dwaroj-99

‫دووهەفتەنامەیەکی سیاسیی گشتییە‪ ،‬کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان دەریدەکات‬

‫‪dwaroj@komala.com‬‬

‫بانگەوازەکانی‬

‫جەالل مەلەکشا‬

‫کوشتنی ژنان و بەردەوام‬ ‫بوونی‬ ‫‪٧ -٢٠٢٠/١١/٢٧‬ی سەرماوزی ‪١٣٩٨‬ی هەتاوی‪ ،‬ساڵی هەشتەم‪ ،‬ژمارەی ‪٩٩‬‬

‫سەروتار‬ ‫پرسی کورد‪،‬‬

‫لە نێوان کۆماریەکان و‬

‫دێمۆکراتەکانی ئەمریکا‬

‫ئارێز موحەممەدی‬

‫‪١٠‬‬

‫هاواری زواڵڵ‪ ،‬به هەیبەت و‬ ‫شۆرشگێرانە دژی زوڵم و زۆرداری‬ ‫و زیندان‬

‫بێهرووز مەلەکشا‬

‫‪١٤‬‬

‫ڕاپەرینی خەزەڵوەر ی ‪٩٨‬ی ھەتاوی‬

‫شۆرشێک بۆ ئازادی‪ ،‬نان‪ ،‬ژیان و بەرابەری‬

‫پەرویز ڕەحیم زادە‬

‫پرسی هەڵبژاردەکانی سەرۆککۆماریی‬ ‫لە ئەمریکا بێگومان زۆربەی دەوڵەتان و‬ ‫جیهانی سیاسەتی لە ئاستێکی بەرفراوان‬ ‫بە خۆیەوە سەرقاڵ کردووە و هەر الیەنەو‬ ‫لە روانگەی بەرژەوەندی خۆیەوە بەشێک لە‬ ‫پالنەکانی خۆی لەگەڵ ئەم پرسە بۆ داهاتوو‬ ‫هەڵدەسەنگێنێت کە چۆن دەکرێ لەو ئاڵ و‬ ‫گۆڕەی پێکهاتووە زۆرترین بەرژەوەندیی بۆ‬ ‫خۆیانی تێدا مسۆگەر بکەن‪ .‬بێگومان لەم‬ ‫جیهانە لێک هەڵپێکراوەدا پرسی کوردیش‬ ‫ناتوانێ لە دەرەوەی ئەم ئاڵقەیە بێ و هەر‬ ‫گۆڕانکاریەک بە تایبەتی لە ئاستی زلهێزەکان‬ ‫دەتوانێ کاریگەریی دابنێت لەسەر بە هێزبوون‬ ‫یان الوازبوونی رەوتی بەرەوپێشچوونی‬ ‫خەباتەکەی‪ ،‬بەاڵم ئەمە بە مانای ئەوە نیە کە‬ ‫چارەنووسی کۆتایی و لەوانە پرسی کوردی‬ ‫پێوە گرێ درابێت‪ .‬بۆیە ئەوەی هیوای لەسەر‬ ‫ئەوە هەڵچنیبێت بێگومان شتێک نیە جیا‬ ‫لە سیاسەتی پاسیڤیستی و خۆدزینەوە لە‬ ‫کاری چڕوپڕو جیددی بە مەبەستی رێکخستن‬ ‫و بەرەوپێشبردنی بزووتنەوەی خەڵکی‬ ‫کوردستان بۆ گەیشتن بە مافەکانی‪.‬‬ ‫ئەگەر خۆمان لەو خوێندنەوە کالسیکە دەرباز‬ ‫بکەین کە دەڵێ ئەمریکا بۆ بەرژەوەندی خۆی‬ ‫پرسی کورد بە گشتی وەک کارتێک بە کار‬ ‫دەهێنێ یان ئەوەی قازانج و بەرژەوەندی‬ ‫ئەمریکا لە مانەوەی رژیمی کۆماری ئیسالمیە‪،‬‬ ‫بە هۆی ئەوەی نانەوەی ئاڵۆزی لە الیەن‬ ‫ئەم رژیمە دەتوانێ بازاڕی چەک و چۆڵ‬ ‫گەرم رابگرێت‪ ،‬کاتی ئەوەیە لە دەالقەیەکی‬ ‫دیکەوە ئەم باسە لێک بدەینەوە‪ .‬یەکەم‬ ‫ئەوەیکە ئەمریکا لە پرۆسەی مێژوویی‬ ‫خۆیدا لە هیچ گۆشەیەکی ئەم جیهانە هەر‬ ‫لە ئەمریکای التینەوە تا ئەفغانستان لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست نەک یارمەتیدەرو‬ ‫پشتیوانی بزووتنەوە ئازادیخوازەکان نەبووە‬ ‫بەڵکوو بە پێچەوانە لە دژی ئەوان‪ ،‬یان‬ ‫رەوتی ئیسالمی سیاسی بەهێزکردووە یان‬ ‫پشتیوانی راستی توندئاژۆ لە دژی ئەو نەتەوە‬ ‫بندەستانە بووە کە هەوڵی سەربەخۆییان‬ ‫داوە‪ .‬تەنانەت لە دوایین ئەزمووندا کە‬ ‫هیرشی داعش ئاڵقەیەکی بەرینی هاوپشتی‬ ‫جیهانیی پێکهێنابوو‪ ،‬ئەمریکا بە کشانەوەی‬ ‫هێزەکانی لە رۆژئاوا بەستێنی تەواو لەباری‬ ‫بۆ هێرشی دەوڵەتی فاشیستی ئەردۆغانی‬ ‫بۆسەر رۆژئاوای کوردستان خۆشکردوو دۆناڵد‬ ‫ترامپ لە ئەوپەڕی بێشەرمیدا وتی ئێمە لە‬ ‫سووریە دەکشێینەوە چونکە لە عەرزی ئەم‬ ‫واڵتە وشکە هیچ قازانجێکمان پێ نەگەیشت‪.‬‬ ‫ئێستا پرسیار ئەوەیە کە بەدەسەاڵت گەیشتنی‬ ‫دیمۆکراتەکان یان کۆماریەکان کامیان لە‬ ‫بەرژەوەندی پرسی کورد لە کوردستانی‬ ‫رۆژهەاڵتە و دەکرێ النیکەم بەشێک لە‬ ‫ئامانجەکانی خۆمانی تێدا ببینینەوە؟ ئەوەی‬ ‫لە ئەزموونی ئەو دوو الیەنە لە پرسی چۆنیەتی‬ ‫هەڵسووکەوت لەگەڵ رژیمی ئێران بە تایبەتی‬ ‫بینرا ئەوە بوو کە یەکەم هەر دێمۆکراتەکان‬ ‫بوون کە لە سەردەمی‬ ‫‪...‬بۆ ڵ ‪2‬‬

‫سالێک بەسەر ڕووداوەکانی مانگی خەزەڵوەری ساڵی‬ ‫‪٩٨‬ی ھەتاوی تێپەر بوو‪ ،‬شۆرشێکی جەماوەری کە‬ ‫تێێدا شەپۆلی جەماوەری نارازی لە بێ عدالەتی‪،‬‬ ‫فەقیری‪ ،‬ستەم ‪ ،‬فەساد و هەاڵواردن و برسییەتی‬ ‫خرۆشاو سنگیان کرد بە قەلغانی گولەو و بۆ ماوەی‬ ‫نیزیک بە شەش رۆژ شەقامەکانیان چۆڵ نکرد و‬ ‫ئێرانی ژێر دەسەاڵتی یەکێک له هارترین رژیمەکانی‬ ‫سەردەمیان هێنانە لەرزە و هەژاند‪ .‬جەماوەری ڕاپەریو‬ ‫که نە شتێکییان بۆ لەدەست دان بوو نە بژاردەیەکی‬ ‫تریان بۆ هەڵبژاردن‪ ،‬له ماوەێکی چەن ڕۆژە بۆ‬ ‫هەتاهەتاییە تامی تاڵی هەرس هێنان و دامەڕمانیان‬ ‫نیشانی دەسەاڵتی ئیسالمی و سەرکوتگەر دا‪.‬‬

‫لە ماوەی چل سال تەمەنی کۆماری ئیسالمی خەلک‬ ‫له دەرفەتی جۆراجۆر وەک بزووتنەوەی خۆێندکاران‬ ‫لە تیری ‪ ٧٨‬که قەوارە و بزاڤێکی جەماوەری‬ ‫به خۆ گرت‪ ،‬و نارەزایەتی دربڕین بە ئەنجامی‬ ‫ھەڵبژاردنەکانی ‪ ٨٨‬ھاتوونەتە سەر شەقام‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫سالەکانێ ‪ ٩٦‬و ‪ ، ٩٨‬ئەو ئاخێزانە‪ ،‬دوو ئاراستەی‬ ‫تەواو جیاوازی بەخۆیەوە گرت کە خەلک نەک بۆ‬ ‫وەرگرتنەوەی دەنگەکانیان و یان داخۆازێکی پئشەیی‬ ‫بەلکوو بۆ نان و ژیان ھاتنە سەر شەقام‪ ،‬جسوورتر و‬ ‫بێباکانەتر‪ ،‬بە پانتاییەکی زیاتر و ماوەیەەکی درێژتر‬ ‫دسەالتیان وە زاڵە ھێنا‪ ،‬واڵمی ڕژیم بەاڵم درندانەتر‬ ‫لە جاران بوو‪ ،‬زیاتر له ‪ ١٥٠٠‬کەس گیانیان‬

‫قوتابخانه‌ی فرانکفۆرت و‬ ‫ده‌روونشیکاری‬

‫ئاگری جسارەت و ئامانجە گەورەکەی کە هەمان‬ ‫کۆتایی ھئنانی ژانێکی چل سالە نەکووژێنێتەوە‪.‬‬

‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪:‬‬

‫تەنگەژەی ئاسایش و پێشبڕکێی چەکوچۆڵ‬

‫‌گه‌ر ترس و کاولکاری(تاناتوس) سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کی فاشیزم‬ ‫پێکدێنێ‪ ،‬عەشق و خۆشه‌ویستی (ئێروس) ده‌رفه‌ت بۆ دێموکراسی‬ ‫ده‌ڕه‌خسێنێ‪.‬‬

‫مارتین جه‌ی‬ ‫وەڕگێڕان‪ :‬ه ‪ -‬محه‌مه‌دی‬

‫‪8‬‬

‫دیاردەی جاش و ئاشتەوایی‬ ‫لە داهاتوو دا‬

‫«بەکرێگیراو» یان «جاش» کە لە زمانی خەڵکی عاممەی کورد‬ ‫دا زیاتر بەکارهێنراوە‪ ،‬بە کەسێک دەگووترێ کە دەستی دەگەڵ‬

‫حکومەتی ناوەندی لە یەکێک لە بەشەکانی کوردستانی بندەست‬

‫تێکەڵ کردووە و لە بڕی پارە یان ئیمکانات بە شێوەی نیزامی بە‬

‫دژی خەباتی رزگاریخوازانەی گەلی کورد‪ ،‬هەڵس و کەوت دەکا و‬ ‫دەگەڵ رۆڵەکانی گەلی خۆی‪ ،‬بە شەڕ دێ‪.‬‬

‫کاوە حەسەن پوور‬

‫لەدەستدا‪ ،‬هەزاران کەسیش دەستبەسەر کران‪.‬‬ ‫ئەوەی بە ڕواڵەت ئەبیندرێ کووژانەوەی کاتی‬ ‫شۆڕشەکەیە بۆ ماوەیەک‪ ،‬بەاڵم ئەوەی سەرکوت‬ ‫نەکراوە ئیرادەی گەلێکی وەزالە ھاتووە کە‬ ‫سیستەمێکی پڕاوپڕ لە فەساد و گەندەڵی و چەوسانەوە‬ ‫بەاڵم زەلیل لە ناوچەکە‪ ،‬نه تەنیا هیچ واڵمێکی بۆ‬ ‫داواکارییەکانییان نییە و هیچ هیوایەک بۆ دەربازبوونی‬ ‫لەو قیرانانە بەدی ناکرێ‪ ،‬و چاوەڕێیە دەرفەتێکی‬ ‫کەی دەست کەوێ و ئەوجار ھیچ زەبر و زۆرێک‬

‫‪12‬‬

‫د‪ .‬محەممەد حسێن زادە‬

‫‪6‬‬

‫لە یادی دکتۆر ئەفراسیاو‬ ‫حەلیمی (هەورامی)‪،‬‬

‫شۆڕشگێڕی چەپی نەتەوەیی‬ ‫و مێژووناس‬ ‫دامون‪ -‬مەریوان‬

‫‪5‬‬

‫پیرۆزن ئەو رۆژانەی دەسەاڵتی کۆماری‬ ‫ئیساڵمیان تا لێواری مەرگ برد‪!...‬‬

‫عەزیز ئاجیکەند‬

‫‪15‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27 ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫هەواڵ و ڕاپۆڕت‬

‫درێژەی سەروتار‬ ‫بزووتنەوەی سەوزدا پشتیان لەو ناڕەزایەتیە‬ ‫جەماوەریە ملیۆنیە کردوو لە بەرانبەریشدا‬ ‫ملیۆنان دۆالر پارەی دەست بەسەرداگیراویان‬ ‫بۆ ئەو رژیمە ئازاد کرد تا بتوانێ هەم لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئازادانە تەراتێنی تێدا‬ ‫بکاو لە ناوخۆیشدا هەر ناڕەزایەتیەک سەرکوت‬ ‫بکا‪ ،‬وە لەو الشەوە دەوڵەتی ترامپ بە ئاشکرا‬ ‫رایاندەگەیاند کە بە شوێن گۆڕانی رژیمی ئێران‬ ‫نین و تەنیا گۆڕانی رەفتاری رژیمیان دەوێ و‬ ‫هاوکات کوردی وەک شەڕکەرێک ناودەهێنا‪،‬‬ ‫وەک ئەوەی کۆی سرووشتی ئەم خەڵکە خۆی‬ ‫لە شەڕدا دەبینێتەوەو وەک بە وتەی هەندێک لە‬ ‫سێناتۆرەکانیان‪ ،‬کورد لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫شەڕی بە وەکالەت بۆ ئەوان دەکات‪ .‬کەواتە‬ ‫نەک هیوا هەڵبەستن بە ئەمریکا و تەنانەت‬ ‫پێکهێنانی هەندێ ناوەند بۆ قسەوباس لەگەڵ‬ ‫ئەمریکا کاریگەریی نیە بەڵکوو وزەو توانایی‬ ‫کاری پراکتیکی ئەو هێزانەش لەو پرسە بە‬ ‫فیڕۆ دەبات و لەوە زیاتر سیاسەتی چاوەڕوانی‬ ‫مەجالی کاری سەربەخۆمان لێ دەسێنێتەوە‪.‬‬ ‫بە دوو هۆکاری زۆر گرینک دەتوانین بڵێین کە‬ ‫گرتنە پێشی سیاسەتی خۆهەڵواسین بە هێزی‬ ‫دەرەکی بۆ ئاڵوگۆڕ وەک ئەوەی تا ئێستا بینرا‬ ‫هیچ بەرهەمێکی جیا لە ناهومێدی بە دواوە‬ ‫نابێت‪ .‬یەکەم ئەوەیکە پرسی کورد وەک مافی‬ ‫بێ ئەمالوالی کۆمەاڵنی خەڵکی کوردستان بۆ‬ ‫بڕیاردان لە چارەنووسی خۆیان بۆ گەیشتن‬ ‫بە مافی سەربەخۆیی بێ هیوا دەکات و ئەم‬ ‫پرسە بە پرسی کێشەی گشتی لە ئێران‬ ‫دەبەستێتەوە‪ ،‬کە ئەگەروابێ النیکەم چاوەڕێ‬ ‫دەکرێ چارەنووسی ئەم میللەتە بۆ دەیان ساڵی‬ ‫دیکەش بە هەڵپەسێردراوی بمێنێتەوەو کورد‬ ‫نەک وەک فاکتۆرێکی سەربەخۆ بەڵکوو وەک‬ ‫بەشێک لە تەواکەرکردنی پرسێکی گشتی لە‬ ‫ئێران پێناسە دەکات‪ ،‬دووهەمیش لە راستیدا‬ ‫لۆبی ئێرانیی لە ئەمریکا بە سەدان قاتی کورد‬ ‫بە هێزترە کە کورد مەجالی ئەوەی هەبێ کە‬ ‫سەرنجی سیاسەتی ئەمریکا بۆ الی خۆی‬ ‫رابکێشێت‪.‬‬ ‫مێژووی کارکردی دیمۆکراتەکانی ئەمریکا‬ ‫نیشانیداوە کە ئەوان لە ئاستی سیاسەتی‬ ‫دەرەوە‪ ،‬بەرەی ئیسالمی سیاسی بەهێز دەکەن‬ ‫و کۆماریەکانیش راستی توندئاژۆ دەجووڵێنن کە‬ ‫لە ئەنجامیدا کورد ناتوانێ قازانج و بەرژەوەندی‬ ‫خۆی لە هیچکام لەوانە ببینێتەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫یەک لەوانە رژیمی ئێران لە خۆیدا نوێنەرایەتی‬ ‫ئیسالمی سیاسی دەکات و ئەمەش ناتەبا لەگەڵ‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی دێمۆکراتەکانی ئەمریکا‬ ‫نیەو شوینیزمی ئێرانیش کە خۆیان لە پێستی‬ ‫دیمۆکراسیخواز شاردۆتەوە دەتوانن لە بە‬ ‫دەسەاڵت گەیشتنی کۆماریەکان زۆرترین قازانج‬ ‫وەربگرن و جارێکی دیکە خەڵکی کوردستان‬ ‫بکەوێتەوە بەر پەالمارو هێرش‪.‬‬ ‫کەواتە بۆ هەر هێزێکی ئازادیخوازو تێکۆشەر‬ ‫کە باوەڕی بە چارەنووسی خەڵکی کوردستان‬ ‫بێت و هیوای ژیانێکی سەربەستانەو شیاویان بۆ‬ ‫بە ئاوات بخوازێت‪ ،‬ئەوە بە پلەی یەکەم و بە‬ ‫النی زۆرەوە رێکخستنی خۆی و تێهەڵچوونێکی‬ ‫سەرلەنوێی جیددیە لە خەباتێکی بێ پسانەوە‬ ‫کە بتوانێ لە ئاکامی بەرەوپێشچوونیدا چۆک بە‬ ‫بیروڕای گشتی لە ئاستی جیهان بهێنێ و پێیان‬ ‫بڵێ کە پرسی کورد نە پرسی شارۆمەندیەو نە‬ ‫پرسی مافی مرۆڤ یان کۆمەڵێک خەڵک کە‬ ‫تووشی لێقەوماویی و ئاوارەیی بوون و دەبێ‬ ‫یارمەتیان بکرێ‪ ،‬بەڵکوو وەک پرسێکی سیاسی‬ ‫بۆ جەماوەرێکێ ملیۆنی کە ئاواتیان گەیشتنە‬ ‫بە پێگەی شیاوی مرۆڤ لە کیانێکی سەربەخۆ‬ ‫دەبێ خۆی وێنا بکات‪ .‬وە بێگومان ئەوە تەنیا‬ ‫گەشەی خەباتی خەڵکی کوردستان لە دەوری‬ ‫رێبازێکی سیاسی روون و یەکگرتووە کە هەم‬ ‫دەتوانێ هاوسەنگی هێز لە ئێران و ناوچەکە بە‬ ‫قازانجی خۆی بگۆڕێ و دواتریش هەر گەشەی‬ ‫دێمۆکراتیکی ئەم خەباتەیە کە دەتوانێ سەرنج‬ ‫و پشتیوانی جیهانیی بۆ الی خۆی رابکێشێت‪.‬‬

