین‪ ،‬به‌اڵم ده‌توانین‬ ‫ده‌رباره‌ی پێوه‌ندی ئه‌م به‌رهه‌م ‌ه ل ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫تۆژینه‌وه‌کانی پێشوی سه‌نته‌ر چه‌ند خاڵێک باس‬ ‫بکه‌ین‪ .‬یه‌که‌م به‌شی ئه‌م کتێب ‌ه ‪-‬که هاوینی ‪ 1955‬ب ‌ه‬ ‫جیا له گۆڤاری ‪ Dissent‬چاپکرا‪ -‬وادیار‌ه هێرش‬ ‫ده‌کات ‌ه سه‌ر رڤیزیۆنیسته‌کان‪ .‬مارکوز‌ه لێره‌دا هه‌ودای‬ ‫باباتێک ده‌گرێته‌به‌ر ک ‌ه ئادۆرنۆ ‪ 10‬ساڵ پێشتر باسی‬ ‫کردبوو‪ .‬ئه‌و تۆژینه‌وه‌که‌ی ب ‌ه ئاماژ‌ه به‌م پرس ‌ه ده‌ست‬ ‫پێده‌کات ک ‌ه به‌رهه‌مه‌کانی ڤیلهێلم رایش ده‌کات ‌ه‬ ‫ده‌سپێک‪ ،‬به‌اڵم خێرا باسی ناکۆکییه‌کانی ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫رایش ده‌کات‪.‬‬ ‫ب ‌ه رای مارکوز‌ه رایش بۆوه‌ی نه‌یتوانیو‌ه جۆری‬ ‫جیاوازه‌کانی سه‌رکوت دیاری بکات نه‌یتوانیو‌ه‬ ‫«دینامیزمی مێژوویی غه‌ریزه‌ی سێکسی و پێوه‌ندی‬ ‫ئه‌و له‌گه‌ڵ خواستی کاولکه‌رانه‌« به‌دی بکات‪‌ .‬ل ‌ه‬ ‫ئاکامدا رایش به‌ره‌و ئاقارێک چوو ساویلکان ‌ه داکۆکی‬ ‫ل ‌ه ئازادی سێکسی بکات‪.‬‬ ‫مارکوز‌ه پاش ئه‌وه‌ی به‌کورتی یونگ و ده‌روونشیکاری‬ ‫«راست» ره‌ت ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬روو ده‌کات ‌ه الیه‌نگرانی‬ ‫نیوفرۆیدیزم‪ .‬ئه‌و ب ‌ه ستایش کردنی یه‌که‌م وتاره‌کانی‬ ‫فرۆید ل ‌ه گۆڤاری ‪ zietschrif‬دا ده‌ست پێده‌کات‪.‬‬ ‫مارکوزه‌ش وه‌ک فرۆم له‌گه‌ڵ جڤاتی باوکساالر دژایه‌تی‬ ‫ده‌کات‪( .‬ئه‌و چه‌مکی «باوکته‌وه‌ری – چاوچنۆکانه‌«‬ ‫(‪ )patricentric-Acquisitive‬به‌کار دێنێ‪،‬‬ ‫چه‌مکێ ک ‌ه فرۆم له‌ سااڵنی دوایی دا بۆ ده‌ربڕینی‬ ‫هه‌مان دیارد‌ه چه‌واشه‌ی کردبوو و) ب ‌ه هێرش بردن‬ ‫بۆ «بنه‌مای کارکرد» (‪performance-‬‬ ‫‪ )principle‬له‌گه‌ڵ ئه‌و به‌راوردی کردبوو‪ .‬مه‌به‌ستی‬ ‫ئه‌و له‌م چه‌مکه‌‪ ،‬جۆرێک دۆخی تایبه‌تی جڤاتی‬ ‫هاوچه‌رخ ‌ه ک ‌ه به‌پێی ئه‌م بنه‌مایه‌ «کۆمه‌ڵگ ‌ه به‌پێی‬ ‫رۆڵ و کارکردی ئابووری رکه‌به‌رایه‌تی ئه‌ندامانی‪،‬‬ ‫پۆلینبه‌ندی ده‌کرێت»‪ .‬مارکوزه ده‌ڵێ ره‌هه‌ندی‬ ‫ره‌خنه‌گرانه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی فرۆم ل ‌ه کاتی جیابوونه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه سه‌نته‌ردا ل ‌ه کزی دابوو‌‪ .‬کاتێ ک ‌ه فرۆم ب ‌ه خه‌ستی‬ ‫خۆی بۆ کاری کلینیکی ته‌رخان کرد‪ ،‬ئاڵوگۆڕی قووڵ‬ ‫ل ‌ه به‌رهه‌مه‌کانی دا پێکهات‪ .‬فرۆم ب ‌ه بانگه‌شه‌ی‬ ‫جۆرێک عیالجی په‌یوه‌ست ب ‌ه به‌خته‌وه‌ری ک ‌ه فرێنچی‬ ‫و گرودک په‌ره‌یان پێدابوو‪ ،‬له‌ئاست ئه‌م ئایدیۆلۆژییه‬ ‫ته‌سلیم بوو ک ‌ه ده‌کرێ به‌خته‌وه‌ری راستین هه‌ر‬ ‫له‌م جڤاته‌دا به‌دی بێت‪ .‬به‌اڵم مارکوز‌ه ده‌ڵێ «ل ‌ه‬ ‫جڤاتی سه‌رکوتکاردا‪ ،‬به‌خته‌وه‌ری تاکی و ئاڵوگۆڕی‬ ‫به‌رهه‌مهێنان له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگ ‌ه ل ‌ه ناکۆکی دایه‌ و ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌م دوو چه‌مک ‌ه (به‌خته‌وه‌ری تاکی و ئاڵوگۆڕی‬ ‫به‌رهه‌مهێنان) وه‌ک به‌هاکانی ئه‌م جڤات ‌ه بچه‌سپێن‪،‬‬ ‫خۆیان وه‌ک هۆکاری سه‌رکوت ده‌رده‌که‌ون‪».‬‬ ‫روانگه‌ی مارکوز‌ه له‌مه‌ڕ تیۆری و عیالجی‬ ‫ده‌روونشیکارانه‪ ،‬له‌گه‌ڵ روانگه‌ی ئه‌و و ئه‌ندامانی تری‬ ‫سه‌نته‌ر له‌مه‌ڕ تیۆری و پراکسیس (‪ ‌‌)praxis‬زۆر‬ ‫لێکده‌چن‪ .‬له‌م قۆناغه‌ی شارستانیه‌تی رۆژاوادا‪ ،‬ناکرێ‬ ‫ئه‌م دوو شت ‌ه به‌ته‌واوی ئاشت بکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند هیچ‬ ‫کام له‌م دوان ‌ه به‌ته‌واوی سه‌ربه‌خۆ نین‪ .‬ئه‌گه‌ر تیۆری‬

‫به‌ته‌واوی ل ‌ه پراکسیس یان «عیالج» دا بتوێنینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ناوه‌رۆکی نێگه‌تیڤ و ره‌خنه‌گرانه‌ی له‌نێو ده‌به‌ین‪.‬‬ ‫کاتێ رڤیزیۆنیسته‌کان فانتازیای فکری ل ‌ه کرداری‬ ‫عیالج دا ده‌توێننه‌وه‌‪ ،‬زۆر ل ‌ه پراگماتیسته‌کان و‬ ‫پۆزه‌تیڤیسته‌کان نزیک ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬یانی له‌و که‌سان ‌ه ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ر تیۆری ره‌خنه‌گران ‌ه دان‪ .‬رڤیزیۆنیسته‌کان‬ ‫له‌گه‌ڵ فرۆید هه‌ر ئه‌و کار‌ه ده‌که‌ن ک ‌ه پێره‌وانی هێگل‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و کردیان‪ ،‬مارکوز‌ه ل ‌ه به‌شی دووهه‌می کتێبی‬ ‫ئه‌قڵ و شۆڕش دا ئه‌م پرسه‌ی باس کردووه‌‪ .‬ئه‌وان ل ‌ه‬ ‫دوو الیه‌نه‌و‌ه کاری تواندنه‌و‌ه ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ .‬یه‌که‌م‪،‬‬ ‫ئه‌وان پڕماناترین و بوێرانه‌ترین تیۆرییه‌کانی فرۆیدیان‬ ‫ره‌ت کرده‌وه‌‪ :‬غه‌ریزه‌ی مه‌رگ‪ ،‬هۆزی سه‌ره‌تایی و‬ ‫کوشتنی باوک‪ .‬مارکوز‌ه ل ‌ه ده‌قی سه‌ره‌کی ئێروس‬ ‫و شارستانیه‌ت دا ده‌نوسێ ئه‌و میرات ‌ه مێژین ‌ه ک ‌ه‬ ‫رڤیزیۆنیسته‌کان گاڵته‌ی پێده‌که‌ن‪ ،‬به‌هۆی «به‌های‬ ‫سه‌مبۆڵیکی پڕمانایه‌‪ ،‬ئه‌و روداو‌ه له‌مێژینان ‌ه ک ‌ه‬ ‫تیۆری فرۆید باسی کردوون‪ ،‬ره‌نگ ‌ه بۆ هه‌میش ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌ڤه‌ری سه‌لماندنی مرۆڤناسان ‌ه سه‌رتر بێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫پرس ‌ه مێژووییه‌کان ئاکامی واقعی ئه‌م روداوانه‌ن‪...‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م تیۆریی ‌ه ل ‌ه ئاست ئه‌قڵی سالم دژایه‌تی‬ ‫ده‌کات [هۆی ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ئه‌م تیۆرییه‌] ل ‌ه درێژه‌ی‬ ‫خه‌باتی خۆیدا بانگه‌شه‌ی راستییه‌ک ده‌کا ک ‌ه ئه‌قڵی‬ ‫سالم به‌جۆرێک په‌روه‌رد‌ه کراو‌ه ک ‌ه ئه‌و راستیی ‌ه‬ ‫له‌بیر بکات‪ ».‬دووهه‌م‪ ،‬هه‌ر به‌وجۆر‌ه که‌ ئادۆرنۆ‬ ‫ساڵی ‪ 1946‬وتبووی‪ ،‬رڤیزیۆنیسته‌کان ناکۆکی نێوان‬ ‫تاک و کۆمه‌ڵ و‪ ،‬خه‌ون و وشیاری پاساو ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫رڤیزیۆنیسته‌کان ب ‌ه گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ده‌روونناسی وشیاری‬ ‫پێش فرۆیدی‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌ی ویستی خۆیان‪ ،‬تووشی‬ ‫سازش ده‌بن‪‌.‬‬ ‫مارکوزه‌ش وه‌ک ئادۆرنۆ بۆچوونی رڤیزیۆنیسته‌کان‬ ‫له‌مه‌ڕ که‌سێتی تۆکم ‌ه ره‌ت ده‌کاته‌و‌ه و ده‌ڵێ ل ‌ه جڤاتی‬ ‫هاوچه‌رخ دا تاکێتی ره‌سه‌ن قه‌ت دروست نابێت‪:‬‬ ‫«دۆخی تاکی ل ‌ه چه‌ندین تۆخمی چاره‌نووسی گشتی‬ ‫پێکدێ‪ ،‬هه‌ر به‌وجۆر‌ه ک ‌ه فرۆید پیشانی داو‌ه کلیلی‬ ‫جاره‌نوسی تاک ل ‌ه ده‌ستی چاره‌نوسی گشتی دایه‌‪».‬‬ ‫ئه‌م شت ‌ه له‌گه‌ڵ مۆراڵیزمی رڤیزیۆنیسته‌کان ل ‌ه ناکۆکی‬ ‫دایه‌‪« :‬فرۆید خه‌یااڵتی ئه‌خالقی ئایدیالیستی له‌نێو‬ ‫بردووه‌‪« :‬که‌سێتی» بێجگه‌ ل ‌ه تاکێکی «تێکشکاو»‬ ‫هیچی تر نیی ‌ه تاکێک ک ‌ه له‌گه‌ڵ سه‌رکوت و هه‌ڵشاخان‬ ‫راهاتوه و به‌شێوه‌ی سه‌رکه‌وتوان ‌ه به‌کاریان دێنێ‪».‬‬ ‫‌مارکوز‌ه زۆر به‌توندی له‌ئاست شێواندنی تیۆری‬ ‫غه‌ریزه‌ی فرۆید ب ‌ه ده‌ستی ‌رڤیزیۆنیسته‌کان دژایه‌تی‬ ‫ده‌کات‪ .‬ئه‌و ده‌ڵێ ئاراسته‌ی زاتی تیۆری غه‌ریز‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌سته‌وه‌ بۆ نه‌ست‪ ،‬ل ‌ه که‌سێتی پێگه‌یشتوو بۆ‬ ‫ئه‌زموونی مناڵی و‪ ،‬ل ‌ه تاکه‌و‌ه به‌ره‌و تیپه‌‪ .‬فرۆید ب ‌ه‬ ‫پێداگرتن له‌سه‌ر لبیدۆ‪ ،‬بۆچوونێکی ماتریالیستی ل ‌ه‬ ‫پرسی دامرکان [ل ‌ه سێکس دا] گه‌ش ‌ه پێدا ک ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫روانگه‌ی مه‌عنه‌وی و سه‌رکوتکه‌ری رڤیزیۆنیسته‌کان‬ ‫ناکۆکه‌‪ .‬مارکوز‌ه ب ‌ه گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ریشه‌ی سێکسی‬ ‫تیۆری فرۆید‪ ،‬سه‌رله‌نوێ گرنگی ب ‌ه گرێی ئۆدیپ دا‪،‬‬ ‫به‌اڵم فرۆم هه‌ر ل ‌ه یه‌که‌م رۆژی هاتنی بۆ سه‌نته‌ری‬ ‫فرانکفۆرت ره‌خنه‌ی له‌م پرس ‌ه گرتبوو‪ .‬مارکوز‌ه ل ‌ه‬ ‫کتێبی ئێروس و شارستانیه‌ت دا به‌ده‌گمه‌ن باسی‬ ‫گرێی ئۆدیپ ده‌کا و ئه‌وند‌ه سه‌رنجی پێنادا‪ .‬به‌اڵم له‌و‬ ‫وتاره‌یدا ک ‌ه ل ‌ه له گۆڤاری ‪ Dissent‬چاپکراوه و‬ ‫ی [ئێروس وشارستانیه‌ت] حساب ده‌کرێ‪،‬‬ ‫وه‌ک په‌راوێز ‌‬ ‫روانگه‌یه‌کی ته‌واو جیاواز باس ده‌کات‪ .‬کۆششی فرۆم‬ ‫بۆ « گه‌ڕاندنه‌وه‌ی گرێی ئۆدیپ ل ‌ه ده‌ڤه‌ری سێکسه‌و‌ه‬ ‫بۆ ده‌ڤه‌ری پێوه‌ندی دووالیه‌نه‌«‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی خاڵی‬ ‫سه‌ره‌کی و ره‌خنه‌گرانه‌ی بیری فرۆیده‌‪ .‬ب ‌ه رای فرۆید‬ ‫ئاره‌زووی ئۆدیپ‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌ی رای فرۆم‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫ناره‌زایی ل ‌ه دابڕان ل ‌ه دایک و ئازادییه‌کی ژاناوی و‬ ‫«‪ »alienator‬نییه‌‪ .‬ئه‌م ئاره‌زوو‌ه هه‌روه‌ها‬ ‫ویستێکی ئاگرین بۆ دامرکانی سێکسی و‪ ،‬بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب ‌ه دایک وه‌ک ژن ن ‌ه وه‌ک پاڵپشت‪ ،‬ده‌رده‌خات‪ .‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا مارکوز‌ه ده‌ڵێ «مه‌یلی سێکسی ل ‌ه پله‌ی‬ ‫یه‌که‌مدا ده‌یه‌وێ دایک وه‌ک ژن داگیر بکات‪ ،‬ئه‌م‬ ‫راستیه‌ش هه‌ڕه‌ش ‌ه ل ‌ه بنه‌مای ده‌روونی شارستانیه‌ت‬ ‫ده‌کات‪‹ .‬ویستی سێکسی› ملمالنێی ئۆدیپ وه‌ک‬ ‫یه‌که‌مین کێشه‌ی نێوان تاک و کۆمه‌ڵگ ‌ه ده‌رده‌خات‪».‬‬ ‫له‌بیرکردنی ریشه‌ی سێکسی گرێی ئۆدیپ‪ ،‬چ ب ‌ه گشتی‬ ‫چ وه‌ک جیلوه‌ی هێمایی قوڵترین پرسه‌کانی جڤاتی‬ ‫هاوچه‌رخ‪ ،‬ب ‌ه مانای پاساودانی ئه‌و کێش ‌ه بنه‌ڕه‌تییانه‌ی ‌ه‬ ‫که‌ گرێی ئۆدیپ له‌وانه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ‪.‬‬ ‫به‌اڵم غه‌ریزه‌ی دیک ‌ه ک ‌ه بۆ مارکوز‌ه گرنگتر‌ه‬ ‫و رڤیزیۆنیسته‌کان ره‌تیان کردۆته‌وه‌‪ :‬تاناتوس‬ ‫(‪ )thanatos‬یان غه‌ریزه‌ی مه‌رگه‌‌‪ .‬هه‌ر لێر‌ه‬ ‫دای ‌ه ک ‌ه مارکوز‌ه ل ‌ه ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێریش واوه‌تر‬ ‫ده‌چێ و جارێکیتر ده‌یه‌وێ ئه‌ندێشه‌ی مارکس و فرۆید‬ ‫پێوه‌ند بدات‪ .‬ب ‌ه رای ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێر فرۆید ب ‌ه‬ ‫چه‌مکی غه‌ریزه‌ی مه‌رگ به‌شێوه‌ی هێمایی خواستی‬

‫کاولکارانه‌ی مرۆڤی مۆدێرن ده‌ر ده‌خات‪ .‬مارکوز‌ه‬ ‫ئه‌م روانگ ‌ه قه‌بوڵ ده‌کا و ئاماژ‌ه ب ‌ه به‌رده‌وامی و‬ ‫توندبوونه‌وه‌ی چاالکی روخێنه‌رانه‌ی مرۆڤ ده‌کات ک ‌ه‬ ‫پێ ب ‌ه پێ گه‌شه‌ی شارستانیه‌ت زیاتر ده‌بێ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫رڤیزیۆنیسته‌کان ده‌یانه‌وێ حاشای لێبکه‌ن‪ .‬غه‌ریزه‌ی‬ ‫مه‌رگی فرۆید زۆر ل ‌ه ئیمانی کوێرانه‌ی رڤیزیۆنیسته‌کان‬ ‫شیاوتر‌ه و سروشتی ئاڵۆزی مرۆڤی مۆدێرن ده‌ناسێت‪.‬‬ ‫مارکوز‌ه به‌پێچه‌وانه‌ی ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێر باسه‌که‌ی‬ ‫خۆی به‌ ره‌شبینی ته‌واو ناکات‪ .‬ب ‌ه رای ئه‌و غه‌ریزه‌ی‬ ‫مه‌رگ‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی زاڵ‪ ،‬خوستێکی ده‌روونی‬ ‫نیی ‌ه ک ‌ه هه‌ڵده‌شاخێ و توند و تیژی ده‌کات‪ .‬فرۆید‬ ‫«پێی وانه‌بوو ک ‌ه ئێم ‌ه ب ‌ه مه‌به‌ستی کاولکاری ده‌ژین؛‬ ‫غه‌ریزه‌ی مه‌رگ یان ل ‌ه دژی غه‌ریزه‌ی ژیان ده‌ور‬ ‫ده‌بینێ یان ل ‌ه خزمه‌تی ئه‌و دایه‌؛ هه‌روه‌ها ئامانجی‬ ‫غه‌ریزه‌ی مه‌رگ ته‌نیا کاولکاری نییه‌‪ ،‬به‌ڵکوو دامرکانی‬ ‫نیاز ب ‌ه کاولکارییه‌«‪ .‬مارکوز‌ه ل ‌ه کتێبی ئێروس و‬ ‫شارستانیه‌ت دا بۆچوونی خۆی له‌مه‌ڕ سروشتی واقعی‬ ‫تاناتوس راڤ ‌ه ده‌کات‪ .‬ئامانجی راسته‌قینه‌ی غه‌ریزه‌ی‬ ‫مه‌رگ‪ ،‬هه‌ڵشاخان نییه‌‪ ،‬به‌ڵکوو کۆتایی هێنان ب ‌ه‬ ‫کێشه‌یه‌ک ‌ه ک ‌ه ناوی ژیانه‌‪ .‬مه‌یدانی ئه‌م غه‌ریزه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر هه‌مان چه‌مکی نیروانای ‌ه ک ‌ه ده‌ته‌وێ ب ‌ه واستانی‬ ‫سروشتی بێ گیان بگات‪ .‬مادام ک ‌ه غه‌ریزه‌ی مه‌رگ‬ ‫وه‌ها خواستێکی هه‌ی ‌ه به‌شێوه‌ی سه‌رسوڕهێنه‌ر ل ‌ه‬ ‫غه‌ریزه‌ی ژیان ده‌چێ‪ :‬هه‌ر دوو ده‌یانه‌وێ خواست و‬ ‫ئاره‌زوو تێر بکه‌ن و کۆتایی پێ بێنن‪ .‬ئه‌گه‌ر غه‌ریزه‌ی‬ ‫مه‌رگ ده‌یه‌وێ کێشه‌کان که‌م بکاته‌وه‌‪ ،‬که‌وابوو‬ ‫کاتی کێشه‌کانی ژیان که‌م ببنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م غه‌ریز‌ه الواز‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ئه‌م فه‌رزی ‌ه ریگ ‌ه ب ‌ه مارکوز‌ه ده‌دات تا فریدی‬ ‫پیری ره‌شبین به‌ره‌و ده‌ڤه‌رێکی یوتۆپیایی ببات‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ک ل ‌ه کۆتایی باسه‌که‌ی دا ده‌ڵێ‪« :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئامانجی سه‌ره‌کی غه‌ریز‌ه کاولکاری نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫له‌نێوبردنی ژان و ئازار – سڕینه‌وه‌ی کێشه‌کان –‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌وجار به‌شێوه‌ی دژواز‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه ژیان زیاتر‬ ‫تێر و ته‌با بکرێت‪ ،‬ناکۆکی نێوان ژیان و مه‌رگ که‌متر‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬که‌وابوو بنه‌مای له‌زه‌ت و بنه‌مای نیروانا‬ ‫پێکده‌گه‌ن»‪ .‬زۆربه‌ی پێره‌وانی ئۆرتودوکسی فرۆید‪،‬‬ ‫ب ‌ه سه‌رنجدان به‌و به‌ڵگان ‌ه ک ‌ه مارکوز‌ه ده‌یهێنێته‌و‌ه به‌م‬ ‫ئاکام ‌ه ده‌گه‌ن ک ‌ه مارکوزه‌ش ب ‌ه راده‌ی فرۆم و هۆرنی‬ ‫رڤیزیۆنیسته‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ره‌هه‌ندێکی تره‌وه‌‪.‬‬ ‫که‌وابوو مارکوز‌ه تێده‌کۆشێ تا به‌پێی باشترین تیۆری‬ ‫ره‌خنه‌گرانه‌‪ ،‬تاناتوس مێژوویی بکاته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ژیان‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی پێوه‌ندی مرۆڤ له‌گه‌ڵ سروشتی ئازاد و‬ ‫به‌ده‌ر ل ‌ه سه‌رکوت سه‌رله‌نوێ ئێرۆتیز‌ه (ئاشقانه‌)‬ ‫بکرێت‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی مه‌رگ پێویست نییه‌‪ .‬مارکوز‌ه‬ ‫ده‌ڵێ ئه‌م پرس ‌ه پێویستی ب ‌ه سڕینه‌وه‌ی زه‌خت و‬ ‫سه‌رکوتی سێکسی ئه‌ندامی زاوزێ و گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ «بێ‬ ‫نۆرمی چه‌ندفۆرمی» منداڵی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و لێره‌دا‪ ،‬ن ‌ه هه‌ر‬ ‫ل ‌ه ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێر و فرۆم‪ ،‬به‌ڵکوو به‌شێوه‌ی‬ ‫تایبه‌تی خۆی ل ‌ه رایش و فرۆیدیش واوه‌تر ده‌چێ‪.‬‬ ‫مارکوز‌ه ده‌ڵێ ته‌نیا کاتێ ک ‌ه هه‌موو جه‌ست ‌ه دیسان‬ ‫ئێرۆتیز‌ه بکرێت ده‌توانین برسه‌ر کاری نامۆبوودا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌موو جه‌ست ‌ه بێجگ ‌ه ل ‌ه به‌شی زاوزێ ده‌کات ‌ه شت‪،‬‬ ‫زاڵ بین‪ .‬کۆمه‌ڵگه‌ی گۆڕاو – ک ‌ه ئیتر له‌سه‌ر «بنه‌مای‬ ‫کارکردی» سه‌رکوتکه‌ر و فه‌وتاو رانه‌وه‌ستاوه‌‪ -‬کۆتایی‬ ‫ب ‌ه «سه‌رکوتی زیادی» ک ‌ه ریشه‌ی مێژوویی هه‌ی ‌ه‬ ‫دێنێ و به‌مجۆر‌ه تاک ل ‌ه کاری نامۆبووی پڕکێش ‌ه‬ ‫رزگار ده‌کات‪ .‬یاری جوانیناسانه‌ جێگه‌ی ژان و ئازار‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌؛ ده‌سه‌اڵتی بنه‌مای نیروانا و کاولکاری‬ ‫له‌سه‌ر ژیانی مرۆڤ کۆتایی دێت‪ .‬به‌مجۆر‌ه «دنیا ئارام‬ ‫ده‌گرێ؛ ئه‌م ‌ه ره‌هه‌ندی سایکۆلۆژیکی تیۆری یه‌کێتی‬ ‫مارکوزه‌ی ‌ه که‌ بنه‌مای فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌و پێکدێنێ‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ک چاووه‌ڕوان ده‌کرا هاوکارانی مارکوز‌ه هه‌وڵی‬