‫ڕاپەڕینی مانگی خەزەڵوەری خوێناویی‪:‬‬ ‫سەیران مستەفازادە‬ ‫یەک ساڵ بە سەر راپەڕینی‬ ‫خوێناوی مانگی خەزەڵوەری ساڵی‬ ‫‪ ١٣٩٨‬دا تێپەڕی ‪ .‬خەزەڵوەری‬ ‫وەرینی‬ ‫خوێنین کە لەگەڵ‬ ‫گەاڵکان ‪ ،‬خەڵکی بێ تاوان بوون‬ ‫بە قوربانی زوڵم و کوشتار لەالیەن‬ ‫ماشێنی ترۆری کۆماری ئیسالمی و‬ ‫مرۆڤەکانیش وەک گەاڵی دارەکان‬ ‫وەرین و پەڕپەڕ بوون‪ .‬سەرلەبەیانی‬ ‫رۆژی هەینی کاتێک کە خەڵک‬ ‫لە خەو هەڵدەستن لە ناکاو‬ ‫لەگەڵ بەرزبوونەوەی سێ قاتی‬ ‫نرخی بەنزین رووبەروو دەبنەوە‬ ‫‪ .‬شیرکەتی نەوتی ئێران بەبێ‬ ‫ئاگاداریی پێشوو لە نیوەشەوی‬ ‫‪ 24‬ی خەزەڵوەری ساڵی ‪1398‬‬ ‫رایگەیاند کە جیرەبندی بەنزین‬ ‫دەست پێکرا و نرخی هەر لیتر‬ ‫بەنزینی جیرەبندی ‪ 1500‬تمەن و‬ ‫نرخی هەر لیتر بەنزینی ئازاد لە‬ ‫‪ 1000‬تمەنەوە بوو بە ‪ 3000‬تمەن ‪.‬‬ ‫ناڕەزایەتییەکان سەرەتا لە گەڕەکە‬ ‫فەقیر نشینەکانەوە و بە شێوەی‬ ‫ئاشتی خوازانە دەستی پێکرد و‬ ‫زۆر زوو بوو بە راپەڕینێکی گەورە‬ ‫بە دژ ی رژیمی ئێران و‌زیاتر لە سەد‬ ‫شاری گەورە و چکولەی گرتەوە‬ ‫‪ .‬بە دوای راگەیاندنی ئەو هەواڵە‪،‬‬ ‫خۆپیشاندان لە شارەکانی تاران‪،‬‬ ‫ئەهواز‪ ،‬کرماشان‪ ،‬سنه‪ ،‬جوانڕۆ‪،‬‬ ‫مەریوان‪ ،‬ورمێ ‪ ،‬بۆکان‪،‬سیرجان و‬ ‫شیراز دەستی پێکرد ولە ماوەیەکی‬ ‫ی تری وەک بەندەر‬ ‫کەمدا شارەکان ‌‬ ‫عەباس‪ ،‬ئیسفەھان‪ ،‬کرمان‪ ،‬قەزوین‪،‬‬ ‫ماهشەهر‪ ،‬گەچساران‪ ،‬خوڕەم‬ ‫شار‪ ،‬بابول‪ ،‬رەشت‪ ،‬بیرجەند‪،‬‬ ‫جیروفت‪ ،‬شوشتەر‪ ،‬ئەندیمشک‪،‬‬ ‫کازروون‪ ،‬بێهبەهان‪ ،‬بووشەهریشی‬ ‫گرتەوە‪ .‬خەڵکێک کە تەنیا بۆ‬ ‫وەرگرتنی مافەکانیان و دەربڕینی‬ ‫سەبارەت‬ ‫ناڕەزایەتی خۆیان‬ ‫بە گرانی و بارودۆخی خراپی‬ ‫ئابووری بە شێوازی ئاشتیخوازانە‬ ‫هاتبوون بۆ سەر شەقامەکان‬ ‫لەگەڵ سەرکوتکردن و توندوتیژی‬ ‫هێزەکانی ئەمنیەتی رژیمی ئێران‬ ‫رووبەروو بوونەوە‪ .‬خۆپیشاندەران‬ ‫بە دژی ئەو توندوتیژیانە‬ ‫بوێرتربوون‪ .‬هیزەکان و بەرپرسانی‬ ‫رژیم خۆپیشاندەرانیان ئاژاوەگێڕ و‬ ‫خراپکار ناو نابوو‪ .‬لە رۆژی ‪ 25‬ی‬ ‫خەزەڵوەر بە فەرمانی ئەنجومەنی‬ ‫ئاسایش ئینترنێت لە سەرانسەری‬ ‫ئێران راگیرا و بەرپرسانی رژیم‬ ‫کاتی وەسل بوونی ئینترنێتیان‬ ‫نادیار راگەیاند و هۆکاری راگیرانی‬ ‫ئینترنێتیان ئەمنیەتی دەربڕی‪.‬‬ ‫سەرەڕای راگرتنی ئینترنێت خەڵک‬ ‫هەواڵەکانی خۆپیشاندانەکانیان‬ ‫بە وێنە و ویدیۆ باڵودەکردەوە‪.‬‬ ‫ویدیۆ و وێنەکان نیشانیان دەدا‬ ‫کە رژیمی ئێران لە ئامرازی‬

‫هاوکات لەگەل گران بوونی بەنزین خوێنیش بێ نرخ بوو‪.‬‬

‫شەڕ بۆ رووبەرووبوونەوە لە‬ ‫گەڵ خۆپیشاندەران کەڵکیان‬ ‫وەردەگرت‪ .‬هەر لە ماوەی ‪48‬‬ ‫کاتژمێردا دوای راگرتنی ئینترنێت‬ ‫‪ 220‬نەفەر کوژران ‪ .‬ئامارەکانی‬ ‫نافەرمی ژمارەی کوژراوەکانی‬ ‫مانگی خەزەڵوەریان زۆرتر لە‬ ‫‪ 1500‬کەس نیشان دا‪ ،‬ئەوە‬ ‫لەحاڵێک دایە کە رژیم حاشای‬ ‫لەو ئامارە کردووە و ئاماری دروست‬

‫لێبوردنی نێونەتەوەیی زیاتر لە‬ ‫‪ ۴۴‬کەس لە پارێزگای کرماشان ‪،‬‬ ‫کوردستان و ورمێ کوژراون ‪ .‬تەنیا‬ ‫لە شاری جوانڕۆ سەر بە پارێزگای‬ ‫کرماشان ‪ 14‬هاوواڵتی کورد‬ ‫کوژران ‪ .‬ئەو ویدیۆیانە وا لەو‬ ‫شارە باڵوکراونەتەوە نیشان دەدات‬ ‫کە هێزە چەکدارەکانی رژیم لە‬ ‫سەربانی دادگای شۆڕشی ئەو شارە‬ ‫تەقەیان لە خەڵک کردووە ‪ .‬گەلی‬ ‫کورد بە پێچەوانەی خۆپیشاندانی‬ ‫ساڵی ‪ 96‬کە بەشدارییان نەبوو ‪،‬‬ ‫لە خۆپیشاندانی ساڵی ‪ 98‬پێشڕەو‬ ‫بوون و بە هۆی پێگەی سیاسی‬ ‫تایبەتی کوردستان سەرکوتکردنی‬ ‫خەڵک لە شارەکانی کوردستان سەد‬ ‫قات زیاتر بووە‪ .‬زیاتر لە سەدان‬ ‫کەس لە پارێزگاکانی کرماشان‬ ‫و کوردستان لە خۆپیشاندانی‬ ‫خەزڵوەر دەستبەسەر کراون کە‬ ‫تا ئیستا زۆربەیان لە بەندیخانەکان‬ ‫ماونەتەوە و حوکمی قورسی‬ ‫زیندانیان بەسەردا سە پاوە‪.‬‬ ‫بە پێی ئاماری تۆمارکراو لە‬ ‫ناوەندی رێکخراوی مافی مرۆڤی‬ ‫کوردپا‪ ،‬ژمارەی کوژراوەکان ‪٤٤‬‬ ‫کەسە‪ ،‬ھاوکات سزای زیاتر لە ‪٥٠‬‬ ‫ساڵ زیندان و ‪ ٣٠‬زەربە قامچی‬

‫دەشارێتەوە‪ .‬لە نا‌و کوژراوەکان زۆرتر‬ ‫لە ‪ 23‬منداڵ هەبوون کە تەمەنیان‬ ‫لە ژێر ‪ 18‬ساڵ دا بوو‪ .‬سەبارەت بە‬ ‫ژمارەی دەستبەسەر کراوان ئاماری‬ ‫دروست لەدەست دا نیە ‪ .‬ئامارەکان‬ ‫نیشاندەری توندوتیژییەکی زۆر و‬ ‫زەبەند و سەرکوتکردنێکی توندی‬ ‫رژیمی ئێران بوو کە تەنیا لە بەر‬ ‫گیروگرفتی ئابووری هاتبوونە سەر‬ ‫شەقامەکان و لە بارودۆخێک کە‬ ‫هاتبووە ئاراوە ناڕازی بوون ‪ .‬لە‬ ‫کوردستانیش خەڵک لەو شەپۆلە‬ ‫وەدوا نەکەوتن‪ .‬سەرەتا لە مەریوان‬ ‫خەڵک بە راخستنی سفری بەتاڵ لە‬ ‫سەر شەقامەکان ناڕەزایەتی خۆیان‬ ‫دەربڕی هەروەها لە بانە خەڵک بە‬ ‫سواربوونی سێ چەرخە ی مندااڵن بە‬ ‫شێوەی سەمبولیک ناڕەزایەتی خۆیان‬ ‫دەربڕی بەاڵم رژیم بە شێوازی توند‬ ‫رووبەروو‬ ‫لەگەڵ خۆپیشاندەران‬ ‫بۆوە‪ .‬بەرەنگاربوونەوەی رژیمی ئێران بەسەر ‪ ١٧‬کەس لە گیراوەکاندا‬ ‫لە گەڵ ناڕەزایەتییەکان لە کوردستان بەڕێوەچووە‪ .‬رژیمی ئێران‬ ‫زۆر فراوانتر لە ناوچەکانی دیکەی بۆئەوەی کە تەرمی کوژراوەکان‬ ‫ئێران بوو و ئەوش نیشاندەدات کە رادەستی بنەماڵەکەیان بکات‬ ‫رژیمی ئێران لە راپەڕینی گەلی کورد داوای پووڵی لە بنەماڵەی‬ ‫ترسی هەیە ‪ .‬گەلی کورد ماوەی کوژراوەکان کردووە و زۆربەی‬ ‫چل ساڵە بە دژی رژیمی ئێران خەبات‬ ‫دەکات ‪ .‬خەباتی خەڵکی کوردستان گیراوانی ناچار کردووە بە‬ ‫هۆکاری زۆری هەیە‪ ،‬وەک کوشتنی قبووڵ و دانپێدانانی کارێک کە‬ ‫رۆژانەی کۆڵبەر‪ ،‬لە سێدارەدانی نەیانکردووە ‪ ،‬یا ناوی شەهیدی‬ ‫الوانی کورد ‪ ،‬دەستبەسەر کردنی رژیمی ئێران بۆ منداڵەکانیان کە‬ ‫خەڵکی کورد بە تۆمەتی جۆراوجۆر بە شێوازیکی زۆر بێ روحمانە‬ ‫و پێدانی حوکمی قورسی زیندان بوون بە قوربانی تۆمار بکەن ‪.‬‬ ‫بۆ بەندکراوەکان ‪ ،‬باڵوکردنەوەی‬

‫بەرباڵوی مادە هۆشبەرەکان لەناو‬ ‫گەنجان و الوان دا و‪ ...‬ئەو خااڵنە‬ ‫بوونەتە هۆکاری بەشداری زۆربەی‬ ‫خەڵکی کوردستان لە خۆپیشاندان‬ ‫‪ .‬بە پێی ڕاپۆرتی رێکخراوی‬

‫لە ناو کوژراوەکانی کوردستان‬ ‫‪ ۴‬کەس تەمەنیان ژێر ‪18‬‬ ‫ساڵ بووە ‪ .‬ئامارەکانی نافەرمی‬ ‫دەستبەسەرکراوانی‬ ‫ژمارەی‬ ‫لە شارەکانی جۆراوجۆری‬

‫کوردستان نێوان ‪ 1000‬بۆ ‪2000‬‬ ‫کەس هەڵسەنگاندووە کە ئەو‬ ‫ئامارە لە سەرتاسەری ئێران‬ ‫دەگاتە نیزیک بە ‪ 7000‬کەس‬ ‫‪ .‬لە ناو گیراوانی کوردستان‬ ‫تەنیا شوناسی ‪ 245‬کەس تا‬ ‫ئێستا روون بۆتەوە‪ .‬گیراوەکان‬ ‫گرتووخانەکانی سپای‬ ‫لە‬ ‫پاسداران رادەگیران و بۆ‬ ‫وەرگرتنی دانپێدانانی زۆرەملێ‬ ‫ئەشکەنجەی جەستەیی و‬ ‫دەروونی دەکران ‪ .‬دەستبەسەر‬ ‫کرانی شەوانە لە مەریوان‬ ‫تاماویەکی زۆر بەردەوام بوو و‬ ‫زۆربەی گیراوان لە شارەکانی‬ ‫کوردستان بە هاوکاری لە گەڵ‬ ‫حیزبەکانی کوردستان تۆمەتبار‬ ‫کراون و وایان نیشان دەدا کە‬ ‫ئەو خۆپیشاندەرانە لەگەڵ‬ ‫حیزبەکانی دژبەری رژیمی ئێران‬ ‫له پێوندەی دان ‪ .‬شەش رۆژی‬ ‫پێچوو تا یەکیەتی ئەورووپا‬ ‫سەبارەت بە راپەڕینی خەڵکی‬ ‫ئێران و سەرکوتکردنی خەڵک‬ ‫کاردانەوەی هەبێت ‪.‬ئەوساڵ‬ ‫کە کۆتاییەکانی ساڵی ‪ ٩٩‬یە‬ ‫رژیمی ئێران لە قۆناغێک دایە‬ ‫کە خەڵک لە باری ئابووری و‬ ‫ئاسایی زۆر خراپترن لە ساڵی‬ ‫‪ . 98‬ئێران لە هەموو بوارەکانی‬ ‫ناوخۆ و دەرەوی واڵت الواز بووە‬ ‫و هێز و توانای وەاڵمدانەوەی‬ ‫بە پێداویستییەکانی خەڵک‬ ‫نیە و بەستێنێک بۆ گۆڕانکاری‬ ‫هەمە الیەنە ساز بووە‪ .‬سزاکانی‬ ‫ئامریکا‪ ،‬گەندەڵیی زۆر و‬ ‫دەسەاڵتدارانی‬ ‫لێنەهاتوویی‬ ‫رژیمی ئێران لە هەموو‬ ‫بوارەکان بۆتە هۆی ئەوەی کە‬ ‫لە ئان و سات دایە کە ئەو‬ ‫بەرمیلە باڕووتە بتەقێتەوە‪.‬‬

‫هەواڵ و ڕاپۆڕت‬ ‫ساڵێک بەر لە ئێستا و‬ ‫هاوکات لەگەڵ بەرزبوونەوەی‬ ‫‪%200‬ی نرخی بێنزین ‪ ،‬لە ‪24‬ی‬ ‫خەزەڵوەری ساڵی ‪98‬ی هەتاویدا‬ ‫‪ ،‬ناڕەزایەتی و سەرهەڵدانی‬ ‫جەماوەری و سەراسەری لە‬ ‫زۆربەی شارەکانی ئێران دەستی‬ ‫پێ کرد‪ .‬ناڕەزایەتییەکان سەرەتا‬ ‫دژی بڕیاری گران کردنی بێنزین‬ ‫بوو بەاڵم دواتر بەرەو تەقینەوەی‬ ‫کۆمەاڵیەتی و تا ئاستی شۆڕشێکی‬ ‫بنەڕەتی بۆ دەرباز بوون لە کۆماری‬ ‫جەهل و جەنایەتی ئاخوندی‬ ‫پەرەی سەند‪ .‬بە شێوازێک کە لە‬ ‫ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتیەوە‬ ‫لە مێژووی کۆماری ئیسالمیدا‬ ‫بێ وێنە بوو‪ .‬زیاتر لە ‪ 150‬شاری‬ ‫ئێران بوونە مەیدانی ناڕەزایەتی‬ ‫و جوواڵنەوە لە دژی دیکتاتۆریی‬ ‫‪ 42‬ساڵەی دەسەاڵتدارانی تاران‪.‬‬ ‫سەدان هەزار کەس لە گەالنی ژێر‬ ‫دەستە و ئازادیخوازی ئێران بە‬ ‫دروشمی ژیرانە و ئاگری ڕق و تۆڵە‬ ‫سەندەوە ڕژانە سەر خیابانەکان و‬ ‫بەدەنەی سیاسی و نزامیی ڕژیمیان‬ ‫هێنایە لەرزین‪ .‬شۆعارەکان بە‬ ‫گشتی دژی ڕژیم و بە مەبەستی‬ ‫ڕووخاندنی کۆماری ئاخوندی‬ ‫بوون‪ .‬ئەمجارەیان گەالنی ئێران‬ ‫بێ جیاوازی و بە دروشمی نان‪،‬‬ ‫کار‪ ،‬ئازادی و دەیان شۆعاری چەپ‬ ‫و سوسیالیستی هاتبوونە مەیدان‬ ‫و ژن و پیاو و الو و پیر ‪ ،‬هەموو‬ ‫یەکدەنگ بە نەعرەتەی مەستانە‬ ‫و هاواری پەنگ خواردووی پێنج‬ ‫دەیە ژێردەستەیی و چارەڕەشی‪،‬‬ ‫شەقامیان هەژاند و دەست و‬ ‫پێوەندەکانی ڕژیمیان تۆقاند‪.‬‬ ‫لە بەرامبەردا هەر لە سەرەتای‬ ‫ماشینی‬ ‫ناڕەزایەتیەکانەوە‬ ‫سەرکوت و ئێعدامی ڕژیمی‬ ‫سێدارەی مەزهەبی ‪ ،‬بە ئەزموونی‬ ‫‪ 42‬ساڵ جەهل و جەنایەت ‪ ،‬کەوتە‬ ‫کار و بێ گرنگیدان بە هیچ چەشنە‬ ‫مافێکی ئینسانی و بەهایێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەوپەڕی دڕندەیی و‬ ‫خوێنڕێژیدا پڕۆسەی سەرکوت‪،‬‬ ‫کوشتن‪ ،‬ئێعدام‪ ،‬ئەشکەنجە‬ ‫و زیندانی دژ بە بزوتنەوەی‬ ‫جەماوەری گەیاندە لووتکە‪.‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە لە هەموو‬ ‫شارەکانی ئێران ئامادە باشی‬ ‫ڕاگەیێندرا و هێزە ئەمنییەتییەکان‬ ‫بە ئاشکرا و بە جلی مەدەنی هاوکات‬ ‫لە گەڵ بەسیجییە شڕەخۆرەکانی‬ ‫سپای پاسداران جێگیر کران و لە‬ ‫ڕێگای هێزی تایبەتیی سەرکوت‬ ‫‪ ،‬بە ڕێگباری موسەلسەل و تاک‬ ‫تیرهاوێژی قەناس بە دەست‬ ‫‪ ،‬دژی خەڵک وێستانەوە ‪.‬‬ ‫شەڕ و پێکدادانی نێوان خەڵک‬ ‫و هێزە سەرکوت کەرەکانی ڕژیم‬ ‫زیاتر لە دە ڕۆژ بەردەوام بوو‬ ‫و لە ئاکامدا بە پێی هەواڵی‬ ‫ناوەندەکانی ڕاگەیاندن بە‬ ‫تایبەتی ئاژانسی هەواڵی ڕۆیتێرز‬ ‫‪ ،‬لە زمانی بەرپرسێکی بااڵی‬ ‫حکومەتەوە ‪ 1500 ،‬گەنج و الوی‬ ‫هەژار و ئازادی خواز کوژران و‬ ‫زیاتر لە دە هەزار کەس زیندانی‬ ‫و شکەنجە کران‪ .‬هەر وەها سزای‬ ‫قورس و ئێعدامیان بە سەر‬ ‫زۆربەی گیراواندا سەپاند؛ هاوکات‬ ‫بەشێکی بەرچاوی هێزەکانی‬ ‫ڕژیمیش کەوتنە بەر پەالماری‬ ‫جەماوەر و بریندار و کوژراویان لێ‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫ئاوڕێک بەسەر ڕووداوەکانی خەزەڵوەری ساڵی ‪1398‬ی هەتاویدا‬ ‫زاگرۆس بانە‬

‫خۆپیشاندەران دژی کۆماری‬ ‫ئیسالمی ‪ ،‬ڕێکۆردێکی نوێی‬ ‫تۆمار کرد و ڕچە و ڕێی خۆش کرد‬ ‫بۆ ئاڵوگۆڕی دوایی و ڕاگرتنی دوا‬ ‫هەناسەکانی دیکتاتۆریی مەزهەبی‬ ‫لە ئێران‪ .‬ڕێژەی بەشداریی‬ ‫ژنان و یەکدەنگیی کرێکاران‪،‬‬ ‫زانکۆییەکان‪ ،‬مامۆستایان و‬ ‫زۆربەی چینەکانی کۆمەڵگا‬ ‫خاڵی گرینگ و پۆزیتیڤی‬ ‫ناڕەزایەتییەکانی مانگی ئابان بوو‪.‬‬ ‫بەاڵم بە داخەوە لە الیێکی دیکەوە‬ ‫بێدەنگیی بەشێکی دیکەی‬ ‫کۆمەڵگا لە ئاست ئازار و خواستی‬ ‫خۆپیشاندەران شتێکی حاشا‬ ‫هەڵنەگر و هۆکاری بنەڕەتیی‬

‫کەوتەوە و زۆربەی بانک و ماشینە‬ ‫نزامییەکان لە الیەن خەڵکەوە‬ ‫سووتان و تااڵن کران ‪ .‬هێزە جل‬ ‫مەدەنییەکانی ڕژیم وەکوو نەریتی‬ ‫بێ ئەخالقانەی هەمیشەییان بۆ‬ ‫چەواشەکاری و بەالڕێ بردنی ڕای‬ ‫گشتی و بزوتنەوەی جەماوەری ‪،‬‬ ‫پەالماری ماشین و دوکانی خەڵکی‬ ‫مەدەنیان دا‪ ،‬کۆگاکانیان تااڵن کرد‬ ‫و خەسارێکی زۆریان بەرخستن‪.‬‬ ‫هاوکات لە گەڵ دەسپێکی‬ ‫ناڕەزایەتییەکان شوڕای بااڵی‬ ‫ئەمنیەتی ئێران دەستوری پچڕانی‬ ‫تۆڕی ئینتێرنێت و تەلەفوونی دا و‬ ‫لە بەشێکی بەرچاوی ناوەندەکانی‬

‫شایانی باسە ناڕەزایەتییەکان لە‬ ‫شار و گەڕەکە کرێکاری و هەژار‬ ‫نشینەکانەوە دەستی پێکرد و‬ ‫دواتر وردە بۆرژوازی و چینەکانی‬ ‫دیکەی نا ئەو کەوانەیەش‬ ‫پەیوەستی بوون‪ .‬ئەمەش بۆ‬ ‫جارێکی دیکە ئەو ڕاستییەی‬ ‫ئاشکرا کرد کە بزوتنەوەی‬ ‫سەردەمیانەی گەالنی ئێران‪،‬‬ ‫کرێکاران و برسییەکان لە کەناری‬ ‫شۆڕش لەنگەری پێ دەگرن‪.‬‬ ‫هەڵبەت ڕەنگە بۆ بەشێکی بەرچاوی‬ ‫گەالنی ئێران ئەم کردەوانەی‬ ‫ڕژیم کەمتر نامۆیی هەبێت‪ .‬بە‬ ‫تایبەتی لە ئیالم و کوردستان‬ ‫و لۆڕستان و خۆرمووا تا دەگاتە‬

‫ناڕەزایەتی هاتوووچوو قەدەغە‬ ‫کرا‪ .‬لە سێبەری تاریکیی دیجیتاڵ‬ ‫و سانسۆری خەبەریدا هەزاران‬ ‫جەنایەت ڕوویدا و حکوومەت لە‬ ‫هەندێ شوێنی وەکوو کرماشان‬ ‫و ماهشەهر تەنانەت تا ئاستی‬ ‫کۆمەڵکوژی و جەنایەت لە‬ ‫دژی بەشەرییەت پێشێلکاریی‬ ‫کرد‪ .‬لە ئەنجامیشدا هیچ‬ ‫بەرپرسێکی واڵت بەرپرسیارێتیی‬ ‫پچڕانی ئینتێرنێت و سانسۆری‬ ‫خەبەریی ناڕەزایەتییەکانی لە‬ ‫ئەستۆ نەگرت و ئاماری ڕاستیان‬ ‫سەبارەت بە کوژراو و زیندانی‬ ‫و بریندارەکان ڕانەگەیاند‪.‬‬ ‫پاڕلمانی کارتۆنیی ڕژیم لە‬ ‫یەکەم ڕۆژی پێکدادانەکان داوای‬ ‫بایەخ دان بە خواستی خەڵک و‬ ‫گەڕانەوەی نرخی بێنزینی کرد بۆ‬ ‫نرخی پێشوو ‪ ،‬بەاڵم دوابەدوای‬ ‫فەرمانی حکومەتیی خامنەیی‬ ‫سەرکوتی‬ ‫بۆ‬ ‫جەنایەتکار‬ ‫خۆپیشاندەران‪ ،‬ئەوانیش لە‬ ‫بڕیارەکەیان پاشگەز بوونەوە و‬ ‫گوێ لە مشتی ڕێبەری کۆماری‬ ‫جەهل و خوڕافە و ئاغاکانیان بوون‪.‬‬ ‫ئەگەرچی خۆپیشاندەران بە هەموو‬ ‫هێز و توانایان لە هەمبەر پیالنی‬ ‫جەلالدانی حکوومەت وێستانەوە‬ ‫و لە دەیان شوێن ئااڵی کۆماری‬ ‫ئیسالمی و وێنە و پەیکەری‬ ‫ڕێبەرانی ڕژیمیان سووتاند‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ئاکامدا ئەمجارەش ڕژیم توانیی‬ ‫هەناسەیێک بدا و لە دۆزەخی‬ ‫قینی تۆڵەی گەالن ڕزگاری بێت ‪...‬‬

‫ورمێ و ماکوو و سەڵماس‪ ،‬گەلی‬ ‫ئێمەی کورد نزیکەی سەد ساڵە‬ ‫ئاشنای سیستمی دیکتاتۆری و‬ ‫پاوانخوازیی ڕژیمە یەک لە دوای‬ ‫یەکەکانە و بە سەدان بیانوی‬ ‫جۆراوجۆر ‪ ،‬ڕووبەڕووی هەڕەشە‬ ‫و سەرکوتی دامەزراوە سیخوڕی و‬ ‫سەربازییەکانیان بۆتەوە؛ کەم نین‬ ‫ئەو الوە کوردانەی کە بوونەتە‬ ‫قوربانیی ئێعدام و زیندان و‬ ‫ڕەشکوژیی ڕژیمی ئاخوندی‪.‬‬ ‫کوردستان خۆی بە تەنیا ئەوەندەی‬ ‫هەموو جوغڕافیا و دانیشتووانی‬ ‫ئێران مێژووی دیار و تۆمار کراوی‬ ‫هەیە لە بەرەنگاری و قوربانیدان‬ ‫لە پێناو ماف و ئازادیدا‪.‬‬ ‫هەر چۆنێک بێت گرانیی نرخی‬ ‫بێنزین و دوابەدوای ئەو هەموو‬ ‫شتومەکی پێویستیی ژیان‬ ‫لە خەزەڵوەری ‪98‬ی هەتاوی‪،‬‬ ‫بوونە هۆکاری بەردەوامیی‬ ‫زنجیرەی بزوتنەوە جەماوەری و‬ ‫چینایەتییەکانی ئێران‪ .‬هەر وەکوو‬ ‫دەزانن بە فەرمانی ڕاستەوخۆی‬ ‫خامنەیی و بە مەبەستی ترساندن‬ ‫و تۆقاندنی خەڵک‪ ،‬ماشینی‬ ‫سەرکوت و ئێعدامی ڕژیم بە کەڵک‬ ‫وەرگرتن لە هەموو هێز و توانای‬ ‫سەربازی و ئەمنی بۆ دامرکاندنی‬ ‫ناڕەزایەتیەکان و شەڕی خیابانی‬ ‫کەوتە کار ‪ .‬ئەگەرچی سەرکوت‬ ‫و کوشتاری خەڵکی ناڕازی و‬ ‫هەژار لە بێدەنگی و سانسۆری بە جورئەت ئەتوانین بڵێین‬ ‫خەبەریدا بەڕێوە چوو بەاڵم خۆپیشاندانەکانی خەزەڵوەری‬ ‫ئەمجارەیان جەسارەت و گڕی ‪ 98‬خاڵی وەرچەرخانی بزوتنەوەی‬

‫نەگەیشتنە ئامانجی ئەم بزوتنەوە‬ ‫ناڕەزایەتی و جەماوەریە بوو ؛‬ ‫تا جێگایێک کە موحەممەد ڕەزا‬ ‫باهونەر ‪ ،‬کەسی ناسراوی باڵی‬ ‫بناژۆخوازی ڕژیم بە ئاشکرا دەڵێت‬ ‫‪ :‬لە بەر ئەوەی بەشێکی خەڵک‬ ‫سەیرکەر بوون و پەیوەستی‬ ‫ناڕەزایەتییەکان نەبوون کۆ‬ ‫کرایەوە ‪ ،‬ئەگینا بەرەو شۆڕش یان‬ ‫شۆڕشی مەخمەڵی دەڕۆیشت و بە‬ ‫هیچ شێوەیێک کۆ نەدەبووەوە‪.‬‬ ‫هەروەها ساالر ئابنووش فەرماندەی‬ ‫عەمەلیاتی بەسیج دەڵێت ‪:‬‬ ‫ڕەوتی خۆپیشاندانی خەزەڵوەر‬ ‫شەڕی جیهانی دژی ڕژیم بوو و‬ ‫تەنیا خوا ئێمەی ڕزگار کرد !‬ ‫ئەم لێدوانانە دەاللەت لەوە دەکەن‬ ‫کە پڕۆسەکە لە یەک هەنگاویی‬ ‫سەرکەوتن و گەیشتنە ئامانجدا‬ ‫وەستێندرا و هۆکارەکانیشی بە‬ ‫گشتی لە چوار خاڵدا دەبیندرێتەوە ‪:‬‬ ‫‪ -۱‬خەمساردیی بەشێکی‬ ‫کۆمەڵگا لە ئاست کێشەکانی‬ ‫ڕێبەرایەتی‬ ‫نەبوونی‬ ‫‪-۲‬‬ ‫گشتی‬ ‫ئاڵتێرناتیوێکی‬ ‫و‬ ‫‪-۳‬پاسیڤیسمی جیهانی بەرامبەر‬ ‫دیکتاتۆری و چەوساندنەوەی‬ ‫گەالنی ئێران بە هۆی ملمالنێی‬ ‫سەرمایەداریی بەرژەوەندی خواز‬ ‫بێ‬ ‫و‬ ‫الوازی‬ ‫‪-٤‬‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن‬ ‫پڕێنسیبیی‬

‫‪3‬‬

‫ڕزگاری خوازانەی گەالنی ئێرانە‬ ‫و چاالکانی سیاسی و مەدەنی‬ ‫دەتوانن لە هەموو ڕوویێکەوە‬ ‫خوێندنەوەی تازەی بۆ بکەن‬ ‫و ئەزموونی لێ وەر گرن‪ .‬هەر‬ ‫وەها ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانیش بە‬ ‫تایبەتی شۆڕشگێڕانی چەپی‬ ‫کوردستان ئەبێت بە شیکاریی‬ ‫چینایەتی و کۆمەاڵیەتی لەم‬ ‫بوارەدا پێداچوونەوەی جیددی‬ ‫بە بڕیار و مانیفیستی خۆیاندا‬ ‫بکەن و پاڵنەر و پاڵپشتی‬ ‫هێز و بەدەنەی کۆمەاڵیەتیی‬ ‫کوردستان بن بۆ ڕووخاندنی‬ ‫ڕژیمی کۆنەپەرەستی ئاخوندی ‪.‬‬ ‫چاالکانی سیاسی و مەدەنیی‬ ‫کوردستان لەم ڕووداوانە وەکوو‬ ‫هەمیشە پێشڕەون جێ پێیان دیار‬ ‫و بەرجەستەیە ‪ .‬لە خەزەڵوەریشدا‬ ‫بە تایبەتی شارەکانی کرماشان‪،‬‬ ‫مەریوان‪ ،‬سەقز‪ ،‬بۆکان‪ ،‬ورمێ و هتد‬ ‫حیماسەیان خولقاند و دەیان ڕۆڵەی‬ ‫بە جەرگ خۆیان کردە قوربانیی‬ ‫ئازادی و کەرامەتی ئینسانی‪.‬‬ ‫لە ئێستادا پێویستە حیزبەکانی‬ ‫ڕۆژهەاڵت پێش هەموو شتێک‬ ‫شۆڕشی دەروون حیزبی بۆ‬ ‫ڕەخنەگری و وەرگرتنی ڕەخنە‬ ‫لە خۆیان بەڕێوە ببەن تاکوو‬ ‫لە دواڕۆژدا نەبنە پاشکۆی‬ ‫گۆڕانکارییەکان و هەروەها بە‬ ‫پێی زەروورەت هەنگاو بنێن بۆ‬ ‫جوڵەیێکی ڕادیکاڵ و جیددیتر‬ ‫بە مەبەستی یەک خستنی ماڵی‬ ‫ناوخۆیی خۆیان و خاوەندارێتی‬ ‫کردن لە گەل و نیشتمان‪.‬‬ ‫ئەوەی ڕوون و ئاشکرایە و‬ ‫بەردەوام لە ژێر هەرەسی ڕەخنە و‬ ‫زوومی بیرمەنداندایە‪ ،‬سڕی و بێ‬ ‫هێزیی حیزبەکانی وەکوو کۆمەڵە‪،‬‬ ‫دێموکرات و پژاکە بە هەموو‬ ‫باڵەکانیانەوە‪ .‬بە داخەوە حیزبە‬ ‫كوردستانییەکان لە حەرەکەتێکی‬ ‫ڕادیکاڵ و شۆڕشگێڕییەوە‬ ‫تا ئاستی مت بوون لە ناو‬ ‫ئۆردوگا و قەناعەت کردن بە‬ ‫دوو وتار و بەرنامەی تەلەفزیۆنی‬ ‫لە خاکی ئوروپا دابەزیون‪.‬‬ ‫دەیان ساڵە کوردانی ڕۆژهەاڵت‬ ‫چاوەڕێی حیزبەکانن و بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە سەدان و هەزاران ڕۆڵەی‬ ‫خۆیان ناردۆتە ناو ڕیزەکانی‬ ‫پێشمەرگە و گەریالوە ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە داخەوە لە بەرامبەردا وەکوو‬ ‫پێویست وەاڵمیان وەرنەگرتووە ‪.‬‬ ‫ئەمەش وایکردووە بێ متمانەیی‬ ‫ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زۆر ببێت و‬ ‫ئێستاکە وای لێ هاتووە چیتر‬ ‫گەلی کوردستان وەکوو پێشوو‬ ‫بەها بە حیزبایەتی نادەن و‬ ‫ئەمەش بۆتە هۆکارێکی دیکە بۆ‬ ‫ڕەخنەی زیاتری هێزەکانی ڕژیم‬ ‫لە هەموو ڕوویێکەوە و بە پایەگا‬ ‫کردنی کوردستان‪ .‬چیتر مێژوو‬ ‫خەمساردی و ئۆردوگا نشینیی‬ ‫پێ قبووڵ ناکرێت‪ ،‬ئەبێت هەرچی‬ ‫زووتر لە نێوانی دوو ڕێیانەی‬ ‫پاسیڤیسم و ڕادیکاڵیسمدا‬ ‫حیزبەکان هەڵبژاردن بکەن‪ .‬ماڵ‬ ‫و حاڵی کورد بە موحافزە کاری‬ ‫و وریتە وریتی دێموکڕاسیی‬ ‫ڕۆژئاوایی ‪ ،‬ئاو نابێت‪...‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27 ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫ئێران‬

‫بار و دۆخی گشتیی چینایەتی و نەتەوەیی لە کوردستانی ڕۆژهەاڵت‬ ‫ئاژوان_سنە‬

‫ئێران دا‪ .‬هەر وەک چۆن لە ئەورووپا هێلەک‬ ‫زەردەکان‪ ،‬کالو زەردەکان و سوورەکان‪ ،‬لە‬ ‫ئیران هەڵسانی کرێکاریی (دی مانگی ‪ ٩٦‬و‬ ‫خەزەڵوەری ‪ ، )٩٨‬لەسوودان هاتنە شەقامەکان‬ ‫دژی دەسەالتی میلیتاریزم و داواکارییەکانی‬ ‫خەلکی خوارەوە‪ ،‬میسر و چەندان والتی تری‬ ‫گوێ زەووی بەشێکن لەو پشکۆیەی شۆڕش‪..‬‬

‫لە کۆمەڵگای کوردستان بە پێ بەراوەردێکی‬ ‫مەیدانی هەل و مەرجی ژیانی کۆمەاڵیەتی لە‬ ‫ئاستێکی نزم تەنانەت بە نیسبەت چەن ساڵی‬ ‫ڕابردوو دایە‪.‬تۆژینەوە لە سەر ئەم دێرانە و‬ ‫تیتری ئەم نووسینە پێویستی بە کاری ئاکادمیک‬ ‫و لێکۆڵینەوەی چڕی مەیدانی و زانستی باری چینایەتی‬ ‫هەیە‪،‬بەاڵم بە گوێرەی داتاکان و ژیانی ڕۆژانە‬ ‫زۆر شت هەن کە بە بێ لێکۆڵینەوەش گۆتنیان راستیەکی حاشا هەڵنەگر ئەوەیە کە لە کۆمەڵگای‬ ‫دوور لە داتاکانی زانستی کۆمەڵناسی نییە‪ .‬کوردستان وەک نموونەی دیکەی کۆمەڵگاکانی‬ ‫واڵتی ئێران دابەش بوون و قەیرانی چینایەتی‬ ‫نێوان بازنەی دەسەاڵت و سامان لە گەڵ چینی‬ ‫خەباتی چینایەتی‬ ‫مام ناوەند و هەژار زۆرتر بووە و ئەمانەی‬ ‫سەرەتای سەدەی بیست و یەکەم پرۆسیسێکە خوارەوە کاریگەری سەرەکییان لەم دۆخە بووە‪:‬‬ ‫لە شکڵگیری مێژوویی ئاشکرای بەردەوام لە ‪-1‬نەبوونی کار و پیشەی پێویست‬ ‫ملمالنیی چینایەتی ‪ ،‬کە بەردەوام لە دەوورانیک بو بەشێکی بەر چاوی کۆمەڵگا‬ ‫بۆ ئەوی تر کاریگەریی لەسەر ژیانی کۆمەڵگا ‪-2‬دابەشبوونی نا یەکسانی هەل و فرسەتەکانی کار‬ ‫و هاوکێشە سیاسیەکانی دیاری دەکات‪-3 .‬ئەو ئێمتیاز و خەاڵتانەی کە بە چینێکی‬ ‫ڕوخساری ژیانی ئەمرۆی کۆمەلگای ئێران و دیاریکراوی خۆدی لە الیەن دەسەاڵتی ڕژیمەوە دراوە‬ ‫کوردستان هەرچیەک بیت بەتەواویی لەژێر ‪-4‬جیاوازی سەروەت و سامان نێوان‬ ‫کۆمەڵگا‬ ‫تاکەکانی‬ ‫و‬ ‫گاریگەریی و ناکۆکییەکانی هێزی بەرهەمهینان چینەکان‬ ‫و پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنانی کۆمەاڵیەتیدایە‪ .‬هەاڵواردن و جیاوازی چینایەتی لە کوردستان‬ ‫هەرچەندە کە فۆرمی شێوازی بەرهەمهێنانی کە بنیادنەری سەرەکی ئەو بە پێچەوانەی‬ ‫سەرمایەداری ئەم سەدەیە هاوچەرخیتر و واڵتانی تر کە لە الیەن چینی دەسەاڵتداری‬ ‫گەشەسەندووترە لە رابردووی خۆی‪ ،‬بەاڵم تاک و سەرمایەدارەوە پێناسە ئەکرێت؛لە‬ ‫خۆشبەختی و ژیانێکی ئاسودەی لەگەڵ خۆیدا الیەن دەست و پێوەندەکانی دەسەاڵتەوە‬ ‫نەهێنا بۆ مرۆڤایەتی وەک ئەوەی سەرمایەداری سەرچاوە ئەگرن‪.‬لە چل ساڵەی حاکمیەتی‬ ‫خەریکی بەوەهمکردنی بوو‪ .‬سەرباری ئەوەی ڕژیمی ئیسالمی بە هۆی سیاسەتە چەوتەکانی‬ ‫ژمارەی بیکاری و دەرکردنی کرێکاران لەسەر ڕژیمەوە فاسڵە و جیاوازی چینایەتی نێوان‬ ‫کاریان بەردەوامە و لەسەرتاسەری جیهاندا چینی دەسەاڵتدار‪،‬سامان و سەروەت مەندی‬ ‫ڕێژەیان دەڕواتە سەرەوە‪ ،‬بەالم قەیرانەکانی بازاڕ‪،‬خاوەن مەدرەکەکانی سەرەوە وە دۆکتر‬ ‫سەرمایەداری قولتر دەبێتەوە و چارەسەری ‪ ،‬مۆهەندێس ‪،‬وەکێڵ‪،‬سلبریتییەکانی هۆنەری‬ ‫قەیرانەکان گەیشتۆتە خاڵی کۆتای وبنبەست‪ .‬سینەما‪،‬ووتباڵیستەکان لە ڕەدەی تیمی‬ ‫دابەشکردنەوەی نا مۆناسبی کار‪ ،‬هەژاریی‪ ،‬میللی و تیمە بە ناوبانگەکان لە گەڵ چینی‬ ‫بێکاری‪ ،‬برسیەتی‪ ،‬پیسبوونی ژینگە‪ ،‬جەنگ کرێکار‪،‬کارمەندانی ئیداراتی دەوڵەتی و کەرتی‬ ‫و وێرانکاریەکان‪ ،‬سەرهەڵدانەوەی فاشیزم‪ ،‬تایبەت‪،‬جووتیاران‪،‬بێکاران و بە گشتی چینی‬ ‫تیرۆریزمی ئایینی‪ ،‬وێرانکردنی ژیانی منداالن و ناوەند و خواری کۆمەڵگا ؛زۆرتر بووە و زیانێکی‬ ‫بێنرخ بوونی مرۆڤی خانەنەشین و پەکەوتە‪ …،‬یەکجاری بە ژیان و کەرامەتی مرۆڤ گەیاندووە‪.‬‬ ‫بەهەمان شێوە زۆرتردەبن و لەناو سیستەمی زوربەی بزاڤە چینایەتی و سنفییەکانی ئەم‬ ‫حکوومەتی ئیسالمی لەچەندان فۆرمی جیاوازدا چل ساڵە لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان کە الیەن‬ ‫هاوچەرخ دەکرێنەوە‪.‬لەگەڵ هەموو ئەو چاالکانی مەدەنی و کرێکارییەوە سازمان دراون‬ ‫ناتەباییەی ڕژیمی سەرمایەداری ئیسالمیدا‪ ،‬؛داخوازییەکانیان لە سەر نارەزایەتی لە هەمبەر‬ ‫بەهەمان شێوە خەباتی زەحمەتکێشان بار و دۆخی کار و مووچە و سەعاتی کار بووە‬ ‫بۆ شۆڕش و ئالوگۆر لەناو پێکدانە و بە داخەوە ئەو ئاگاهی و زانینە لە سەر‬ ‫چینایەتیەکاندا هاوچەرخ بۆتەوە‪ .‬کرێکاران ویستی چینایەتی و تێکۆشان بۆ بەدیهێنانی‬ ‫و زەحمەتکێشان وەک هێزێکی زۆرینەی ناو ئامامانجەکانی تاک و کۆمەڵگای چەوساوە‬ ‫کۆمەڵگا سەرباری سەرهەڵدان و شکستەکانی نەیتوانیوە بە سەر هەموو چین و توێژەکان‬ ‫دەرکەوتۆتەوە‪ .‬پەرە بسێنێت و بزێتە هۆی گۆڕانکاری بەر چاو ‪.‬‬ ‫بەهێزەوە‬ ‫ڕابردوویی‪،‬‬ ‫لە ئیرانی ژێر دەسەاڵتی مەالکان دا ‪،‬زۆرێک لەم ساڵەی ڕابردووش دا بە بۆنەی نەخۆشی‬ ‫لەوبیروباوەرە ڕاستڕەوانە و ئەو تێوریانەی کڕۆنا و قەیرانی تەحریمە نێو دەوڵەتییەکان لە‬ ‫کە ئااڵی کۆتایی جێاوازی چینایەتی و سەر ئێرانەوە ژیانی مرۆڤ لەم واڵتە تووشی‬ ‫خەباتی سۆسیاڵیستانەیان بەرزکردبوویەوە گۆڕانکاری جیدی بووە و کاریگەری لە سەر‬ ‫وە لە لێکدانەوەکانیاندا خاڵی کۆتاییان تاک تاکی خەڵک لە کوردستانیش داناوە‪.‬ژیانی‬ ‫بۆ پرۆسەی مێژوویی دانا و بازاری ئازاد ئابووری تووشی داڕمان بووە و بەشێکی زۆر‬ ‫و لیبرالیسمیان بە دوا بژاردە دیاریکرد‪ ،‬نزیک بە ‪ 90‬لە سەدی خەڵک لە تەنگنا و هەژار‬ ‫بەاڵم لە دوای تەنها قەیرانەکانی ئابووریی دان و چینی مام ناوەند کە پێشتر بارو دۆخی بە‬ ‫تیوریەکانیان کەوتنە کەنارەوە و مەترسی نێسبەت هەژاران و چینی خوار تر باشختر بوو‬ ‫هەرەسی سەرمایەداری و رژیمەکایەن هەیە‪ .‬ڕۆژ بە ڕۆژ نێوانی کەم کردەوە و ئێستا ئەو چینە‬ ‫لە ئەمڕۆی هەڵسان و هاتنە دەرەوەی ئەو ڕوو لە ڕووخانە و ژیانی کەتووە مەترسییەوە و‬ ‫هێزە کە بەرهەمهێنەری توانای هەموو جیهانە‪ ،‬پێدەچی ببێتە هۆکارێکی گرینگ بۆ وورێژەدانی‬ ‫پشکویەکی سەرەتاییە بۆ ئالوگۆڕێکی گەورە لە ناڕەزایەتییەکان و بزاڤەکانی داهاتوو‪.‬‬