‫بوێرانه‌ی ئه‌ویان بۆ پێناسه‌کردنی فرۆید وه‌ک‬ ‫یوتۆپیستێکی شۆڕشگێڕ پێ خۆش نه‌بوو‪ .‬ئادۆرنۆ‬ ‫و هۆرکهایمێر به‌شێوه‌ی زیره‌کان ‌ه بێده‌نگییان‬ ‫هه‌ڵبژارد‪ ،‬به‌اڵم فرۆم تێکۆشا ل ‌ه ژماره‌ی دیکه‌ی‬ ‫‪ Dissent‬دا روانگه‌ی مارکوز‌ه ره‌ت بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫فرۆم ل ‌ه دوو الیه‌نه‌و‌ه هێرشی کرد‌ه سه‌ر مارکوزه‌‪:‬‬ ‫سه‌ره‌تا تێکۆشا پێشان بدا ک ‌ه مارکوز‌ه ل ‌ه بواری‬ ‫ده‌روونشیکاری دا خاوه‌ن هیچ ئه‌زموونێکی‬ ‫پراتیکی نیی ‌ه و خراپ ل ‌ه فرۆید تێگه‌یشتووه‌‪.‬‬ ‫فرۆم وتی فرۆید زیاتر یه‌خسیری ماتریالیزمی‬ ‫نادیالکتیکی بورژوایی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م بووه‌‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫ئه‌و‌ه ک ‌ه دژی ئه‌م ره‌وت ‌ه بێت‪ .‬ئه‌و هه‌روه‌ها هه‌وڵی‬ ‫دا تا روانگه‌ی مارکوز‌ه له‌مه‌ڕ رڤیزیۆنیسته‌کان‬ ‫– ک ‌ه هه‌مویانی وه‌ک یه‌ک بیبنی بوو‪ -‬ره‌ت‬ ‫بکاته‌وه‪ .‬فرۆم ده‌ڵێ؛ بۆ نموون ‌ه بۆچوونی من‬ ‫له‌مه‌ڕ «که‌سێتی به‌رهه‌مهێنه‌ر»‪ ،‬زیاتر له‌وه‌ی ک ‌ه‬ ‫مارکوز‌ه وێنای ده‌کا‪ ،‬ل ‌ه دژی جڤاتی هاوچه‌رخ‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫خه‌بات ده‌کات‪ .‬ئه‌و هه‌ر وه‌ها روانگه‌ی مارکوز‌ه ک ‌ه‬ ‫ده‌ڵێ ل ‌ه دۆخی ئێستادا هیچ که‌سێتییه‌کی تۆکم ‌ه‬ ‫ناتوانێ دروست بێت‪ ،‬ب ‌ه نادروست ده‌زانێ‪.‬‬ ‫الیه‌نی دووهه‌می هێرشی فرۆم گرنگتره‌‪ .‬ئه‌و لێره‌دا‬ ‫تێده‌کۆشێ تا کێشه‌ی حه‌تمی نێوان دامرکانی‬ ‫سێکسی و شارستانیه‌ت‪ ،‬ک ‌ه فرۆید ئه‌و هه‌مک ‌ه‬ ‫پێداگری له‌سه‌ر کردبوو‪ ،‬زیندوو بکاته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه رای‬ ‫فرۆم هه‌ندێ بێ نۆرمی سێکسی ک ‌ه ل ‌ه دووتۆیی‬ ‫«بێ نۆرمی چه‌ند فۆرمی»دا داکۆکی لێداکات‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هیچ شارستانیه‌تێک سازگار نییه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ته‌نیا دوو شت‪ ،‬سادیزم و گوو ویستی‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫چاو بگرین‪ ،‬ده‌زانین ک ‌ه ئه‌م دوو پرس ‌ه ل ‌ه هه‌موو‬ ‫دۆخێکدا نه‌فره‌ت هێنه‌رن‪ .‬ئامانجی دامرکانی خێرا‬ ‫و کامڵ ک ‌ه مه‌به‌ستی مارکوزه‌یه‌‪ ،‬ده‌توانێ تاک‬ ‫وه‌ک به‌شێک ل ‌ه سیستمی ورووژاندن و هه‌ندێ‬ ‫خواست و ئاره‌زوو ک ‌ه ب ‌ه ئاسانی ده‌ستکاری‬ ‫ده‌کرێن لێبکات‪ ،‬وه‌ک ئه‌و شت ‌ه ک ‌ه ل ‌ه کتێبی‬ ‫دنیای دلێری مۆدێرن‪ ،‬به‌رهه‌می ئێڵدوس هاکسڵی‬ ‫دا روو ده‌دات‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی مارکوز‌ه‬ ‫(و ئادۆرنۆ) عشقی به‌ جیا ل ‌ه سێکس‪ ،‬پرسێکی‬ ‫ته‌واو ئایدیۆلۆژیک نییه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ده‌توانین‬ ‫قه‌بوڵ بکه‌ین ک ‌ه ئه‌م شت ‌ه ناتوانێ ل ‌ه کۆمه‌ڵی‬ ‫هاوچه‌رخ دا رووبدات‪ .‬هێمای نێگه‌تیڤی ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫مارکوز‌ه ب ‌ه هیچ کوێ ناگات‪ ،‬ته‌نیا دنیا به‌شێوه‌ی‬ ‫نهێلیستی ره‌ت ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫باس و مشت و مڕی فرۆم و مارکوز‌ه له‌سه‌ر‬ ‫چه‌ند خاڵێکی بچوک ماوه‌یه‌کی زۆر درێژه‌ی‬ ‫کێشا‪ .‬سه‌رئه‌نجام مارکوز‌ه رایگه‌یاند ک ‌ه که‌سێکی‬ ‫نهێلیست ‌ه و وتی نهێلیزم «سه‌رپێچی گه‌وره‌«‬ ‫(‪ )great refusal‬ره‌نگ ‌ه تاق ‌ه هیۆمانیزمی‬ ‫راسته‌قینه‌ی ‌ه ک ‌ه له‌م چاخه‌دا ره‌وایه‌‪ .‬ئه‌م وته‌ی ‌ه‬ ‫جارێکیتر مارکوزه‌ی ل ‌ه ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێر‬ ‫نزیک کرده‌وه‌‪ .‬به‌اڵم کاکڵی سه‌ره‌کی ئێروس و‬ ‫شارستانیه‌ت به‌ره‌و ده‌ڤه‌رێک تێشک ده‌هاوێ ک ‌ه‬ ‫سه‌رئه‌نجام گه‌شبینانه‌یه‌‪ .‬بۆچوونی مارکوز‌ه ل ‌ه‬ ‫چه‌مکی نیروانا له‌و شت ‌ه نزیک ‌ه ک ‌ه فرۆم ل ‌ه کتێبی‬ ‫هه‌اڵتن ل ‌ه ئازادی دا به‌یانی کردووه‌‪« :‬خواستی‬ ‫ژیان و خواستی کاولکاری دوو هۆکاری سه‌ربه‌خۆ‬ ‫و لێک جیاواز نین‪ ،‬به‌ڵکو به‌شێوه‌ی ئاوه‌ژوو‬ ‫لێکبه‌ستراون‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه خواستی ژیان سه‌رکوت‬ ‫بکرێ‪ ،‬خواستی مه‌رگ و کاولکاری په‌ره‌ده‌گرێ؛‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه خواستی ژیان زیاتر به‌دیبێت‪ ،‬هێزی‬ ‫کاولکاری که‌متر ده‌بێته‌وه‌‪ .‬کاولکاری به‌رهه‌می‬ ‫ژیانی نه‌ژیاوه‌‪ ».‬مارکوز‌ه پێی وابوو ک ‌ه دوو‬ ‫غه‌ریزه‌ی مه‌رگ و ژیان سه‌رئه‌نجام یه‌کێتییه‌ک‬ ‫دره‌وست ده‌که‌ن‪ ،‬به‌اڵم فرۆم وه‌ک دوالیستێکی‬ ‫به‌پارێز مایه‌وه‌‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش ل ‌ه دوالیزمی‬ ‫فرۆم دا غه‌ریزه‌ی مه‌رگ و خواستی کاولکاری‪،‬‬ ‫وه‌ک به‌رهه‌می داماوی ژیان فام ده‌کرێت‪ .‬فرۆم‬ ‫دواتر ل ‌ه کتێبی دڵی مرۆڤ دا هه‌ڵوێستی خۆی‬ ‫به‌مجۆره‌ به‌یان کرد‪:‬‬ ‫ئه‌م دوالیزمه‌‪ ...‬ل ‌ه چه‌شنی دوو غه‌ریزه‌ی زاتی‬ ‫بایۆلۆژیک نیی ‌ه ک ‌ه به‌شێوه‌ی رێژه‌یی نه‌گۆڕ‬ ‫بێت و هه‌میش ‌ه تا دوا سه‌رکه‌وتنی غه‌ریزه‌ی‬ ‫مه‌رگ پێکه‌و‌ه بجه‌نگن‪ ،‬به‌ڵکوو دوالیزم له‌نێوان‬ ‫بنه‌ماییترین خواستی ژیان – بۆ پاراستنی گیان‬ ‫– و دژی ئه‌و دایه‌‪ ،‬ئه‌م دژ‌ه کاتێک به‌دیدێت ک ‌ه‬ ‫مرۆڤ له‌م ئامانجه‌ی دا سه‌رنه‌که‌وێت‪.‬‬ ‫که‌وابوو‪ ،‬سه‌ره‌ڕای ئه‌و‌ه ک ‌ه فرۆم و مارکوز‌ه‬ ‫پێیان وای ‌ه زۆر لێک دوورن‪ ،‬به‌اڵم وادیار‌ه له‌مه‌ڕ‬ ‫هێز و به‌رده‌وامی غه‌ریزه‌ی مه‌رگ پێکده‌گه‌ن‪.‬‬ ‫یوتۆپیاییترین کتێبی مارکوز‌ه ب ‌ه دیدێکی‬ ‫گه‌شبینان ‌ه ب ‌ه کۆتایی ده‌گات‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه پشتبه‌ستن‬ ‫ب ‌ه بۆچوونی هۆرکهایمێر ک ‌ه چه‌ند ده‌ی ‌ه پێشتر‬ ‫وتبووی‪ :‬ناتوانین ره‌نج و ئازاری ئه‌وانه‌ی ک ‌ه‬ ‫پێشتر مردوون قه‌ره‌بوو بکه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێشتر ناسیومان ‌ه و بۆمان گرنگ بووه‌‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫‪10‬‬

‫ژنان‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04 ،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫ژنان لە ژێر دەسەاڵتی ئیسالمیدا‬ ‫ژیال ئەحمەدی‬

‫دوو دەیە لە سەدەی بیست و یەکەم تێپەڕ‬ ‫بووە و جیاهن ئاڵوگۆڕی زۆری بەسەردا هاتووە‬ ‫بەاڵم ڕوانینی ئایینی ئیسالم بۆ ژنان هەر وەکوو‬ ‫‪ ١٤٠٠‬ساڵ لەمەوپێشە و نەگۆڕاوە‪ .‬بیری ئایینی‬ ‫و کولتووری خولقاوی ئەو شێوازە ڕوانین و‬ ‫بیرکردنەوە کە ژنان بە نیوەی پیاوان دادەنێ و لە‬ ‫بازنەیەکی چکۆلەدا یەخسیری کردوون و هێڵێکی‬ ‫سووری بەدەوری ژیانیاندا کێشاوە و تێپەڕکردنی‬ ‫ئەو هێڵە و بەزاندنی سنوورەکان بە سزای توند‬ ‫وەاڵمدەداتەوە‪ ،‬یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی‬ ‫بێمافیی ژنانە‪ .‬لە ڕوانگەی ئایینی ئیسالمەوە ژن‬ ‫هەمیشە وەکوو تاوانبار یان سەرچاوەی تاوان و‬ ‫خەتا چاوی لێدەکرێ و وا باسی دەکرێ کە گوایە‬ ‫هۆکاری هەموو ئاژاوەکان و ئاکارە خراپەکانی‬ ‫پیاوانیش ئەوانن‪.‬‬ ‫لە کوردستان و بە گشتی ئەو ناوچەیە کە‬ ‫کولتووری ئیسالمی بەهێزە و لەگەڵ دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی تێکەڵە و لە زۆر شوێن دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی بە دەست ئیسالمییەکانەوەیە کارکردن بۆ‬ ‫دەستەبەرکردنی مافەکانی ژنان زەحمەتترە و ژنان‬ ‫و پیاوانی یەکسانیخواز لە ژێر مەترسیی هێرش و‬ ‫گیران و سزادان دان‪.‬‬ ‫هەڵوێست و ڕوانینی ڕەوتە ئیسالمییەکان بە توندڕەو‬ ‫و میانەڕەوەوە بەرانبەر بە ژنان جیاوازییەکی‬ ‫ئەوتۆی نییە و یەکێک لە بەشە گرینگەکانی ئەو‬ ‫هاوهەڵوێستییە ڕێگرتن لە ژنان بۆ بەشداری لە‬ ‫دەسەاڵتی سیاسیە‪ .‬بۆ ئەو مەبەستەش یاسا و‬ ‫ڕێسای جۆراوجۆر دانراوە‪ .‬نموونەی بەرچاوی‬ ‫ئەو یاسایانە لە ئێرانی ژێردەسەاڵتی حکوومەتی‬ ‫ئیسالمیدایە کە ڕێگە بە ژنان نادرێ بۆ پۆستی‬ ‫سەرۆک کۆماری خۆیان بپاڵێون‪ .‬ئەو یاسایانە بە‬ ‫کاتێک دەبیستین یان دەبینین کەسێک و بەتایبەتی‬ ‫ژنێک پەنا دەباتەبەر خۆ سووتاندن بێگومان دڵگران‬ ‫و خەمبار دەبین‪ ،‬بەاڵم ئایا ئێمە وەکوو مرۆڤ یان‬ ‫زیاتریش وەکوو ژن هیچ کات هەوڵمان داوە ببینە‬ ‫قەلغان بۆ ئەوەی ژنێک نەگاتە دوا ویستگەی ژیان و‬ ‫بێ هیوایی‪.‬‬ ‫دایک‪ ،‬خۆیشک‪ ،‬پوور‪ ،‬خەسوو‪ ،‬دوش و تا هتد‪.....‬‬ ‫هەموو یان ژمارەیەکیان بەدەوری ژنێکەوەن و هیچکامیان‬ ‫نابنە پاڵپشتێک بۆ ئەو ژنە هیوایەکی بە ژیان نەماوە‬ ‫یان هێزێک بۆ درێژەی ژیان شک نابا‪ .‬ژنانی دەوروپشتی‬ ‫ئەو ژنەش کۆیلەی بیری پیاوسااڵرانەن و لەو ڕوانگەوە‬ ‫بڕیار دەدەن یان تۆمەتی ناڕەوا دروست دەکەن و‬ ‫کاتێک باوک‪ ،‬برا یان هاوسەر بەرانبەر بە ژنێکی ناو‬ ‫بنەماڵەکەیان توندووتیژی دەنوێنێ ئەوانی دیکە بەس‬ ‫تاماشاوان دەبن‪ .‬زۆر جار لە ماڵەکاندا برا چکۆلەکانیش‬ ‫بڕیاردەر و دەستی بااڵن و خۆشکە گەورەکانیان بە‬ ‫گوشاری دایک و بابیان ملکەچی بڕیارەکانی دەبن و‬ ‫تەنانەت توندوتیژیان لەگەڵ دەکرێ و ئازار دەدرێن و‬ ‫دایکەکانیان لەبەر ئەوەی لە ژێر کاریگەریی ئایین‬ ‫و کولتووری دواکەوتوو و گوشاری دەوروبەردان‬ ‫منداڵەکانیان وەکوو یەک پەروەردە ناکەن و کچان فێری‬ ‫مل کەچی وە فەرمانبەری دەکەن و کوڕەکانیان زاڵم‬ ‫و بڕیاردەر ڕادێنن‪ .‬ئەمانە بەشێکی بچوک لەو کۆمەڵگا‬ ‫و کولتوورە نایەکسان و نامرۆڤانەیەن کە وادەکەن‬ ‫ژنێک بگاتە وەها بڕیارێک‪ .‬ژنانی کۆمەڵگای ئێمە بە‬ ‫هۆی نەبوونی یاسایەکی دادپەروەر کە پاڵپشتیان بێ‬ ‫و هاوکات ئایین وباوەڕی زاڵی کۆمەڵگا کە مافەکانی‬ ‫ژنان پێشێل دەکەن‪ ،‬بونەتە قوربانیی ناڕاستگۆیی‬ ‫و نادەدپەروەریی پیاوساالری‪ .‬پیاوانی کۆمەڵگا کە‬ ‫خۆیان کۆیلەی دەسەاڵتن و لەهەمبەر پیاوانی حکومەت‬ ‫وڕژیمدا مل کەچن‪ ،‬ئەم ڕق و بێدەسەاڵتیە دەبێتە‬ ‫هۆکارێکی دیکە بۆ نواندنی توندوتیژی بەرانبەر بە‬ ‫ژنانی ناو بنەماڵەکەیان و یاسا و ئایین و کولتووری‬ ‫کۆمەڵگاش ڕێگەیان پێ دەدا‪ .‬لە ئاکامی دۆخی جراپ و‬ ‫پەرەوەردەی ناڕەوادا کۆمەڵگا پڕبووە لە کەسانێک کە‬ ‫بە بێ ئەوەی لە ئازارەکانی ژنان تێبگەن بە دڵی خۆیان‬ ‫بۆچوونی سەیر و زۆربەی جار دواکەوتووانە بەرانبەر‬ ‫ژنان دەردەبڕن و بە کەیفی خۆیان قەزاوەتیان دەکەن‪.‬‬

‫زۆری سەرچاوەکەیان شەرعی ئیسالمە کە ژنان‬ ‫بە شێاوی ئەوە نازانێ وەکوو ڕێبەر و سەرۆکی‬ ‫پیاوان خۆ دەرخەن و پێی وایە ژنان لێهاتوویی و‬ ‫تێگەیشتووی و هێزی پێویستی دەروونییان بۆ ئەو‬ ‫کارە نییە‪ .‬لە نموونەکانی دیکەی ئەو ڕێگەرتنانە‬ ‫لە ژنان پاش بەدەسەاڵت گەیشتنی کۆماری‬ ‫ئیسالمی لە ساڵی ‪١٣٥٧‬ی هەتاویدا بوو کە بە‬ ‫بڕیاری ڕابەرانی ئەوکاتی حکوومەت هەموو ژنانی‬ ‫دادوەر لە سەرکارەکانیان البران و ڕێگەیان بە ژنان‬ ‫نەدا دادوەر بن‪ .‬کاری لەو جۆرە لە کۆمەڵگادا‬ ‫بااڵنسی سیستەمی داد تێکدەدا دەنگ و ڕەنگی‬ ‫ژنان لە کۆمەڵگادا الوازتر و نادیارتر دەکا‪ .‬ئەمە بە‬ ‫کەمزانینێکی ئاشکرای ژنان لە چاو دەسەاڵتدارانی‬ ‫حکوومەتی ئیسالمی بوو کە بڕیارەکانیان بە پێی‬ ‫یاسای شەرح و ئایینی ئیسالم دەردەکرد‪ .‬ئێستاش‬ ‫لە کۆماری ئیسالمیی ئێران خوێندن لە هەندێک‬ ‫بەشەکانی زانکۆکان بۆ کچان قەدەغەیە و ڕێگەیان‬ ‫پێنادرێ لە بازە بەشێکدا بخوێنن‪.‬‬ ‫لە یاسا دژە ژنەکانی دیکە ئایینی ئیسالم دەتوانین‬ ‫ئاماژە بە یاسای دیە و میرات بکەین‪ .‬ژنان لەو‬ ‫دوو یاسایەدا بە ئاشکرا بە نیوەی پیاو بگرە‬ ‫کەمتریش حیساب دەکرێن و کچانێک کە نێوەی‬ ‫براکانیان میراتی دایک و بابیان پێ دەگا لە باسی‬ ‫پارەی خوێندا لە کاتی کوژران بە ئەنقەست یان‬ ‫بە هەڵە دیەکەیان نیوەی پیاوان و کەمتریشە‪.‬‬ ‫باسی شایەتی لە دادگاکاندا باسێکی دیکەیە کە‬ ‫بێمافیی ئاشکرای ژنان لە ڕوانگەی ئیسالمەوە‬ ‫تێدا دیار و بەرچاوە‪ ،‬لەو جێگەیە کە لە زۆربەی‬ ‫شوێنەکاندا شایەتی دانی ژنان بە تەنهایی بۆ‬ ‫تاوانبار ناسێندرانی کەسێک بەس نییە و دەبێ‬ ‫پیاوانێکیش شایەتی بدەن بۆ ئەوەیە مەسئەلەکە‬ ‫بۆ دادگا بسەلمێ‪.‬‬

‫یەکێ لە هۆکارەکانی پەرەسەندن و بەردەوامبوونی‬ ‫کولتووری دژە ژن و قەتڵە نامووسییەکان‬ ‫بەهێزبوونی کولتووری ئیسالمی بەتایبەت لە‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستە‪ .‬کەوتنە ڕێ و بەهێزبوونی‬ ‫ڕەوتە ئیسالمییە توندڕەوەکانی وەکوو داعەش‬ ‫و تاڵبان و دەستوپێوەندەکانی حکوومەت ئێران‬ ‫وەکوو حەشدی شەعبی‪ ،‬بووەتە هۆی خراپتر‬ ‫بوونی دۆخی ژنان و گوشاری زیاتر و کوژرانی‬ ‫ژمارەیەکی زۆرتری ژنان بە ناوی پاراستنی شەرف پێش خۆیانەوە بە میرات ماوەتە‪ .‬دەبێ‬ ‫و نامووس‪ .‬ئەو ڕەوتانە تا بەرزترین ئاستی دەستی ئایین لە بڕیار و دەسەاڵت کورت‬ ‫بێمافکردنی ژنان چوونەتە پێشەوە و داعەش بکرێتەوە و دەسەاڵتی یاسایاکی مرۆڤانە‬ ‫ژمارەیەک لە ژنانێک کە لە شەڕەکاندا بەدیل بەسەر کۆمەڵگادا زاڵ بکرێ کە تێدا مافی‬

‫پیاوان بەرانبەر بە ژنانی خانەوادەکانیان یان‬ ‫کۆمەڵگا دەبین‪ .‬کاتێک ئایین دەبێتە بەشێک لە‬ ‫دەسەاڵت و بۆ سەرکوت و بێماف کردنی ژنان‬ ‫کەڵکی لێوەردەگیرێ چیدیکە مەسئەلەیەکی‬ ‫شەخی و تاکەکەسی نییە و مەسئەلە گرفتێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتییە کە دەبێ چارەسەر بکرێ‪ .‬ژنان‬ ‫نابێ تاوانی بیروباوەڕێک بدەن کە لە جەة جیل‬

‫گیاوان ــ لەوانە ژمارەیەک ژنی ئیزەدی ــ‬ ‫وەکوو سەردەمی کۆیلەداریەتی‪ ،‬فرۆشتووە و‬ ‫بە ڕوونی نیشانیداوە بیری دواکەوتوو و دژە‬ ‫ژنی ئەو جۆرە ڕێکخراوانە چەندە لە مرۆڤایەتی‬ ‫دوورە‪.‬‬ ‫زۆر جار لە ژێر ناوی ئازادیی ئایین و ئەوەی کە‬ ‫ئایین شتێکی تاکەکەسییە و کەس بۆی نییە‬ ‫دەخاڵەتی تێدا بکا شاهیدی توندوتیژی نواندنی‬

‫بۆچی ژنان خۆیان دەسوتێنن یان دەیانسوتێنن؟‬ ‫گواڵلە خزری‬

‫خۆسووتاندن بێدەسەاڵتی یان ناڕەزایەتی!!‬ ‫بێگومان خۆسووتاندن یان خۆکۆشتن چارەسەری هیچ‬ ‫شتێک ناکات‪ ،‬مڕۆڤ یەکجار شانسی ژیانی هەیە بۆیە‬ ‫گرینگە ئەو دەرفەتە بە باشی بەکار بهێنێت‪ .‬شێوازی‬ ‫پەروەردەی ئێمە لە ڕٶژهەاڵتی ناویندا وبە تایبەتی‬ ‫وەکوو کورد‪ ،‬وای کردوە زیاتر لە هەموو مرۆڤەکانی‬ ‫دیکەی جیهان هەست بە بێدەرەتانی و نائۆمێدی بکەین‬ ‫و مەترسی دانی بڕیاری نەگونجاو لەکاتی پێشهاتە‬ ‫سەختەکان و گرفتە گەورەکاندا زۆرە‪ .‬کاتێک ژنێک‬ ‫پەنا دەباتە بەر خۆسووتاندن دڵنیایە هیچ شتێک‬ ‫ناتوانێت چارەسەری دەردەکانی بکات‪ ،‬ئازارێکی وەها‬ ‫هەموو ڕۆحی تەنیوە کە ئازاری خۆسووتاندن بەالیەوە‬ ‫هیچە‪ .‬مرۆڤ لەوەها کاتێکدا گرینگە لەگەل ئەو‬ ‫کەسانەی باوەڕی پێیان هەیە و دەتوانن یارمەتیدەر بن‬ ‫ڕاوبۆچوون بگۆڕیتەوە‪ ،‬دەتوانین تیبگەین مرۆڤێک کە‬ ‫وەها بڕیارێک ئەدات لە ڕووی دەرونیەوە لە بارودۆخێکدا‬ ‫نییە کە بیر لەم بابەتانە بکاتەوە‪ ،‬بۆیە ئەرکی ئێمەیە‬ ‫کاتێک دەبینین کەسێک لە دەوروبەرمان‬

‫یان بنەماڵەمان تووشی گرفتێکی وەها بووە هەوڵ‬ ‫بدەین بەردەوام ئاگامان لێی بێت و ڕێنوێنی بکەین و‬ ‫چارەسەری بۆ بدۆزینەوە‪ ،‬زۆر جار کێشەکان ئابوورین‬ ‫بۆیە دەتوانرێت لەگەڵ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫یان ناوەندگەلێکی سەربەخۆ باسی بابەتەکە بکەین و‬ ‫یارمەتیان لێ بخوازین بەڵکوو ژیان و گیانی مرۆڤێک‬ ‫لە ئازار و نەبوونی ڕزگار بکەین‪ .‬ئەگەرچی هەموو‬ ‫مرۆڤێکی گەورەساڵ خۆی بەرپرسیارە لە کارو ژیان‬ ‫وگوزەرانی خۆی‪ ،‬بەاڵم بە هۆی بارودۆخی نائاسایی‬ ‫کۆمەڵگە و گەلەکەمانەوە ژیان ئاستەنگی وچەڵەمەی‬ ‫زۆری تێدایە و هەموومان بە شێوازێک پێویستمان بە‬

‫یارمەتی هەیە کە بتوانین بەردەوام بین لە ژیان‪.‬‬ ‫مرۆڤەکان هەرچەن تێگەیشتووتر و ڕووناکبیرتر‬ ‫بن کەمتر تووشی هەڵە وبڕیاری نەگونجاو دەبن‪.‬‬ ‫بەاڵم بە شیوەیکی گشتی لە هەندێک بابەتدا‬ ‫وەکوو توندوتیژی ناو بنەماڵەیە ئەگەر خوێندنەوە‬ ‫و زانینی زیاترمان بێت لەسەر ژیان ومرۆڤ‬ ‫یارمەتیدەرمان دەبێ و ئاسانکاری بۆ ژیان و‬

‫هەمووان بە بێ لەبەرچاوگیرانی جنسییەت‬ ‫پارێزراو بێ‪ .‬دوور خستنەوەی ئایین لە‬ ‫دەسەاڵت و پەروەردە دەتوانێ ڕێگەچارەی‬ ‫درێژماوەی بەشێکی گەورە لە بێمافییەکانی‬ ‫ژنان بێ‪.‬‬

‫چارەسەری کێشەکانمان دەکات‪.‬‬ ‫کچێک بە زۆر بە مێرد دەدرێت‪ ،‬ژنێک هەوێی‬ ‫بەسەر دێت‪ ،‬مرۆڤێک دەسدرێژی دەکرێتەسەر‪،‬‬ ‫کەسێک بە بێ پالن و لەناکاو کەسێک دەکوژێت‪،‬‬ ‫کەسێک ماڵ وسەروەت و دارایی لەدەس دەدات‪،‬‬ ‫ژنێک سەرپەرەستی منداڵەکانیەتی و هەژارو‬ ‫بێکارە‪ ،‬کەسێک چاالکی سیاسییە و بەردەوام لە‬ ‫ژێر چاودێری و گوشاری دەزگا ئەمنییەتییەکانی‬ ‫دەسەاڵتدایە‪ ،‬جەوانێک پاش چەندین ساڵ بە‬ ‫زەحمەتی زۆر خوێندن تەواو دەکات و دوایی‬ ‫کاری دەست ناکەوێ‪ ،‬الفاو دێت و ماڵ وباخ و‬ ‫زەوی و زاری کەسێک ئاو دەیبات‪ ،‬پڕۆژەیک دەس‬ ‫پێدەکەیت وسەرکەوتوو نابێت‪ ،‬ئەمانە هەموو‬ ‫کارەساتی نائاسایین و زۆر دڵتەزێنن‪ ،‬بەاڵم کامیان‬ ‫بە خۆ کوشتن یان خۆسووتاندن چارەسەر دەکرێت؟‬ ‫خۆکوشتن تەنها هەڵهاتنە لە بەرپرسیارەتی‪،‬‬ ‫هەموو ئەو گرفتانەی لە ژیانی مرۆڤدا ڕاستەقینەن‬ ‫و زۆر جار ئینسان تووشی بێهیوایی دەکەن و وا‬ ‫لە مرۆڤ دەکەن باوەڕی بەوە نەمێنێ کە دەتوانی‬ ‫جارەنووسی خۆی بگۆڕێ و دەتوانێ بەرانبەر‬ ‫بە گرفتەکان خۆڕاگرێ و خۆکوشتن بە تەنها‬ ‫چارە دەزانێ بەاڵم ئەو گرفت و ئازارانە هەموو‬ ‫خولقاوی مرۆڤن و هەر بۆیەش خۆمان دەتوانین‬ ‫چارەسەری کەین‪ .‬زۆرکات شتەکان چارەسەریان‬ ‫ئاسانتر لەوەیە کە بیری لێدەکەینەوە بەاڵم بە‬ ‫هۆی بێ ئاگایی و بچووک بینینی ژیان و جیهانی‬ ‫دەورووبەرمان پێمانوایە گەیشتوینەتە کۆتایی ڕیگا‬ ‫و هیچ چارسەرێکمان نیە جگە لە خۆسووتاندن‪.‬‬ ‫ژیان دەرفەتێکی جوانە کە مرۆڤ هەیەتی‪،‬‬ ‫ئێمەی مرۆڤ دەبێ لەو دەرفەتە کەڵک وەرگرین‬ ‫و بە کردەوە بۆ باشبوونی دۆخی ژیانی خۆمان و‬ ‫دەوروبەرمان هەوڵ بدەین‪ .‬مرۆڤ هەرچەن ژیانی‬ ‫سەخت و زەحمەت بێ بەاڵم دەبێ هەوڵبدا بۆ ژیان‬ ‫و تێبکۆشێ بۆ داهاتوویەکی باشتر‪.‬‬

‫تایبەت‬ ‫سااڵنێکە ڕوانینی مەراسمی ئێعدام لە ئێران بۆ‬ ‫کۆمەڵێک لە هاوواڵتیان بۆەتە سەرگەرمێکی‬ ‫مەترسیدار‪ .‬ناخۆشترین وێنەیەک کە هەر مرۆڤێک لە‬ ‫ژیاندا بیبینێت‪ ،‬لە سێدارە دانی پیاوان و کچانێکە‬ ‫کە بە هۆکاری جۆراوجۆر لە بەرچاوی سەدان و زۆر‬ ‫جار هەزاران کەس لە دار دەدرێن‪ ،‬ئەم کەسانە‪ ،‬کە‬ ‫بۆ ڕوانینی گیاندانی کەسێک یان کەسانێک کاتژمێر‬ ‫چواری بەیانی لە شوین و جێگەی ئیعدام ئامادە‬ ‫دەبن‪ ،‬ئەم پرسیارە لە مێشک دەورووژێنێت‪ ،‬کە‬ ‫کۆمەڵگەی ئێرانی لەو کاتەی کە رژیمی ئیسالمی‬ ‫ئێران مەحکومان و بێ تاوانانیان گۆڵباران دەکرد‪،‬‬ ‫یا ئەوانیان دەخستە دەم تۆپەوە‪ ،‬ئەم کۆمەڵگە چ‬ ‫پێشکەوتێکی ئەخالقیان هەبۆە؟ ئایا کۆمەڵگەیەک‬ ‫کە خۆی بە پێشکەوتوترین کۆمەڵگەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست دەزانێت‪ ،‬پێوانەی پێشکەوتن‪ ،‬بەرەوپێش‬ ‫چوون‪ ،‬هەبوونی رئاکتۆری ناوکی و وەرگرتنی‬ ‫نازناوی دوکتۆر و ئەندازیارە؟‬ ‫یا کاتی ئەوە نەگەیشتوە ئەو پرسیارە لە خۆمان‬ ‫بکەین‪ :‬لە کۆمەڵگەیەک کە توندئاژوئی و توندوتیژی‬ ‫بە وێنەیەکی ڕووت و بە ڕوودارییەکی زۆرەوە خۆیی‬ ‫دەنوێنێت و زۆر کەسیش بە بێدەنگی لە بەرانبەر ئەم‬ ‫پرسەدا‪ ،‬بە فەرهەنگی تۆڵە سەندنەوە و پەرەدان‬ ‫بەم دۆخە‪ ،‬چ جێگەیەک بۆ ئەخالقی مەدەنی‬ ‫ماوەتەوە؟ مەگەر نە ئەوەی بێدەنگی لە بەرانبەر‬ ‫حوکمی سێدارە‪ ،‬جۆرێک بەرپرسایەتی وسەلماندن و‬ ‫گروپی ئیقدامی ماڵی (‪)FATF‬ڕێکخراوێکی‬ ‫نێودەوڵەتییە کە کار لەسەر شەفافیەتی سیستەمی‬ ‫بانکی ودارایی واڵتان دەکات‪ ،‬واڵتانی جی ‪7‬واتە‬ ‫حەوت واڵتی گەورەی پێشەسازی ئەو رێکخراوەیەیان‬ ‫لەساڵی ‪ ١٩٩٨‬پێک هێناوە‪ ،‬لەئێستادا‪٣٥‬‬ ‫واڵتی بەهێزی ئابووری لەجیهاندا ئەندامی ئەو‬ ‫رێکخراوەیەن‪ ،‬یەکێتی ئەوروپا و شۆڕای هاوکاری‬ ‫کەنداو ئەندامی گرووپی تایبەتی ئیقدامی ماڵین‪،‬‬ ‫ئیسرائیل وعەربستان ئەندامی راوێژکاری ئەو‬ ‫رێکخراوەیەن‪.‬‬ ‫لەو رێکخراوەیەدا ‪ ٩‬گرووپی ناوچەیی دژی کاری‬ ‫نایاسایی ئابووری کاردەکەن یەکێک لەو گرووپانە‪،‬‬ ‫گرووپی ئیقدامی ماڵی رۆژهەاڵتی ناوەراست و‬ ‫باکووری ئەفریقایە‪.‬‬ ‫ئەندامانی ‪ FATF‬سااڵنە بەرپرسی ئەورێکخراوەیە‬ ‫هەڵدەبژێرن‪ ،‬ئەو رێکخراوەیە دەبیرخانەیەکی‬ ‫ئیجرایی هەیە کەچاوەدێری ولێکۆڵینەوە لەهەموو‬ ‫بوارەکانی جوڵەی ئابووری نێودەوڵەتی دەکا‪.‬‬ ‫هەر لەسەرەتای دامەزراندی ئەو رێکخراوەیە‪ ،‬ئێران‬ ‫هیچ دەورێکی لە ‪ FATF‬دا نەبووە‪ ،‬لەساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫بەوالوە ئەو رێکخراوەیە راپۆرتی تایبەتی لەسەرئێران‬ ‫هەبووە لەبەر ئەوەی کە رژێم هەر لەسەرەتای‬ ‫دامەزراندنیەوە دەورێکی گەورەی لە دابینکردنی‬ ‫پارەی رەش بۆکاری تێرۆریستی وتێکدەرانە هەبووە‬ ‫وبە پێی راپۆرتی ئەو رێکخراوەیە ئێران یەکێک لە‬ ‫بنکە سەرەکیەکانی دابینکردنی دارایی بۆگروپە‬ ‫تێرۆریستیەکانە‪ ،‬هەروەها هاوکات لە هەموو‬ ‫کۆبوونەوەیەکی ئەو رێکخراوەیە هۆشداری دراوەتە‬ ‫واڵتانی راوێژکار و ئەندام سەبارەت بە پشتیوانی‬ ‫رژێمی ئێران ودابینکردنی سەرچاوەی ماڵی‬ ‫بۆتێرۆریسم‪ ،‬هەموو کاتێکیش لە مامەڵەی بازرگانی‬ ‫و دراو‪ ،‬داوای شەفافیەتی کردووە‪.‬‬ ‫بەپێی ڕاپۆرتەکانی ئەو رێکخراوەیە رژێمی ئێران‬ ‫یەکێکە لەخراپترین واڵتەکانی جیهان بۆ قاچاخ و‬ ‫دراوی نایاسایی‪ ،‬لەساڵی ‪ ٢٠١٦‬ئەم رێکخراوەیە‬ ‫راپۆرتێکی تایبەتی لەسەرکردەوە ماڵیەکانی رژێمی‬ ‫ئێران باڵوکردەوە و رژێمی بە یەکێک لە گەورەترین‬ ‫ناوەندەکانی پاککردنەوەی دراوی نایاسایی دانا‪،‬‬ ‫بەشێک لەو پارەیەش دەبێتە سەرچاوەی ماڵی بۆ‬ ‫گرووپە تێرۆریستیەکان‪.‬‬ ‫چوارمانگێگ پاش دەرچوونی ئەوراپۆرتە ‪FATF‬‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬کە لەگەڵ ئێران رێککەوتنێکیان کردووە‬ ‫وئێران دڵنیایی پێداون کە سیستەمی بانکی ودارایی‬ ‫واڵتەکەی ڕۆشنتربکات وبەکردەوە ئەمە بسەلمێنێت‪.‬‬ ‫لە ناوەرۆکی ئەو رێککەوتنەداهاتووە ئێران دەبێت‬ ‫ڕێگەنەدات بەقاچاخ و پارەی رەش‪ ،‬هەروەها دەبێ‬ ‫هاوکاریکردنی بۆئەو گرووپانە راگرێت کە لە‬

‫ئیعدام و کولتووری تۆڵە‬ ‫ن‪ :‬رامین جهانبگلو‬ ‫و‪ :‬محەمەد حەکیمی‬

‫کە ناوی راستی خۆی ناهێنێتە سەر زار‪ .‬هەر بەو‬ ‫هۆیەوە‪ ،‬تەماشاکەری سێدارە‪ ،‬وەکوو بەریوەبەرانی‬ ‫ئەو کارەساتە هیچ بایەخێک بۆ یاسا و کەسایەتی‬ ‫تاک دانانێن‪ ،‬چۆنکە باوەریان بە نیزامێکی جنایەتکار‬ ‫هەیە کە عەداڵەت‪ ،‬تەنیا لە سەر دار دەبینێت‪ .‬لە‬ ‫راستییدا‪ ،‬هەر دەوڵەتێک کە باوەری بە سێدارە‬ ‫هەیە‪ ،‬سێ ئامانج لە مێشکدا پەروەردە کردوە‪ :‬یەکەم‬ ‫تەمێ کردن و سزای تۆمەتبار‪ ،‬دووهەم پاراستنی‬ ‫گیانی شاڕۆمەندان و سێهەم دڵسارد کردن و‬ ‫بەربەست دانان بۆ ئەو کەسانەی کە ڕەنگە وەکوو‬ ‫ئەو کەسە بیر بکاتەوە‪ .‬بەاڵم هەر ئەو جۆرەی کە‬

‫دان پیانانی جنایەتێکە کە نە دەتوانێت کوشتن‬ ‫بۆەستێنێت و نە دەتوانێت بکۆژەکان ڕابهێنێت‪.‬‬ ‫بە واتەیەکی‌تر‪ ،‬تەنیا‪ ,‬وشەی ئیعدام‪ ،‬نواندنی‬ ‫فەرهەنگی کۆشتار و گوێنەدان بە کەرامەتی‬ ‫ئینسانییە‪ .‬لەم ڕۆەوە سزای سێدارە وەکوو سەدەی‬ ‫بەربەریەتە کە هەمیشە خۆی لە پشتی پەردەی‬ ‫گوفتمان وکولتتری ئایینی و سیاسی دەشارێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم راستی ئەم پرسە‪ ،‬ئەوە نیە کە الیەنگرانی‬ ‫ئایین و سیاسی سزای سێدارە لە بەرگری فەلسەفی‬ ‫و ئەخالقی ئەو کەمیان هێنابێت‪ .‬چۆنکا ئەمڕۆکە دەبینین‪ ،‬تەنیا شتێک کە ماشینی سێدارە لە‬ ‫چ کەسێک دەتوانن ئیدعای دروست کردنی فەزای‬ ‫ئێران لە بەرچاوی نەگرتووە‪ ،‬مافی سەرەتایی‬ ‫ئەمنیەتی و ڕاهێنانی ئەخالقی مەدەنی بە الوانی‬ ‫ئێرانییان هەبێت و هاوکات فەهەنگی ڕق و تۆرەیی شارۆمەندانی ئەو واڵتەیە‪ ،‬باڵو کردنەوەی‬ ‫باڵو بکاتەوە‪ .‬لە راستییدا‪ ،‬بە قەوڵی فرانسیس نایاسایی و لۆمپنیسمە‪.‬‬ ‫بیکن‪ :‬مورتەد و کافر ئەو کەسە نیە کە لە سەر بە پێچەوانەوە دەوڵەت لە سزای سێدارە وەکوو‬ ‫دارەکان ڕاوەستاوە و خەرێکە دەسووتێیت‪ ،‬بەڵکو ماشینی کۆشتار بۆ فەزای ترساندن و تۆقاندن‬ ‫ئەو کەسەیە کە ئاگری ژێر دارەکان دادەگرسێنێت‪ .‬لە نێوان شاڕۆمەندانی ئێرانی کەلک وەردەگرێت‬ ‫بە واتەیەکی دیکە‪ ،‬سزای سێدارە وەکوو جنایەتێکە و هەمیشە بە باڵو کردنەوەی فەزای ترس و‬

‫‪ FATF‬و گووشارێکی دیکە لەسەر کۆماری ئیسالمی‬ ‫ئا‪ :‬مانی مەالک‬

‫لیستی تیرۆردان‪ ،‬بەاڵم لەمەشدا ڕژێم‬ ‫سەرکەوتوونەبوو‪ ،‬لەبەرئەوەیکە رژێم هاوکاری‬ ‫ماڵی ودارایی بۆئەو گروپە تیرۆریستیانە رانەگرت‪،‬‬ ‫شایەنی باسە ئەو گرووپانە کە پێکهاتوون لە حزب‬ ‫اللەی لۆبنان‪ ،‬حەماسی فەلەستین‪ ،‬حوسییەکانی‬ ‫یەمەن هەموویان لەلیستی تێرۆردان ولە ژێرچەتری‬ ‫پشتیوانی دارایی رژێمی ئێرانن‪ ،‬لەساڵی ‪٢٠١٨‬دەیوید‬ ‫لۆیس بەرپرسی بەشی جێبەجێکردنی ‪FATF‬‬ ‫چوارچێوەیەکی بۆپەیوەست بوون بەو رێکخراوەیە‬ ‫بۆئێران دیاری کرد‪ ،‬باسی لەوەشکرد کە رژێم‬ ‫بەو چوارچێوەیە ناچاردەبێت پێبەندی کۆمەڵێک‬ ‫لە یاساکانی ئەورێکخراوەیە بێت لەگرینگترینی‬ ‫ئەوخااڵنەکەلۆیس باسیکردووە دەتوانین ئاماژە بەم‬ ‫خااڵنە بکەین‪:‬‬ ‫ئێران دەبێت لە ژێر هیچ ناوێکدا هاوکاری گرووپە‬‫تیرۆریستیەکان نەکات‪ ،‬هەروەها ئێران دەبێت یاسایک‬ ‫لە ناو دامودەزگاکانی خۆیدا پەسندبکات کە هیچکام‬ ‫لە دامودەزگاکانی واڵتەکەی هیچ جۆرە هاوکارییەکی‬ ‫ماڵی وتەسلێحاتی گرووپەتیرۆریستیەکان نەکەن‪،‬‬ ‫نۆێنەرانی ‪ FATF‬سااڵنە چاوەدێری کاری بانکی‬ ‫ئێران بکەن‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوانەش باسی ئەوی کردبوو ئەگەر بێت و‬‫ئێران ئەوخااڵنەش بەتەواوەتی جێبەجێ بکات هێشتا‬ ‫هیچ گەرانتیەک نیەکە لەدوای ئەندام بوونیشی لە‬ ‫لەلیستی رەشی ئەو رێکخراوەیەدا‬ ‫‪FATF‬‬ ‫نەمێنێت‪.‬‬ ‫رژیم هیچ کات دانی بە هاوکاری لەگەڵ ئەو گرووپانە‬ ‫دانەناوە کە هاوکاری دارایی وتەسڵیحاتی گرووپە‬

‫توندڕەوە شێعەکان دەکات‪ ،‬هەمووکات وتوویەتی ئەوانە‬ ‫گرووپی خۆڕاگر ومۆقاومەتن وداوای مافی خۆیان دەکەن‬ ‫ئێمەش پشتیوانیان لێدەکەین‪ ،‬بەاڵم لەم دواییانە کە‬ ‫ئەمریکا زۆرتر لە سەد حیسابی بانکی حیزبوڵاڵی داخست‬ ‫حەسەن نەسرۆڵاڵ سەرۆکی ئەوگرووپە هاتەسەرخەت و‬ ‫دانی بەوەدانا کە هەمووپشتگیری داراییمان تەنانەت‬ ‫چەک ومووشەکەکانمان رژێمی ئێران دابینی دەکات‬ ‫ئەمە وایکردکەچیتر رژێم نەتوانێت هاشا لە پشتگیری‬ ‫تیرۆریستان بکات وئەوگرتە ڤیدۆییەودان پێدانانەی‬ ‫حەسەن نەسرۆڵاڵ بووە بیانووێکی باش بۆ رێکخراوەی‬ ‫ئێف ئەی تی ئێف کەگووشارەکانی بۆسەر ئێران چڕتر‬ ‫بکات‬ ‫ئێستارژێم ماوەیکی کورتی لەبەردەمە بۆئەوەیکە یان‬ ‫‪FATF‬پەسند بکات یان ڕووبەروی سزا ببێتەوە‪،‬‬ ‫کەسانی نزیک لە باڵی رێفۆرمخوازکان هەوڵ بۆ‬ ‫پەسندکردنی پرۆژەکە دەدەن وهۆشداریان داوە لەوەیکە‬ ‫بەهۆی پەسندنەکردنی رووبەروی سزای قورس دەبنەوە‬ ‫بەاڵم‪ ،‬لەوالوە ئەنجومەنی پاراستنی دەستوروکۆمەڵی‬ ‫دەسنیشانکردنی بەرژەوەندیەکانی رژێم هیچ نەرمییەک‬ ‫نیشان نادەن وبۆچوونیان وایە کە گەر لە ناو لیستی‬ ‫رەشداببن یان نە هیچ لە باروودۆخی ئابوری واڵت‬ ‫ناگۆڕدرێت‪.‬‬ ‫لە راستیدا کاربەدەستانی ڕژێم یان زانیارییان لەسەر‬ ‫تواناکانی ئەم رێکخراوەیە نییە یان نایانهەوێت لەوە‬ ‫تیبگەن کە گمارۆکانی ئەمریکا و کاری ئەو رێکخراوەیە‬ ‫دوشتی جیاوازن‪ ،‬گەمارۆکانی ئەمریکا بەشێک لە ئابوری‬ ‫وکەسانی تایبەت دەگرێتەوە بەاڵم گەمارۆکانی ‪FATF‬‬ ‫ناسنامەی کەسەکان دەگرێتەوە بەومانایە کەهەرکەسێک‬ ‫یان کۆمپانیایەکی ئێرانی کە بیهەوێت لەگەڵ هەرشوێنێک‬ ‫لە جیهان پەیوەیندی ماڵی بگرێت‪ ،‬لەگەڵ کێشەی و‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫‪11‬‬