‫بخەباتی نەتەوەیی‬ ‫خەباتی نەتەوەیی‪ ،‬خەباتی گەلێکە کە خاوەنی‬ ‫واڵتی سەربەخۆ و سەروەریی سیاسی نییە‪،‬‬ ‫خاک و نیشتمانی دابەش یان داگیر کراوە‪،‬‬ ‫لە واڵتەکەدا هوییەتی نەتەوەیی جیاوازە لە‬ ‫هی نەتەوەی حاکم‪ ،‬بەاڵم نکۆڵی لەو جیاوازییە‬ ‫دەکرێ و هوییه‌تی سه‌ربه‌خۆی له‌الیه‌ن سیستمی‬ ‫حۆکمڕانی نەتەوەی ده‌سه‌اڵتبه‌ده‌سته‌و‌ه‬ ‫دانی پێدانانرێ و مافە نەتەوایەتییەکانی‬ ‫ناسەلمێندرێ‪ ،‬ب ‌ه هاوواڵتی ده‌ره‌ج ‌ه ‪ ٢‬ده‌ژمێردرێ‬ ‫و ماف ‌ه سیاسی و ئابووری و کولتووری و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی لێ زه‌وت کراوە‪ .‬لە هەموو‬ ‫بارێکەوە بەشێوەی سیستماتیک هه‌ڵدەواردرێ‪،‬‬ ‫ده‌چه‌وسێته‌و‌ه و سه‌رکوت ده‌کرێ‪.‬‬ ‫کاتێک ئەو گه‌لە چەوساوە و سته‌ملێکراوە‬ ‫بەمەبەستی دواییهێنان به‌و بارودۆخ ‌ه ناڕه‌وای ‌ه‬ ‫ێ کە خۆی ل ‌ه بنده‌ستی و زوڵم و زۆر‬ ‫ڕادەب ‌‬ ‫ڕزگار بکا و بڕیار دەدا چاره‌نووسی خۆی‬ ‫به‌ده‌سته‌و‌ه بگرێ و ب ‌ه ئازادی و سه‌ربه‌ستی‬ ‫بژی‪ ،‬پێی دەگوترێ خەباتی نەتەوەیی‪.‬‬ ‫ئەوە کە خەباتی نەتەوەیی بۆ سەربەخۆیی‬ ‫و دامەزراندنی واڵتی سەربەخۆ بەڕێوە‬ ‫دەچێ یان بۆ دابینکردنی مافە سیاسی‬ ‫و نەتەوەییەکانی گەلی ستەملێکراو لە‬ ‫چوارچێوەی واڵتێکدا‪ ،‬لەالیەکەوە گرێدراوە بە‬ ‫زۆر فاکتەری نێوخۆیی و دەرەکی‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫بە هێز و دەسەاڵت و یەکگرتوویی و ئاستی‬ ‫سازماندراوی و گشتگیربوونی جوواڵنەوەی‬ ‫ڕزگاریخواز و موشارەکەتی چاالکانەی خەڵک‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە‪ ،‬فاکتەری مەسڵەحەت و‬ ‫بەرژەوەندی یەکالکەرەوەیە‪ :‬ڕەنگە زۆرایەتی‬ ‫نەتەوەیەک کە لە واڵتێکی دێموکراتیکدا‬ ‫دەژی و سەرجەم مافەکانی بەگوێرەی یاسای‬ ‫بنەڕەتی واڵت دەستەبەر کراوە‪ ،‬لەباری‬ ‫سیاسی و ئابووری و ئەمنییەت و مێژووییەوە‬ ‫جیابوونەوە بە مەسڵەحەتی نەتەوەکەی‬ ‫نەزانێ‪ ،‬وەک کەبەک لە کانادا‪ ،‬تیرۆلی‬ ‫باشوور لە ئیتالیا‪ ،‬سکاتلەند لە بریتانیا‪...‬‬ ‫جیاوازی هەڵوێست لەو پرسەدا بەهیچ جۆر‬ ‫بەو مانایە نییە کە الیەنگرانی جیانەبوونەوە‬ ‫لە سەربەخۆییخوازەکان کەمتر نیشتمانپەروەرن‬ ‫یان بەپێچەوانەوە‪ .‬ئەوە دەکەوێتە مەقوولەی‬ ‫جیاوازی بیروبۆچوون و تێڕوانین لە‬ ‫بەرژەوەندیی‪ .‬مافێکی دێموکراتیک و ڕەوایە‬ ‫‪.‬‬ ‫باری نەتەوەیی‬ ‫کوردستان و داخوازی نەتەوەیی دوو‬ ‫رستەی گرێدراون تا ئەو کاتەی کە مافە‬ ‫فەرهەنگی‪،‬کۆمەاڵیەتی‪،‬سیاسی و ئابوورییەکانی‬ ‫لە پانتاییەکی دیمۆکراتیکی گشتی چارەسەر‬ ‫و مسۆگەر نەبن‪.‬زۆربەی پۆتانسیل و ئێنرژی‬ ‫تاکی ئاگای ئەم کۆمەڵگایە لە ڕێگەی خەبات‬ ‫و دابین کردنی ئامانجە نەتەوەییەکان سەرف‬ ‫ئەکرێت و بێ ئەوەی رەهەندەکانی ئەو هەموو‬ ‫تێکۆشانە بۆ دابینکردنی دادپەروەری بۆ هەموو‬ ‫کۆمەڵگای مرڤایەتی لێک بدەینەوە ئاماژە بە‬ ‫ئەوە ئەکەین کە ئەمڕۆش خواستی نەتەوەیی‬ ‫هەر کاتێ مەودای پێ بدرێت سەر تر لە‬ ‫خواستکانی تر خۆی دەنوێنێت و بناغە دانەر‬ ‫و چاالکانی ئەم چەمکە زۆر ئاسانتر ئەتوانن‬ ‫خەڵک بێنێنە سەر خەت و شەقام‪.‬جیاواز‬ ‫لە زیانەکانی هەستی نەتەوایەتی و ڕەگەز‬ ‫پەرەستی کە ئەتوانێ لە ئاکام دا ئەگەر لە‬

‫هێڵی راسەقینەی خۆی ال بدات و خسڵەتی‬ ‫فاشیستی و ڕاسیستی لە خۆ بگرێ‪،‬یەکێ لە‬ ‫هێماکانی زیندوو بوونی کۆمەڵگایە و ئەگەر‬ ‫هەل و کەڵکی باشی لێ وەرگیردرێت ئەتوانێ‬ ‫گۆڕانکاری مۆدێڕن لە ژیانی کۆمڵگا درووست‬ ‫بکات‪.‬خەڵکی ڕۆژهەاڵتی کوردستان بە بۆنەی‬ ‫پیشینەیەکی مێژوویی لە خەباتی نەتەوەیی و‬ ‫دیموکراتیک لە ڕۆژهەاڵتی ناوین‪،‬گەلێکی وشیار‬ ‫و ئاگان؛بەاڵم ئەوەی کە تا ئیستا نەیانتوانیوە‬ ‫بگەنە ئامانجەکانیان پێویستی بە لێکۆڵینەوەی‬ ‫وردتر و زانستیتر هەیە‪.‬ئەوەی کە ڕوونە‬ ‫ئێستاش دۆخی نەتەوەیی خەڵک لە کوردستان‬ ‫بە هۆی سەرکوت و زەختی ڕژیم باش نییە و‬ ‫هەر چەشنە جووڵەیەک کە هێمای نەتەوەیی‪-‬‬ ‫ڕامیاری هەبێت تووشی دژبەری و هەوڵی لە‬ ‫ناوبردنی لە الیەن دەسەاڵتەوە ئەدرێت‪.‬لە نێوان‬ ‫ئەم چل ساڵەی ڕابردوو خەباتی نەتەوەیی چ‬ ‫لە الیەن حێزبە سیاسی و ئۆپۆزسیۆنەکانەوە و‬ ‫چ لە الیەن بزاڤە ڕۆشنبیر و چاالکە مەدەنی و‬ ‫فەرهەنگەکییانەوە؛وەک ئێنرژییەک لە گۆشە و‬ ‫کۆنجی هەموو الیە و چینەکانەوە خۆی ڕاگرێت‬ ‫و بە زیندوویی بمێنێتەوە‪.‬زۆر نموونەی خەباتی‬ ‫سیاسی و چاالکی هەیە کە ڕێشەی لە خەباتی‬ ‫نەتەوەیی هەڵگرتووە ‪ .‬دەسەاڵتی ڕژیم تا ئێستا‬ ‫نەیتوانیوە ئەو هەستە لە خەڵک بگرێتەوە و‬ ‫هەر هەلومەرجێک کە ڕەخسا بێ ئەو ئاگاهی‬ ‫نەتەوەییە بە جۆش و خرۆش هاتووە و وەک‬ ‫خواستێکی ئێنسانی کۆمەڵگا بۆ سەرەتاییترین‬ ‫مافەکانی مرۆڤ درێژەی کێشاوە‪.‬ئەم خواست‬ ‫و تێکۆشانە کە الیەنی نەتەوەیی لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫کوردسان هەیە ؛ئەتوانی لە گەڵ دیکەی‬ ‫ئامانجەکانی مرۆڤی ئەم ناوچە یەک بگرێت و بۆ‬ ‫داهاتوویەکی ڕوونتر کەڵکی لێ وەر بگیردرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر پێناسەکانی هەل و مەرجی نەتەوەیی‬ ‫هەڵسەنگێنین و ئاماژە بە هێما بەرچاوەکانی‬ ‫بکەین ناتوانین چاو پۆشی لەمانەی‬ ‫خوارەوە بۆ نیشاندانی ئەو ڕاستییە بکەین‪:‬‬ ‫‪-1‬زیندوو ڕا گرتنی بۆنە نەتەوەییەکان‬ ‫نەورۆز‬ ‫وەک‬ ‫کۆمەڵگا‬ ‫ناو‬ ‫لە‬ ‫زیندوو‬ ‫بۆ‬ ‫فەرهەنگی‬ ‫‪-2‬تێکۆشانی‬ ‫هێشتنەوەی فەرهەنگ و ئەدەبیاتی کوردی‬ ‫بوارەکانی‬ ‫لە‬ ‫هۆنەری‬ ‫‪-3‬چاالکی‬ ‫کوردی‬ ‫هەڵپەرکیێ‬ ‫و‬ ‫گۆرانی‬ ‫‪-4‬بەرز ڕا گرتنی نێو و خەباتی شۆڕشگێڕان‬ ‫و سەرۆکە کاریزماکانی کورد کە ژیانیان لە‬ ‫پێناو شۆڕشی نەتەوەیی بەخت کردووە‬ ‫‪-5‬هەوڵدان بۆ فێرکردن و نووسینی زمانی کوردی‬ ‫لە الیەن ئەنجۆمەن و رێکخراوە نا دەوڵەتییەکانەوە‬ ‫‪-6‬هەوڵ بۆ مانەوەی پۆشش و جل و بەرگی‬ ‫کوردی بە تایبەت لە الیەن الوەکانەوە‬ ‫ئەمانە وەک نموونەی هێماکانی نەتەوەیی‬ ‫لە کوردستان دەناسرێن و لە ماوەی ئەم‬ ‫چل ساڵە روو لە گەشە کردن دا بوون و‬ ‫هەر ساڵ بە چەشنێکی تازەترەوە لە ڕای‬ ‫گشتی کۆمەڵگا خۆ دەنوێنن‪.‬ڕژیم تا هەنووکە‬ ‫نەیتوانیوە ئەو هەستە لە خەڵک بگرێت و‬ ‫هەوڵەکانی بۆ ئاسیمیالسیۆنی فەرهەنگی و‬ ‫نەتەوەیی پووچەڵ کراون هەر چەند لە هەندێ‬ ‫شوێن توانیویە سیاسەتەکانی پێش بەرێت‪.‬‬ ‫ژیانی‬ ‫کە‬ ‫بوترێت‬ ‫دەبێ‬ ‫لێرە‬ ‫ئابووری‪،‬سیاسی‪،‬نەتەوەیی و چینایەتی تاک لە‬ ‫ناو کۆمەڵگا هەر سات لە تەوەژمی جوراجۆر‬ ‫دایە و پێدەچێ لەم سەردەمە تووشی ئاڵ و‬ ‫گۆڕی تایبەت بێت کە دواتر لە سەر خسڵەت‬ ‫و تایبەتمەندییەکانی واڵت کاریگەری بێت‪.‬‬

‫ئێران‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪5‬‬

‫لە یادی دکتۆر ئەفراسیاو حەلیمی (هەورامی)‪،‬‬ ‫دامون_مەریوان‬ ‫لە ژیانی هەر گەل و نەتەوەیەک دا هەندێ‬ ‫کەسایەتی هەن تا هەست بە نەبوونیان نەکەن‬ ‫‪،‬نایانناسن و وەک پێویست ڕیزیان ناگرن و‬ ‫نامۆن‪.‬بەاڵم کاتێ بە هەر هۆیەک ژینیان‬ ‫کۆتایی هات و سەفەری بێ گەڕانەوەیان‬ ‫دەس پێ کرد ‪،‬ئینجا دەکەونە کۆڵینەوە لە‬ ‫ژیان و بە سەرهاتیان و داخ و پەژارەی لە‬ ‫دەس دانانیان‪.‬بۆ ئێمەی کورد زیادە لەم وتە‬ ‫چوونکە دەوڵەت و دەزگایەکی داکۆکی کار و‬ ‫پشتتیوانمان نییە ‪،‬بەشیکی زۆر لە نووسەر و‬ ‫زانایانمان لە دوور و پەراوێز دەمێننەوە و کەڵک‬ ‫لە زانایی و بیریان نابەین‪،‬دۆکتر ئەفراسیاو لەو‬ ‫کەسایەتیە ناودارانەیە کە بە داخەوە کەمتر‬ ‫ناسراوە‪.‬د‪.‬ئەفراسیاو هەورامی کەسایەتییەکی‬ ‫گەورەی روناکبیری و ئەرشیفیێکی مێژووی‬ ‫کوردستان بوو‪ ،‬ئەو ماوەیەی لە یەکێتیی‬ ‫سۆڤیەت بوو‪ ،‬دەرفەتێکی زێرینی بۆ رەخسا‬ ‫بۆ ئەوەی بەڵگەنامە و ئەرشیفی ئەو واڵتە‬ ‫هەڵ بداتەوە و ئەو بابەتە گرنگانەی کە‬ ‫پەیوەندی بەمێژووی کوردەوە هەبوو وەک‬ ‫نووسین یاخود وەرگێڕان ئامادەیان بکات و‬ ‫وەک کتێب چاپ و باڵویان بکاتەوە‪.‬خاوەنی‬ ‫پتر لە‪ 21‬کتێبە کە هەندێکیان چاپکراون و‬ ‫ئەوانی دیکەیان وەک دەستنووس ماونەتەوە‪.‬‬ ‫ئەفراسیاوحەلیمی کوڕی حەمە شەریف کوڕی‬ ‫خواجە حسێنە و بەئەفراسیاو هەورامی ناسراوە‪.‬‬ ‫رۆژی ساڵی ‪1957‬زایینی (‪١٣٣٤‬کۆچی)‬ ‫لەشاروچکەی نۆدشەی سەر بەناوچەی‬ ‫هەورامانی لهۆنی خۆرهەاڵتی کوردستان‬ ‫لەدایک بووە و خوێندنی سەرەتایی لە‬ ‫نۆتشە و پاوە تەواو کردووە و پاشان لە‬ ‫دانشسەرای تەربیەت مۆعەلێمی بەندەر عەباس‬ ‫وەردەگیردرێت و دەبێتە مامۆستای قۆتابخانە‪.‬‬ ‫ێ و نۆدشە وەک مامۆستایەکی‬ ‫لەخان ‌‬ ‫دڵسۆزی هەژاران و خەڵکانی زەحمەتکێش‬ ‫خزمەتی کردووە و بەگیانی شۆڕشگێڕی‬ ‫خوێندکارانی کوردی پەروەردەی بیری‬ ‫سوسیالیستی و نەتەوەیی کردووە‪.‬‬ ‫د‪.‬ئەفراسیاو هەورامی کەسێکی چەپ و‬ ‫کوردپەوەرو خاوەن هەڵوێست بووە و بەهۆی‬ ‫ئەوەوە لە سەردەمی حەمە رەزا شای پەهلەوی‬ ‫‪ ،‬تووشی زیندان و ئازاردان بۆتەوە‪ .‬لەشۆڕشی‬ ‫گەالنی ئیراندا لە ساڵەکانی ‪ ٥٦‬و ‪ ٥٧‬بە تایبەت‬ ‫لە ناوچەی هەورامان ‪،‬رۆڵی دیار و بەرچاوی‬ ‫بۆ ڕێکخستنی خەڵک و ڕێپێوانە ئیعترازییەکان‬ ‫ئەبێ‌‪.‬پاش شۆڕشی ساڵی ‪٥٧‬ی هەتاویی لە‬ ‫ئێران وهاتنە سەرکاری رژیمی ئیسالمی‪،‬‬ ‫کە سازمانێکی تازەی کوردستانیی و چەپ‬ ‫وەک کۆمەڵەی شۆرشگێری زەحمەتکێشانی‬ ‫کوردستانی ئێران لە گۆڕەپانی خەباتی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی کوردستاندا کە بەشێکی بەرچاو لە‬ ‫ڕوناکبیر و کەسایەتیی‌کورد لە ڕیزیدا دەستیان‬ ‫بە کار و تێکۆشانێکی سیاسی کرد‪ .‬بێ گومان‬ ‫لە نێو هەر کۆمەڵگایەکدا بە پێی بوونی چین‬ ‫و توێژی جوراوجور‪ ،‬حیزب و ڕێکخراوەی‬ ‫ڕەنگاوڕەنگ بە بیر و کرداری جیاوازەوە‬ ‫درووست دەبێ بۆیە بە پێی بۆچوونەکانی‬ ‫و پیشینەی پەیوەندایەتی کاک ئەفراسیاو‬ ‫لە گەڵ چەن کەسایەتیەکی چەپ لە سنە و‬ ‫کرماشان و تاران پەیوەست بە سازمانی چریکە‬ ‫فیداییەکانی خەڵکی ئێران شاخەی کوردستان‬ ‫بوو و لە نۆتشە کە مەڵبەندی الوانی ڕۆشنبیر‬

‫شۆڕشگێڕی چەپی نەتەوەیی و مێژووناس‬ ‫و چاالک بوو لە گەڵ چەن هاوڕێیەکی تری کە‬ ‫زۆربەیان مامۆستان قۆتابخانە بوون دەفتەری‬ ‫ئەو ڕێکخراوەیان دامەزراند و دەستیان دایە‬ ‫چاالکی سیاسی‪،‬فەرهەنگی و چەکداری‪.‬‬ ‫دواتر و دوای هێرشی ڕژیم بۆ ناوچە و داگیرکردنی‬ ‫نۆتشە ‪،‬ئەو لە گەڵ باوکی کە پێشمەرگە‬ ‫و ئەندامی حێزبی دمۆکرات ئەبێ‪ ،‬دێنە‬ ‫باشووری کوردستان و لەباشور و لەرێی حزبی‬ ‫شیوعی عیراقەوە دەچێتە یەکێتیی سۆڤیەت‬ ‫و لەشاری دووشەمپەی کۆماری تاجیکستان‬ ‫ێ دەست بەخوێندنی یاسا‬ ‫دەگیرسێتەوە و لەو ‌‬ ‫ئەکات و دواتر ئەچێتە روسیا و لەزانکۆی‬ ‫ئیڤانۆڤ درێژە بەخوێندن ئەدات و زانکۆ تەواو‬ ‫ئەکات و بڕوانامەی دکتۆرا بەدەست ئەهێنێ‌‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی خوێندن تەواو ئەکات و زمانی‬ ‫روسی بەتەواوی فێر ئەبێ‌‪ ،‬دەرفەتێکی‬ ‫ێ بۆ ئەوەی‬ ‫زێڕینی لەمۆسکۆ بۆ ئەرەخس ‌‬ ‫ئەرشیف و بەڵگەنامە کۆنەکانی سۆڤیەت هەڵ‬ ‫بداتەوە و چەندین بابەتی گرنگ سەبارەت‬ ‫ێ‬ ‫بەمێژووی کورد و کوردستانی دەست بکەو ‌‬ ‫و وەک سەرچاوە بۆ نوسینی چەندین کتێبی‬ ‫ێ وەربگرێت‪،‬‬ ‫دانسقە و بەنرخ سوودیان ل ‌‬ ‫ێ کتێب و بابەتی تریش لە زمانی‬ ‫هەند ‌‬