‫نائەمنی‪ ،‬فەرهەنگێکی تۆرەی پەڕە پێداوە‪ ،‬کە‬ ‫دەوری ئەو فەزایە کوشتن و کوشتنە‪ .‬هەر بەم‬ ‫هۆیە دەسەاڵتێک کە یاسا و تۆڵەسەندنەوە بە‬ ‫یەک چاو سەیر دەکات و الوان فێر دەکات تا لە‬ ‫بەرەبەیاندا شاهیدی سێدارەی کەسێک بن‪ ،‬لە‬ ‫ڕوانگەی ئەخالقیەوە ناتوانێ تەنافی دار بخاتە‬ ‫گەردەنی بکۆژێک‪.‬‬ ‫تا ئەو کاتەی کە کۆمەڵگەی ئێران ( نە تەنیا‬ ‫دەسەاڵت) قەساس و دادپەروەری بە هاوسەنگ‬ ‫دادەنێت و سزای سێدارە وەک کردەوەێکی‬ ‫گرنگ‌تر لە دادپەروەری نەوژەنکردنەوە و ڕاهێنانی‬ ‫خۆبواردن لە توند و تێژی دەزانێت‪ ،‬سێبەری‬ ‫فەرهەنگی ڕق و تۆڕەیی و تۆڵە سەندنەوە لە‬ ‫سەر پێکهاتەی ئەم کۆمەڵگایە دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ڕەنگە ئەوانەی تەنیا لە بیری تۆڵە کردنەوە و‬ ‫فێر کردنی وانەی توند و تێژین‪ ،‬دەبێ کاتێک‬ ‫بیر لەوە بکەنەوە کە چ جۆر کۆمەڵگەێکیان بۆ‬ ‫منداڵەکانیان دەوێت‪ .‬چۆنکا‪ ،‬بە وتەی‪« :‬ئارتور‬ ‫کوستلر» داری سێدارە تەنیا ماشینێکی بەهێزتر‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵکوو کونە‌ترین و ناشرین‌ترین حەز و‬ ‫خۆزگەی ئینسانە کە هەوڵ دەدات مرۆڤ بەرەو‬ ‫نابودی ئەخالقی خۆی هەنگاو هەڵبێنێت‪.‬‬

‫کۆسپ ڕووبەڕو دەبێتەوە‪ ،‬لەگەڵ سەپاندنی سزاکانی ئەو‬ ‫رێکخراوەیە ئیمکانی ئەنجامدانی هیچ جۆرە ئاڵووگۆڕێکی‬ ‫ماڵی لە دەرەوی سنوورەکان بۆ ئێران نامێنێت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بۆ بازەرگانێکی سادەش کە بیهەوێت کاال بکرێت لەهەر‬ ‫واڵتێک‪ ،‬گەمارۆکان دەیگرێتەوە‪ ،‬ئەو گەمارۆیانە تەنانەت‬ ‫سێکتێری تەندرووستی و دەرمان و خواردەمەنیش‬ ‫دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫دوالیەنی دژبەری سەرەکی لە هەمبەر پەسەندنەکردنی‬ ‫داواکارییەکانی ئەورێکخراوەیە‪ ،‬عەلی خامنەیی وەک‬ ‫ڕێبەری کۆماری ئیسالمی و هەروەها دەستەی دەسنیشان‬ ‫کردنی بەرژەوەندیەکانی رژێمن‪.‬‬ ‫ئەوان باس لەوە دەکەن گوشارەکان بۆسەر ‪FATF‬‬ ‫لەالیەن ئەمریکاوە سەرچاوە دەگرێت ولەو رێگایەوە‬ ‫ئەمریکا دەیهوێت گەمارۆکانی بۆسەرئێران یاسایی‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬ ‫لەوالشەوە هەموو ئەو رێگایانە کە گەمارۆکانی پێ دەور لێ‬ ‫دەدەنەوە لێیان بگرێت وبیاندۆزێتەوە ورێگای دەورلێدانی‬ ‫گەمارۆکانیان لێ بگرێت‪ ،‬ئەوان باس لەوە دەکەن کە‬ ‫لە ئێستادا ئێمە لە ڕێگەی نووسینگەی دراوەوە کاری‬ ‫ناردن وهێنانی پارە ئەنجام دەدەین وکارەکانمان لەرێگای‬ ‫بانکەکانەوە بەرێوە نابەین بەو بۆنەیەوە کە بانکەکانمان‬ ‫بەهۆی گەمارۆکانی ئەمریکاوە ناتوانن ئەوکارە بکەن‬ ‫ئەگەربێت ومادەکانی ئەو رێخراوەیەش پەسند بکەین‬ ‫هیچ لە باروودۆخەکە ناگۆڕدرێت‪ ،‬ئەندامانی دەستەی‬ ‫دەستنیشانکردنی بەرژوەندییەکانی رژێم لە لێدوانەکانیادا‬ ‫هەمووکات باسیان لەوە کردووە کە عەیبەکان وکێشەکانی‬ ‫‪ FATF‬لە باشیەکانی زۆرترە‪.‬‬ ‫لە هەڵوێستەکان و بۆچوونەکانی کاربەدەستاندا دیارە‬ ‫لە راستیدا ڕژێم خەریکە کات بۆخۆی دەکڕێت وئەمە‬ ‫تەنها سەرقاڵکردنی ئەو رێکخراوەیەیە‪ ،‬لە راستیدا رژێم‬ ‫نایهەوێت پەسندی بکات و بەکردەوە سەلماندوویەتی‬ ‫نایهەوێت پێش بە قاچاخ بگرێت‪ ،‬ئەو قاچاخە کە دەکرێت‬ ‫پارەکەی دێتە ناو خەزێنەی دەوڵەت و رێک هەمان پارەی‬ ‫رەشە‪ ،‬دەس لەمیلیشیا تیرۆریستەکان بەرنادات و زۆرتر‬ ‫پڕچەکیان دەکات ئەم لێدوانانەی خامنەیی ورۆحانی‬ ‫تەنیا وتەنیاکات کڕینە وهیچیتر‪،‬هۆکاری ئەوەی کە ڕژێم‬ ‫کات دەکرێت ئەوەیە کە بە ئیدارەی جۆبایدن دڵخۆشە‬ ‫واتە دەیهەوێت لەگەڵ ئەورێکخراوەیە رێککەوتن نەکات و‬ ‫بەتەمایە ئەمریکا و ئیدارە نوێیەکەی بایدن بگەرێنەوە‬ ‫سەرمێزی وتووێژو بەرجام‪ ،‬بەاڵم بیرلەوە ناکەنەوە کە‬ ‫هەروەها کە ئاماژەم پێدا تەنانەت ئەگەر رێکەوتنەکە‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ پێش هاتنە دەرەوەی ئەمریکا وگەمارۆکانی‬ ‫ئەمریکا نەمێنن‪ ،‬گەمارۆکانی ‪ FATF‬رێگا بە رژێم نادەن‬ ‫هیچ جۆرە کارێکی ئابوری لەگەڵ واڵتانی دیکە بکات‬ ‫وبانکەکانی ئێران لەو حاڵەتە ناینەدەرەوە واتە هەاڵوسان‬ ‫لەجێی خۆی دەمێنێت وبگرە زۆرتریش دەبێت‪ ،‬ئابووری‬

‫ئێرانیش بە بەرجام چاک نابێت ولەوە وێرانتردەبێت‬ ‫تەنانەت ئەگەر رێکەوتنی ئەتۆمیش بکرێت ئیدارەی‬ ‫بایدن هەروەها کە خۆیشی باسی کردووە ناتوانێت‬ ‫هەمووگەمارۆکان لە ئێستادا لەسەرئێران البات‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫سیاسەت‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04 ،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫‪ .١‬مافەکانی مرۆڤ بریتیین لە کۆمەڵە مافیك‬ ‫کە پێویستە مرۆڤەکان بە پێی پێگە و کەرامەتی‬ ‫مرۆیی و بە حوکمی مرۆڤبوونیان و بە بێ‬ ‫لەبەرچاوگرتنی پێگە و بارودوخ و هەلومەرج و‬ ‫پلەوپایە و تایبەتەمەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی تر‬ ‫لێیان بەهرەمەند بن‪ .‬ئەو مافانە مافی ژیان‪ ،‬ئازادی‬ ‫و هەموو فاکتەرە پێویستەکان بۆ ژیانی مرۆڤایەتی‬ ‫لەخۆ دەگرن‪ .‬نۆرمەکانی (‪ )Norms‬مافی مرۆڤ‪،‬‬ ‫پەیوەندییەک لە نیوان تاکەکان و بوارەکانی تر‬ ‫و بە تایبەت لە نیوان تاک و دەوڵەت پێک‬ ‫دێنن و هەندێ ئەرک و بەرپرسیارییەتی دێننە‬ ‫ئاراوە‪ .‬لە جیهانی ئیستادا سەرەڕای ئەوەی بە‬ ‫هۆی جیاوازی بنەما فەلسەفییەکان و جیاوازی‬ ‫ئایینی و کلتوری و هەروەها جیاوازی ڕوانگە‬ ‫سیاسییەکان پێناسەیەکی گشتگیر و جیهانیی‬ ‫سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ بوونی نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کۆدەنگییەکی گشتیی هەیە سەبارەت بەوەی‬ ‫کە مرۆڤەکان خاوەن مافن‪ .‬یاسای نیودەوڵەتی‬ ‫دانی بەو مافانەدا ناوە‪ .‬زۆرێک لە دەوڵەتەکانیش‬ ‫ئەو مافانەیان لە دەستور و یاسای نێوخۆییدا‬ ‫داناوە و بەڵێنیان داوە ڕێزیان لێ بگرن‪.‬‬ ‫لێرەدایە کە مافەکانی مرۆڤ دەبەسترینەوە‬ ‫بە سیاسەت و هێزوە‪ .‬بە واتایەک مافەکانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬جێبەجێکردنیان و پێشێلکردنیان وەک‬ ‫دیسکۆرسێک لە شانۆی نێودەوڵەتیدا دێتە‬ ‫ئاراوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬نەک هەر لە پێناسەکردندا بەڵکو بە‬ ‫کردەوەیش پرسی مافی مرۆڤ بە تایبەت لە حەفتا‬ ‫ساڵی ڕابردوودا گرنگی پێدراوە‪ .‬لە ڕاستیدا پاش‬ ‫شەڕی دووەمی جیهانی پرسی مافی مرۆڤ پەرەی‬ ‫سەند‪ .‬لەسەر بنەمای ڕێیکەوتنی بنەڕەتی لە نێوان‬ ‫گرووپی واڵتانی سوسیالیستی و جیهانی سێیەم‬ ‫لە الیەکەوە و دەوڵەتانی ڕۆژاوا لە الیەکی ترەوە‪،‬‬ ‫سەبارەت بە پێویستبوونی ڕەنگدانەوەی بنەما‬ ‫گشتییەکانی مافەکانی مرۆڤ لە ئاستی جیهانیدا‪،‬‬ ‫جاڕنامەی نێونەتەوەیی مافە مەدەنی و سیاسییەکان‬ ‫و جاڕنامەی مافە ئابووری و کۆمەاڵیەتی و‬ ‫کولتورییەکان لە ساڵی ‪١٩٤٦‬دا پەسەند و لە ساڵی‬ ‫‪١٩٧٦‬دا چووە بواری جێبەجێکردن‪ .‬بەتایبەت پاش‬ ‫شەڕی سارد و بە چڕبوونەوەی رەوتی بەجیهانیبوون‬ ‫ئێمە بینەری ئەوەین کە لە ئاستی جیهانیدا گرنگی‬ ‫بە پرسی مافی مرۆڤ دەدرێ‪ .‬لە ماددەی ‪٥‬ی بەشی‬ ‫یەکەمی بەیانیەی کۆنفڕانسی نێونەتەوەیی مافەکانی‬ ‫مرۆڤ لە ڤیەنا جەخت لەسەر ئەوە کرایەوە کە‬ ‫هەموو گریمانەکانی مافەکانی مرۆڤ جیهانین‪.‬‬ ‫ئێستاش دەبینین کە جاڕنامەی مافەکانی مرۆڤ لە‬ ‫الیەن زۆربەی واڵتانی جیهانەوە پەسەند کراوە و‬ ‫دانی پێدا نراوە‪ .‬ئەمەش هۆکارێکی ترە بۆ ئەوەی‬ ‫مافی مرۆڤ ببێتە باسێکی نێونەتەوەیی‪ .‬بەاڵم من‬ ‫دەمهەوێ باسی ئەوە بکەم کە بەجیهانیبوون و بە‬ ‫نیونەتەوەییبوونی مافەکانی مرۆڤ‪ ،‬بە مانای ئەوە‬ ‫نییە ئەو پرسە بووەتە ئەولەوییەتێک بۆ دەوڵەتان‬ ‫و ڕێزی لێ بگرن یان سیاسەتی خۆیان لەسەر‬ ‫بنەمای پەرەپێدان بە مافەکانی مرۆڤ دابڕێژن‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەوە هێشتا پرسە ستراتیژیکەکان وەک‬ ‫ئەولەوییەت چاویان لێ دەکرێ و زۆربەی دەوڵەتەکان‬ ‫وەک وەسیلە و ئامرازێکی دابینکردنی بەرژوەندییە‬ ‫نیشتمانییەکانیان کەڵک لە مافی مرۆڤ وەردەگرن‪.‬‬ ‫‪.٣‬پێویستە ئاماژە بکرێ کە کاتێ دەوترێ لە‬ ‫سیاسەتی نێونەتەوەییدا زۆر جار مافەکانی مرۆڤ‬ ‫دەکرێنە قوربانی ئامانجە ستراتیژیکەکان یان‬ ‫مافی مرۆڤ دەبێتە ئامراز و وەسیلەی دابینکردنی‬ ‫بەرژوەندییە نیشتمانییەکانی واڵتانی تر و بە تایبەت‬ ‫واڵتانی زلهێز‪ ،‬ئەوە بەو مانایە نییە کە هەمیشە و‬ ‫لە هەموو کاتێکدا بەو جۆرەیە بەڵکو باس لە ڕەوتی‬ ‫زاڵی سیاسەتی نێودەوڵەتی دەکرێت‪ .‬تێگەیشتن لەو‬ ‫ڕاستییە پێویستی بەوە نییە کە کەسێک پسپۆڕ‬ ‫و شارەزای سیاسەتی نێودەوڵەتی بێت بەڵکو‬ ‫پێویستی بە خوێندنەوەی بنەما سەرەتاییەکانی‬ ‫سیاسەت و چاوخشاندنێکە بە سیاسەتی واڵتانی‬ ‫زلهێزدا‪ .‬کەوابوو مەبەست ڕەوتێکی زاڵی سیاسەتی‬ ‫نیودەوڵەتییە‪ ،‬دەنا بۆ نموونە کێ بێ نەزانێت‬ ‫نۆرمەکانی مافی مرۆڤ وەک نۆرمی نیودەوڵەتی‬ ‫ڕۆڵی سەرەکییان هەبوو لە داڕووخانی دەسەاڵتی‬

‫سیاسەتی نیونەتەوەیی و مافەکانی مرۆڤ‬ ‫د‪.‬محەممەد حسین زادە‬

‫هەموو واڵتان لە ڕەوتی داڕشتنی‬ ‫سیاسەتی دەرەکیدا گرنگی بە‬ ‫بەرژوەندییە نیشتمانییەکانی خۆیان‬ ‫دەدەن نەک بە مافی مرۆڤ و بە‬ ‫پێی تێگەیشتنێک کە لە بەرژوەندییە‬ ‫نیشتمانییەکانی خۆیان هەیانە‬ ‫سیاسەتی دەرەکی دادەڕێژن نەک بە‬ ‫پێی تێگەیشتنیان لە مافەکانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئەمە مانای وایە کە بەرژەوندییەکانی‬ ‫واڵتان لە چوارچێوەی مافەکانی‬ ‫مرۆڤدا پێناسە ناکرێن بەڵکو ئەوە‬ ‫مافەکانی مرۆڤن کە لە چوارجێوەی‬ ‫بەرژەوەندییە نیشتمانییەکاندا پێناسە‬ ‫دەکرێن‪ .‬گرنگترین بەرژوەندییەکان لە‬ ‫سیستەمی ئانارشیکی نێونەتەوەییدا‬ ‫بریتین لە زیادکردنی ڕێژەی‬ ‫هێزی بەردەست بە مەبەستی‬ ‫دابینکردنی ئاسایشی نیشتمانی و‬ ‫تەزمینکردنیمانەوە و مسۆگەرکردنی‬ ‫پێگەی خۆیان‪.‬‬ ‫نەژادپەرەست لە روودزیا و ئەفریقای باشور‪.‬‬ ‫‪ .٣‬لە شانۆی سیاسەتی نێونەتەوەییدا دەوڵەتەکان‬ ‫ئەکتەری سەرەکی و دانەری یاسا و ڕێسا و‬ ‫نۆرمەکانن نەک ئەوەی پێمل و ملکەجی یاسا و‬ ‫ڕێساکان بن‪ .‬دوا بە دوای شەڕی جیهانی دووەم‬ ‫دەوڵەتەکان لە الیەکەوە هەوڵیان دا بە پێی‬ ‫ڕەشنووسی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان‬ ‫پەیوەندییەکانی خۆیان و سیاسەتی نێودەوڵەتی‬ ‫ڕێک بخەنەوە و لە الیەکی ترەوە هەوڵیان دا لە‬ ‫ڕێگای پێکهێنانی بەڵگەنامەکانی پەیوەندیدار بە‬ ‫مافەکانی مرۆڤەوە دۆخی ژیانی مرۆڤەکان لە ئاستی‬ ‫جیهانیدا باشتر بکەن‪ .‬بەاڵم دوو بنەمای سەرەکی‬ ‫لە سیاسەتی نیودەوڵەتیدا هەن کە لە مەنشووری‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان ڕەنگی داوەتەوە‬

‫و دەوڵەتەکان لە بەراورد لەگەڵ مافی مرۆڤ‬ ‫زیاتر گرنگی بەو بنەمایانە دەدەن‪ .‬ئەو دوو بنەما‬ ‫بریتین لە‪ :‬سەربەخۆیی [یان بە واتایەک بەرابەری]‬ ‫واڵتەکان و دەستێوەرنەدان لە کاروباری نێوخۆیی‬ ‫واڵتانی تر‪ .‬بە حەقیقەت لە بەراورد لەگەڵ ئەو دوو‬ ‫بنەمایەدا مافەکانی مرۆڤ لە پەراوێزی سیاسەتی‬ ‫نیودەوڵەتیدان‪ .‬سەرەڕای ئەوەی هەندێ یاسا پەسەند‬ ‫کراون سەبارەت بەوەی کە واڵتانی زلهێز هەندێ‬ ‫جار دەتوانن لە ڕێگای نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بە‬ ‫مەبەستی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ دەستێوەردان‬ ‫بکەن‪ ،‬بەاڵم بە گشتی و وەک ڕەوتێکی زاڵ لە‬ ‫سیاسەتی نیونەتەوەییدا‪ ،‬دانپێدانان بە سەربەخۆیی‬ ‫واڵتان و بەڵێندان بە دەستیوەرنەدان لە کاروباری‬ ‫نێوخۆیی واڵتانی تردا ڕێگر و لەمپەڕ بووەن بۆ‬ ‫دەستێوەردان لە واڵتانی پێشێلکەری مافەکانی‬ ‫مرۆڤ و ناچارکردنیان بە جێبەجێکردنی ئەو‬ ‫مافانە‪ .‬ئەو تایبەتەمەندییەی سیاسەتی نیودەوڵەتی‬ ‫ئەوەندە زەق و بەرجەستەیە کە دیکتاتۆرێکی وەک‬ ‫هۆگۆ چاوز بیری لەوە دەکردەوە کە لە ڕێکخراوە‬ ‫نیونەتەوەییەکاندا بە تۆمەتی دەستێوەردانی‬ ‫ئەمریکا لە کاروباری نێوخۆیی و هەوڵدان بۆ کودەتا‬ ‫سکااڵ تۆمار بکات‪ .‬هەر بەو شیوەیە ڕژیمێکی‬ ‫دیکتاتۆری وەک ئێران بەردەوام مافی مرۆڤ لە‬ ‫ژێر ڕووکەشی سەربەخۆییدا پەرە پێدەدات و هەر‬ ‫جۆرە ڕەخنەیەکیش بە پاساوی ئەوەی دەوڵەتانی‬ ‫تر هەوڵی دەستێوەردان لە کاروباری نیوخۆییدا‬ ‫دەکەن‪ ،‬ڕەد دەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪.٣‬جگە لەو تایبەتەمەندییەی سیاسەتی نیودەوڵەتی‪،‬‬ ‫هەموو واڵتان لە ڕەوتی داڕشتنی سیاسەتی دەرەکیدا‬ ‫گرنگی بە بەرژوەندییە نیشتمانییەکانی خۆیان‬ ‫دەدەن نەک بە مافی مرۆڤ و بە پێی تێگەیشتنێک‬ ‫کە لە بەرژوەندییە نیشتمانییەکانی خۆیان‬ ‫هەیانە سیاسەتی دەرەکی دادەڕێژن نەک بە پێی‬ ‫تێگەیشتنیان لە مافەکانی مرۆڤ‪ .‬ئەمە مانای وایە‬ ‫کە بەرژەوندییەکانی واڵتان لە چوارچێوەی مافەکانی‬ ‫مرۆڤدا پێناسە ناکرێن بەڵکو ئەوە مافەکانی مرۆڤن‬ ‫کە لە چوارجێوەی بەرژەوەندییە نیشتمانییەکاندا‬ ‫پێناسە دەکرێن‪ .‬گرنگترین بەرژوەندییەکان لە‬ ‫سیستەمی ئانارشیکی نێونەتەوەییدا بریتین لە‬ ‫زیادکردنی ڕێژەی هێزی بەردەست بە مەبەستی‬ ‫دابینکردنی ئاسایشی نیشتمانی و تەزمینکردنی‬ ‫مانەوە و مسۆگەرکردنی پێگەی خۆیان‪ .‬مافەکانی‬ ‫مرۆڤ و هەوڵدان بۆ پەرەپێدانیان لە ئاستی‬ ‫جیهانیدا تا کاتێ گرنگییان پێ دەدرێ کە لە‬ ‫خزمەتی بەرژوەندییە نیشتمانییەکاندا بن‪ .‬ڕێبەرانی‬ ‫واڵتان لە نێوان دوو بژاردەی دابینکردنی بەرژوەندییە‬ ‫نیشتمانییەکان و پەرەپێدان بە مافەکانی مرۆڤ‪،‬‬

‫هەمیشە گرنگی بە بژاردەی یەکەم دەدەن‪ .‬لە‬ ‫نموونەی چۆنیەتی سیاسەتکردنی واڵتانی ڕۆژئاوا‬ ‫لەگەڵ کۆماری ئیسالمی ئێراندا دەبینین کە ئەو‬ ‫واڵتانە لەسەر پرسی ئەتۆمی و مووشەکی کە زیانی‬ ‫زیاتر بە بەرژوەندییەکانیان دەگەیەنێت هەستیارترن‬ ‫تا سەبارەت بە پرسی مافەکانی مرۆڤ‪ .‬بێدەنگی‬ ‫واڵتانی ڕۆژوا لە کاتی ئیمزاکردنی ڕێککەوتنەکانی‬ ‫سەعداباد و پاریس و پشت گوێخستنی پرسی‬ ‫مافەکانی مرۆڤ لە کاتی ڕێککەوتنی ئوباما‬ ‫لەگەڵ ئێران و بەپێچەوانەوە زەقکردنەوەی پرسی‬ ‫مافەکانی مرۆڤ لە کاتی پێشێلکردنی مەرجەکانی‬ ‫ڕێککەوتننامەکان لە الیەن ئێرانەوە و دەستکردنەوە‬ ‫بە پیتاندنی ئورانیوم لە قۆناغە جیاوازەکاندا‪ ،‬هەم‬ ‫دەرخەری ئەوەیە کە واڵتانی ڕۆژاوا گرنگی زیاتر‬ ‫بە چارەسەرکردنی پرسی ئەتۆمی دەدەن و هەم‬ ‫نیشاندەری ئەوەیە کە مافی مرۆڤ وەک وەسیلەیەک‬ ‫بۆ فشاری زیاتر بۆ سەر ئێران بە مەبەستی گەڕانەوە‬ ‫بۆ ڕێککەوتنەکان دەبینن‪ .‬هۆکاری بنەڕەتی ئەوەیە‬ ‫کە پەرەسەندنی چەکی ئەتۆمی زیاتر لە پێشیلکردنی‬ ‫مافی مرۆڤ بەرژوەندییەکانی ئەو واڵتانە دەخاتە‬ ‫مەترسییەوە‪ .‬ئەمە بە مانای خراپی واڵتانی زلهێز‬ ‫نییە‪ .‬بەڵکو تایبەمەندی سیاسەتی نیودەوڵەتییە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬تەنانەت دەمهەوێ بڵێم ئەو کاتانەی کە پێدەچێت‬ ‫واڵتانی ڕۆژائاوایی زیاتر گرنگی بە پرسی مافی‬ ‫مرۆڤ دەدەن هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫مافی مرۆڤ ڕیشەی لە ئایدۆلۆژیای ئەو واڵتانەدایە و‬ ‫کەوابوو زۆر جار لە ئاراستەی بەرژوەندی ئەواندایە‪.‬‬ ‫واڵتانی ئەورووپا و ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا‬ ‫وەک پێشەنگ و ڕێبەری سیستەمی جیهانی لە‬ ‫ئێستادا‪ ،‬هەڵگری ئایدۆلۆژیای لیبرالیزمن کە بەسەر‬ ‫سیستەمی جیهاندا زاڵە و بە دڵنیاییەوە ناتوانن‬ ‫پرسی مافی پرۆڤ و پەرەپێدان بە مافەکانی مرۆڤ‬ ‫لە ئاستی جیهانیدا پشت گوێ بخەن‪ .‬مافی مرۆڤ‬ ‫بەو پێناسەیە کە ئێستا لێی کراوە ڕەنگدانەوەی‬ ‫فەلسەفە و ژیانی ڕۆژاوایە و بۆیە هەوڵدان بۆ‬ ‫باڵوکردنەوەی ئەو مافانە لە قازانجی ئەواندایە‪.‬‬ ‫واڵتانی ڕۆژاوا و لیبرال هەرچەندە کە پەرە بە‬ ‫مافەکانی مرۆڤ بدەن لە نیوخۆدا نەک هیچ گرفت‬ ‫و کێشەیەکیان بۆ درووست نابێ بەڵکو پشتیوانی‬ ‫هاواڵتیان بە دەست دەهێنن چونکە لیبرالیزم و ئازادی‬ ‫لەگەڵ ژیانی تاکەکان و کۆمەڵگە تێکەڵ بووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫واڵتانی ناڕۆژئاوایی کە بە هەڵکوەت زۆربەیشیان‬ ‫دێموکرات نین و هیچ گرنگییەک بە مافی مرۆڤ‬ ‫نادەن و بەشێک نییە لە بەرژەوەندییەکانیان دیارە‬ ‫پێشوازی لە پەرەسەندنی مافی مرۆڤ لە ئاستی‬ ‫جیهانیدا ناکەن چونکە دەبێتە هۆی لەدەستدانی‬ ‫ڕەوایی و شەرعیەتیان لە ئاستی نێوخۆ و فشارەکان‬ ‫لە ئاستی دەرەوەدا‪ .‬بۆیە زۆر جار دەبینین هەندێ لە‬ ‫واڵتانی ئیسالمی (وەک ئێران) و هەندێ لە واڵتانی‬ ‫سۆسیالیست (وەک کوریای باشوور و یەکێتی‬ ‫سۆڤیەتی پێشوو) ئەوەی کە «مافی مرۆڤ»‬ ‫ڕیشەی لە فەلسفەی ڕۆژئاوادایە دەکەنە بیانوو و‬ ‫پاساوێک بۆ ڕەدکردنەوە و پێشێلکردنی مافەکانی‬ ‫مرۆڤ‪ .‬هۆکارەکەی ئەوەیە کە ئەو واڵتانە پێیان‬ ‫وایە قەبووڵکردنی نۆرم و هەنجارەکانی لیبرالیزم‬ ‫نەک هەر بە واتای قەبووڵکردنی بیر و باوەڕی‬ ‫لیبرالییە بەڵکو بە مانای گرتنە بەری ڕەفتارێکی‬ ‫نوێیە‪ .‬چونکە گۆڕینی نۆرمەکان دەبێتە هۆی‬ ‫گۆڕینی شۆناس و گۆڕینی شۆناس دەبێتە هۆی‬ ‫گۆڕینی بەرژوەندییەکان و گۆڕینی بەرژوەندییەکان‬ ‫ڕەفتاری نوێ دەخوازێت و ڕەفتاری نوێ پێویستی‬ ‫بە سیستەمی نوێیە!‬ ‫‪.٥‬واڵتانی ڕۆژاوا بە باشی دەرک بەو ڕاستییە دەکەن‬ ‫و لێی تێدەگەن بۆیە لە پاڵ ئەوەدا کە بێ ئەمال‬ ‫و ئەوال بڕوایان بە جێبەجێکردنی مافی مرۆڤ لە‬ ‫ئاستی نێوخۆییدا هەیە‪ ،‬زۆر جاریش دەبینین کە‬ ‫لە سیاسەتی دەرەوەدا لە مافی مرۆڤ وەک ئامرازی‬ ‫دابینکردنی بەرژەوەندییەکان کەڵک وەردەگرن و‬ ‫سیاسەتی دووفاقە یان جیاواز لە بەرانبەر ئەکتەرە‬ ‫جیاوازەکاندا دەگرنە بەر‪ .‬هۆکارەکەی ئەوەیە کە‬ ‫هەندێ لە بەرژوەندییەکانی واڵتانی زلهێزی لیبرال لە‬ ‫چوارچیوەی پەرەپیدان بە مافی مرۆڤدا دابین دەبن‬ ‫و لە یەک ئاراستەدان‬

‫‪...‬بۆ ل ‪١٣‬‬

‫سیاسەت‬ ‫درێژەی الپەڕەی ‪١٢‬‬ ‫بەاڵم هەندێ جار گرنگیدان بە مافەکانی مرۆڤ‬ ‫دەبێتە هۆی تێکچوونی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ‬ ‫واڵتانی تر‪ .‬ئەوەی کە ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا لە ماوەی شەڕی سارددا زۆر جار پشتیوانی‬ ‫لە دەسەاڵتدارە دیکتاتۆرەکان دەکرد و لە بەرامبەر‬ ‫ڕەوتی دێموکراسی و بزووتنەوە دێموکراتییەکاندا‬ ‫دەوەستایەوە دەبێ لەو چوارچیوەیەدا خوێندنەوەی‬ ‫بۆ بکرێت‪ .‬هۆکارەکەی ئەوە بوو کە ئەمریکا پێی‬ ‫وابوو الدانی دیکتاتۆرەکان و ناسەقامگیری دەبێتە‬ ‫هۆی پەرەسەندنی کۆمۆنیزم لە ناوچە جیاوازەکاندا‪.‬‬ ‫ئەوەش لەگەڵ بەرژوەندییەکانی ئەمریکا ناتەبا بوو‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا ئامانجی ڕۆژاوا و ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا [وەک هەموو واڵتانی تر] ئەوە نییە کە‬ ‫لە چوارچێوەی نۆرمەکانی مافی مرۆڤدا ڕەفتاری‬ ‫خۆیان لە سیاسەتی دەرەکیدا دابڕێژێن‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بە پێی بەرژوەندییەکانیان مامەڵە لەگەڵ مافی‬ ‫مرۆڤدا دەکەن‪ .‬هەڵبەت قەبووڵکردنی ئەو ڕوانگە‬ ‫ڕیالیستییە بۆ زۆر کەس سەختە و تەنانەت‬

‫نەفرەتیان لێی هەیە‪ ،‬یەکێک لە هۆکارەکان‬ ‫ئەوەیە کە لە ئێستادا بەرژوەندییەکانی واڵتانی‬ ‫زلهێزی سیستەم بە تایبەت ئەو بەشەی کە‬ ‫لەگەڵ پەرەپێدان بە مافەکانی مرۆڤ لە یەک‬ ‫ئاراستەدان لە قازانجی مرۆڤایەتییە‪.‬‬ ‫‪.٦‬ڤالدیمیر پۆتین لە چیچان بە توندترین شیواز‬ ‫مافی مرۆڤی پێشێل دەکات بەاڵم ئەمریکا و‬ ‫ڕۆژاوا هیچ گرنگییەک بە مافی مرۆڤ نادەن‪،‬‬ ‫چونکە لە بەرژوەندی ئەواندا نییە کە لە دژی‬ ‫ڕووسیا هەڵوێست بگرن‪ .‬واڵتانی ڕۆژاوا و ناتۆ‬ ‫لە دەیەی ‪١٩٩٠‬دا لە یۆگسالڤیا بە مەبەستی‬ ‫ڕێگریکردن لە پێشێلکردنی زیاتری مافی‬ ‫مرۆڤ دەستێوەردانی سەربازی دەکەن بەاڵم‬ ‫سەبارەت بەو ژینۆسایدەی کە هاوکات لە‬ ‫ئافریقا‪ ،‬لە ڕوواندا‪ ،‬لە ئارادایە هیچ هەڵوێستێک‬ ‫ناگرن‪ .‬پێشتریش لە بەرانبەر ئەنفالکردنی‬ ‫کورد و ژینوساید لە عێراقدا بێ دەنگی و بێ‬ ‫هەڵوێستی هەڵدەبژێرن‪ .‬ئوباما لە سەروبەندی‬ ‫خۆپیشاندانەکانی پاش هەڵبژاردنەکانی ساڵی‬ ‫‪ ١٣٨٨‬هیچ هەڵوێستێک لە بەرانبەر سەرکوتی‬ ‫خەڵک لە الیەن ڕژیمی ئێرانەوە ناگرێت بۆ‬ ‫ئەوەی ئاستەنگێک لە گفتوگۆکان سەبارەت‬ ‫بە پەروەندەی ئەتۆمی درووست نەکات و لە‬ ‫ڕێککەوتنەکەیشدا هیچ ئاماژەیەک بە مافی‬ ‫مرۆڤ ناکرێت‪ .‬بە چوونەدەرەوەی ترامپ‬ ‫لە ڕێککەوتنەکە و بەرپرچدانەوەی ئێران لە‬ ‫چوارچێوەی پیتاندنی یورانیومدا‪ ،‬هەمدیسان‬ ‫پرسی مافی مرۆڤ زیندوو دەکرێتەوە‪ .‬ئەمریکا و‬ ‫واڵتانی ئەورووپا کاتێ کێشەکانیان لەگەڵ واڵتی‬ ‫چین زیاتر دەبێ‪ ،‬زیاتر پەرە بە ڕەخنەکانیان‬ ‫سەبارەت بە پێشیلکردنی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫دەدەن و بە ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکان‬ ‫پرسی مافی مرۆڤ دەکەوێتە پەراوێزەوە‪ .‬ئەو‬ ‫کاتانەی تورکیا پەیوەندییەکانی لەگەڵ ناتۆ چڕ‬ ‫و پڕە واڵتانی ئەورووپایی لە بەرانبەر سەرکوتی‬ ‫نەتەوەی کورد بێدەنگن بەاڵم کاتێ ڕووسیا‬ ‫نزیک لە ڕووسیا دەبێتەوە و چەکی لێ دەکڕێ‬ ‫تازە بیریان دەکەویتەوە کە نەتەوەی کورد لە‬ ‫تورکیا مافەکانیان پێشێل کراوە‪ .‬دەکرێ ئەم‬ ‫لیستە زۆر درێژ بکرێتەوە‪.‬‬ ‫‪.٧‬مافی مرۆڤ لە خۆیدا بابەتێکی ئەخالقییە‪.‬‬ ‫بەاڵم کاتێ لەسەر ڕەفتار و کردەوەی‬ ‫دەوڵەتەکان کاریگەری دادەنێت دەبێتە‬ ‫بابەتێکی سیاسیی‪ .‬لە جیهانی مودێرندا هیچ‬ ‫دەوڵەتێک سیاسەتەکانی خۆی لەسەر بنەمای‬ ‫ئامۆژگارییە ئەخالقییەکان داناڕێژێت مەگەر‬ ‫ئەوەی جێبەجێکردنی ئامۆژگارییە ئەخالقییەکان‬ ‫لە ئاراستەی بەرژوەندییەکانیدا بن‪ .‬تەنانەت‬

‫واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا وەک جووڵێنەری‬ ‫لیبرالیزمی هاوچەرخ خۆی بە کردەوە بە‬ ‫بەرپرسیار و گەرەنتیکەری جێبەجێکردنی‬ ‫مافەکانی مرۆڤ نازانێت ئەگەرچی لە لێدوان‬ ‫و باڵڤۆکەکانیدا بە چڕی جەختی لەسەر‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬ڕێبەرە ڕیالیستەکانی ئەمریکا کە لە‬ ‫نێو جەماوەردا بە زمانی ئەخالقی قسە دەکەن‬ ‫لە پشت دەرگا داخراوەکانەوە بە زمانی هێز‬ ‫دەدوێن‪ .‬لە بنەڕەتدا لە نێوان ئەو سیاسەتەی کە‬ ‫لە زمانی ڕابەڕانەوە ڕادەگەیەندرێت لەگەڵ ئەو‬ ‫سیاسەتەی کە جێبەجێ دەکرێت جیاوازییەکی‬ ‫زۆر هەیە‪ .‬ئەمە ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگرە‬ ‫هەرچەندە الیەنگرێکی ئەوتۆی نەبێت‪ .‬لە مێژووی‬ ‫ئەمریکادا ڕوانگەی جیاواز هەن سەبارەت بە ڕۆڵی‬ ‫ئەخالق لە سیاسەتی دەرەکیدا‪ .‬جان کوئینسی‬ ‫ئادامز (‪ )١٧٦٧-١٨٤٨‬شەشەمین سەرۆک‬ ‫کۆماری ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بڕوای‬ ‫وابوو داسەپاندنی بنەماکانی حوکمڕانی ئەمریکا‬ ‫بەسەر ئەوانی تردا ئەرکی ئەمریکا نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەرکی ئەمریکییەکان ئەوەیە کە ئەمریکا بکەنە‬ ‫سەرمەشق و نموونەیەک بۆ ئەوەی سەرنجی‬ ‫واڵتانی تر بۆ الی خۆیان ڕاکێشن‪ .‬بە پێچەوانەوە‬ ‫ویلسۆن سەرۆک کۆماری ئەمریکا لە سەرردەمی‬ ‫شەڕی جیهانی یەکەمدا لە فکری ئەوەدا بوو‬ ‫کە جیهان بۆ جێگیرکردنی دێموکراسی ئامادە‬ ‫بکات و جیهان بە ئیرادەی ئەمریکا بگۆڕێت‪ .‬بە‬ ‫کۆتاییهاتن و بێ سوودبوونی ڕوانگەی ویلسۆنیزم‬ ‫و بە تایبەت بە دەستپێکردنی شەڕی دووەمی‬ ‫جیهانی ئەمریکا ڕوانگەیەکی ڕیالیستی گرتەبەر‪.‬‬ ‫واتە لە کردەوەدا سیاسەتی هێز و لە بانگەشەدا‬ ‫جەخت لەسەر ئامۆژگارییەکانی لیبرالیزم کە‬ ‫یەکێکیان مافی مرۆڤە‪ .‬بۆیە سەیر نییە کە‬ ‫ئەمریکا دەتوانێ پاش شەڕی دوەمی جیهانی‬ ‫بە ڕووکەشی ڕازاوەی هێنانە ئارای ئاشتی و‬ ‫سەقامگیری کەڵک لە بومبی ئەتۆم و هیدرۆژنی‬ ‫وەربگرێ بۆ کۆتاییهێنان بە شەڕی ژاپۆن و‬ ‫پێشوازی زۆریشی لێ بکرێ‪ .‬دەتوانێ لە سااڵنی‬ ‫شەڕی سارددا بە بیانووی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ‬ ‫ئەهریمەنی کۆمۆنیزم و ڕێگریکردن لە دوژمنی‬ ‫لیبرالیزم پاڵپشتی دەسەاڵتدارانی دیکتاتور و‬ ‫دژایەتی دێموکراسی بکات‪ .‬لە هەمووی گرنگتر‬ ‫دەتوانێ لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا‬ ‫(لیبرالیزمی) ویلسۆنیزم بخاتە نیو پۆتینی‬ ‫سەربازەکان(ڕیالیزم) و بە مەبەستی پەرەپێدان‬ ‫بە دێموکراسی و ڕووخاندنی دیکتاتوریەت هێرش‬ ‫بکاتە سەر عێراق‪ .‬ویلسۆنیزم لە چەکمەدا‬ ‫واتە جێگیرکردن و بەدیهێنانی دێموکراسی بە‬ ‫کەڵکوەرگرتن لە هێزی سەربازی‪.‬‬ ‫‪.٨‬کەمتر کەسانێک ئەو واقعیەتە ڕیالیستییە‬ ‫قەبووڵ دەکەن و هەڵبەت ئەوەش ئاساییە‬ ‫چونکە هەروا کە پێشتر ئاماژەم کرد لە سەردەمی‬ ‫ئێستادا زۆر جار سیاسەتە ڕیالیستییەکانی‬ ‫واڵتانی زلهێز لەگەڵ پێداویستییەکانی لیبرالیزم‬ ‫کە بەشێکی پەرەپێدان بە مافی مرۆڤە تەبا‬ ‫و پێکەوەگونجاون و ویستی هێزخوازی‬ ‫واڵتانی زلهێز لەگەڵ بنەما ئەخالقییەکان‬ ‫دەگونجن و سیاسەتی هێزویستی لەگەڵ بنەما‬ ‫فەلسەفییەکانی لیبرالیزم یەک دەگرنەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە شەڕی ئەمریکا لەگەڵ فاشیزم‪ ،‬نازیزم‬ ‫و کۆمۆنیزم لە سەردەمی شەڕی سارد و‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوەی ئەمریکا لەگەڵ تیرۆریزم لە‬ ‫سەردەمی پاش شەڕی سارد هەم ڕیالیستییە‬ ‫و هەم بنەماکانی لیبرالیزم لە خۆ دەگرێ و‬ ‫بۆ سیاسەتوانان کارێکی دژوار نییە کە وەک‬ ‫شەڕی ئایدۆلۆژیک پاساوی بۆ بێننەوە‪ .‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر بنەماکانی لیبرالیزم لەگەڵ سیاسەتی‬ ‫ڕیالیستی ناتەبا بن ئەوەندە پسپۆڕ و شارەزایان‬ ‫لە بەردەستدایە کە ئایدیایەک بۆ خەڵک چێ‬ ‫بکەن‪ .‬هەر بۆیە سەیر نییە کە لە ساڵی ‪١٩٣٩‬دا‬

‫زۆرێک لە ئەمریکییەکان سۆڤیەتی ستالین‬ ‫بە هۆی ستەم و چەوساندنەوە بە ئەهریمەن‬ ‫دەزانن بەاڵم لە ساڵی ‪١٩٤١‬دا سۆڤیەت دەبێتە‬ ‫هاوپەیمانێکی دێموکرات و ستالین دەبێتە مامە‬ ‫جۆ و هەمدیسان بە تێکشکانی هیتلێر سۆڤیەت‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٤٦‬بەدواوە جێگای ئەهریمەن‬ ‫دەگرێتەوە(‪ )١‬و ئەمریکا و ڕۆژاوا چڕ دەبنەوە‬ ‫لەسەر بارودۆخی نیوخۆیی و مافی مرۆڤ لە‬ ‫نیوخۆی ئەو واڵتەدا‪.‬‬ ‫‪ .٩‬ئەو باسانە نیشاندەری ئەوەن کە واڵتانی‬ ‫دامەزرێنەر و دانەری بەڵگەنامەکانی مافی مرۆڤ‬ ‫و تەنانەت واڵتانی زلهێزی لیبرالیش زۆر جار لە‬ ‫سیاسەتی دەرەکیدا مافی مرۆڤ وەک ئامرازیکی‬ ‫دابینکردنی بەرژەوەندییەکان دەبینن‪ ،‬چ لە ڕێگای‬ ‫گرتنەبەری سیاسەتی دووفاقە و چ لە ڕێگای‬ ‫قوربانیکردنی مافەکانی مرۆڤ بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫دەسکەوتی زیاتر‪ .‬ئەمە بە مانای چاکی و‬ ‫خراپی واڵتان نییە‪ ،‬بەڵکو پێکهاتەی ئانارشیکی‬ ‫سیاسەتی نێودەوڵەتی وا دەکات کە ئەولەوییەت‬ ‫و ئامانجی هەموو واڵتان بە بێ لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئەوەی کە ئایا سیاسەتێکی ئەخالقی دادەڕێژن‬ ‫یان نا‪ ،‬دابینکردنی بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان‬ ‫و لەسەروەی هەموویانەوە دابینکردنی ئاسایشی‬ ‫خۆیان بێت‪ .‬لە سیاسەتی دەرەکیدا بەرژەوەندی‬ ‫نەتەوەیی چرای ڕێنوێنی سیاسەتی دەرەکییە‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر دەوڵەتێکی زلهێز وەک ئەمریکا‬ ‫بە تەواوەتی خۆی بە بەرپرسیاری پەرەپێدان بە‬ ‫مافی مرۆڤ لە ئاستی جیهانیدا بزانێت‪ ،‬ممکین‬ ‫نییە بتوانێ بەو ئامانجە بگات‪ ،‬چونکە ئەمریکا لە‬ ‫ناوچە جیاوازەکانی جیهاندا خاوەن بەرژەوەندی‬ ‫جۆراوجۆرە کە مافی مرۆڤ تەنیا یەکێکە لەوانە‪.‬‬ ‫ناکرێ چاوەڕوانی ئەوە بین کە ئەمریکا بەردەوام‬ ‫لە سیاسەتی دەرەکیدا الیەنگری مافی مرۆڤ‬ ‫بێت‪ ،‬چونکە ئەو سیاسەتە هەندێ جار دەتوانێ‬ ‫لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەو واڵتە لێکدژ بێت‪،‬‬ ‫بە تایبەت لەو کاتانەدا کە ئەمریکا بەرژەوەندی‬ ‫گرنگتر لە مافی مرۆڤی هەیە‪ .‬ئەو بابەتە هەر‬ ‫ئێستا لە جۆری سیاسەت و پەیوەندی ئەمریکا‬ ‫لەگەڵ واڵتانی جۆراوجۆر ئاشکرایە‪ .‬ئەمریکا‬ ‫ڕاشکاوانە لە هەندێ لە واڵتان ڕەخنە دەگرێ و‬ ‫هەندێ جار گەمارۆ و ئابڵۆقە دەخاتە سەریان‬ ‫بەاڵم لە حەنای هەندێکی تر لەو واڵتانە بێ‬ ‫دەنگە و باشترین پەیوەندی لەگەڵیان هەیە و‬ ‫کارێ ناکات کە پەیوەندییەکانی لەگەڵیان تێک‬ ‫بچن‪.‬‬ ‫‪.١٠‬بە گشتیی‪ ،‬ڕەفتاری ئەخالقی بۆ تاک‬ ‫ممکینە و دەکرێ‪ ،‬بۆ گرووپ سەختە بەاڵم بۆ‬ ‫دەوڵەت ناکردنی و ناممکینە‪ .‬ماکیاڤێللی چەند‬ ‫سەدە پێش ئێستا تەحەدای ئەو گریمانەیە کرد‬ ‫کە پێی وایە دەوڵەت دەبێ ئامانجێکی ئەخالقی‬ ‫هەبێت‪ .‬ئەو ڕوانگەیە ئێستاش و بە تایبەت‬ ‫لە سیاسەتی دەرەوەی واڵتان بە تەواوەتی‬ ‫درووستە‪ .‬لە ئاستی دەرەکیدا تێگەیشتن‬ ‫لە بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان لە زێدەڕۆیی‬ ‫ئەخالقی و بە هەڵە تێگەیشتن لە بنەماکانی‬ ‫سیاسەت ڕزگارمان دەکات‪ .‬کەڵکەڵەی سەرەکی‬ ‫دەوڵەتەکان لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ واڵتانی‬ ‫تر بەرگریکردن لە مافی مرۆڤ نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بەرژەوەندیی نیشتمانییە‪ .‬نابێ چاوەڕوانی ئەوە‬ ‫بین کە مافەکانی مرۆڤ ببێتە چرای ڕێنوێنی‬ ‫سیاسەتی دەرەکی‪.‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫‪13‬‬

‫ڤالدیمیر پۆتین لە چیچان بە‬ ‫توندترین شیواز مافی مرۆڤی‬ ‫پێشێل دەکات بەاڵم ئەمریکا‬ ‫و ڕۆژاوا هیچ گرنگییەک بە‬ ‫مافی مرۆڤ نادەن‪ ،‬چونکە لە‬ ‫بەرژوەندی ئەواندا نییە کە‬ ‫لە دژی ڕووسیا هەڵوێست‬ ‫بگرن‪ .‬واڵتانی ڕۆژاوا و ناتۆ‬ ‫لە دەیەی ‪١٩٩٠‬دا لە یۆگسالڤیا‬ ‫بە مەبەستی ڕێگریکردن لە‬ ‫پێشێلکردنی زیاتری مافی‬ ‫مرۆڤ دەستێوەردانی سەربازی‬ ‫دەکەن بەاڵم سەبارەت بەو‬ ‫ژینۆسایدەی کە هاوکات‬ ‫لە ئافریقا‪ ،‬لە ڕوواندا‪ ،‬لە‬ ‫ئارادایە هیچ هەڵوێستێک‬ ‫ناگرن‪ .‬پێشتریش لە بەرانبەر‬ ‫ئەنفالکردنی کورد و ژینوساید‬ ‫لە عێراقدا بێ دەنگی و بێ‬ ‫هەڵوێستی هەڵدەبژێرن‪ .‬ئوباما‬ ‫لە سەروبەندی خۆپیشاندانەکانی‬ ‫پاش هەڵبژاردنەکانی ساڵی‬ ‫‪ ١٣٨٨‬هیچ هەڵوێستێک لە‬ ‫بەرانبەر سەرکوتی خەڵک‬ ‫لە الیەن ڕژیمی ئێرانەوە‬ ‫ناگرێت بۆ ئەوەی ئاستەنگێک‬ ‫لە گفتوگۆکان سەبارەت بە‬ ‫پەروەندەی ئەتۆمی درووست‬ ‫نەکات و لە ڕێککەوتنەکەیشدا‬ ‫هیچ ئاماژەیەک بە مافی مرۆڤ‬ ‫ناکرێت‪ .‬بە چوونەدەرەوەی‬ ‫ترامپ لە ڕێککەوتنەکە و‬ ‫بەرپرچدانەوەی ئێران لە‬ ‫چوارچێوەی پیتاندنی یورانیومدا‪،‬‬ ‫هەمدیسان پرسی مافی‬ ‫مرۆڤ زیندوو دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمریکا و واڵتانی ئەورووپا‬ ‫کاتێ کێشەکانیان لەگەڵ واڵتی‬ ‫چین زیاتر دەبێ‪ ،‬زیاتر پەرە‬ ‫بە ڕەخنەکانیان سەبارەت بە‬ ‫پێشیلکردنی مافەکانی مرۆڤ‬ ‫دەدەن و بە ئاساییبوونەوەی‬ ‫پەیوەندییەکان پرسی مافی‬ ‫مرۆڤ دەکەوێتە پەراوێزەوە‪ .‬ئەو‬ ‫کاتانەی تورکیا پەیوەندییەکانی‬ ‫لەگەڵ ناتۆ چڕ و پڕە واڵتانی‬ ‫ئەورووپایی لە بەرانبەر‬ ‫سەرکوتی نەتەوەی کورد‬ ‫بێدەنگن بەاڵم کاتێ ڕووسیا‬ ‫نزیک لە ڕووسیا دەبێتەوە و‬ ‫چەکی لێ دەکڕێ تازە بیریان‬ ‫دەکەویتەوە کە نەتەوەی کورد لە‬ ‫تورکیا مافەکانیان پێشێل کراوە‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04 ،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫تورک و کورد لە جەنگی نەغەدەدا‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەری ئێران وایەر‬