‫‪-6‬له‌مه‌هابادی خوێناویه‌و‌ه هه‌تا لێواره‌کانی‬ ‫ئاراس‪..‬وه‌رگیران ل ‌ه فارسیه‌وه‌‪.‬بۆ ڕووس‬ ‫‪- 7‬بارزانی و بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی‬ ‫کوردوه‌رگیران ل ‌ه کوردیه‌و‌ه بۆ ڕووسی ‪2005‬‬ ‫له‌سه‌رده‌می‬ ‫کورد‬ ‫‪-8‬بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫هاوچه‌رخداوه‌رگیران ل ‌ه ڕووسیه‌و‌ه بۆ فارسی‬ ‫و‬ ‫ئازه‌ربایجان‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌کانی‬‫‪9‬‬ ‫کوردستان له‌سه‌رده‌می کۆماری مه‌هاباد دا‬ ‫‪- 10‬کورد ل ‌ه ئه‌رشیفی ڕووسیا و‬ ‫سۆڤیه‌تدا‪1924-1914‬ده‌زگای موکریان ‪2006‬‬ ‫‪-11‬کوردستانی پشت قه‌فقاس‪..‬سلیمانی‬ ‫بنکه‌ی ژین ‪2004‬‬ ‫‪12‬په‌یوه‌ندیه‌کانی کوردستان و ئازه‌ربایجان‬ ‫و هه‌ره‌سهێنانی هه‌ردووال ل ‌ه ساڵی‪ 1946‬دا‪..‬‬ ‫سلێمانی بنکه‌ی ژین ‪2008‬‬ ‫‪- 13‬سیناریۆی ڕووداوه‌کانی رۆژهه‌التی‬ ‫کوردستان پێش دامه‌زراندنی کۆماری مه‌هاباد‬ ‫‪-14‬کورد و کوردستان ل ‌ه به‌ڵگه‌نامه‌کانی‬ ‫به‌ریتانیا‪ .‬وه‌رگێران بۆ رووسی‬ ‫‪- 15‬بیبیلۆگرافیا له‌سه‌ر کوردناسی ‪. .‬دووبه‌رگ ‌ه‬ ‫چاپ نه‌کراو‌ه له‌رووسیه‌وه‌ کراو‌ه ب ‌ه کوردی‬ ‫‪-16‬بزووتنه‌وه‌ی سمکۆ و سۆڤیه‌ت‪ ..‬چاپ‬ ‫نه‌کراوه‬

‫روسییەوە بۆ سەر زمانی کوردی وەربگێڕێت‪.‬‬ ‫بەگشتی د‪.‬ئەفراسیاو هەورامی خاوەنی ‪ 21‬کتێبە‬ ‫لەو بوارەدا و هەندێکیان چاپکراون و ئەوانی‬ ‫دیکەیان وەک دەستنووس لەدوای بەجێماون‪.‬‬

‫‌‪- 17‬شێخ عبدوسالم بارزانی‪ .‬چاپ نه‌کراوه‬ ‫‌‪-18‬کورده‌کانی خۆراسان و ڕاپه‌ڕینه‌کانیان‪.‬‬ ‫چاپ نه‌کراوه‬ ‫کوردستان‪..‬‬ ‫کوردو‬ ‫‌‪-19‬مێژووی‬ ‫نه‌کراوه‌‬ ‫کوردی‪.‬چاپ‬ ‫بۆ‬ ‫وه‌رگێران‬ ‫ئه‌مه‌ریکا‬ ‫سه‌فاره‌تی‬ ‫‪-20‬به‌ڵگه‌نامه‌کانی‬ ‫ل ‌ه تاران سه‌باره‌ت ب ‌ه رووداوه‌کانی ئێران‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می شه‌ڕی جیهانی دووهه‌م‪.‬‬ ‫وه‌رگێران ل ‌ه ڕووسیه‌و‌ه بۆ کوردی‬ ‫‪-21‬کومەڵەی ژێکاف‬ ‫خاوەنی چەندین وتارو لێکۆڵنەوەی ترە‬ ‫سەبارەت بەشوێنی کورد لەبەڵگەنامەکانی‬

‫لەدیارترین کتێبە چاپکراوەکانی ئەمانەن‪.‬‬ ‫‪-١‬شۆرشی شێخ سه‌عیدی پیران وسۆڤیه‌ت‪،‬‬ ‫ده‌زگای سه‌رده‌م‪2004‬‬ ‫‪-2‬تراژیدیای کورده‌کانی سۆڤیه‌ت‪ ،‬مه‌کته‌بی‬ ‫بیروهۆشیاری‪2004‬‬ ‫‪-3‬مسته‌فا با‌رزانی له‌هه‌ندێ دیکیۆمێنت و‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌ی سۆڤیه‌تیدا‪ .‬ده‌زگای ئاراس‪2003‬‬ ‫‪- 4‬کورد له‌شه‌ڕه‌کانی ڕووسیا له‌گه‌ڵ ئێران و‬ ‫تورکیادا(له‌سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا)‪..‬وه‌رگێرانی‬ ‫ل ‌ه ڕووسیه‌وه‌‪. .‬مه‌کته‌بی بیروهوشیاری‪2004‬‬ ‫‪-5‬له‌کوردستانی ئێراقه‌و‌ه تا ئه‌وبه‌ری رووباری‬ ‫ئاراس وه‌رگیرانی له‌ فارسیه‌وه بۆ رووسی‌‪2003.‬‬

‫سۆڤیەتدا کە لە رۆژنامە و گۆڤارەکانی‬ ‫کردوونەتەوە‪.‬‬ ‫باڵوی‬ ‫کوردستاندا‬ ‫ئەم هەموو خەم و خولیای ئەوەبوو کە‬ ‫سەرکردایەتیی سیاسیی کوردستان فریای‬

‫ئەو سامانە گەورەیەی ئەرشیفی کورد‬

‫لە بەڵگەنامەکانی روسیا و سۆڤیەتدا‬ ‫ێ‬ ‫ێ و کەسی ئەکادیمی بۆ بنێر ‌‬ ‫بکەو ‌‬ ‫بۆ ئەوەی ئەو مێژووە گرنگە بنوسنەوە‬ ‫و رووناکی ببینێ‌ و بۆ ئەو مەبەستە‬ ‫سەردانی زۆربەی سەرکردەکانی‬ ‫کوردستانی کرد‪ .‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫ئاواتەکەی نەهاتە دی و مەرگی ناوەخت‬ ‫ئەو خەونەی زیندە بەچاڵ کرد‪.‬‬ ‫بەداخەوە ئەم کەسایەتییە ئەکادیمی و‬ ‫هەڵکەوتووەی کوردستان لەرۆژی ‪15‬ی‬ ‫دسامبری ‪ 2010‬لەشاری مۆسکۆ کۆچی‬ ‫دوایی کرد و رۆژی ‪23‬ی دسامبر‬ ‫لەرێوڕەسمێکی شایستەدا تەرمەکەی‬ ‫بەرەو تاران بەرێکرا و دواتر برایەوە‬ ‫شاری مەریوان و لە گۆڕستانی دار‬ ‫سەیران لەرێوڕەسمێکی میللی گەورەدا‬ ‫بەخاک سپێردرا کە تیایدا دەیان‬ ‫کەسایەتی و سەدان خەڵکی مەریوانو‬ ‫نۆتشە بەشدار بوون‪ .‬گرینگترین‬ ‫تایبەتمەنی دۆکتر ئەفراسیاو ڕوانینی‬ ‫پرۆژەیی بە مێژووی کوردستان بوو‪.‬‬ ‫پرۆژەیەک کە دەیتوانی زۆرێک لە‬ ‫خاڵە شاراوەکانی مێژژو هەڵباتەوە و‬ ‫ڕٶشنیان بکاتەوە‪،‬بینینی ئەو سەبارەت‬ ‫بە نیشتمانی کوردستان وەک واڵتێک کە‬ ‫گەلی کوردستان تیایدا بوونی مێژوویی‬ ‫بووە زۆر شتی دەتوانی ئاشکرا بکات‪.‬‬ ‫کێشەی مووسڵ‪،‬کەرکووک‪،‬کوردستانی‬ ‫سوور بە دەیان پرۆژەی مێژوویی دۆکتر‬ ‫حەلیمی دێنە ئەژمار کە بۆیان سەختی‬ ‫و ڕەنجی کێشا و کردیانی بە دێکیۆمێنت‬ ‫و هینایە نێو سیاسەتی نێو نەتەوەیی‬ ‫و فەلسەفەی مێژووی گەلی کوردستان‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27 ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫جیهان‬

‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ :‬تەنگەژەی ئاسایش و پێشبڕکێی چەکوچۆڵ‬ ‫د‪ .‬محەمەد حسەین زادە‬ ‫دیاردەی پێشبڕکێی چەکوچۆڵ (‪)arms race‬‬ ‫لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬واتە هەوڵی واڵتانی ئەو‬ ‫ناوچەیە بۆ درووستکردن و بەرهەمهێنان‪ ،‬کڕین یان‬ ‫هەر شێوازێکی تری بەدەستهێنان و خەزنکردن‬ ‫و کەڵەکەکردنی چەک و کەلوپەلی جۆراوجۆری‬ ‫سەربازی حاسڵ و بەرهەمی جۆرێکی تایبەت‬ ‫لە خوێندنەوە و تێگەیشتن و تێڕوانین لە‪ /‬بۆ‬ ‫جیهان و داڕشتنی سیاسەت لەسەر بنەمای ئەو‬ ‫تێگەیشتن و تێڕوانینەیە‪ .‬گریمانەی باسەکەی من‬ ‫ئەوەیە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست گۆڕەپانی ڕەنگدانەوەی‬ ‫سیاسەتی ڕاستیوازانە یان سیاسەتی ڕیاڵیستییە‪.‬‬ ‫ئەگەر چی ڕوانگەی ڕیاڵیزم بە گشتیی لە سیستەمی‬ ‫سیاسیی جیهانیدا زاڵە بەاڵم لە چەند ناوچەیەکی‬ ‫جیهان بە تایبەت لە ئەورووپا و ئەمریکای باکوور‬ ‫بە گەڕانەوە بۆ فاکتەرەکانی شوناسی هاوبەش یان‬ ‫بەرژەوەندی هاوبەش هەوڵی متمانەسازی و هاوکاری‬ ‫لە نیو ئەکتەرەکان و واڵتان دراوە و دەکرێ سیاسەتی‬ ‫ئەو واڵتانە لە چوارچێوەی ڕوانگە و تیۆرییەکانی‬ ‫تری سیاسەتی نیونەتەوەیی خوێندنەوەی بۆ بکرێ‪.‬‬ ‫بەاڵم لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ڕیالیزم لە چڕترین و‬ ‫خەسترین نیگار و فورمی خۆیدا بەرچاو دەکەوێت‪.‬‬ ‫بە کۆرتی لە دیدی ئەو کەسانەوە لە گۆشەنیگای‬ ‫ڕیالیزمەوە سەیری جیهان دەکەن و لەو سووچەوە‬ ‫ڕووداوەکان شرۆڤە دەکەن مرۆڤ بوونەوەرێکی‬ ‫خۆخواز‪ ،‬خۆویست و بەرژەوەندیخوازە‪ .‬هەر‬ ‫لەسەر ئەو بنەمایە خۆخوازی‪ ،‬سەربەخۆییخوازی و‬ ‫سەروەریخوازی تایبەتەمندی سەرەکی دەوڵەتیشە‪.‬‬ ‫دەوڵەتەکان تاقە [یان النیکەم گرنگترین] ئەکتەری‬ ‫سیاسەتی نێونەتەوەیین‪ .‬دەوڵەتەکان کردەوەی‬ ‫ژیرانە یا عەقاڵنی لە خۆ دەنوێنن‪ ،‬بەو مانایە‬ ‫کە دەوڵەتەکان هەڵسەنگاندن بۆ سوود و زیانی‬ ‫بژاردەکانی بەردەستیان دەکەن و بە قازانجترینیان‬ ‫وەک سیاسەت پراکتریزە دەکەن‪ ،‬هەڵبەت بە‬ ‫قازانجترین بە مانای باشترین لە بە پێوەری‬ ‫ئەخالقی نییە‪ .‬گرنگترین ئامانجی دەوڵەتەکان‬ ‫دەستەبەرکردنی مانەوە (‪ )Survival‬و‬ ‫دابینکردنی ئاسایشی خۆیانە‪ .‬هێز گرنگترین‬ ‫ئامرازە بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایش و مانەوە‪،‬‬ ‫بۆیە دەوڵەتەکان ئەوپەڕی کۆشش و تەقاالی‬ ‫خۆیان دەخەنە گەر بۆ ئەوەی زیاترین ڕێژەی‬ ‫هێز بە دەست بهێنن‪ .‬هێز فاکتەری سەرەکییە بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە سیاسەت و رەفتاری دەوڵەتەکان‪.‬‬ ‫سەرەکیترین الیەنی هیز‪ ،‬الیەنی سەربازیی‬ ‫و ماددیە‪ .‬بەرژەوەندییە نەتەوەییەکان چرای‬ ‫ڕێنوێنی ڕەفتاری دەوڵەت و سیاسەتی دەرەکین‪.‬‬ ‫ئانارشی (‪ )Anarchy‬هەم نەزمی (‪)Order‬‬ ‫داسەپاو و هەم تایبەتەمەندی سەرەکی سیستەمی‬ ‫سیاسیی جیهانی [و هەرێمی]یە‪ .‬شەڕ و ملمالنێ‬ ‫تایبەتەمەندی هەمیشەیی سیاسەتی نیونەتەوەیین‪.‬‬ ‫یاسا و ڕێکخراوە نیودەوڵەتی و هەرێمییەکان‬ ‫بە دەگمەن دەتوانن لەسەر کردە و ڕەفتاری‬ ‫دەوڵەتەکان کاریگەری دابنەن‪ .‬دەوڵەتەکان جەخت‬ ‫لەسەر دەستکەوتی ڕێژەیی [نەک رەها] دەکەنەوە و‬ ‫بۆیە هاوکاری دیاردەیەکی کەمیاب و نامۆ و دژوارە‪.‬‬ ‫لە ئاوا جیهانێکدا متمانە کردن بە یەکتری ئێجگار‬ ‫سەختە‪ .‬دەوڵەتەکان بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایشی‬ ‫خۆیان متمانە بە هیچ الیەنێک ناکەن بەڵکو هەوڵ‬ ‫دەدەن خۆیان ئاسایشی خۆیان بە گەڕانەوە بۆ‬ ‫تواناکانی خۆیان دابین بکەن‪ .‬ئەگەر بەو شیوەیە‬ ‫نەیانتوانی ئەسا بە شیوەیەکی سنووردار و‬ ‫مەرجدار دەچنە ڕیزی هاوپەیمانێتییەکەوە‪ .‬واتە‬ ‫سیستەم سیستەمی خۆیارمەتییە و خۆیارمەتی‬ ‫(‪ )Self-helping‬تایبەتەمەندی بەرچاوی‬ ‫سیستەمی سیاسییە‪ .‬لە دۆخێکدا کە ستراتیژی‬ ‫خۆیارمەتی زاڵە دەوڵەتەکان لە ڕەوتی هەوڵدان بۆ‬ ‫دەستەبەرکردنی ئاسایشی خۆیان ناتوانن متمانە‬

‫بە یەکتری بکەن ئەوەش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی‬ ‫تەنگەژەی ئاسایش[یان دیلێما یان ئاریشە یان‬ ‫مەتەڵۆکی ئاسایش ‪.]Security dilemma /‬‬ ‫ئەم تەگەژەیە بە نۆبەی خۆی دەبێتە هۆی‬ ‫پێشبڕکێ بۆ بە دەستهێنانی چەکوچۆڵی جۆراوجۆر‬ ‫و بەرفراوانتر‪.‬‬ ‫ئەو دیاردەیە [تەنگەژەی ئاسایش و پێشبڕکێی‬ ‫چەکوچۆڵ] سااڵنێکی زۆرە لە شانۆی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا زاڵە و پێناچێت لە داهاتوویەکی‬ ‫چاوەڕوانکراویشدا وەال بنرێت و ببێتە دیاردەیەکی‬ ‫مێژوویی‪ .‬هۆکاری درێژخایەنبوونی ئەوەیە کە‬ ‫پێشبڕکێی واڵتان بۆ ئەمبارکردنی چەکوچۆڵ‬ ‫بووەتە تایبەتەمەندییەکی پێکهاتەیی‪ /‬ستراکتۆری‬ ‫(‪ )Structural‬و ڕەنگدانەوە و بەرهەمی‬ ‫زاڵبوونی سیاسەتی ڕیاڵیستییە‪ .‬لە جیهانی‬ ‫ڕیالیستیدا کە دەوڵەتەکان جگە لە خۆیان هیچ‬ ‫یاوەرێکیان نییە‪ ،‬بە پێی لۆژیک بە باشی دەزانن‬ ‫کە مانەوەیان بەستراوەتەوە بە بەختەوەری و‬ ‫سەرکەوتنیان لە بەدەستهێنانی ڕێژەیەکی زیاتر لە‬ ‫هیز‪ .‬بۆیە لەو گۆڕەپانەدا هەوڵ دەدەن بەردەوام‬ ‫کەلوپەلی سەربازی کەڵەکە بکەن‪ .‬لەم حاڵەتەدا‬ ‫تەنگەژەی ئاسایش سەر هەڵدات کە هەمدیسان‬ ‫دەبێتە هۆی چڕتر بوونەوەی پێشبڕکی لە بواری‬ ‫چەکوچۆڵدا‪.‬‬ ‫تەنگەژەی ئاسایش کە لە سیستەمی ئانارشیکی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا باو و لەگەڕدایە‪ ،‬مانای‬ ‫ئەوەیە کە تەنانەت کاتێ دەوڵەتێک بە مەبەستی‬ ‫دابینکردنی ئاسایشی خۆی سیاسەتێک دادەڕێژێت‬ ‫کە پەرە بە هێزی سەربازی خۆی بدات‪ ،‬ئەو‬ ‫هەوڵەی دەبێتە هۆی ئەوەی واڵت یان واڵتانی تر‬ ‫هەست بە نائەمنی خۆیان یان نەبوونی ئاسایش‬ ‫بکەن‪ .‬واتە هەوڵی واڵتێک بۆ بەهێزکردنی خۆی‬ ‫دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی هەستی نائەمنی لە‬ ‫واڵت یان واڵتانێکی تردا‪ .‬بە دەربڕینێکی ڕوونتر‪،‬‬ ‫ئەو چەکانەی کە دەبنە هۆی بەرزبوونەوەی‬ ‫ئاستی ئاسایشی ئەکتەرێکی تایبەت‪ ،‬دەبنە‬ ‫هۆی دڵەڕاوکەی دەوڵەت یان دەوڵەتانی تر‪ .‬لەو‬ ‫حاڵەتەدا زنجیرەیەک لە هەستکردن بە ئاسایش و‬ ‫هەستکردن بە نەبوونی ئاسایش دێتە ئاراوە و هیچ‬ ‫ڕێگاچارەیەک بۆ دەربازبوون لەو دۆخە سامناکە‬ ‫بوونی نییە‪ .‬هیچ الیەنێک گوێ بەوە نادات کە ئایا‬ ‫دەوڵەتی یەکەم بۆ بەرگریکردن چەکی بەرهەم‬ ‫هێناوە یان بۆ پەالماردان‪ .‬ئەوەش هۆکاری خۆی‬ ‫هەیە‪ :‬لە ڕووی ستراتیژیکەوە جیاوازیدانان لە نیوان‬ ‫چەکی هێرشبەرانە و چەکی بەرگریکارانە ئێجگار‬ ‫ئەستەمە‪.‬‬ ‫لێرەدا خاڵی گرنگ ئەوەیە کە هۆکاری سەرهەڵدانی‬ ‫تەنگەژەی ئاسایش بەدگومانی و ترسی واڵتانە لە‬ ‫یەکتری‪ .‬بە تایبەت لە ناوچەیەکی وەک ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا کە مێژوویەک لە شەڕ و ملمالنێ و‬ ‫پێکدادانی خوێناوی نێوان نەتەوەکانی تێپەڕاندووە‬ ‫و لە ئێستاشدا ناتەبایی بەرژەوەندییەکان و ناکۆکی‬ ‫و گرژی لە نیوان واڵتان بە هۆکاری جیاواز لە‬ ‫ئارادایە‪ ،‬ئەو ترس و دڵەڕاوکێیە لە یەکتری ئێجگار‬ ‫زەق و بەرچاو و لەوپەڕی خۆیدایە‪ .‬بۆیە هەر‬ ‫جۆرە خۆ پڕچەککردنێک تەنانەت بە مەبەستی‬ ‫بەرگریکارانە‪ ،‬لە الیەن ئەکتەرەکانی ترەوە وەک‬ ‫هەوڵێکی هێرشبەرانە و دوژمنانە چاوی لێ دەکرێ‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا لەوانەیە مەبەستی واڵتێک لە پەرەپێدان‬ ‫بە توانای سەربازی خۆی پەلهاوێشتن و پەالماردان‬ ‫نەبێت [ئەگەرچی واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫لە پەالماردانیشدا سەرتۆپ و دانسقەن]‪ ،‬بەڵکو‬ ‫تەنیا مەبەستی ئەوە بێت کە ئاسایشی خۆی بە‬ ‫شیوەیەکی باشتر و گونجاوتر دابین بکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کێشەکە ئەوەیە کە ڕەفتاری ئەو واڵتانە هەمیشە‬ ‫لە الیەن واڵتانی ترەوە وەک ڕەفتارێک بۆ تێکدانی‬ ‫نەزم و سەقامگیری و گۆڕینی هاوسەنگی هێزی‬

‫ئێستا خوێندنەوەی بۆ دەکرێ‪ .‬کەوابوو واڵتانی تر‬ ‫بە بێ گوێدان بەوەی کە ئایا واڵتی یەکەم ویستی‬ ‫بەرگریکارانەی هەیە یان هێرشبەرانە‪ ،‬بەرپرچی‬ ‫ئەو واڵتە دەدەنەوە‪ .‬دەرئەنجامی ئەم کردە‪-‬‬ ‫بەرپرچدانەوە سەرهەڵدانی تەنگەژەی ئاسایش و‬ ‫چڕتربوونەوەی هەوڵەکان بۆ بەدەستهێنانی چەک‬ ‫و کەلوپەلی سەربازی زیاترە‪.‬‬ ‫لەم ناوچەیەدا کە دەسەاڵتداران و واڵتان بە‬ ‫پێوەرەکانی ڕیاڵیزم سیاسەت دەکەن و خۆیان‬ ‫لە ژینگەیەکدا دەبیننەوە کە تایبەتەمەندییە‬ ‫سەرەکییەکەی ئانارشییە‪ ،‬واتە دەسەاڵتێک لە‬ ‫سەرەوەی دەوڵەتەکان نییە بۆ ئەوەی لە کاتی‬ ‫تەنگانەدا یان لە کاتێکدا کە دەکەونە بەر پەالماری‬ ‫الیەنێکی تر پشتیوانیان لێ بکات و مانەوە و‬ ‫ئاسایشیان بپارێزێت‪ ،‬بەدگومانی و بێ متمانەیی‬ ‫بە شیوەیەکی بەرباڵو زاڵە‪ .‬دەوڵەتەکان ناتوانن‬ ‫متمانە بە یەکتری بکەن و زۆر جار بە ڕوانگەیەکی‬ ‫نەرێنی دەڕواننە سیاسەتەکانی واڵتانی تر‪ .‬لەم‬ ‫حاڵەتەدا هەر یەک لە ئەکتەرەکان هەوڵەکانی خۆی‬ ‫بە بەرگریکارانە پێناسە دەکات و هەوڵەکانی ئەوانی‬ ‫تر وەک هەڕەشە چاو لێ دەکا‪.‬‬ ‫ئەم سووڕە درێژەی هەیە و واڵتانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست هیچ کات لە ویست و ئامانجەکانی‬ ‫یەکتری دڵنیا نیین‪ .‬گریمانەی بنەڕەتی هەر یەک‬ ‫لە واڵتان ئەوەیە کە واڵتانی تر پەالماردەرن و هەر‬ ‫جۆرە پەرەپێدانێک بە هێزی سەربازییان دەتوانێ‬ ‫ببێتە هۆی درووستبوونی هەڕەشە بۆ سەر ئەوان‪.‬‬ ‫بۆیە پێیان وایە ئەگەر متمانەی زیاتر لە ڕادەی‬ ‫پیویست بکەن لەوانەیە لە کۆتاییدا زەرەرمەند بن‬ ‫و خەساریان لی بکەوێت‪ .‬بە پێی ئەم خوێندنەوەیە‬ ‫متمانەکردن کە لە ناوچەکانی تری جیهان بووەتە‬ ‫هۆی هاریکاری و نزیکبوونەوە [بۆ نموونە لە‬ ‫یەکێتی ئەورووپا] لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دەتوانێ‬ ‫پەیهات و لێکەوتەی کارەساتباری بەدواوە بێت‪.‬‬ ‫ئەو نیگەرانی و ڕەشبینییە تەنانەت لە نیو ئەو‬ ‫واڵتانەیشدا کە هەندێ جار بە شیوەی کاتیی یان‬ ‫بە مەبەستی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ هەڕەشەیەکی‬ ‫خێرا و هاوبەش لێک نزیک دەبنەوە یان هاوپەیمانێتی‬ ‫پێک دێنن دەبینرێت‪ .‬چۆنکە دەکرێ ئەو واڵتانەی‬ ‫کە ئەمڕۆ دۆستن‪ ،‬سبەینێ بیرۆبۆچوونیان بگۆڕدرێ‬ ‫یان بە گۆڕانی دەسەاڵتدارەکانیان لە ناکاو ببنە‬ ‫دوژمن‪ .‬بۆ نموونە هیچ زەمانەتێک نییە کە بە‬ ‫گۆڕانی دەسەاڵتدارەکان لەو واڵتە عەرەبانەی کە لەم‬ ‫چەند مانگەی دواییدا بە مەبەستی ڕووبەڕووبوونەوە‬ ‫لەگەڵ هەڕەشەی ئێران خوازیاری نزیکبوونەوە‬ ‫لە ئیسرائیلن‪ ،‬ئەو ڕەوتە پێچەوانە نەبێتەوە یان‬ ‫النیکەم ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەکانی عەرەب‪-‬‬ ‫ئیسرائیل کۆتایی پێ نەیەت‪ .‬یان بە پێچەوانەوە‬ ‫هیچ دەستەبەر و زەمانەتێک نییە بۆ ئەوەی‬ ‫مەزهەبی هاوبەش لە دێژخایەندا فاکتەرێکی سەرەکی‬ ‫گرێدانی ئێران و عێراق بێت‪ ،‬بە تایبەت ئەگەر عێراق‬ ‫لە سەقامگیرکردنی بارودۆخی نیوخۆییدا سەرکەوتوو‬ ‫بێت‪ .‬لەو حاڵەتەدا تەنانەت ئەگەری ئەوە هەیە مۆدێلی‬ ‫شیعی ئێرانی و عێراقی ببێتە فاکتەرێکی بنەڕەتی بۆ‬ ‫سەرهەڵدانی گرژی و ڕکابەری نیوان ئەو دوو واڵتە‪.‬‬ ‫بە هەر حاڵ مەبەستم لەو نموونانە ئەوەیە نیشان‬ ‫بدەم دەوڵەتەکان هەندێ جار نەک هەر سەبارەت‬ ‫بە بڕیار و ویستی واڵتانی ڕکابەر دڵنیا نین بەڵکو‬ ‫تەنانەت سەبارەت بە خواست و بڕیارەکانی دەوڵەتانی‬ ‫هاوپەیمانیش دڵنیاییەکی ئەوتۆیان نییە و ئەوە بە‬ ‫باشتر دەزانن کە بە مەبەستی بەهیزکردن و دابینکردنی‬ ‫ئاسایشی خۆیان بگەڕێنەوە بۆ تواناکانی خۆیان و‬ ‫هەوڵی دابینکردنی ئاسایشی خۆیان بدەن‪ .‬تەنانەت‬ ‫کاتێ هەست بەوە دەکرێ واڵتان نیەت پاکن‪ ،‬هەمدیسان‬ ‫ترسی ئەوە هەیە ویستەکانیان بگۆڕدرێن‪ .‬ئەو ترسە‬ ‫بەردەوامەیە کە سااڵنێکی زۆرە بووەتە هۆی سەرهەڵدانی‬ ‫تراژیدیای سامناکی تەنگەژەی ئاسایش و کاریگەری‬ ‫لەسەر پەیوەندییەکان داناوە‪ .‬ئەم ڕیاڵیزمە بە ڕادەیەک‬ ‫خەستە کە تەنانەت هەوڵی ئەکتەرێکی نیمچە سەربەخۆ‬ ‫وەک هەرێمی باشووری کوردستان بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫هەندێ چەکوچۆڵ لە واڵتانی ئەورووپا بە مەبەستی‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ هەڕەشەیەکی ڕاستەقینە وەک‬ ‫داعش‪ ،‬نەک هەر دەبێتە هۆی دڵەڕاوکێی بەغدا بەڵکو‬ ‫دەبیتە هۆی تۆقانی واڵتانی گەورەی دراوسێ‪ .‬هەر ئەوە‬ ‫وای کرد لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ داعش زۆرێک‬

‫لە چەکەکانی هاوپەیمانان یان واڵتانی یارمەتیدەر‪،‬‬ ‫نەک بە شیوازی ڕاستەوخۆ بەڵکو لە ڕێگای بەغداوە‬ ‫بنێردرێن بۆ پێشمەرگە لە باشووری کوردستان‪ .‬هەر‬ ‫ئەوەش بوو وای کرد ڕێگە بە هەناردەکردنی هەندی‬ ‫چەکی نوێ بۆ پێشمەرگە نەدرێت‪ .‬لە الیەکی ترەوە‬ ‫خوێندنەوەی تورکیا ئەوە بوو کە پڕچەککردنی گەریال‬ ‫لە ڕۆژاوای کوردستان لە پلەی یەکەمدا پیالنی واڵتانی‬ ‫زلهیزە بۆ دامەزراندنی کیانێکی کوردیی و هەڕەشە بۆ‬ ‫سەر ئانکارا‪ ،‬نەک پاراستنی کورد و ڕووبەڕووبوونەوە‬ ‫لەگەڵ تیرۆریزم‪ .‬بەم شیوەیە بە پاساوی سەرهەڵدانی‬ ‫هەڕەشەی نوێ ڕەوایەتی بە پەالمار و دەستدرێژییەکانی‬ ‫خۆی دەدا‪.‬‬ ‫بەم چەشنە‪ ،‬ڕەفتارکردن بە پێی سیاسەتی ڕیالیستی‬ ‫لە گۆرەپانێکی ئانارشیکدا بووەتە هۆی ئەوەی واڵتان‬ ‫[و نەتەوەکان] بەردەوام هەست بە مەترسی و پەالماری‬ ‫الیەنەکانی تر بکەن‪ ،‬لەو حاڵەتەدا هەوڵی هەر الیەنێک‬ ‫بۆ پەرەپێدان بە توانای سەربازی خۆی دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی الیەنەکانی تر هەست بەوە بکەن کە ئاسایشیان‬ ‫لە مەترسیدایە بۆیە ئەوانیش هەوڵی هاوشێوە دەدەن و‬ ‫ئەوەش دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی تەنگەژەی ئاسایش‪.‬‬ ‫لە حاڵەتی زاڵبوونی ئەو تەنگەژەیەدا هەموو الیەنەکان‬ ‫هەوڵی پڕچەککردنی خۆیان دەدەن و پێشبڕکێی چڕوپڕی‬ ‫چەکوچۆڵ وەک پێویستییەکی حاشاهەڵنەگر چاوی لێ‬ ‫دەکرێت‪ .‬بۆیە دەبینین واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫دابینکردنی ئاسایش تەنیا لە زیاترکردنی ڕێژەی هێزی‬ ‫سەربازی و کڕین یان بەرهەمهێنانی چەک و کەلوپەلی‬ ‫سەربازییدا دەبیننەوە و ئەوە بووەتە دیاردەیەکی زەق‬ ‫و بەردوام لە ناوچەکەدا‪ .‬چاوەڕوانی ئەوەیش ناکرێت‬ ‫لە کۆرت ماوەدا گۆڕانێ بەسەر ئەو جۆرە تێگەیشتن‬ ‫و خوێندنەوەیەدا بێت کە پێی وایە «تاقە ڕێگای‬ ‫دابینکردنی ئاسایش پەرەپێدان بە هێزی سەربازییە»‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسەیە و ئەم پێشبڕکێیە بە ئاسانی کۆتایی‬ ‫نایەت و ئەم تایبەمەندییە تا رادەیەکی زۆر بەردەوامە و‬ ‫ئێجگار دژوارە لە شانۆی سیاسەتی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫بسڕدرێتەوە‪.‬‬ ‫کەوابوو تا داهاتوویەکی نادیار ئێمە لەو ژینگەیەدا دەژین‬ ‫و بەردەوام بینەری ئەوە دەبین کە ئەکتەرەکان لە‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ یەکتری و لە ژێر کاریگەری ڕاستەوخۆی‬ ‫سیستەمی هەرێمی‪ ،‬ڕەفتاری هاوچەشن لە خۆیان‬ ‫دەنوێنن‪ .‬واتە ئامانجی سەرەکی هەموویان دابینکردنی‬ ‫ئاسایشی خۆیان لە ڕێگای کەڵەکەکردنی چەک و‬ ‫پڕچەککردنی خۆیان دەبێت‪ .‬لە ڕاستیدا ئەوە پێکهاتەی‬ ‫ڕیالیست‪-‬تەوەری سیستەمی هەرێمییە کە واڵتان ناچار‬ ‫دەکات ڕەفتاری هاوچەشن بنوێنن و هەموویان هەوڵی‬ ‫دابینکردنی ئاسایشی خۆیان بدەن‪ .‬سەرنجڕاکێش ئەوەیە‬ ‫کە ئەگەرچی هەر یەک لە دەوڵەتان یان نەتەوەکان‬ ‫هەوڵی دابینکردنی ئاسایشی خۆیان دەدەن بەاڵم هیچ‬ ‫کات هەست بە ئاسایش ناکەن‪ .‬لەوە سەرنجڕاکێشتر‬ ‫ئەوەیە کە لەو نیوەدا ئەکتەرێکی وەک نەتەوەی کورد کە‬ ‫تەنانەت خاوەن دەوڵەتێکی سەربەخۆیش نییە و توانای‬ ‫پاراستنی مانەوە و ئاسایشی خۆی بە شیوەیەکی گونجاو‬ ‫نییە و بەردەوام لەژێر مەترسی پەالماری الیەنەکانی‬ ‫تردایە‪ ،‬هەوڵی گۆڕینی ئەو سیستەمە و سڕینەوەی‬ ‫ملمالنێ و دوژمنایەتیی و بنیاتنانی سیستەمێک لەسەر‬ ‫بناغەی ئاشتی و برایەتی یان پێکەوەژیانی ئاشتیخوازانە‬ ‫دەدات و بەو شیوە هەوڵی دابینکردنی ئاسایشی خۆی‬ ‫دەدا‪ .‬ئەیمخابن ئەو بژاردەیە بۆ دابینکردنی ئاسایش لە‬ ‫شانۆی سیاسەتی ڕۆژهەاڵتدا تەنیا وەهمیکە و هیچی تر‪.‬‬ ‫داخیداخانم هیچ الیەنێک بە ڕادەی کورد ئەو وەهمەی لە‬ ‫سیاسەتدا پراکتیزە نەکردووە‪.‬‬ ‫بە حەقیقتەت تا کاتێ ڕوانگەی ڕیالیزم لەم ناوچەیەدا‬ ‫پراکتیزە دەکرێت و تا کاتێ ئانارشی زاڵە‪ ،‬فورمۆلێک‬ ‫بۆ چارەسەرکردنی تەنگەژەیەی ئاسایش و ڕێگایەک‬ ‫بۆ مانەوە و دەستەبەرکردنی ئاسایش جگە لە‬ ‫خۆبەهێزکردن [و هاوشێوەی ئەکتەرەکانی تر ڕەفتار‬ ‫کردن] بوونی نییە‪ .‬چاوەڕوان دەکرێ بۆ سااڵنێکی‬ ‫زۆر ناتەبایی بەرژەوەندییەکانی ئەکتەرەکان بە شێوەی‬ ‫سرووشتی بەردەوام بێت و هیچ چارەیەک بۆ پەیوەندییە‬ ‫ناکۆکەکانی نیوانیان بوونی نەبێت‪ ،‬تا ئەو کاتەی وەک‬ ‫هەندێ لە ناوچەکانی جیهان تێگەیشتن و خوێندنەوە بۆ‬ ‫جیهان و ژینگەی سیاسەت لە الیەن ئەکتەرە بەهیزەکان‬ ‫[نەک الوازەکان] گۆرانی بەسەردا بێت‪ .‬مخابن هیچ‬ ‫نیشانە و دەرکەوتەیەک لەو گۆڕانە و ڕۆیشتن بەرەو‬ ‫تێگەیشتنێکی جیاوازتر لە ئێستادا بەرچاو ناکەوێت‪.‬‬

‫ئەندێشە‬

‫ئانارشیستەکان چی ئەڵێن؟‬ ‫زاهێر ‪.‬ب‬

‫ئەنارشیزم تیۆرییەکی ڕامیارییە بە ئامانجی‬ ‫پێکھێنانی کۆمەڵگەیەکی ئانارشی‬ ‫«بێ‌خاوەن و بێ‌سەروەر»‪.‬بە واتایەکی‌تر‪،‬‬ ‫ئەنارشیزم تیئۆریایەکی ڕامیارییە‪ ،‬کە‬ ‫ئامانجی پێکھێنانی کۆمەڵگەیەکە کە تێیدا‬ ‫کەسەکان بە شێوەیەکی ئازادانە و یەکسان‬ ‫ھاوکاری یەکتر دەکەن‪ .‬دێرینیی وشەی‬ ‫(‪ )anarchie‬ھێندەی دێرینیی دونیایە‪،‬‬ ‫ئەو وشەیە وشەیەکی یۆنانییە‪ ،‬لە زمانی‬ ‫یۆنانیدا چاوگەکەی بریتییە لە‌(‪)an - av‬‬ ‫و (‪ )apxn - arkhê‬تا ڕادەیەک مانای‬ ‫بزری دەسەاڵت و حکومەت دەبەخشێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بە درێژایی چەندەھا ساڵ وا باوبووە‪،‬‬ ‫کە بە بێ دەسەاڵت و حکومەت‪ ،‬ھیچ نییە‬ ‫ژیانی خەڵکی مۆسۆگەر بکات‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫ئەو واژەیە مانایەکی قێزەونی پێبەخشراو‬ ‫و کرا بە وشەی (‪ )anarchie‬واتە‬ ‫(ئاژاوە ‪ -‬گێرەشێوێنیی ‪ -‬فەوزەویی ‪-‬‬ ‫نەبوونی رێکخستن‪ ...‬تد)‪.‬‬ ‫(پێر ژۆزێف پرۆدۆن) بەوە بەناوبانگ‬ ‫بوو‪ ،‬کە نوکتەباز بووە‪ ،‬بۆ نمونە ئەو‬ ‫نوکتەی‪ ،‬کە وتوویەتی (خاوەندێتی دزیە)‬ ‫‌ھەر ئەویش ئەو وشەیەی بەکارھێناوە واتە‬ ‫وشەی (ئەنارشی)‪ ،‬بۆ زیاتر ھوروژانی‬ ‫ناڕەزایی خەڵک‪،‬بە کار بردووە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەمە ئەنارشیزم دژ بە ھەموو‬ ‫جۆرە ‪#‬سیستەمێکی‌قوچکەیی کۆنترۆڵە‪،‬‬ ‫چ لەالیەن دەوڵەتەوە بێت‪ ،‬چ لە الیەن‬ ‫شتێکی‬ ‫وەک‬ ‫سەرمایەدارەکانەوە‪.‬‬ ‫زیانبەخش بۆ کەسەکان و تاکایەتییان‪،‬‬

‫شەڕفرۆشتن ماوەێکە بوەتە بەشیکی‬ ‫جیانەکراوە لە سیاسەتی هێزە توندئاژوەکان‬ ‫و هەروەها ئەو واڵتانەی پشتگیری و‬ ‫پشتیوانی ئەو هێزانە دەکەن‪.‬‬ ‫تیرۆر و تۆقاندن لە رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫بۆەتە بەشێکی جیانەکراوە لەم ناوچە و‬ ‫هەر ئەوەش وایکردوە کە ئەم ناوچە ببێتە‬ ‫هۆیی تەراتینی واڵتە زلهێزەکانی جیهان و‬ ‫بە هۆیی بوونی نەوت و گازی سروشتی‬ ‫لە ناوچەکە لەم ناوچە کێبرکێیەکی زۆر‬ ‫لە نێوان ئەو واڵتانە هاتوەتە ئاراوە و‬ ‫سیاسەتی رژیمی ئیسالمی ئێرانیش لەم‬ ‫دوائیانەدا وایکردوە کە ئەو واڵتانە زیاتر‬ ‫بێنە ناوچەکە و ناوچەکە توشی شەڕ و‬ ‫ئالوزی بکەن‬ ‫دوای ئەوەیی «ئەلقاعیدە» هێرشی کردە‬ ‫سەر ‪١١‬ی سێپتەمبر کۆمەڵگای نێو‬ ‫دەوڵەتی بە تایبەتی واڵتە یەکگرتوەکانی‬ ‫ئەمریکا هاتنە سەر خەت بە دژی تیرۆر و‬ ‫ستراتیژیەکی نوێ کە واڵتە یەکگرتوەکانی‬ ‫ئەمریکا لە ناوچەکە دەستی پێکرد و هەر‬ ‫ئەوەش وایکرد کە رۆژهەاڵتی ناوین بوە‬ ‫هۆی ئەوەی کە توشی دەیان قەیران و‬

‫ھەروەھا ناپێویستیشە‪ .‬سووزان بڕاون (بە‬ ‫ئینگلیزی‪ )L. Susan Brown :‬کە‬ ‫کەسێکی ئانارشیستە‪ ،‬دەڵێ‪:‬‬ ‫لە کاتێکدا دەرکی خەڵکی لە ئەنارشیزم‬ ‫دژەدەوڵەت‬ ‫(بزاڤی‬ ‫توندوتیژییە‬ ‫(ئەنارشیزم ڕێبازێکە‪ ،‬نە یارییەکی سادە‬ ‫لەگەڵ دەوڵەت‪ .‬ئانارشیستەکان دژی ئەو‬ ‫شێوازە بیرکردنەوەن‪ ،‬کە دەسەاڵت و‬ ‫سەروەری بۆ کۆمەڵگە بە پێویستییەکی‬ ‫ناچاری دەزانن و لە بەرامبەر ئەمەدا‬ ‫پشتیوانی لە گەلکاری و ھەرەوەزی‪،‬‬ ‫شێوە ناپایەبەندی قوچکەیی کۆمەڵگە و‬ ‫ڕێکخراوەی ڕامیاریی و ئابووریی دەکەن‪.‬‬ ‫ھەرچەندە ھەمیشە لە نێوان گشت‬ ‫تێئۆریا ڕامیارییەکاندا‪« ،‬ئەنارشیزم»‬ ‫و «ئانارشی» خراپ‌تر لە ھەمووان وێنا‬ ‫کراون‪ .‬بەگشتی‪ ،‬ئەم وشانە وەک «ئاژاوە»‬ ‫یا«بێ‌سەرەوبەرەیی» بەکار دەبرێن و‬ ‫سەرەنجام ئەم شێوازی بیرکردنەوەیە بەو‬ ‫وێناندنانەوە دەکەنە بەڵگەی ئاژاوەخوازی‬ ‫ئانارشیستەکان‪ ،‬و حەزی ئەوان بە‬ ‫«گەرانەوە بۆ یاساکانی جەنگەڵ»‪.‬‬ ‫ڕەوتی ئەم خراپ وێناندنە‪ ،‬بێ‌پێشینەی‬ ‫مێژوویی نییە‪ .‬بۆ نموونە لە واڵتانێکدا کە‬ ‫کۆمەڵگا لەژێر دەسەاڵتی تاکەکەس دایە‪،‬‬ ‫وشەی وەک «کۆمار» و «دیموکراسی»‬ ‫ڕێک بە واتای «ئانارشی»‪ ،‬بۆ دەربڕینی‬ ‫بێ‌نەزمی و تێکدان بەکار دەبرێن‪ .‬ھەر بۆیە‬ ‫ئەوانەی کە لە بوونی بارودۆخی ھەنووکەیی‬ ‫سوودمەندن‪ ،‬ھەوڵ دەدەن تاوەکو ئەو‬ ‫بیرکردنەوەیە دەرببڕن‪ ،‬کە لە سایەیدا‬