‫پاش سەرکەوتنی شۆڕش لە ساڵی ‪١٣٥٧‬ی هەتاوی‬ ‫لە ئێران و سەرکەوتنی بیری ئیسالمی‪ ،‬زۆربەی‬ ‫شار و گوندەکانی کوردستان خولێکی هەرە گران و‬ ‫دژواری لە جەنگ و خوێن‌ڕشتن ئەزموون کرد‪.‬‬ ‫شاری نەغەدە یەکێک لە نموونەکانی جەنگ و‬ ‫کوشتاری لە سەرەتاکانی ساڵی ‪١٣٥٨‬دا ئەزموون‬ ‫کرد‪ .‬دەگوترێت بنەمای ئەم پێکدادانە هەاڵیسانی‬ ‫ئاگری دەمارگرژیی ئێتنیکی و ئایینیی بوو لە ڕێگەی‬ ‫دەستێوەردانی ڕقاژۆیانەی هەندێک سیمای ئایینیی‬ ‫وەک «غواڵمڕەزا حەسەنی»یەوە‪.‬‬ ‫کوردەکان و تورکەکان لە نەغەدەدا سااڵنێکی زۆر‬ ‫پێکەوە بە ئاشتی و ئارامی دەژیان و هات‌وچۆی‬ ‫یەک‌تریان دەکرد‪ ،‬بەاڵم هەڵخراندنەکان و‬ ‫دەنەدانەکان لە کۆتایی‌دا دەرەنجامەکەی بوونە‬ ‫هەاڵیسانی ئاگرێک کە گیانی النیکەم ‪ ٣٠٠‬کەسی‬ ‫ئەستاند و سەدان بنەماڵەی ئاوارە و شاربەدەر کرد‪.‬‬ ‫«سلێمان کاشانی»‪ ،‬چاالکی سیاسیی خەڵکی‬ ‫نەغەدە کە ئێستا لە سوید دەژی‪ ،‬بە «ئێران‌وایەر»ی‬ ‫وت کە چلۆن خەڵکی ئاسایی تورک و کورد‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە گەرمەی جەنگی الیەنە چەکدارەکانی هەردوو‬ ‫الدا‪ ،‬بەهانای یەک‌ترەوە دەچوون و یارمەتیی‬ ‫یەکیان دەدا‪.‬‬ ‫سلێمان کاشانی لەم وتووێژە تایبەتەدا‪ ،‬چیرۆکی‬ ‫ئەزموونی بەڕێوەبەریی شوورایی شار‪ ،‬هۆکارە‬ ‫بنەڕەتییەکانی جەنگی نەغەدە و دەوری ئەو‬ ‫کەسانە دەگێڕێتەوە کە چارەنووسی شاریان گۆڕی‪.‬‬ ‫ئەو سەرەتا پردی پێوەندیی کۆمیتەی جەماوەریی‬ ‫کوردەکان و تورکەکان بوو و پاش ئەوەی هەر دوو‬ ‫کۆمیتەکە لە شوورای شاری نەغەدەدا تێکەڵ بوون‪،‬‬ ‫یەکێک بوو لە ئەندامانی ئەو شوورایە‪.‬‬ ‫***‬ ‫لەم دواییانەدا «سادق زیباکەالم»‪ ،‬مامۆستای‬ ‫زانستە سیاسییەکانی «زانکۆی تاران»‪ ،‬لە الپەڕە‬ ‫ئینستاگرامییەکەی خۆی‌دا جگە گێڕانەوە ڕفراندنی‬ ‫لە الیەن هێزەکانی «حیزبی دیموکرات» لە ‪٢٢‬ی‬ ‫ڕەزبەری ‪١٣٥٨‬دا‪ ،‬هەندێک خاڵیش لە پێوەندی‌دا بە‬ ‫جەنگی تورکەکان و کوردەکان و دەوری «غواڵمڕەزا‬ ‫حەسەنی» لە کوردستان‌دا باس کردووە‪ .‬غواڵمڕەزا‬ ‫حەسەنی یەکێک بوو لە کەسە هەرە نزیکەکانی‬ ‫«ڕوحواڵ خومەینی» و بەرپرسی کۆمیتەکانی‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی بوو لە سەرەتاکانی شۆڕش و‬ ‫هەروەها ئیمام جومعەی ورمێ تا کاتی مردنی لە‬ ‫ساڵی ‪١٣٩٧‬دا‪.‬‬ ‫زیباکەالم نووسیویەتی کە وەک نوێنەری‬ ‫سەرۆک‌وەزیرانی ئەوکات‪« ،‬مەهدی بازرگان»‪،‬‬ ‫دەنێرتە شاری مەهاباد تاکوو ئەو ئاوارە کوردانەی‬ ‫کە لەبەر جەنگی نەغەدە هەاڵتبوون‪ ،‬بگەڕێنێتەوە‬ ‫بۆسەر زێد و ماڵ‌وحاڵیان‪.‬‬ ‫بەاڵم سلێمان کاشانی بۆچوونێکی‌تری هەیە‬ ‫سەبارەت بەم بابەتە‪ ،‬باوکی ئەو یەکێک لەو‬ ‫کەسانە بوو کە گەڕایەوە بۆ نەغەدە‪« :‬پاش ئەوەی‬ ‫کە ئاوارەکان گەڕانەوە بۆ شارەکە‪ ،‬ژمارەیەکی‬ ‫زۆریان بەبێ ئەوەی تاوانێکیان کردبێت بە هۆی‬ ‫ڕق و کینەی حەسەنی و کۆمەڵێک دەست‌وپێوەندی‬ ‫ئەوەوە‪ ،‬دەسبەسەر کران و پاشان ئێعدام کران‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬باوکم کە نە چەکی پێ‌بوو و نە فڕی‬ ‫بەسەر ئەو باسانەوە بوو‪ ،‬لە کاتی جەنگەکەدا بۆ‬ ‫پاراستنی گیانی خۆی هەاڵت بۆ ناوچەی شاروێران‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای گەڕانەوە دەسبەجێ دەسبەسەر کرا و لە‬ ‫ساڵی ‪١٣٦٠‬دا لە تەورێز و لە تەمەنی ‪ ٧٤‬ساڵی‌دا‬ ‫لە سێدارە درا‪».‬‬ ‫سادق زیباکەالم لە درێژەی گێڕانەوەکەی خۆی‌دا‬ ‫دەڵێت سەرەتا لەگەڵ تیمەکە چووینە ورمێ و‬ ‫پاش دیدار لەگەڵ «جەمشید حەقگوو»‪ ،‬پارێزگای‬ ‫ئەوکاتی ورمێ‪ ،‬پێکەوە چوونەتە دیداری غوالمڕەزا‬ ‫حەسەنی‪« :‬لە حەساری ماڵەکەی‌دا هات بە‬ ‫پیرمانەوە و هەرەکە چاوی بە ئێمە کەوت عەباکەی‬ ‫الدا و چەند جار دایبەسەر دەمانچەکەی‌دا و وتی‬

‫ئەدەبیات‬ ‫مێژوو‬ ‫«بە بازرگان بڵێ ئەمە تاقە زمانێکە کوردەکان‬ ‫تێی‌دەگەن؛ ئێوە لە تارانەوە دەس لەم کارە‬ ‫وەرمەدەن‪ .‬ئێمە بۆخۆمان کێشەکە چارەسەر‬ ‫دەکەین‪ ».‬دەسبەجێ وتم مامۆستا ئەگەر بۆخۆتان‬ ‫کێشەکەتان بۆ چارەسەر کرابا‪ ،‬دوای مانگێک‬ ‫چارەسەرتان کردبوو‪».‬‬ ‫ئەو لە درێژەدا ئەوە زیاد دەکات‪« :‬کاتێک هاتینە‬ ‫دەرەوە حەقگوو خۆی نەگرت و گوتی کارێکی باشت‬ ‫نەکرد بەو شێوەیە قسەتان کرد‪ ،‬ئێوە تووڕەتان‬ ‫کرد‪ .‬هەموو شتێکی پارێزگا و ناوچەکە بەدەستی‬ ‫ئەوە‪».‬‬ ‫حوجەتولئیسالم «غواڵمڕەزا حەسەنی» ناسراو بە‬ ‫مەال حەسەنی‪ ،‬لە دایک‌بووی بنەماڵەیەکی نەریتی‪،‬‬ ‫ئایینی‪ ،‬زەوی‌دار و دەوڵەمەند بوو کە پاش شۆڕش‬ ‫وەک نوێنەری وەلیی فەقیه لە ئازەربایجان ڕۆژاوا و‬ ‫ئیمام‌جومعەی ورمێ دانرا‪ .‬کوردەکان حەسەنی و‬ ‫هێز و دەست‌وپێوەندەکانی بە هۆکاریی سەرەکیی‬ ‫هەاڵیسانی جەنگی خوێناویی نەغەدە دەزانن لە‬ ‫‪٣١‬ی خاکەلێوەی ‪١٣٥٨‬دا‪.‬‬ ‫شایانی باسە کە مەال حەسەنی کوڕە گەورەکەی‬ ‫خۆی‪« ،‬ڕەشید حەسەنی»ی لەبەر ئەوەی ئەندامی‬ ‫«سازمانی چریکە فیداییەکانی خەڵک» بوو‪،‬‬ ‫ئاشکرا کرد و دەسبەجێ لە سێدارە درا‪ .‬حەسەنی‬ ‫لە یادەوەرییەکانی خۆی‌دا نووسیویەتی‪« :‬کاتێک‬ ‫هەواڵی لە سێدارەدانەکەیم بیست‪ ،‬عاجز نەبووم‪،‬‬ ‫چونکە ئەرکی سەرشانی خۆم جێ‌بەجێ‌کردبوو‪».‬‬ ‫پێک‌هێنانی شۆڕای هەڵبژێردراوی شار و ئەرکەکانی‬ ‫ڕۆژی ‪٢٢‬ی ڕێبەندانی ‪ ١٣٥٧‬لە حاڵێک‌دا کە‬ ‫حکوومەتی پەهلەوەی توانا و ئۆتۆریتییە پێشوەکەی‬ ‫نەمابوو‪ ،‬خۆپیشاندانە جەماوەرییەکانیش لە‬ ‫نەغەدەدا دەستی پێ‌کرد‪ .‬سەرەتا سەرۆک‬ ‫شارەبانی خۆی بە دەستەوە دا و پاشان خەڵک‬ ‫بەرەو ژاندارمێری وەڕێ‌کەوتن‪ .‬ژاندارمەکان تەقەیان‬ ‫لە خەڵکەکە دەکرد و چەند کەسیش بریندار بوون‬ ‫و کوژران کە لە کۆتایی‌دا هەندێک لە ژاندارمەکان‬ ‫بەدیل گیران و ئەوانی‌تریش ڕایان کرد‪ .‬خەڵک‬ ‫دەستی بەسەر جبەخانەکەی ژاندارمێری‌دا گرت و‬ ‫بە تێکڕا چەکدار بوون‪ .‬دوایین پێگەی حکوومەتی‬ ‫پێشوو بە تەواوەتی داگیر کرا و شارەکە نەزمێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتیی نوێی دەخواست‪.‬‬ ‫سلێمان کاشانی‪ ،‬جگە گێڕانەوەی ئەو ڕووداوانە‬ ‫و وێناکردنی چۆنیەتیی ئازادکردنی شاری نەغەدە‬ ‫دەڵێت‪« :‬هەر ئەو ڕۆژە و لە گەرمەی خۆپیشاندان‬ ‫و ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان‌دا‪ ،‬دووکاندارێکی‬ ‫کورد بە هۆکارێکی نادیار کوژرا کە هەندێک لە‬ ‫کوردەکان پێیان‌وابوو تورکەکان کوشتوویانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کۆمەڵێک کەسی خۆشناو و جەماوەریی تورک و‬ ‫کوردی شارەکە کۆتاییان بە کێشەکە هێنا‪».‬‬ ‫بەپێی گێڕانەوەکەی سلێمان کاشانی‪ ،‬کوردەکان‬ ‫لە نەغەدەدا تا پێش داگیرکردنی ژاندارمێری‬ ‫کۆمیتەی خەڵکیی خۆیان لە نێو کرێکاران‪،‬‬ ‫مۆمۆستایان‪ ،‬قوتابیان‪ ،‬بازاڕییان و خوێندکاران‬ ‫لە مزگەوتی گەورەی ناوچەی کوردەکانی نەغەدەدا‬ ‫هەڵبژاردبوو‪« :‬هەڵبەت تورکەکانیش زۆر خێرا‬ ‫کۆمیتەی خۆیان پێک‌هێنا‪ .‬هەرچەندە پێک‌هاتەی‬ ‫سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬چینایەتی و سنفیی کۆمیتەی‬ ‫کوردەکان فرەچەشن‌تر‪ ،‬سێکۆالرتر و پێشکەوتووتر‬ ‫بوو و لە الیەن ئیمام‌جومعەی نەغەدە مەال «ساڵح‬ ‫ڕەحیمی»یەوە پشتیوانی دەکرا کە پێش شۆڕشیش‬ ‫ئیمام‌جومعەی شاری نەغەدە بوو‪ .‬ئەرکەکەی من‬ ‫پێش تێکەڵ‌کردنی هەر دوو کۆمیتەکە‪ ،‬سازدانی‬ ‫پێوەندی و هاوئاهەنگی بوو لەگەڵ کۆمیتەی‬ ‫تورکەکان‪».‬‬ ‫ئەو کە هەم زمانی تورکی بە باشی دەزانی و‬ ‫هەم لەگەڵ چاالکان و بەرپرسانی سەرەکیی‬ ‫خۆپیشاندانەکان و کۆمەڵگای تورکەکان‌دا‬ ‫پێوەندییەکی هەرە دۆستانە و هاوڕێیانەی هەبوو‪،‬‬ ‫دەڵێت پێک‌هێنانی شوورا سەرچاوەکەی دەگەڕایەوە‬ ‫بۆ پێویستییەک کە دوای شۆڕش هاتبووە ئاراوە‪:‬‬ ‫«چاالکانی هەردوو ال هەستیان بە پێویستییەکانی‬ ‫زۆر دەکرد بۆ دابین‌کردنی ئەمنیەت و پارێزگاری لە‬ ‫شار‪ .‬لە دەرەنجام‌دا‪ ،‬پاش ڕاگەیاندنی پێک‌هێنانی‬ ‫شوورای شار‪ ،‬کۆی کۆبوونەوەکانی شوورای شارەکە‬ ‫لە فەرمانداریی‌دا بەڕێوە دەچوو‪ .‬بۆ وێنە‪ ،‬هەندێک‬ ‫کۆبوونەوە بەڕێوە دەچوون سەبارەت بە دابین‌کردنی‬

‫سەبارەت بە شوێنی بەڕێوەچوونی میتینگەکە بە‬ ‫بەرپرسانی کۆمیتەی حیزبی دیموکرات ڕابگەیەنێم‪.‬‬ ‫کۆمیتەی حیزبی دیموکرات لە شەقامی باڵخچی‬ ‫بوو‪ .‬چوومە ئەوەێ و لەگەڵ بەرپرسانی حیزبی‬ ‫دێمۆکرات قسەم کرد‪ .‬ئەوان لە واڵم‌دا وتیان ‹خۆ‬ ‫ئێمە نامانەوێ لەگەڵ خەڵک بەشەڕ بێین› هەڵبەت‬ ‫ئاگادارم کە هەندێک کەسی دیکەیش هەر ئەو‬ ‫تێبینی و نیگەرانیانەیان بە بەرپرسانی کۆمیتەی‬ ‫حیزبی دیموکرات وتبوو‪».‬‬ ‫ئەو هەروەها ئاماژەی دا بە دەوری تێکدەرانەی‬ ‫مەعبوودی لە هەڵخڕاندنی ڕێک‌خراوی الت و‬ ‫شەڕاشۆکانی شار بۆ دەست‌پێ‌کردنی پێکدادان‬ ‫و جەنگ و گوتی‪« :‬لە کۆتایی‌دا میتینگەکە لە‬ ‫ستادیۆمی ناوچەی تورکەکان‌دا بەڕێوە چوو‪.‬‬ ‫لە هەمان یەکەم چرکەکانی بەڕێوەچوونی‬ ‫میتینگە چەند هەزار کەسییەکەدا‪ ،‬کەسێک بە‬ ‫ناوی «سلێمان» کە باوکی دووچەرخەساز و لە‬ ‫دەست‌وپێوەندەکانی مەعبوودی بوو‪ ،‬لە سەربانی‬ ‫یەکێک لە ماڵەکانی نزیک ستادیۆمەکەوە تەقەیەکی‬ ‫هەوایی کرد‪ .‬میتینگەکە تێک‌چوو‪ ،‬دۆخەکە شێوا و‬ ‫شەڕەکە دەستی پێ‌کرد‪».‬‬ ‫بەپێی گێڕانەوەکەی ئەم چاالکە سیاسییە‪ ،‬ڕۆژی‬ ‫یەکەم دەوری ‪ ١٠‬کەس کوژران و شوورای شار‬ ‫هەوڵی‌دا دۆخەکە ئارام و هێور بکاتەوە‪« :‬من و‬ ‫دوو مەالی تورک و دوو کەس لە ئەندامانی شوورای‬ ‫شار بە سواریی جیپێک و بە بڵیندگۆ و بە هەر دوو‬ ‫زمانی تورکی و کوردی داوامان لە خەڵکەکە دەکرد‬ ‫تەقە نەکەن‪ .‬دەوری یەک کاتژمێر بە هەموو ئەو‬ ‫ناوەدا هات‌وچۆمان کرد بەاڵم کەڵکی نەبوو‪ ،‬چیدی‬ ‫کار لە کار ترازابوو‪ .‬بەاڵم ئەوەی جێگای سەرنج‬ ‫بوو ئەوە بوو کە لەو بشێوییەدا کەس تەقەی لە‬ ‫ئێمە نەدەکرد‪».‬‬

‫ئەمنیەت و بەرپاکردنی کۆمەڵێک سەیتەرە و‬ ‫پارێزگاری لە سەرەتای شار و نێو شاردا‪ .‬لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەندامانی شوورادا شەو و ڕۆژی بە شێوەی‬ ‫هاوبەش و بازنەیی لە سەرتاسەری شارەکەدا‬ ‫پارێزگاریمان دەکرد و لە هات‌وچۆدا بووین بۆ‬ ‫ئەوەی پێش بە پێکدادان‪ ،‬دزی‪ ،‬بشێوی و نائەمنی‬ ‫بگرین‪».‬‬ ‫سلێمان کاشانی جگە ئاماژەدان بە سەرمای‬ ‫مانگی ڕێبەندان و ئەرکی شوورا بۆ دابین‌کردن‬ ‫و دابەش‌کردنی نەوت‪ ،‬گوتی‪« :‬شوورای شار بۆ‬ ‫دابەش‌کردنی نەوت بڕیاری دا بە شێوەی هاوبەش‬ ‫سەرژمێری خەڵکی شار دەست‌پێ‌بکات و بەپێی‬ ‫سەرژمێرییەکە و بە شێوەی یەکسان نەوت بەسەر‬ ‫هەموو خەڵکی شارەکەدا دابەش بکرێت‪ .‬بەپێی‬ ‫سەرژمێریی شوورای ئەوکات‪ ،‬حەشیمەتی نەغەدە‬ ‫‪ ٣٠‬هەزار کەس بوو‪».‬‬ ‫مەال حەسەنی لە کتێبی یادەوەرییەکەی‌دا‬ ‫نووسیویەتی کە لە مانگی خاکەلێوەی ‪١٣٥٨‬دا لە‬ ‫ڕێگەی کەسێکەوە بە ناوی «عەزیز ئاغا»‪ ،‬کوڕی‬ ‫«میرزا ئاغا»‪ ،‬کە خەڵکی گوندی «چیانه» لە‬ ‫دەوروبەری شاری نەغەدە بوو‪ ،‬ئەوی لە پیالنی‬ ‫داهاتووی حیزبی دیموکراتی کوردستان ئاگادار‬ ‫کردۆتەوە لەسەر ئەوەی کە‪« :‬دەست‌وپێوەندەکانی‬ ‫ئەم حیزبە بە شێوەیەکی بەردەوام لە ناوچە‬ ‫جۆراوجۆرەکان و دەوروبەری شاری نەغەدەدا‬ ‫میتینگ بەڕێوە دەبەن و بە نیازن شاری نەغدە‬ ‫داگیر بکەن‪».‬‬ ‫حەسەنی پاش ئاگادار بوونەوە لەم بابەتە بانگەشەی‬ ‫ئەوە دەکات کە‪« :‬قسەکانیم بە ڕاست زانی و گوتم‬ ‫ئەگەر ئەو شارە داگیر بکرێت‪ ،‬ئەوا ڕێگەی پێوەندیی‬ ‫سەردەشت‪ ،‬پیران‌شار‪ ،‬جەڵدیان و پەسوێ لەگەڵ‬ ‫ورمێ دەبچڕێ و پادگانەکانی سەرسنوور بەبێ‬ ‫زەحمەت و دەردیسەری دەکەوێتە دەستیان و چیتر‬ ‫خەڵکی ئازەربایجانی ڕۆژاوا و کوردستان بۆ هەمیشە جەنگی نەغەدە جەنگی تورک و کورد نەبوو‬ ‫لە حەسرەتی ئارامی و ئاسایش‌دا دەمێننەوە‪».‬‬ ‫بەاڵم سلێمان کاشانی لە وتووێژەکەی‌دا لەگەڵ کاشانی ئەو بۆچوونە ڕەت دەکاتەوە کە جەنگی‬ ‫ئێران‌وایەر ئەم بابەتەی ڕەت کردەوە و گوتی کە نەغەدە جەنگی تورکەکان و کوردەکان بووە‪:‬‬ ‫لە ڕاستی‌دا کێشەکە تەنیا بەڕێوەچوونی میتینگێکی «هەڵەیەکی کوشندەیە ئەگەر پێمان‌وابێت کە ئەم‬ ‫سیاسی بوو نەک داگیرکردنی شارەکە‪« :‬میتینگ جەنگە جەنگی تورکەکان و کوردەکان بووە‪ .‬بۆ‬ ‫بیانوو بوو‪ .‬ئەوەی ڕاستی بێت‪ ،‬لەو ماوەیەدا نموونە‪ ،‬ئەگەر تورکەکان پالنێکی پێشوەختیان بۆ‬ ‫هەندێک لە ئاغا و دەرەبەگەکانی ناوچەکە و شەڕ و جەنگ هەبا بڕوا بکەن دەیانتوانی سەدان‬ ‫بەکرێ‌گیراوانی حکوومەتی پێشوو لە نەغەدە کورد بکوژن‪ .‬قسەکە ئەوەیە کە تورکەکان ئامانجی‬ ‫لە ڕێگەی التەکان و چەقۆکێشەکانی شارەوە و نیەتێکی وەهایان نەبوو‪ .‬تەنانەت نەک ئەوەی‬ ‫جگە باڵوکردنەوەی تۆوی نەفرەت لە نێو خەڵکی نەبوونە بەشێک لە شەڕەکە‪ ،‬بەڵکوو یارمەتیی ئەو‬ ‫شارەکەدا‪ ،‬بە خەستی سەرقاڵی ڕێک‌خستنی کوردانەیشیان دەدا کە لە کووچە و کۆاڵنەکانی‬ ‫خۆیان و پێوەندی‌گرتن بوون لەگەڵ مەالحەسەنی ناوچەکەی ئەوان‌دا گیریان خواردبوو بۆ ئەوەی‬ ‫و ئامادەکاری بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ‪ .‬ئامانجی هەرچی زووتر ناوچەکەیان چۆڵ بکەن و دەربازیان‬ ‫ئەوان بە پلەی یەکەم دەرووست‌کردنی درزێکی بێت‪ .‬تەنانەت ئاویان هێنا بۆ بەشێک لەو خەڵکەی‬ ‫قووڵ بوو لە نێوان تورکەکان و کوردەکان و لە کە تووشی تەشەنوج و هەناسواربوون هاتبوون و تا‬ ‫کۆتاییش‌دا داسەپاندنی جەنگ بەسەر هەر دوو الدا دوو سێ کۆچە ئەوالتریشەوە خەڵکیان بەرەو ئەو‬ ‫تاکوو لە ڕێگەی ئاژاوەگێڕی و بشێوی و جەنگەوە‪ ،‬کۆاڵنانە ئاراستە دەکرد کە دەچوونەوەسەر ناوچەی‬ ‫شار بشێوێنن و خەڵک لە تاوان داوای هاتنی کوردەکان و هاوکارییان دەکردن‪».‬‬ ‫ئەرتەش بکەن بۆ دابین‌کردنی ئاسایش و ئارامی‪ ».‬کاشانی پێیوایە کە یەکەم لێکەوتە و بەدواهاتی‬ ‫جەنگی نەغەدە هەڵوەشاندنەوەی ئەزموونی‬ ‫میتینگەکەی حیزبی دیموکرات و دەسپێکی جەنگ دێمۆکراتیکی دوو مانگەی شار و لەناوبردنی‬ ‫هاوپشتیی جەماوەریی تورکەکان و کوردەکان بوو‬ ‫سلێمان کاشانی دەڵێت کۆتاییەکانی خاکەلێوەی لە الیەن مەال حەسەنییەوە‪.‬‬ ‫‪ ١٣٥٨‬هەواڵی بەڕێوەچوونی میتینگی بەرینی ڕۆژی سێهەم بەاڵم دۆخەکە تەواو گۆڕا‪« :‬شارەکە بە‬ ‫سیاسیی حیزبی دیموکرات لە ستادیۆمی شاری تەواوەتی دوو لەت بوو و شەقامە سەرەکییەکەی نێوان‬ ‫نەغدە‪ ،‬کە کەوتۆتە بەشی تورکەکانەوە‪ ،‬بە شاردا ناوچەی کوردەکان و تورکەکان بە ماشێنی گەورە و‬ ‫باڵو بۆوە‪« :‬هەندێک لە نوێنەری تورکەکان پێیان زرێ‌پۆش دیوار کرا‪ .‬خەڵکەکە شڵەژا و تۆقابوون‪،‬‬ ‫تەنانەت لە نێو کوردەکان‌دا دەنگۆی ئەوە باڵو ببوەوە‬ ‫ڕاگەیاندین کە باش‌تر وایە میتینگەکە لە ناوچەی‬ ‫کە مەالحەسەنی و «قاسمعەلی زەهیرنژاد»‪ ،‬فەرماندەی‬ ‫تورکەکان‌دا بەڕێوە نەچێت‪ ،‬چونکە پێ‌دەچێت‬ ‫لەشکری ‪٦٤‬ی ورمێ‪ ،‬چەک و جبەخانەی جەنگیی سووک‬ ‫«مەعبوودی» و دەست‌وپێوەندەکانی هەندێک لە و قورسی خستۆتە بەردەستی هێزەکانی سەربەخۆیان و‬ ‫گەنجە تورکەکان هەڵخڕێنن و دۆخەکە ئاڵۆز بکەن‪ .‬لەوانەیە ئەرتەشیش بۆ سەرکوتی کوردەکان بێتە نێو‬ ‫بەم پێیە‪ ،‬پێشنیار دەکەین با میتینگەکە لە ناوچەی شارەوە‪».‬‬ ‫کوردەکان‌دا بەڕێوە بچێت‪».‬‬ ‫ئەو ئاماژەی بە ڕۆژی سێهەم و کۆتایی جەنگ لە‬ ‫بەپێی گێڕانەوەکەی سلێمان کاشانی‪« ،‬مەال ساڵح» نەغەدە کرد و گوتی‪« :‬جەنگ سێ ڕۆژ درێژەی‬ ‫و «مەال برایم» نیگەران بوون لە بەڕێوەچوونی کێشا‪ .‬هەزاران بنەماڵە لە ترسی بەردەوام‌بوونی‬ ‫میتینگەکەی حیزبی دیموکرات لە ناوچەی تورکەکان جەنگ هەاڵتن و بەداخەوە دەوری ‪ ٣٠٠‬کەس لە‬ ‫و ئەگەری پێکدادان و بارگرژی و پێیان‌وابوو کە هەر هەردوو ال لەو جەنگەدا کوژران‪ .‬ڕۆژی سێهەم‬ ‫چەشنە پێکدادانێک ڕوو بدات ئەوا کۆنتڕۆڵی دۆخەکە حیزبی دیموکرات شاری چۆڵ کرد و ئەرتەش هاتە‬ ‫لە دەست دەردەچێ و شار دەشێوێ و جەنگ نێو شارەوە‪».‬‬ ‫بەرپا دەبێت‪« :‬لە الیەن مەالساڵح و مەالبرایمەوە سلێمان کاشانی‌یش یەکێک بوو لەو کەسانەی کە لە‬ ‫ڕاسپێردرام کە نیگەرانییەکان و تێبینییەکانیان کۆتایی‌دا شاری بەجێ‌هێشت‪.‬‬

‫مێژوو‬

‫دایە فەرماندەکانی تا لە ڕێگای بونیادی تەعاون‬ ‫ەوە بەسەر بازاڕە ماڵی و ئەرزیەکانیشدا زاڵ بن‪.‬‬ ‫بەاڵم بەرهەمی هەموو ئەم چاالکیانە پێکهێنانی‬ ‫ئابووریەکی شپرزە و قەیراناوی بوو بۆ ده‌وڵه‌تی‬ ‫لەسەر کاری کۆماری ئیساڵمی‪.‬‬ ‫هەروەها سپا بێجگە لەوەی کە لە ڕێگای خامنەییەوە‬ ‫بەسەر وەزارەتی ئیتالعاتی ئێراندا بااڵ دەستە و‬ ‫کاربەدەستانی بااڵی ئەم وەزاڕەتخانەیە بە گشتی‬ ‫بە تەئیدی سپای پاسداران دادەندرێن‪ ،‬خاوەنی‬ ‫سازمانێکی ئیتالعاتی و سیخوڕی هاوتەریبە کە‬ ‫بە شێوەی تەخەسوسی لەم بوارەدا کار دەکات‪.‬‬ ‫سپا هەروەها بەڕەسمی شاخەی عەمەلیاتی برون‬ ‫مەرزی هەیە و لە ئەڕژانتین و ئەمریکای التینەوە‬

‫دەستی لەكاروباری واڵتانی ناوچەكە وەك عێراق‪،‬‬ ‫سوریە‪ ،‬لوبنان وەرداوە‌و بۆ پێكهێنانی هیاللی‬ ‫شیعە بە خەرج كردنی بودجەی خەیاڵی‌و لە رێگەی‬ ‫تیرۆر‌و كوشتن هەوڵ بۆ دروستكردنی هیاللی شیعە‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەدات‪ .‬هەر ئێستاش سپای‬ ‫پاسداران بە پشتیوانی لە هێزە توندڕەوە شیعەکان‬ ‫لەوانە ‪ ١٥‬گروپی چەکدار لە عێراق‪ ،‬سوریەو لوبنان‬ ‫پشتیوانی دارایی و لۆجستیکی دەکات‪.‬‬ ‫سپای قودس هەوڵەکانی خۆی بۆ زەربەلێدان لە‬ ‫هێزە سیاسییەکانی کورد ‪ ،‬چڕتر دەکاتەوە‪...‬‬ ‫سەرجەم ئەو لیکۆلینەوانەی کە تا ئێستا کراون‬ ‫دەری دەخەن کە لە نێوان ئەو تیرۆرانەی که‬ ‫کۆماری ئیسالمیی ئێران لە دەرەوەی سنوورەکان‬ ‫ئەنجامی داون‪ ،‬بەشی هەرە بەرچاویان لە هەرێمی‬ ‫کوردستان‌دا رڕوویان‌داوە کە ‪ ٣٢٠‬کوژراو و ‪١٤١‬‬ ‫برینداری قورس و کەم‌ئەندامی لێ‌کەوتۆتەوە‪ .‬ئەم‬

‫گرتوویەتی تا ئۆرووپا و تا باکووری ئەفریقا‬ ‫و ڕۆژهەاڵتی ناوه‌ڕاست و گەلێک شوێنی دیکە‬ ‫تۆڕەکانی عەمەلیاتی خۆی باڵو کردووه‌تەوە‪.‬‬ ‫سپــــــــای قـــــودس‬ ‫سپای قودس ‪ ،‬یەکێک لە باڵە ناسراوەکانی‬ ‫سپای پاسدارانە کە لە دەسپێکی شەری نیوان‬ ‫دوو واڵتی کۆنەپەرەستی ئێران و عێراق لە سالی‬ ‫‪١٩٨٠‬ی سەدەی ڕابردوو بە مەبەستی چااڵکی لە‬ ‫بەرژەوەندییەکانی رژیمی کۆماری ئیساڵمی لە ناو‬ ‫خاکی « عێراق» دا دامەزراوە ‪.‬ئەم هێزە لە ژێر‬ ‫دەمامکی چاالکیی کلتووریی و هونەری لە دەرەوەی‬ ‫ئێراندا چاالکیی زانیاری و ئیستخباراتی دەکات‬ ‫و دەستی داوەتە سازکردنی فیلمی دیکۆمینتاری‬ ‫لە دژی ڕۆژئاوا ‪ .‬ئەرکی سەرەکی سپای قودس‬ ‫ڕێکخستن و پڕچەک کردنی گروپە ئیسالمییە‬ ‫چەکدارەکانە کە ئاجێندای ئێران لە ناوچەکەدا‬ ‫جێبەجێ دەکەن ‪.‬‬ ‫کوشتن و برین و ڕفاندن و بێسەرو شۆێن کردنی‬ ‫نەیارانی دەساڵتی کۆماری ئیساڵمی لە دەروەوەی‬ ‫سنوورەکانی ئێران ‪ ،‬ئەرکی سەرشانی ئەم هێزەیە‪.‬‬ ‫ماوەی زیاتر لە ‪ ٤‬دەیەیە سپای تیرۆریستی پاسداران‬ ‫دژ بە گەالنی ئێران و بەتایبەت دژ بەگەلی کورد‬ ‫بە كوشتن‌و زیندان‌و رفاندن لە ناوخۆ‌و دەرەوەی‬ ‫ئێران و تۆپباران و موشەکبارانی بارەگاکانی‬ ‫هێزەکوردیەکان‪ ،‬چاالكی تیرۆریستی دەكات‪.‬‬ ‫کەواتە دەتوانین بڵێن کە سپای پاسداران تەنیا‬ ‫هێزێکی سەربازیی سەركوتگەر لە ناو خۆی ئێران دا‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو لەماوەی زیاتر لە چواردەیەی رابردوودا‬ ‫هەموو جومگە ئابوریی‌‪ ،‬سیاسی و سەربازییەكانی‬ ‫ئێرانی بەدەستەوە گرتوە‌و بۆ پاراستنی بنەماكانی‬ ‫ویالیەتی فەقیە‌و هێشتنەوەی دەسەاڵتی رەشی‬ ‫كۆماری ئیسالمی لە رێگەی دروستکردنی سپای‬ ‫قودس هەموو ئامرازێكی دژە ئینسانی‌و تیرۆریستی‬ ‫بەكار هێناوە‌و بەكاری دێنێت‪ .‬سپای پاسداران‬ ‫جێبەجێكاری سیاسەتی پاوانخوازانەی رژیم بە‬ ‫ناو هەناردەكردنی شۆڕشی ئیسالمی بۆ دەرەوەی‬ ‫سنورەكانی خۆی بووە‌و بە دروستكردنی دەیان‬ ‫رێكخراوی تیرۆریستی دیكە لەژێر ناوی جۆراوجۆ‬

‫تیرۆرانە بە شێوەیەکی بەردەوام لە سەرەتاکانی‬ ‫دەیەی ‪ ١٣٧٠‬هەتاوییەوە دەستیان پێکرد و لە‬ ‫ساڵەکانی ‪ ١٣٧٢‬تا ‪ ١٣٧٦‬گەیشتە ئەو پەڕی خۆی‪.‬‬ ‫سالی‪١٣٧٠‬هەتاوی و پاش ڕاپەڕین کە لە ناو‬ ‫ئەدەبیاتی سیاسیدا بە «ئینتیفازەی شەعبانییە»‬ ‫پێناسە دەکرێ‪ ،‬جۆرێک بۆشایی لە عێراق‬ ‫هێنایە ئاراوە‪ .‬پاش خولقانی ئەم بۆشایە هەلی‬ ‫ئەوە ڕەخسا تاکوو حیزبەکانی کوردستان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت هەر دوو حیزبی «یەکێتیی نیشتمانیی‬ ‫کوردستان»‪ ،‬و «پارتی دیموکراتی کوردستانی‬ ‫عێراق»‪ ،‬ناوچەیەکی زۆری کوردستانی عێراق بخەنە‬ ‫ژێر دەسەاڵت و کۆنتڕۆڵی خۆیانەوە‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی هێزەکانی هاوپەیمانی بە سەرکردایەتیی‬ ‫ئەمریکا بۆ پێشگرتن لە هێرشی ئاسمانیی ئەرتەشی‬ ‫«سەدام حسێن» بە دژی کوردەکان ناوچەی‬ ‫ئارامی دژەفڕینی لە باکووری عێراق‌دا ڕاگەیاند‪،‬‬ ‫بواری ئەوەی خۆش کرد کە حیزبەکانی باشووری‬ ‫کوردستان دەورێکی نوێی هاوکاریی ئابووری و‬ ‫پێوەندیی سیاسی لەگەڵ کۆماری ئیسالمی دەست‬ ‫پێ‌بکەن‪ .‬بە تایبەت لە کاتێک‌دا کە عێراق بە‬ ‫تووندی لە الیەن نەتەوە یەک‌گرتووەکانەوە گەمارۆی‬ ‫سەختی ئابووری درابوو و زێدەباری ئەمە‪ ،‬هەرێمی‬ ‫کوردستانیش لە الیەن حکوومەتی سەدامەوە لە‬ ‫باری ئابوورییەوە گەمارۆ درابوو‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە بارودۆخی نالەباری سیاسی و نەبوونی‬ ‫نەزم و ئەمنیەت سەرتاپای کۆمەلگای عێراقی بە‬ ‫کوردوستانیشەوە داگرتبوو‪ .‬لە ناوەڕەستەکانی‬ ‫دەیەی ‪ ٧٠‬لە نێوان دوو حیزبی بااڵدەستی‬ ‫هەریمی کوردوستان شەرێکی قورسی برا کووژیی‬ ‫روودەدات ‪ ،‬کە ئەم روداوە ئاسۆی دوارۆژی هەریمی‬ ‫کوردوستان بە تەواوێتی لیڵ و تاریک دەکات و‬ ‫هەریمی کوردوستان لە گەڵ کۆمەلێک قەیرانی‬ ‫نەخوازراوو جیدی وەک بێکاری و هەژاری لە‬ ‫ڕادەبەدەر ‪ ،‬روبەروو دەکات ‪.‬لە وەها بارودۆخێک‌دا‬ ‫دەستی کۆماری ئیسالمی بۆ ڕاکێشان و ڕێکخستنی‬ ‫هێزە ئیساڵمییەکان بۆ نانەوەی تۆی ناکۆکی و‬ ‫دوو بەرەکی لە ناو هەریمی کوردوستان و تیرۆری‬ ‫دژبەرەکانی بە تەواوەتی ئاوەاڵ دەبێ ‪.‬‬

‫تاران پایەتەختی سێدارەو مـــــــــەرگ ‪!..‬‬ ‫عـــزیز ئاجیکەند‬ ‫وەبیرهێنانەوەیەکی کورت ‪:‬‬ ‫كاتێك باس ل ‌ه سپای پاسداران ده‌كرێ خەیاڵەکان‬ ‫یەکسەر بەرەو ئاژاو‌ه نانه‌و‌ه و ناسه‌قامگیرییه‌ک‬ ‫ده‌چێت ك ‌ه ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا لە ئارا دایە‬ ‫‪ .‬ناسەقامگیرییەک کە بێ گومان لە اڵیەن هێزەو‬ ‫گروپەکانی سەر بەم هێزە دێنە ئاراوەو رێکدەخرێ‪.‬‬ ‫‪ ٤١‬ساڵ لەوەپێش و لە رۆژی دووی مانگی گواڵنی‬ ‫ساڵی ‪١٣٥٨‬هەتاوی ‪ ،‬خومەینی لە فەرمانێکیدا‬ ‫بە ڕەسمی دامەزراندنی سپایەکی ڕاگەیاند کە تا بە‬ ‫ئەمرۆش وەک مۆتەکەیەک بە سەر سەری کۆمەڵگای‬ ‫ئێران و ناوچەکەدا دەسورێتەوە‪ .‬سپایەک کە وەک‬ ‫ڕێکخراوێکی سەربازیی و باسکی چەکداریی کۆماری‬ ‫ئیسالمیی و بربرەی پشتی کۆماری ئیساڵمی دێتە‬ ‫ئەژمار‪.‬‬ ‫هاوکات لەگەڵ دامەزراندنی سپای پاسداران‪ ،‬هەندێک‬ ‫هێزی چەکداری دیکەش بە شێوەی خۆڕسک بۆ‬ ‫پاراستنی کۆماری ئیساڵمی و بە دەستوری هەندێک‬ ‫لە بەرپرسانی بااڵی کۆماری ئیساڵمی سەریانهەڵدا‬ ‫کە بریتیبوون لە گاردی شۆڕش‪ ،‬گاردی زانکۆکان و‬ ‫هێزە چەکدارەکانی سەر بە ڕێکخراوی موجاهیدینی‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی ‪ .‬کە دیارە بوونی چوار هێزی‬ ‫هاوتەریب ببووە هۆی دروستبوونی هەندێک‬ ‫گرژی و ناکۆکی لە نێوانیاندا ‪ ،‬هەر بۆیە هاشمی‬ ‫ڕەفسنجانی وەک کەسایەتی جێ متمانەی خومەینی‬ ‫ڕادەسپێردرێ تا سەرپەرشتی ئەم هێزانە بکات و‬ ‫رێکیان بخاتەوە و سپایەکی جێ دڵخوازی خومەینی‬ ‫دابمەزرێنێ‪.‬‬ ‫لە ‪٢‬ی گواڵنی ‪١٣٥٨‬دا سەرجەم ئەو هێزانە تێکەڵ‬ ‫بە سپای پاسداران دەکرێن و جەوادی مەنسووری‬ ‫وەک یەکەم فەرماندەی سپا دەستنیشان دەکڕی‪.‬‬ ‫ماوەیەک دواتر کەسێک بە ناوی ئەبوو شەریف کرایە‬ ‫فەرماندە‪ .‬لەدوای تێکەڵکردنی هێزەکان بە سپا‪،‬‬ ‫موحسین ڕەزایی و موحسین ڕەفیقدوست و عەباس‬ ‫دووزدووزانی لەگەڵ خومەینی کۆدەبنەوەو پاشان‬ ‫داوا لە خومەینی دەکەن کەسپای پاسداران بکرێتە‬ ‫هێزێکی سەربەخۆ‪ .‬بەمجۆرەش لە ‪٢٢‬ی گواڵنی‬ ‫‪١٣٥٨‬ی هەتاوی سپای پاسداران لە بەیاننامەیەکەدا‬ ‫بە فەرمی دامەزراندنی خۆی ڕاگەیاند‪.‬‬ ‫لە درێژەدا موحسین ڕەزایی لە الیەن خومەینییەوە‬ ‫وەک فەرماندەی گشتیی سپای پاسداران‬ ‫دەستنیشان دەکرێ و بۆ ماوەی هەژدە ساڵ لەم‬ ‫پۆستەدا دەمینێتەوە‪ .‬تا بە ئەمرۆ داتا‌و ئامارەكانی‬ ‫تایبەت بە ژمارەی سەرباز‌و توانا سەربازییەكانی‬ ‫ئەو سپایە هەر لەیەکەمین رۆژەکانی دامەزراندنێەوە‬ ‫تا بە ئەمرۆ نەزانراوە‪ .‬بەاڵم بە گشتی باس لە ‪١٢٠‬‬ ‫هەزار تا ‪ ٣٥٠‬هەزار ئەندام دەکرێ کە هەموویان‬ ‫وەفادار بە کۆماری ئیساڵمین ‪.‬‬ ‫شەڕی ‪ ٨‬ساڵەی ئێران و عێڕاق دەرفەتێکی زێرینی‬ ‫بۆ سپای پاسداران خوڵقاند ‪ .‬دەرفەتێک کە تێیدا‬ ‫سپا توانی دەست بە هەموو مڵک و سامانی دەوڵەت‬ ‫دا بگرێ ‪ .‬سپای پاسداران چ لە کوردستان و چ لە‬ ‫ناو جەرگەی شەڕی ئێران و عێڕاق دا چووە نێو‬ ‫ئابووری بازاڕی ڕەشەوە‪ .‬ئەم هێزە بۆ دابین کردنی‬ ‫خەرجی چاالکیە جەنایەتکارانەکانی لە کوردستان‬ ‫و هەزینەی زۆری شەڕی ئێران و عێڕاق بە فەتوای‬ ‫خومەینی دەستی کرد بە فرۆشتن و باڵو کردنەوەی‬ ‫مادەی هۆشبەر‪.‬‬ ‫سپای پاسداران دوای شەڕی ‪ ٨‬ساڵەی ئێران و‬ ‫عێراق‪ ،‬ئیمکانی دەست کەوت تا لە پاڵ پەرەدان‬ ‫بە چاالکیەکانی پێشوی لە بواری قاچاغی مادەی‬ ‫هۆشبەردا بە دەست راگەیشتن بە دەیان ئیسکلە‪،‬‬ ‫فرۆکەخانە و ڕێگای سنوری ‪ ،‬خەریکی هەناردە و‬ ‫هاوردە کردنی کاالی قاچاغی جۆری دیكه‌ش بێت‪.‬‬ ‫سپای پاسداران لە پرۆسەی چاالکیە ئابووریەکانیدا‬ ‫و ئەو تەرحە دەیان میلیارد دۆالریانەی لە بواری‬ ‫نەوت‪ ،‬گاز و پیتروشیمیدا زەوتی کردن‪ ،‬بەرە بەرە‬ ‫بوو بە گەورە ترین دامەزراوەی ئابووری نیزامی لە‬ ‫ئاستی رۆژهەاڵتی نێوەراست و ئاسیای ناوەندیدا‪.‬‬ ‫سپا لە پاڵ چاالکیە ئابووریەکانیدا ئیمکانیشی‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬

‫لێرەدایە کە کۆماری ئیساڵمی جێگەو پێگەی خۆی‬ ‫لە هەرێمی کوردوستان بەهێز دەکات ‪ .‬بەهێز کردنی‬ ‫ئەم جێگەو پێگەیەش خزمەت بە دوو ئامانجی‬ ‫سەرەکی کۆماری ئیساڵمی لە ناوچەکە دەکات ‪..‬‬ ‫یەکەم سەرکوتی دژبەرانی لە باشووری کوردستان‬ ‫واتە دوو هێزی گەورەی ناو گۆرەپانی شۆرش لە‬ ‫کوردوستان کە لێرەدا مەبەست کۆمەڵە و هێزەکانی‬ ‫حیزبی دێمۆکرات و دووهەم دەسەاڵتی زیاتر بۆ‬ ‫دەست‌ڕاگەیشتن بە سووریا و لوبنان ە‪.‬‬ ‫ئامانجی یەکەم کە لەدەستوری کاری کۆماری‬ ‫ئیساڵمیدا بوو وە بۆ سەرەنجام گەیاندنی ئالقە لە‬ ‫گۆیانی خۆی لە ناوچەکە بۆ ڕاسپاردبوو هەموو ئەو‬ ‫پیالن و تاکتیکانەی دەگرتەوە کە هەر دەوڵەتێک‬ ‫بۆ لە ناو بردنی دژەبەرانی خۆی بەکاریان دینێ‪.‬‬ ‫بۆ نموونە تیرۆرەکان هەموو بەشی تەشکیاڵتەکانی‬ ‫لە خۆ دەگرت ‪ .‬گرنگ لە ناو بردنی ئەندامێکی‬ ‫ئەو هێزانە بوو ‪ .‬گرنگ نە بوو کە کەسەکان‬ ‫کێن ‪ .‬گرنگ کوشتنی ئەوان بوو ‪ .‬جا پێشمەرگە‬ ‫بوایە یان خۆد بەرپرس و یان کادێر ‪ .‬تەنانەت‬ ‫کەسانێکیش کە هیچ پەیوەندییەکی رێکخراویان لە‬ ‫گەڵ هیچ کام لە الیەنە سیاسییەکان نەبوو وە تەنیا‬ ‫هەلسوراوێکی سیاسی بوون و کارو چااڵکییەکانیان‬ ‫بە دژی کۆماری ئیساڵمی بوو ‪ ،‬دەکەوتنە بەر‬ ‫شااڵوی تیرۆری ئینسان کوژانی کۆماری ئیساڵمی ‪.‬‬ ‫کۆماری ئیساڵمی بۆ لە ناو بردنی دژەبەرانی خۆی‬ ‫هەموو ئامرازەکانی کوشت و بری لە دەستوری‬ ‫کاری خۆی دانابوو ‪ .‬وە هەموو پیاڵنەکانی بۆ‬ ‫بە ئامانج گەیاندنی مەبەستی خۆی واتا کوشتن‬ ‫و لە ناو بردنی دژە بەرانی خۆی تاقی کردەوە ‪.‬‬ ‫موشک باران کردنی ئوردوگاکان ‪ ،‬کەمین دانانەوە‬ ‫لە سەر رێگای هاتوو چۆکردنی ماشینەکان ‪ ،‬بۆمب‬ ‫دانانەوەو کۆنترۆل کردنی لە رێگای دوورەوە‪،‬‬ ‫تەقەکردنی شەوانە لە ئوردوگاە بە چەکی قورس و‬ ‫نیوە قورس ‪.‬‬