‫نەیاری لەتەک سیستمی ھەنووکەیی‬ ‫بێکەڵک بێت و کۆمەڵی تازە دەکێشرێتە‬ ‫پای بێسەرەوبەرەیی‪ .‬یان ئاوا کە ئێریکۆ‬ ‫ماالتێستا (بە ئینگلیزی‪Errico :‬‬ ‫‪ )Malatesta‬دەری دەبڕێت‪:‬‬ ‫ڕاوێژیسم‬ ‫لەوەتەی وا بیر دەکرێتەوە‪ ،‬کە دەسەاڵت‬ ‫پێویستە و بەبێ دەسەاڵتداری بۆی ھەیە‬ ‫شێوان و پەرێشانی بەرپا ببێت‪ ،‬ئیتر زۆر‬ ‫سروشتی و لۆژیکییە کە ئانارشی (کە بە‬ ‫واتای نەبوونی دەسەاڵتدارییە)‪ ،‬بە واتای‬ ‫نەمانی نەزم و ھێمنی‪ ،‬لێک بدرێتەوە‪.‬‬ ‫ئانارشسیتەکان دەیانەوێت ئەم «دەرکە‬ ‫ناڕۆشنە گشتگیرە» بۆ ئانارشی بگۆڕن‪،‬‬ ‫تاوەکو خەڵکی زیان و نەھامەتییەکانی‬ ‫دەسەاڵت و ھەر جۆرە پەیوەندییەکی‬ ‫پایەبەندیی قوچکەییانەیان بۆ دەر بکەوێت‪:‬‬ ‫گۆڕینی بۆچوونەکان و خەڵکی ھێنانە سەر‬ ‫ئەو بڕوایەی کە بوونی دەسەاڵتدار نەک تەنیا‬ ‫پێویست نییە‪ ،‬بەڵکو زۆر زیان‌بەخشیشە‪.‬‬ ‫ئەو کات وشەی ئانارشی کە بە واتای‬ ‫نەمانی دەسەاڵتدارییە بۆ ھەمووان یەک‬ ‫تێگەیشتنی دەبێت‪« :‬نەزم و ڕێکخستنی‬ ‫پێداویستییە‬ ‫یەک‌بوونی‬ ‫سروشتی‪،‬‬ ‫مرۆڤییەکان و بەرژەوەندییە گشتییەکان و‬ ‫ئازادی بێسنوور لە چوارچێوەی ھاوپشتی‬ ‫بێ‌سنووردا‪.‬‬

‫ئەمە بەشێکە لە پرۆسەی گۆڕینی ئەو‬ ‫بیرکردنەوە زاڵە لەمەڕ ئەنارشیزم و واتای‬ ‫ئانارشی‪ .‬بەاڵم ئەمە گشت نییە‪ .‬ھەروەھا‬ ‫لە پاڵ خەبات دژی شێواندنی بەرھەم‌ھاتوو‬ ‫لەالیەن ئەو «دەرکی ناڕۆشنی گشتی»یەوە‬ ‫بەرامبەر «ئانارشی»‪ ،‬دەبێت لە دژی‬ ‫شێواندنی درێژماوەی دەستکردی دوژمنانی‬ ‫ڕامیاری و کۆمەاڵیەتی لەمەڕ ئەنارشیزم و‬ ‫ئانارشیستەکان ھەوڵ بدرێت‪ .‬بەو جۆرەی‬ ‫کە بارتۆلۆمیۆ ڤانزەتی (بە ئینگلیزی‪:‬‬

‫تیرۆر و دڕندەیی لە رۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫محەمەد حەکیمی‬

‫کێشە ی‬ ‫جدیی بێتەوە و بە میلیۆنان کەس ئاوارە‬ ‫بون و بە سەدان هەزار کەسیش قوربانی‬ ‫ئەو سیاسەتە بون کە لە نێوان هێزێکی‬ ‫کۆنەپەرەست و جیهان دەستی پێکرد و‬ ‫قوربانی سەرەکی ئەم کێشە ئالوزە تەنها‬ ‫و تەنها خەڵکی بێ دەرەتان و هەژاری‬ ‫ناوچەکە بوو‪ .‬واڵتەکان ئاگر دران و‬ ‫شارەکان کاوڵ کران و توندوتیژی هەموو‬ ‫تان و پۆیی خەڵکی ئەم ناوچەی گرتەوە‬ ‫و رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی دەیان ساڵ بردە‬ ‫دواوە‪.‬‬ ‫لە راستیدا دوای شەڕیی دووهەمی‬ ‫جیهانیدا‪ ،‬واڵتانی ئەمریکا و بریتانیا بوونە‬ ‫پێشەنگی ئازادی و دێمۆکراسی‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫راستیدا و لە واقعدا هەموو ئەو شتانە تەنها‬ ‫بۆ بەرژەوەندی خۆیان بوون و چوارچێوەی‬ ‫تەواوی بایەخەکانی مرۆڤایەتی و جیهانی‬ ‫خرانە ژێر پرسیار‪ .‬دەوڵێت جیهان دوای‬

‫دروستکردنی ئەو نەزم و دیسپلینەی دایان‬ ‫بە جیهان بە تایبەتی رۆژهەاڵتی ناوین‪،‬‬ ‫هەر چەند کۆمەڵێک لە نەتەوەکانیان‬ ‫بێبەش کردن لە دەوڵەت وەک کورد کە‬ ‫گەورەترین نەتەوەیە لە ناوچەکە و هەر‬ ‫ئێستاش خۆیان خەریکن ئەوەی دوایی‬ ‫شەڕی جیهانی دووهەم کاولکردنی ئەوانیان‬ ‫خستوەتە ئەستۆیی خۆیان و ئێستا‬ ‫دەیانەوێت ئەوەی دروستیان کردوە کاولی‬ ‫بکەن و بیرۆخێنن و ئەوەی روونە ئەوەیە‬ ‫کە جیهان چیدی روویی ئارامی بە خۆیەوە‬ ‫نابینێت و هەر ئێستا خەرێکە دوو بلوکی‬ ‫چین و روسیەش دێنەوە ناو گەمەکانی‬ ‫جیهان‪.‬‬ ‫دوای هێرشەکانی ‪١١‬ی سێپتەمبر واڵتە‬ ‫یەکگرتوەکانی ئەمریکا ویستی زۆر بە‬ ‫خێرایی شەڕ بە دژی تیرۆریسم تەواو بکات‬ ‫و لە ناویان ببات‪ ،‬بەاڵم نە تەنها نەیتوانی‬ ‫ئەوە بکات‪ ،‬ئێستا تیرۆر لە سێبەردا لە‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪ )Bartolomeo Vanzetti‬لەبارەی‬ ‫ئانارشیستەکانەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫(پشیلە‬ ‫رادیکاڵەکان‬ ‫ڕادیکاڵ‌ترینی‬ ‫کێوییەکان) ترسێنەر و حەپەسێنەری ڕیاکاران‬ ‫و دەمارگیران‪ ،‬بەھرەکێشان‪ ،‬دەستبڕان‪،‬‬ ‫خۆدەرخەران و ستەمکارانن… ھتد‪ ،‬ئێمە‬ ‫زیاتر لە ھەموو کەسێک کەوتووینەتە بەر‬ ‫ستەمکاری‪ ،‬خراپ نیشان دراوین و خەڵ‌کمان‬ ‫خراپ لێ تێگەیێندراوە‪.‬‬ ‫دەیزانی لەمەڕ چی دەدوێت‪ .‬ئەو و ھاوەڵە‬ ‫خۆشەویستەکەی نیکۆال ساکۆ (بە ئینگلیزی‪:‬‬ ‫‪ )Nicola Sacco‬لەالیەن واڵتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمەریکاوە لەسەر تاوانێک کە‬ ‫ئەوان دەستیان تێدا نەبوو‪ ،‬زیندانی کران و‬ ‫لە ھەمان ساڵدا لەبەر ئەوەی کە ئانارشی و‬ ‫خەڵکی ئەوێندەرێ نەبوون‪ ،‬ساڵی ‪ ١٩٢٧‬بە‬ ‫ئەلەکتریک لە سێدارە درا‪.‬‬ ‫ئەنارشیزم خەبات ئەکات بۆ لەناوبردنی‬ ‫چەوسانەوەی مرۆ لەالیەن مرۆوە‪ ،‬بە‬ ‫واتایەکی دی ئەنارشیزم لقێکی سۆسیالیستە‪،‬‬ ‫کە گرنگیەکی تایبەتی ئەدات بە خەباتی‬ ‫ئازادیخوازانە‪ ،‬بۆئەوەی ھەرچی زووترە‬ ‫دەوڵەت تەفروتونا بکرێت ‪ .‬یەکێک لە‬ ‫تیرۆرکراوەکانی (شیکاگۆ) بە ناوی (ئەدلۆف‬ ‫ئازادیخواز‬ ‫وتوویەتی»کەسی‬ ‫فیشەر)‬ ‫سۆسیالیستە‪ ،‬بەاڵم ‌مەرج نییە کەسیێکی‬ ‫سۆسیالیست ئازادیخواز بێت» کەچی ھەندێک‬ ‫ئازادیخواز ھەن‪ ،‬کە خۆیان بە ڕەسەنتر و بە‬ ‫بەوەفاتر ئەزانن ھەندێک ناو لەخۆیان ئەنێن‪،‬‬ ‫یا ڕێگە ئەدەن ھەندێک ناویان لێبنرێت‪ ،‬کە‬ ‫لە ڕاستیدا ئەو جۆرە ناوانە ھەر شایستەی‬ ‫ئەم‬ ‫ئازادیخوازەکانی‬ ‫تیرۆریستەکانن‪،‬‬ ‫سەردەمە لەو بوارەدا ھەوڵێکی باشیان داوە و‬ ‫خۆیان یەکالکردۆتەوە خۆیان بە (کۆمونیزمی‬ ‫ئازادیخواز) پێناسە دەکەن‪.‬‬ ‫(ئەنارشیستەکان) بە ھیچ کلۆجێک دژی‬ ‫ڕێکخستنی کۆمەڵگە نەبوون‪ ،‬لە ڕێگەی لیژنە‬ ‫ھەڵبژێراوەکانەوە‪ ،‬دژی ڕێسای داپڵۆسین و‬ ‫دەستدرێژیکردنە سەر ئایشی خەڵکی بوون‪.‬‬

‫هەموو جیهان باوی پەیدا کردوە و هیچ‬ ‫نیشانەیەک نییە لە تەواوبوونیدا و ئەوەی‬ ‫گرنگە دەبێ ئەو پرسیارە لە خۆمان بکەین‬ ‫بۆ چی ئەمریکا و ئورووپا نەیانتوانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوین بگۆڕن و ئال و گۆڕیی‬ ‫تیا بەدیی بینن و لەم ناوچە چەقیون کە‬ ‫ئەوەش بۆ خۆیی کۆمەڵێک فاکتی هەیە کە‬ ‫لە خوارەوە چەند نموونەیەک دەهێنمەوە‪.‬‬ ‫یەکەم ئەوەی کە گرنگی هەیە شۆڕشی‬ ‫گەاڵنی ئێران بوو کە دار و دەستەی خومینی‬ ‫توانیان دەست بگرن بە سەر هەموو تان و‬ ‫پۆکانی شۆڕش لە ساڵی ‪١٣٥٧‬ی زایینی‬ ‫و دووهەم واڵتی ئەفغانستان بوو کە ببوە‬ ‫النکەی تیرۆریستان کە لەالیەن دەوڵەتی‬ ‫ئەفغانستان واتە تالیبان و رژیمی تازەی‬ ‫ئێران پشتیوانی تەواویان لێدەکرا و هەموو‬ ‫شتەکانیان بۆ دابین دەکردن و هەر ئەوەش‬ ‫وایکرد کە بیری کۆن و توندوتیژی لەم‬ ‫ناوچە پەرە بستێنێت و ناوچەکە توشی‬ ‫دەیان شەڕیی مالوێرانکەر بکات‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫‪8‬‬

‫تایبەت‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27 ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫قوتابخانه‌ی فرانکفۆرت و ده‌روونشیکاری( بەشی یەکەم)‬ ‫مارتین جه‌ی‬ ‫وەڕگێڕان‪ :‬ه ‪ -‬محه‌مه‌دی‬ ‫ئه‌گه‌ر ترس و کاولکاری(تاناتوس) سه‌رچاوه‌ی‬ ‫سه‌ره‌کی فاشیزم پێکدێنێ‪ ،‬عەشق و خۆشه‌ویستی‬ ‫(ئێروس) ده‌رفه‌ت بۆ دێموکراسی ده‌ڕه‌خسێنێ‪.‬‬ ‫«که‌سێتی ده‌سه‌اڵت خواز‪ ،‬ئادورنۆ‪ /‬هۆرکهایمێر»‬

‫ل ‌ه ده‌یه‌ی ‪70‬ی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا دژوار بوو له‬ ‫‌بوێری ئه‌و تیۆریسازان ‌ه تێبگه‌ی ک ‌ه ده‌یانویست‬ ‫روانگه‌کانی مارکس و فرۆید پێوه‌ند بده‌ن‪ .‬له‌م‬ ‫دواییانه‌دا ب ‌ه په‌ره‌سه‌ندنی هۆگری خه‌ڵک ب ‌ه‬ ‫ڤیلهێلم رایش و کاریگه‌ری به‌رفراوانی کتێبه‌که‌ی‬ ‫مارکوزه‌‪ ،‬ئێروس و شارستانیه‌ت‪ ،‬ئه‌م بۆچوون ‌ه‬ ‫ک ‌ه هه‌ر دوو بیرمه‌ند ل ‌ه دوو دیدگای جیاوازه‌و‌ه‬ ‫باسی چه‌ند پرسێکی وه‌ک یه‌ک ده‌که‌ن‪ ،‬له‌نێوان‬ ‫زۆربه‌ی چه‌په‌کان دا گرنگی پێدراوه‌‪ .‬نه‌سڵێک‬ ‫پێشتر ل ‌ه هه‌ر دوو الی ئاتالنتیکه‌و‌ه گاڵت ‌ه‬ ‫ب ‌ه وه‌ها بیرێک ده‌کرا‪ .‬ئه‌گه‌رچی ترۆتێسکی‬ ‫هۆگری ده‌روونشیکاری بوو‪ ،‬به‌اڵم پاش ‪1923‬‬ ‫ده‌نگی ئه‌و ل ‌ه بلوکی کۆمۆنیزمی ئۆرتۆدوکس دا‬ ‫خنکێنرا‪ ،‬یانی هه‌ر ئه‌و کات ‌ه ک ‌ه رێبازی فرۆید و‬ ‫پێره‌وانی قه‌ده‌غ ‌ه کرا و ره‌فتاری پاولۆڤی [وه‌ک‬ ‫ده‌روونناسی شیاوی مارکسیزم‪-‬لێنینیزم] ب ‌ه‬ ‫ره‌سمی ناسرا‪ .‬ل ‌ه نێو بزاڤی ده‌روونشیکاریشدا‬ ‫بیرمه‌ندانێک وه‌ک زیگفرید بێرن‪ ،‬ئۆتۆ فێنیشێل‬ ‫و پاڤێڵ فێدێرن الیه‌نگری پێوه‌نددانی دوو‬ ‫سیستمی مارکسی و فرۆیدی بوون به‌اڵم له‌م‬ ‫کاره‌دا سه‌رکه‌وتنێکی وایان به‌ده‌ست نه‌هێنا؛‬ ‫ڤیلهێلم رایش‪ ،‬الیه‌نگری پڕهه‌رای ئه‌م کار‌ه ل ‌ه‬ ‫کۆتایی ده‌یه‌ی ‪ 20‬و سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی ‪ 30‬دا له‌گه‌ڵ‬ ‫گاڵته‌ی هه‌موان به‌ره‌وڕوو بوو و ل ‌ه نێوه‌ڕاستی‬ ‫ده‌یه‌ی ‪ 30‬دا سوکایه‌تی پێکرا و هه‌م ل ‌ه پارتی‬ ‫کۆمۆنیستی و‪ ،‬هه‌م ل ‌ه بزاڤی ده‌روونشیکاری‬ ‫ده‌رکرا‪ .‬پارێزکاران و توندڕه‌وه‌کان ب ‌ه یه‌ک‬ ‫شێو‌ه رێک که‌وتبوون ک ‌ه ره‌شبینی سه‌ره‌کی‬ ‫فرۆیدی له‌مه‌ڕ ده‌رفه‌تی گۆڕانی کۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ گه‌شبینی شۆڕشگێڕانه‌ی پێڕه‌وانی‬ ‫مارکس ل ‌ه ناکۆکی دایه‌‪ .‬دواتر ساڵی ‪1959‬‬ ‫فیلیپ ریڤ ده‌یتوانی بنووسێ‪« :‬ب ‌ه رای مارکس‬ ‫رابردوو ئاوسی داهاتوو‌ه و پرۆلیتاریا مامانی‬ ‫مێژووه‌؛ ب ‌ه رای فرۆید‪ ،‬داهاتوو ئاوسی رابردوو‌ه‬ ‫‌و ته‌نیا پزیشکێکی به‌خته‌وه‌ر ده‌توانێ له‌م بار‌ه‬ ‫رزگارمان بکات‪ ...‬شۆڕش ته‌نیا ده‌توانێ مۆدێلی‬ ‫سه‌ره‌تایی سه‌ربزێوی ل ‌ه دژی باوک دووپات‬ ‫بکاته‌و‌ه و ب ‌ه ناچار هه‌موو جاريک تێکبشکێ‪».‬‬ ‫که‌وابوو کۆششی سه‌نته‌ری تۆژینه‌وه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی بۆ پێوه‌نددانی ده‌روونشیکاری له‌گه‌ڵ‬ ‫تیۆری ره‌خنه‌گرانه‌ی نیومارکسیستی هه‌نگاوێکی‬ ‫بوێران ‌ه و نائاسایی بوو‪ .‬هه‌روه‌ها نیشانه‌ی‬ ‫خواستی ئه‌م سه‌نته‌ر‌ه بوو بۆ ده‌ربازبوون ل ‌ه‬ ‫قاڵبی ته‌سکی مارکسیزمی کالسیک‪ .‬ل ‌ه راستیدا‬ ‫یه‌کێ ل ‌ه گرنگترین جیاوازییه‌کانی نێوان نه‌سڵی‬ ‫گرون بێرگ[‪– ]1‬گروسمان[‪ -]2‬و جێگرانیان ک ‌ه‬ ‫هۆرکهایمێر رێبه‌ری ئه‌وانی به‌ده‌سته‌و‌ه گرت‪،‬‬ ‫ناکۆکییان له‌مه‌ڕ ده‌روونناسی بوو‪ .‬هه‌ر وه‌ک‬ ‫دواتر ده‌بینین گرنگینه‌دانی فرانتس نۆڤیمان‬ ‫ب ‌ه ده‌روونناسی یه‌کێ له‌و هۆکاران ‌ه بوو ک ‌ه‬ ‫ئه‌ندامانی سه‌نته‌ر باوه‌شیان بۆی کرده‌وه‌‪.‬‬ ‫کاتێ ک ‌ه سه‌رئه‌نجام نۆڤیمان بوو ب ‌ه هۆگری‬ ‫فرۆید‪ ،‬ب ‌ه دوا ساڵه‌کانی ته‌مه‌نی گه‌یشتبوو و‬ ‫ئیتر دره‌نگ بوو و نه‌یده‌توانی ئه‌م دوو نه‌ریت ‌ه‬