‫دیارە بەشێکی هەرە زۆری بنەماڵەی‬ ‫پێشمەرگەکان پێکهاتوو لە ژنان و منااڵن ‪ .‬لە‬ ‫ئۆردوگاکان نیشتەجی بوون کە ئەوانیش وێرای‬ ‫پێشمەرگەکان دەبوونە ئامانجی کوشتن و لە‬ ‫ناو بردن ‪ .‬کەواتە ئامانجی کۆماری ئیساڵمی‬ ‫تەنیا لە ناو بردنی پێشمەرگەو بەرپرس و‬ ‫کادێرو الیەنگرو هەڵسواراوی سیاسی نەبوو ‪،‬‬ ‫بەلکوو ژنان و منااڵنیش دەکرانە ئامانج و لەناو‬ ‫دەبردران کە بۆ ئەو مەبەستە نمونە یەکجار‬ ‫زۆرن ‪.‬‬ ‫کۆمەڵە وەک هێزێکی شۆرشگێرو چااڵک و پڕ لە‬ ‫مەترسی بۆ کۆماری ئیساڵمی ئێران ‪ ،‬بەردەوام‬ ‫جێگای نیگەرانی کۆماری ئیساڵمی بووە‪ .‬جێگەو‬ ‫پێگەی کۆمەڵە لە ناو کۆمەاڵنی شۆرشگێری‬ ‫کوردوستان و هەروەها خۆشەویستی پێشمەرگەی‬ ‫کۆمەڵە ‪ ،‬لەناوچەکە حاشاهەلنەگرەو هەر ئەم‬ ‫خۆشەویستییە و هەلسورانە ‪ ،‬بەردەوام جێگەی‬ ‫نیگەرانی و سەرئێشەی کۆماری ئیساڵمی بووە‬ ‫‪ .‬کۆماری ئیساڵمی بۆ ساتێکیش لە زەربەلێدان‬ ‫لە کۆمەلەو شۆرشی کوردوستان بە ڕێبەرایەتی‬ ‫کۆمەڵە غافڵ نەبووە و بەردەوام لە هەوڵ‬ ‫دابووە زەربە لە کۆمەلە بدات و بزوتنەوەی‬ ‫شۆرشگێرانەی کوردوستان لە ناوەرۆکی‬ ‫شۆرشگێرانەی خۆی بەتا ڵ کاتەوە ‪ .‬دیارە بۆ‬ ‫ئەم مەبەستە هەزینەیەکی یەکجار زۆری داوە‬ ‫‪ .‬بۆێە تیرۆرکردن و لە ناو بردنی هەلسوراونی‬ ‫کۆمەڵە هەر لە یەکەمین رۆژەکانی بەدەسەاڵت‬ ‫گەیشتنی کۆماری ئیساڵمییەوە ‪ ،‬لەدەستوری‬ ‫کار دادەنرێت ‪ .‬بەداخەوە کۆمەڵەش زۆر جار‬ ‫کەوتەداوی پیاڵنەکانی کۆماری ئیساڵمی و‬ ‫زۆر جار باشترین و چااڵکترین و دلسۆزترینی‬ ‫هاوڕێانمان بە دەستی پیاو کوژانی کۆماری‬ ‫ئیساڵمی خەڵتانی خؤێن کران ‪.‬‬

‫درێژەی هەیە‪...‬‬

‫‪15‬‬

‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪16‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )101‬ساڵی هەشتەم‪2021/01/04 ،‬‬

‫‪dwaroj.net‬‬ ‫سەرنووسەر‪:‬‬ ‫ڕەزا کەعبی‬ ‫بەڕێوەبەری نووسین و دیزاین‪:‬‬ ‫هێمن بایەزیدپوور‬ ‫ئێدیت و پێداچوونەوە‪:‬‬ ‫محەممەد فەرهادزادە‬

‫بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت‬ ‫سه‌ردانی ‪ www.komala.com‬بکه‌ ‌ن‬ ‫پەیوەندی ‪dwaroj.net‬‬

‫دەوڵەمەندەکان چۆن لە ژانی گشتگیری کڕۆنا قازانج دەکەن؟‬ ‫نووسین‪ :‬تەیلێر ڕای‬

‫وەرگێران لە ئینگلیزی‪:‬ئاروین سەعیدپوور‬

‫تووش بوون بە ڤایرۆسی کڕۆنا بە‬ ‫ڕادەیەک کە تووشبووان گەیشتە‬ ‫‪ ١٠٠٠‬کەس لە ڕۆژێکدا‪.‬‬ ‫ئەمە تەنیا ئاماژەیەکی کورت بوو لە‬ ‫جیهانێک کە دنیایی سەرمایەداری و‬ ‫قەیرانی کڕۆنا بۆ کرێکاران و خەلکی‬ ‫فەقیر و هەژار سازی کردوە‪.‬‬ ‫ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆست لە‬

‫نۆی زایینی لە ژێر ناووی دەسەاڵت‪،‬‬ ‫سوود و پاندێمیک ( گشت گیری)‬ ‫باڵوبووەتەوە باس لەوە دەکات‬ ‫کە تەنیا لە ناوەڕاست مانگی ‪٣‬‬ ‫زایینی هەتاوەكو کۆتایی مانگی ‪٥‬‬ ‫زایینی سەرمایەی ‪ ٢٥‬سەرمایەداری‬ ‫ئەمریکی بۆ ‪ ٢٢٥‬میلیارد دۆالر‬ ‫ئەمریکی بەرز بووەتەوە‪ .‬لە هەمان‬ ‫کاتدا بە گشتی سەرمایەی ‪٦٥٠‬‬ ‫میلیاردێریی ئەمریکی گەیشتووەتە‬

‫لە دوای ئەوەیکە نارێندرا موودی‬ ‫( سەرۆک وەزیرانی هێندوستان)‬ ‫بە خێرایی بانگەوازی داخستنی‬ ‫گشتی( ‪ )lockdown‬ڕاگەیاند‪،‬‬ ‫زیاتر لە یەک میلیۆن کرێکاری‬ ‫هیندی لەکار بێکار بوون و تەنیا‬ ‫رێژەیەکی زۆر کەم توانیان یارمەتیی‬ ‫حکومەتیەکان وەربگرن‪.‬‬ ‫زۆربەیان مەجبوور بوون بە پای‬ ‫پیادە لە شارە گەورەکانەوە ڕێگای‬ ‫گۆندەکانیان بگرنە بەر‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫کە هیچ خۆپاراستن لە تووش بوون‬ ‫بە کڕۆنا مانایەکی نەبوو و هەروەها‬ ‫حکومەتیش هیچی بۆ دابین‬ ‫نەکردبوون‪ .‬هەر ئەمەش بو بە هۆی‬ ‫گیان لەدەستدانی رێژەیەکی زۆر لە‬ ‫کرێکاران و خەلکی فەقیر و هەژار‬ ‫بە هۆی تووش بوون بە ڤایرۆسی‬ ‫کڕۆنا و نەبوونی خزمەت گوزاری‬ ‫پزیشکی لە واڵتی هیندوستان‪.‬‬ ‫مانگی پێشوو لە نیویۆرک (‬ ‫واڵتە یەکگرتووەکان ئەمریکا)‬ ‫ژمارەی مانگی ‪ ٩‬زایینی خوێدا باس‬ ‫مامۆستای قوتابخانە فەرمیەکان‬ ‫لە کاریگەری ئابووری قەیرانی کڕۆنا‬ ‫دوایی داخستنی هاوینی و گشتی‬ ‫دەکات‪ ،‬بە بڕوای ڕاوێژکارانی ئەم‬ ‫گەڕاندنەوەی بۆ قوتابخانەکان‪ .‬ئەم‬ ‫ڕۆژنامەیە جیاوازی قەیرانی کڕۆنا‬ ‫گەڕانەوەی لەکاتێکدا بوو کە لەالیەن‬ ‫لە گەل قەیرانەکانی پێشووی‬ ‫حکومەتەوە بەلێنیان پێدرابوو‬ ‫سەرمایەداری ئەوەیەکە ئەم جارە‬ ‫کە دۆخێکی پارێزراویان بۆ دابین‬ ‫قەیران تەنیا بە مانای زەرەر و‬

‫‪ ٧٩٢‬میلیارد دۆالر‪.‬‬ ‫وەدەست هێنانی ئەم هەموو سەروەت‬ ‫و سامانە لە کاتێکدایە کە زۆرینەی‬ ‫کرێکاران تووشی قەیرانی ئابووری‬ ‫و لە دەست دانی کارەکەیان بوون‪.‬‬ ‫هەروەها بە پێچەوانەی پرۆپاگاندای‬ ‫تەلەفزیۆنیەکان تەنیا رێژەیەکی کەم‬

‫زیانی چینی ژێردەست نیە بەڵکوو‬ ‫کڕۆنا کاریگەری لە چینەکانی‬ ‫دیکەی کۆمەڵگایشدا بووەو تەنانەت‬ ‫دەتوانی بڵێی لە سەر هەموو‬ ‫ئینسانیەکان‪ .‬لە پانتایی جیهانیش‬ ‫دا قەیرانی کڕۆنا و کەم تەر خەمی‬ ‫زلهێز کانی جیهانی سەرمایەداری‬ ‫بوونەتە هۆی لەدەستدانی کاروباری‬ ‫‪ ٤٠٠‬میلیۆن کەس لە جیھاندا‪.‬‬ ‫هەروەها بە پێی لێکۆڵینەوە کۆلێجی‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان زیاتر لە نیو‬ ‫میلیارد کەس لە مەترسی فەقیر تر‬ ‫بوون دان‪.‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە‪ ،‬دەوڵەمەندەکان‬ ‫و خاوەن کۆمپانیای تێکنۆلۆژی و‬ ‫دواو دەرمان و فرۆشتنی کەلوپەلی‬ ‫لە رێگای ئینتەرنێت لە کاتی دەس‬ ‫پێکردنی ئەم قەیرانە و هەتاوەكو‬ ‫ئێستایش دەیان میلیۆن دۆالر‬ ‫قازانجیان کردووە‪ .‬بە پێی ڕاپۆرتی‬ ‫ئوکسفام(‪ )Oxfam‬کە لە مانگی‬

‫توانیان خزمەت گوزاری پزیشکی و‬ ‫حکومەتی وەربگرن‪.‬‬ ‫لە ئێستادا ئەمە کۆمپانیاکان کە‬ ‫لە وەزعەکە سوود دەبەن و لە ژێر‬ ‫چەتری دەوڵەتەکان خویان حەشار‬ ‫دەدەن‪ .‬کۆمپانیای ‪BASF‬‬ ‫ئەلمانی‪ ،‬گەورەترین کۆمپانیای‬ ‫دروستکردنی مادە کیمیاییەکانە‬ ‫( ‪ )Chemical‬لە جیھاندا‪،‬‬ ‫هەروەها ئەم کۆمپانیایە خاوەن‬ ‫چەندین کۆمپانیای گەورە و بچووکە‬ ‫لە بەریتانیا‪ .‬دەولەتی بەریتانیا‬ ‫دوایی هاتنی ڤایرۆسی کڕۆنا بڕی‬ ‫یەک میلیارد پاوەندی بۆ ئەم‬ ‫کۆمپانیایە تەرخان کردووە‪.‬‬ ‫زۆربەی کۆمپانیا گەورەکانی جیهان‬ ‫لە گشتگیری کڕۆنا وەک کاڤەرێک‬ ‫بۆ دەرکردنی بە کۆمەلی کرێکاران‪،‬‬ ‫دابەزاندنی موچە و ‪ ...‬کەڵکیان‬ ‫وەرگرتووە‪.‬‬ ‫یەکێک لەمانە کۆمپانیای ‪Kohl›s‬‬

‫بکرێت‪ .‬بەاڵم ئەوەی دەستیان کەوت‬ ‫تەنیا هەندێک ماسک و هەندێکی‬ ‫زۆر کەمیش کەلوپەلی خۆپاراستن‬ ‫بوو‪ .‬لە ئاکامدا ڕێژەیەکی زۆر لە‬ ‫مامۆستایان تووشی ڤایرۆسی‬ ‫کڕۆنا بوون و کەوتنە دۆخێکی‬ ‫مەترسیدارەوە‪.‬‬ ‫مانگی چواری زایینی‪ ،‬واڵتی‬ ‫سینگاپوور‪ ،‬کاتێک کڕۆنا کەوتە‬ ‫ناوو شوێنی نوستنی بە کۆمەلی‬ ‫کرێکارە چەوسێندراو کوچکراوەکان‪.‬‬ ‫شاری خەونەکانی نئولیبرالیزم بوو‬ ‫بە شاری کابوس بۆ کرێکاران‪.‬‬ ‫خاوەنەکانی شوێنە نووستنەکان‬ ‫هەموویان داخست و کرێکاران‬ ‫دەرکران‪ ،‬بەاڵم خاوەن کۆمپانیای‬ ‫بیناسازی کارەکەیان ڕانەدەگرت و‬ ‫ئیجازەی دەس لە کار کێشانەوەیان‬ ‫نەدەدا کرێکاران‪ .‬ئەم کارەساتە‬ ‫بوو بە هۆی تێکەڵبوونی زیاتری‬ ‫کرێکاران و خەلکی ئاسايی و‬

‫کە لە واڵتە یەکگرتووەکان ئەمریکایە‬ ‫کە جلوبەرگ دەفرۆشێت‪ .‬ئەم‬ ‫کۆمپانیایە لە چەن مانگی پێشوودا‬ ‫‪ ١٠٥‬میلیۆن دۆالر قازانجی داوەتە‬ ‫خاوەنەکانی‪ ،‬ئەمە لە کاتێکدابوو‬ ‫کە کۆمپانیای ‪ Kohl›s‬پارەی‬ ‫کۆمپانیا بچووکەکان کە جلوبەرگ‬ ‫دروستدەکەن لە والتانی بەنگالدیش‬ ‫و کۆریای باکووری نەداوە‪.‬‬ ‫ئەم بڕیارەی کۆمپانیای‪Kohl›s‬‬ ‫بوەتە هۆی نەدانی حەقدەستی‬ ‫هەزاران کرێکاری زەحمەت کێش و‬ ‫بەش مەینەت‪ .‬ژنە کرێکارێکی ( کە‬ ‫دووگیانیشە) کۆمپانیا بچووکەکان‬ ‫بە رۆژنامەی گاردیان دەڵێت‪ :‬دوایی‬ ‫شەش ساڵ کارکردنی سەخت بۆ‬ ‫کۆمپانیای ‪ ،Kohl›s‬ئێستا لە‬ ‫حەقدەستی خوێشمان بێ بەش‬ ‫بووین‪ .‬ئەم کرێکار دەڵێت ئێمە‬ ‫ماوەیکی زۆێ خەریکی ئامادەکردنی‬ ‫داواکاریەکانی ئەوان بووین بەاڵم‬ ‫ئێستا ئەو کۆمپانیایە ئەمانە لە‬ ‫بەر چاوو ناگرێت و لە راستیدا نەک‬ ‫حەقدەست‪ ،‬بەڵکوو ژیانی ئێمەشی‬ ‫بەالوە گرینگ نیە‪.‬‬ ‫بە پێی ڕاپۆرتی ئۆکسفام‬ ‫دەربارەی‬ ‫(‪)Oxfam‬‬ ‫هەڵسەنگاندن کاریگەری قەیرانی‬ ‫کڕۆنا لەسەر سیستەمی نابەرابەری‬ ‫سەرمایەداری جیھانی دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەم کارەساتە مرۆڤییە لەناکاو‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵکوو ڕیشەی لە سیستەمی‬ ‫سەرمایەداریدایە‪.‬‬ ‫وەک قیرانە پێشووەکانی سەرمایەدار‬ ‫دەوڵەمەندەکان دەوڵەمەندتر و‬ ‫دەبن‪.‬‬ ‫هەژارتر‬ ‫فەقیرەکان‬ ‫پرۆپاگاندای‬ ‫پێچەوانەی‬ ‫بە‬ ‫سەرمایەداری‪،‬‬ ‫تەلەفزیۆنیەکانی‬ ‫قەیرانی کڕۆنا نەبووەتە هۆی‬ ‫درووست بوونی نابەرابەری‪،‬‬ ‫نابەرابەریە‬ ‫تەنیا‬ ‫بەڵکوو‬ ‫کردەوە‪.‬‬ ‫زەق‬ ‫پێشووەکانی‬ ‫رەوتی چەپ و سۆسیالیستی‬ ‫جیهانی باش دەزانێت سیستەمی‬ ‫سەرمایەداری چۆن بەرێوەدەچێت‪.‬‬ ‫سیستەمێک کە دڕنده ترین مەودای‬ ‫چینایەتی لە جیهاندا درووست کردووە‬ ‫بە دەستی کەسانێک بەرێوەدەچێت‬ ‫کە لە کەمترین کاتدا زیاترین سوود‬ ‫و قازانجیان بۆ بەدی دەهێنێت‪.‬‬ ‫چینی دەسەاڵتداری سەرمایەدار بە‬ ‫تەواوی لە فۆرسەتەکانی سیستەمی‬ ‫سەرمایەداریی کەڵک وەردەگرن —‬ ‫دەوڵەتەکان سااڵنە و بە تایبەت لە‬ ‫قەیرانە گشتگیرەکاندا میلیاردها‬ ‫دۆالر بۆ کۆمپانیاکان تەرخان‬ ‫دەکەن— و هەروەها دڵنیان‬ ‫لەوەیکە قەیرانەکان کاریگەری‬ ‫لەسەر بەش مەینەتان دەبێت نەک‬ ‫کۆمپانیا و خاوەنە دەولەمەندەکانی‪.‬‬ ‫هەتا وەکوو جیهان لە ژێر سێبەری‬ ‫سەرمایەداریدا بێت‪ ،‬مەودای‬ ‫چینایەتی زیاد دەکات‪ ،‬ژینگە‬ ‫وێرانتر دەبێت‪ ،‬کرێکاران زیاتر‬ ‫دەچەوسێنەوە و خەڵکی هەژاریش‬ ‫هەر زیاد دەکات‪ .‬لەم سیستەمەدا‬ ‫سەروەت و سامانی دەوڵەمەندەکان‬ ‫بەهایی زیاترە لە گیانی مرۆڤەکان‪.‬‬

‫دواستوون‬ ‫دۆخی ئێران یەک ساڵ پاش کوشتنی قاسم سولەیمانی‬

‫فیرووز مامۆیی‬

‫رێک یەک ساڵ بەسەر کوشتنی قاسم سولەیمانی و ئەبوو‬ ‫مێھدی مۆھەندس دوو گەورە تیرۆریستی سەر بە کۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێران لە فڕۆکەخانەی بەغداد تێپەڕ دەبێت‪.‬‬ ‫رژیمی کۆماری ئیسالمی ئێران لە ماوەی یەکساڵی رابردوو‬ ‫چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوەی سنوورەکان کە ھەمیشە‬ ‫ھەوڵی داوە قەیرانەکانی لەوە چارەسەر بکات‪ ،‬الوازتر و بێ‬ ‫پێگە و جێگەتر بووە و لەم رژیم وێڕای ئەوەیکە نەیتوانیوە‬ ‫تۆڵەی کوژرانی قاسم سولەیمانی بکاتەوە‪ ،‬بەڵکوو لە ماوەی‬ ‫رابردوودا گەورە بەرپرس و باوکی بەرنامەی ناوەکی خۆی‬ ‫بە ناوی «مۆحسێن فەخریزادە»ش لە پەناگوێی تاران و لە‬ ‫ناو دڵی خاکی ئێراندا کرایە ئامانج و کوژرا‪ .‬جگە لەمەش‬ ‫رژیم لە سیاسەتی نێودەوڵەتیش دۆڕاوە و وێڕای ئەوەیکە‬ ‫نەیتوانیوە ھیچ کام لە ئامانجەکانی خۆی لە دەرەوەی‬ ‫سنوورەکانی بپێکێت‪ ،‬بگرە ئەو تۆزە دەسکەوتەش کە‬ ‫ھەیبوو (بە وتەی خۆیان) وردە وردە خەریکە لە دەستی‬ ‫دەدات و رۆژ نیە لە سوریە پێگە نیزامیەکانی رژیمی ئێران‬ ‫و بەشار ئەسەد بۆردمان نەکرێن و ئەو ھەمووە پارەیەش‬ ‫کە کۆماری ئیسالمی لە دەم خەڵکی ئێرانی دەستێنێتەوە و‬ ‫سەرفی کۆری تێکدەرانەی دەکات‪ ،‬ھەمووی بە فیڕۆ چوو‪.‬‬ ‫سازبوونی کێشە لە نێوان دەوڵەتی عێراق و میلیشیا‬

‫چەکدارەکانی نزیک لە ئێران‪ ،‬ئاسایی بوونەوەی یەک لە‬ ‫دوای یەکی پەیوەندیی نێوان ئیسرائیل واڵتانی عەرەبی‬ ‫و ئیسالمی‪ ،‬توندبوونەوەئ ئاژانسی نێودەوڵەتیی‬ ‫وزەی ناوەکیی و یەکیەتی ئۆرووپا و توندتر بوونەوەی‬ ‫ئابڵۆقەکانی ئەمریکا دژی ئێران و ھتد‪ ...‬بەشێکی دیکە‬ ‫لە دۆڕانەکان و ئەو تەنگەژەیە کە لە ماوەی ساڵی‬ ‫رابردوو زیاتر لە ھەموو کات تەنگی بە کۆماری ئیسالمی‬ ‫ھەڵچنیوە‪.‬‬ ‫لە الیەکی دیکەوە داڕمانی ژێرخانی ئابووریی واڵت و‬ ‫قووڵ و بەرینتر بوونەوەی بۆشایی چینایەتی و تۆخ‬ ‫بوونەوەی ھێڵی ھەژاریی و دەیان جۆر گرفتی ئابووریی‬ ‫و کۆمەاڵیەتی کە یەخەی بە خەڵکی وەزاڵە ھاتوویی‬ ‫ئێران گرتووە‪ ،‬ھەموو شەوێک بووەتە مۆتەکەیەکی‬ ‫ترسناک لە نێو خەون و خەیاڵی دەسەاڵتدارانی رژیم کە‬ ‫ئاخۆ سبەی ئاخێزێکی جەماوەریی بەھێز لە لەشکریی‬ ‫بەرینی ھەژاران بەرۆکیان پێ ناگرێت و بەرەو ھەڵدێریی‬ ‫یەکجارییان ببات!‬ ‫خودی کوژرانی قاسم سلێمانی و دۆڕانی سیاسەتە‬ ‫ناوخۆیی و دەرەکیەکانی رژیم لە ئەمدیو و ئەودیوی‬ ‫سنوورەکان‪ ،‬دەرخەری ئەو راستیەیە کە کۆماری‬ ‫ئیسالمی لە ماوەی دەسەاڵتی نگریسی خۆیدا‪ ،‬نە‬ ‫تەنیا نەیتوانیوە سەرکەوتوو بێت‪ ،‬بەڵکوو ئەو پارە‬ ‫زەبەالحەی لەم سااڵنەدا سەرفی سیاسەتی سەرکەوتنی‬ ‫ھیاللی شیعەی کردووە‪ ،‬وەکوو ئاگر بەر بووەتە‬ ‫سەروماڵی نەک ھەر خەڵکی ئێران‪ ،‬بەڵکوو زۆرێک لە‬ ‫نەتەوە و ھاوواڵتیانی واڵتانی دیکە رۆژھەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫و ئەوانیشی لە چەشنی گەالنی بندەستی نبو ئێران‪ ،‬لە‬ ‫ھەبوونی ژیانێکی ئاسوودە و ئاسۆیەک روون بێبەریی‬ ‫کردووە و ھەر لە فەلەستین‪ ،‬لوبنان‪ ،‬سوریە‪ ،‬عێراق‬ ‫ھەتاکوو یەمەن بوونەتە قوربانیی سیاسەتە سەرەڕۆیانە‬ ‫و زێدەخوازییەکانی رژیمی ئێران و بە دڵنیایەوە‬ ‫ئەگەر رۆژێک بێت و ھەموو کاربەدەستان و دامودەزگا‬ ‫سەرکوتگەرەکانی رژیم و میلیشیا چەکدارەکانیان لە‬ ‫ناوچەکە بە عاقاری قاسم سولەیمانی و شوێنکەوتووانیدا‬ ‫بڕۆن و لەنبو بچن‪ ،‬ھەم گەالنی ناو ئێران و ھەم زۆر گەلی‬ ‫دیکەی ناوچەکە تا ڕادەیەکی بەرچاو رووی ئاسوودەیی‬ ‫و بەختەوەریی بە خۆیانەوە دەبینن و چیتر لە چەشنی‬ ‫ئەمزۆ بینەری رشتنی خوێنی بە ناحەقی ھەزاران مرۆڤی‬ ‫بێ تاوان و قوربانیی سیاسەتە جینایەتکارانەکانی رژیم‬ ‫نابن و چیتر ئیسالمی سیاسی ھار و ھەوسار پچڕاوی لە‬ ‫چەشنی ئێران و تورکیەی ئاوڵدوانەی کۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێران‪ ،‬ناتوانن جێگایەکان بۆ جەولەکردن لە داھاتووی‬ ‫گەالنی غەدر لێکراوی رۆژھەاڵتی ناوەڕاستدا ھەبێت‪.‬‬