‫پێوه‌ند بدات‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌ی نۆڤیمان‪ ،‬هۆگری‬ ‫هۆرکهایمێر ب ‌ه فرۆید ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ده‌یه‌ی‬ ‫‪ .1920‬لیۆ لۆڤنتاڵ سه‌رنجی ئه‌وی بۆ الی فرۆید‬ ‫راکێشابوو‪ ،‬چونک ‌ه فرۆم‪-‬رایشمان ل ‌ه نێوه‌ڕاستی‬ ‫ده‌یه‌ی ‪ 1920‬دا ئه‌وی ده‌روونشیکاری کردبوو‪.‬‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه مه‌ش پێوه‌ندی نێوان ده‌روونناسی و‬ ‫سۆسیالیزم بابه‌تێک بوو ک ‌ه له‌و سااڵندا ل ‌ه‬ ‫فرانکفۆرت ب ‌ه زۆری باسی لێده‌کرا‪ .‬ل ‌ه کۆڕی‬ ‫ئاکادمیکی چه‌پدا پاش ‪ 1929‬سۆسیالیستی‬ ‫بلژیکی‪ ،‬هێنریک دۆمه‌ن‪ ،‬ل ‌ه چه‌ند ره‌هه‌نده‌و‌ه‬ ‫رۆڵی گرنگی هه‌بوو‪ .‬ساڵی ‪ 1927‬ل ‌ه کتێبێک‬ ‫دا له‌مه‌ڕ ده‌روونناسی مارکسیزم تێکۆشابوو تا‬ ‫پراگماتیزم که زیاتر به‌پێی سوبژکتیڤیزم بوو‪،‬‬ ‫له‌جیاتی دێترمینیزمی ئابووری دابنێ‪ .‬دۆمه‌ن‬ ‫ره‌خنه‌ی توندی ل ‌ه ده‌روونناسی قازانجخوازی‬ ‫په‌یوه‌ست ب ‌ه مارکس گرت و‪ ،‬له‌جیاتی ئه‌و‬ ‫گرنگی ب ‌ه ریشه‌کانی کرداری نائه‌قاڵنی رادیکاڵ‬ ‫ده‌دا‪ .‬له‌و کاته‌دا ده‌نگۆی ئه‌و‌ه باڵو بۆ‌وه ک ‌ه‬ ‫ی دۆمه‌ن‬ ‫وه‌ک مامۆستای ده‌روونناسی کۆمه‌اڵیه‌ت ‌‬ ‫یان هێناو‌ه بۆ زانکۆی فرانکفۆرت تا ل ‌ه ئاست‬ ‫مارکسیزمی ئۆرتۆدۆکسی قوتابخانه‌ی فرانکفۆرت‬ ‫ک‬ ‫هاوسه‌نگییه‌ک پێکبێنێ‪ .‬دۆمه‌ن ب ‌ه هه‌ر هۆیه‌ ‌‬ ‫هاتبێ‪ ،‬به‌اڵم هاتنی ئه‌و‪ ،‬هۆرکهایمێر و هاوکارانی‬ ‫به‌ره‌و هه‌ڵوێستی نائه‌قاڵنی نه‌برد‪ ،‬هه‌ڵوێستێک‬ ‫ک ‌ه راشکاوان ‌ه له‌گه‌ڵ تیۆری ره‌خنه‌گران ‌ه ناکۆک‬ ‫بوو؛ کاتێ دواتر دۆمه‌ن وه‌دوای فاشیزم که‌وت‪،‬‬ ‫ئه‌وان به‌ته‌واوی لێی دڕدۆنگ بوون‪ ،‬ئه‌ندامانی‬ ‫فرانکفۆرت ل ‌ه یه‌ک شتدا له‌گه‌ڵ دۆمه‌ن هاوده‌نگ‬ ‫بوون‪ :‬خواستی سه‌رچوون ل ‌ه قازانجخوازی ک ‌ه‬ ‫مارکسیزمی ساویلکانه‌ی خه‌وشدار کردبوو‪.‬‬ ‫پێش ‪ 1927‬ئادۆرنۆ ب ‌ه پێشنیاری هۆرکهایمێر‬ ‫وتارێکی درێژی نووسی و له‌ودا ده‌روونناسی له‌گه‌ڵ‬ ‫فنۆمنۆلۆژی بانئه‌زموونی کۆرنێلیۆس[‪ ]3‬پێوه‌ند‬ ‫دا‪ .‬ئه‌و له‌م وتاره‌دا ئاماژه‌ی ب ‌ه خاڵی هاوبه‌شی‬ ‫ئه‌م دوان ‌ه کردبوو ک ‌ه گرنگی ب ‌ه پێکهاته‌ی‬ ‫لێکبه‌ستراوی نه‌ست ده‌ده‌ن ک ‌ه به‌شێوه‌ی‬ ‫هێمای پێوه‌ند دراوه‌‪ .‬ساڵێک دواتر هۆرکهایمێر‬ ‫ئه‌وند‌ه بووبوو ب ‌ه هۆگری ده‌روونشیکاری ک ‌ه‬ ‫بڕیاری دا خۆی ده‌روونشیکاری بکرێت و بۆ‬ ‫ئه‌م کاره‌ش کارڵ الن دوایری شاگردی فرۆیدی‬ ‫وه‌ک ده‌روونناسی خۆی هه‌ڵبژارد‪ .‬پاش ساڵێک‬ ‫ئه‌و پرسه‌ی ک ‌ه به‌قووڵی مێشکی هۆرکهایمێری‬ ‫به‌خۆیه‌و‌ه خه‌ریک کردبوو‪ ،‬یانی وتاردان ب ‌ه‬ ‫بێ ده‌قی ئاماده‌کراو‪ ،‬چاره‌سه‌ر کرا‪ .‬الن دوایر‬ ‫هاندرا تا وه‌ک به‌شێک ل ‌ه گرووپی تۆژینه‌وه‌ی‬ ‫ده‌روونشیکاری باشووری ئاڵمان‪ ،‬سه‌نته‌ری‬ ‫ده‌روونشیکاری فرانکفۆرت دامه‌زرێنێ‪.‬‬ ‫سه‌نته‌ری ده‌روونشیکاری فرانکفۆرت ک ‌ه ‪16‬‬ ‫فیڤێریه‌ی ‪ 1929‬کرایه‌و‌ه وه‌ک یه‌که‌م رێخراوی‬ ‫فرۆیدی ده‌رکه‌وت ک ‌ه به‌شێوه‌ی ناراسته‌وخۆ‬ ‫تێکه‌ڵ ب ‌ه زانکۆیه‌کی ئاڵمان بووبوو‪ .‬ئه‌م‬ ‫رێکخراو‌ه هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ هۆرکهایمێر و هاوکارانی‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه دامه‌زرانی سه‌نته‌ری ده‌روونشیکاری دا‬ ‫کاریگه‌ر بوون‪ ،‬پێوه‌ندی هه‌بوو‪ .‬خودی فرۆید‬ ‫دوو نامه‌ی بۆ هۆرکهایمێر نووسی تا سپاس و‬ ‫پێزانینی خۆی ده‌رببڕێ‪.‬‬ ‫هێنریش مێنگ و ئریک فرۆ ‌م و هاوسه‌ره‌که‌ی‬ ‫فریدا فرۆم‪ ،‬وه‌ک ئه‌ندامانی هه‌میشه‌یی‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫الن دوایر یه‌کیان گرت‪ .‬ل ‌ه یه‌که‌م مانگه‌کانی‬ ‫دامه‌زرانی سه‌نته‌ری ده‌روونشیکاری دا‪،‬‬ ‫ئه‌ندامانی به‌رجه‌سته‌ی بزاڤی ده‌روونشیکاری‪،‬‬ ‫هانس زاخس و زیگفرید بێرن و ئانا فرۆید و‬

‫پاڤڵ فێدێرن‪ ،‬چه‌ند کۆڕ و سمیناریان گێڕا‪.‬‬ ‫گیۆرگ گرۆدێک یش زۆر جار له‌گه‌ڵیان بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه نێوان چوار ئه‌ندامی هه‌میشه‌یی دا‪ ،‬ئریک‬ ‫فرۆم ک ‌ه زیاتر ل ‌ه ‪ 10‬ساڵ دۆستی لۆڤێنتاڵ بوو‬ ‫و به‌هۆی ئه‌و ب ‌ه سه‌نته‌ر ناسرابوو‪ ،‬به‌خێرای‬ ‫وه‌ک گرنگترین که‌سی سه‌نته‌ر ده‌رکه‌وت‪.‬‬ ‫ته‌نیا ئه‌و بوو ک ‌ه پاش رۆشتنی سه‌نته‌ر بۆ‬ ‫ئه‌مریکا دیسان له‌گه‌ڵی که‌وت‪ .‬ل ‌ه ئه‌مریکا وه‌ک‬ ‫به‌رزترین ئه‌ندامی رڤیزیۆنیستی نیوفرۆیدی‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پل ‌ه و پێگه‌یه‌کی شیاو گه‌یشت‪ .‬الن دوایر چوو‬ ‫ب ‌ۆ ئامستردام و هه‌رچه‌ند‌ه هاوکارانی داویان‬ ‫لێکرد ئوروپا به‌جێبێڵێ و بێت بۆ ئه‌مریکا‪،‬‬ ‫واڵمی نه‌دایه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه درێژه‌ی جه‌نگ دا ل ‌ه بێڵسێن‬ ‫مااڵوایی ل ‌ه ژیان کرد‪ .‬هه‌روه‌ها هێنریش مێنگ‬ ‫فرانکفۆرتی به‌جێهێشت و چوو بۆ بازڵ‪ ،‬له‌وێ‬ ‫وه‌ک پسپۆڕی ته‌ندروستی ده‌روونی ناوبانگی‬ ‫ده‌رکرد‪ .‬که‌وابوو ته‌نیا به‌رهه‌مه‌کانی فرۆم بوو‬ ‫ک ‌ه بۆ یه‌که‌م جار تێکۆشا تا مارکس و فرۆید‬ ‫ئاشت بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫فرۆم ک ‌ه ساڵی ‪ 1900‬ل ‌ه فرانکفۆرت ل ‌ه دایک‬ ‫بوو‪ ،‬ل ‌ه فه‌زایه‌کی خه‌ستی مه‌زهه‌بی دا گه‌ور‌ه‬ ‫بوو‪ .‬ل ‌ه سه‌رده‌می تازه‌الویدا ب ‌ه قووڵی شه‌یدای‬ ‫ره‌وتی مسیانیستی بیری یه‌هوودی بوو‪ .‬دواتر‬ ‫نووسی‪« :‬زیاتر ل ‌ه هه‌ر شتێک نوسراوه‌کانی‬ ‫پێغه‌مبه‌رانێک وه‌ک ئه‌شعیا و عاموس و هوشێع‬ ‫بیری منیان گۆڕی‪ .‬له‌جیاتی ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕوانی‬ ‫کاره‌سات بکه‌م‪ ،‬زیاتر ل ‌ه ژێر ‹ئاخر زه‌مان› دا‬ ‫بووم‪ »...‬فرۆم ل ‌ه سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی ‪ 1920‬دا‬ ‫له‌گه‌ڵ لۆڤێنتاڵ تێکه‌ڵ ب ‌ه گرووپی خاخام نۆبڵ‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی فرۆم پاش ئه‌وه‌ی ساڵی ‪ 1926‬بۆ‬ ‫یه‌که‌م جار ل ‌ه مونیخ ده‌روونشیکاری کرا دروشم ‌ه‬ ‫دینییه‌کانی پشتگوی خست‪ ،‬به‌اڵم هێشتا بڕوای‬ ‫ب ‌ه جۆرێک پێشبینی دینی هه‌بوو‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه‬ ‫دوا به‌رهه‌مه‌کانیشی دا‪.‬‬ ‫ئه‌و شته‌ی ک ‌ه فرۆم ل ‌ه پێشه‌نگی یه‌هوودی خۆی‬ ‫فێر بووبوو له‌گه‌ڵ ئه‌و شتانه‌ی ک ‌ه ئادۆرنۆ و‬ ‫هۆرکهایمێر ل ‌ه پێشینیانیان فێر بوون‪ ،‬ئێجگار‬ ‫جیاواز بوو‪ .‬فرۆم له‌جیاتی گرنگیدان ب ‌ه گه‌وهه‌ر‬ ‫و ناوه‌رۆکی هه‌قیقه‌ت و ئاڵۆزی پێناسه‌کردنی‬ ‫سروشتی مرۆڤ‪ ،‬گرنگی ب ‌ه جۆرێک مرۆڤناسی‬ ‫فه‌لسه‌فی ده‌دا‪ .‬فرۆم وه‌ک مارتین بوبر و ئه‌ندامانی‬ ‫دیکه‌ی گرۆۆپی ‪ Lir house‬گه‌وهه‌ری مرۆڤی‬ ‫ب ‌ه شتێک ده‌زانی ک ‌ه به‌هۆی پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫جیهان و دانوستان له‌گه‌ڵ خه‌ڵک ده‌خولقێ‪ .‬ئه‌م‬ ‫شت ‌ه ب ‌ه ئاشکرا ل ‌ه دوا به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌ودا‪ ،‬کاتێ‬ ‫ک ‌ه سه‌نته‌ری به‌جێهێشت‪ ،‬ده‌بینرێ‪ .‬به‌اڵم فرۆم‬ ‫هه‌میش ‌ه له‌سه‌ر فاکتی گه‌وهه‌ری مرۆڤی پێی‬ ‫داده‌گرت‪ .‬ئه‌م گه‌وهه‌ر‌ه چه‌مکێکی نه‌گۆڕی وه‌ک‬ ‫‪ natura‬ی رۆمی نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵکوو زیاتر وه‌ک‬ ‫گه‌وهه‌ری بزۆزی مرۆڤ ب ‌ه مانای [‪physis]4‬‬ ‫ی یۆنانییه‌‪ .‬فرۆم به‌مجۆر‌ه گرنگی زۆری ب ‌ه دال‬ ‫و هێمای مرۆڤناسانه‌ی ده‌سنوس ‌ه فه‌لسه‌فی و‬ ‫ئابوورییه‌کانی مارکس ده‌دا‪ .‬ئه‌و له‌م بابه‌ته‌و‌ه‬ ‫زیاتر ل ‌ه مارکوز‌ه نزیک بوو‪ ،‬نه‌ک ئادۆرنۆ و‬ ‫هۆرکهایمێر‪ .‬فرۆم ل ‌ه نێو ئه‌و که‌سانه‌دا ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫مه‌کته‌بی فرانکفۆرت کاریان ده‌کرد زیاتر ل ‌ه‬ ‫هه‌موان چه‌مکی له‌خۆنامۆیی (‪)alienation‬‬ ‫مارکسی به‌کار دێنا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت له‌و به‌رهه‌مانه‌دا‬ ‫ک ‌ه پاش جیابوونه‌و‌ه ل ‌ه سه‌نته‌ر نووسی‪ .‬ئه‌و‬ ‫هه‌وڵی دا تا خه‌سڵه‌تی زاتی مرۆڤ وه‌ک بنه‌مای‬ ‫جیهانبیبی خۆی له‌مه‌ڕ مرۆڤی گه‌شه‌کردوو‬

‫دابنێت‪ ،‬به‌مهۆی ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌مه‌کانی سپینوزا‬ ‫و ده‌یویی دا بۆ چه‌ند تیشکی له‌م خه‌سڵه‌ت ‌ه‬ ‫ده‌گه‌ڕا؛ ل ‌ه ده‌یه‌ی ‪ 1940‬دا هه‌وڵی دا ک ‌ه سه‌رتر ل ‌ه‬ ‫ده‌روونناسی‪ ،‬به‌ره‌و سیستمێکی ئه‌خالقی بڕوات‬ ‫ک ‌ه ئه‌ویش له‌سه‌ر گه‌وهه‌ری مرۆڤ پێکهاتبوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌وه‌ی ئه‌خالقناسی (مۆرالیزم)ی ئه‌ودا –‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه باشترین شێو‌ه ل ‌ه کتێبی «مرۆڤ بۆ خۆی‬ ‫‪ »1947‬دا به‌یان کراوه‌‪ -‬ناتورالیزم به‌دی ده‌کرێ‬ ‫که‌ هه‌ندێ که‌س ره‌خنه‌یان لێگرتووه‌‪.‬‬ ‫فرۆم ل ‌ه ده‌یه‌ی ‪ 1940‬دا ن ‌ه ته‌نیا سه‌نته‌ری‬ ‫فرانکفۆرت به‌ڵکوو فرۆیدیزمیشی به‌جێهێشت‪.‬‬ ‫ئه‌ڵبه‌ت ئه‌م ‌ه به‌و مانای ‌ه نیی ‌ه ک ‌ه هه‌موو‬ ‫ره‌هه‌ندێکی هه‌ڵوێستی سه‌ره‌تایی خۆی ره‌ت‬ ‫کرده‌وه‌‪ .‬ئه‌و دواتر نووسی‪:‬‬ ‫من هه‌رگیز حاشام ل ‌ه فرۆیدیزم نه‌کردو‌ه‬ ‫ته‌نیا له‌ئاست بۆچوونێک دژایه‌تیم کردوو‌ه ک ‌ه‬ ‫ئه‌ندێشه‌ی فرۆید ل ‌ه تیۆری لبیدۆیی دا کورت‬ ‫ده‌کاته‌وه‌‪ ...‬من ده‌سکه‌وتی سه‌ره‌کی فرۆید‬ ‫ب ‌ه چه‌مکی نه‌ست ده‌زانم و ده‌روونژاکاوی و‬ ‫خه‌ونه‌کان و ‪ ...‬ب ‌ه ده‌رکه‌وتی نه‌ست ده‌زانم‪.‬‬ ‫ئه‌م چه‌مکان ‌ه ل ‌ه هه‌موو به‌رهه‌مه‌کانی مندا‬ ‫گرنگی سه‌ره‌کییان هه‌ی ‌ه و وتنی ئه‌م شت ‌ه ک ‌ه‬ ‫چونک ‌ه حاشام ل ‌ه تیۆری لبیدۆ کردوو‌ه که‌وابوو‬ ‫حاشام له‌ فرۆیدیزم کردووه‌‪ ،‬وته‌یه‌کی ره‌های ‌ه‬ ‫ک ‌ه ته‌نیا ل ‌ه دیدگای فرۆیدیزمی ئۆرتۆدۆکسه‌و‌ه‬ ‫به‌یان ده‌کرێ‪ .‬ب ‌ه هه‌ر حاڵ من هه‌رگیز حاشام ل ‌ه‬ ‫ده‌روونشیکاری نه‌کردوو‌ه و هه‌رگیز نه‌مویستو‌ه‬ ‫خۆم قوتابخانه‌یه‌ک دامه‌زرێنم‪ .‬من ل ‌ه ئه‌نجۆمه‌نی‬ ‫ده‌روونشیکاری نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌رکرام به‌اڵم هێشتا‬ ‫[‪ ]1971‬ئه‌ندامی ئه‌نجۆمه‌نی ده‌روونشیکاری‬ ‫واشنگتۆنم ک ‌ه ئه‌نجۆمه‌نێکی فرۆیدییه‌‪ .‬من‬ ‫هه‌مێش ‌ه ره‌خنه‌م ل ‌ه فرۆیدیزمی ئۆرتۆدۆکس‬ ‫و مێتۆدی بروکراتیکی رێکخراو‌ه نێونه‌ته‌وه‌یی ‌ه‬ ‫فرۆیدییه‌کان گرتووه‌‪ ،‬به‌اڵم تێکڕای کاری‬ ‫تیۆریکی من به‌پێی گرنگترین ده‌سکه‌وته‌کانی‬ ‫فرۆید پێکهاتووه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه رای خاوه‌ن رایان‪ ،‬ره‌تکردنه‌وه‌ی تیۆری لبیدۆ‬ ‫و هه‌ندێ توخمی گرنگ و سه‌ره‌کی ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫فرۆید‪ ،‬وه‌ک گرێی ئۆدیپ‪ ،‬به‌و مانای ‌ه بوو‌ه‬ ‫ک ‌ه فرۆم ئه‌وه‌ند‌ه ل ‌ه بنه‌ماکانی فرۆیدیزمی‬ ‫ئۆرتۆدۆکس دوور که‌وتۆته‌و‌ه ک ‌ه ده‌کرێ ب ‌ه‬ ‫رڤیزیۆنیستێکی ته‌واوی بزانین‪ .‬بۆوه‌ی ک ‌ه فرۆم‬ ‫ده‌سکه‌وته‌کانی کلینیکی فرۆید ل ‌ه ده‌سکه‌وتی‬ ‫بان ده‌روونناسی (دوو غه‌ریزه‌ی مه‌رگ و ژیان و‬ ‫تیۆری لبیدۆ) جیاده‌کاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و که‌سان ‌ه ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوان ئه‌م دوو بواره‌دا پێوه‌ندی قووڵ ده‌بینی‪،‬‬ ‫لێی زیز بوون‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی فرۆم هه‌رگیز ل ‌ه کۆشش بۆ پێوه‌نددانی‬ ‫مارکسیزم و ده‌روونشیکاری رانه‌وه‌ستا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دوا به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌وه‌ند‌ه به‌پێی فرۆیدیزم‬ ‫رانه‌وه‌ستابوو‪ ،‬به‌ڵکوو تا ده‌هات به‌پێی‬ ‫جیهانبینی ده‌روونناسان ‌ه پێکهاتبوو ک ‌ه خودی‬ ‫مارکس پێشبینی کردبوو‪ .‬کاتێ فرۆم ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1962‬دا ویستی بیۆگرافی فکری خۆی بنووسێ‪،‬‬ ‫ل ‌ه ئاڵوگۆڕی فکری خۆیدا ده‌وری مارکسی زۆر‬ ‫به‌ گرنگتر زانی‪« .‬مارکس که‌سایه‌تییه‌کی گرنگی‬ ‫مێژوویی‪ -‬جیهانیی ‌ه ک ‌ه ناکرێ فرۆید له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫به‌راورد بکه‌ین‪ ».‬چه‌مکی پێغه‌مبه‌رانه‌ی ئاشتی‬ ‫جیهانی ک ‌ه فرۆم ل ‌ه سه‌رده‌می مناڵی دا هه‌میش ‌ه‬ ‫بیری لێده‌کرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌وی به‌ره‌و ئاقارێک برد‬ ‫تا زیاتر بڕوا ب ‌ه گه‌شبینی مارکسی بکات ن ‌ه‬ ‫روانگه‌ی ره‌شبینی فرۆیدی‪ ،‬به‌اڵم سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌مه‌ش هێشتا ب ‌ه زۆر چه‌مکی فرۆیدی وه‌فادار‬ ‫بوو‪.‬‬

‫‪...‬بۆ ڵ ‪9‬‬

‫تایبەت‬ ‫درێژەی الپەرەی ‪8‬‬ ‫ب ‌ه هه‌رحاڵ‪ ،‬سی ساڵ پێشتر‪ ،‬کاتێ ک ‌ه فرۆم‬ ‫هات ‌ه نێو سه‌نته‌ری فرانکفۆرت روانگه‌یه‌کی‬ ‫ته‌واو جیاوازی له‌مه‌ڕ فرۆید هه‌بوو‪ .‬پاش‬ ‫خوێندنی زانکۆکانی فرانکفۆرت و هایدلبێرگ‬ ‫و مونیخ‪ ،‬ل ‌ه ناوه‌ندی ده‌روونشیکاری برلین‬ ‫دا فێری ده‌روونشیکاری بوو‪ .‬هانس زاخس‬ ‫ئه‌وی ده‌روونشیکاری کرد و فرۆیدیستێکی‬ ‫به‌رجه‌سته‌ی وه‌ک تیۆدۆر رایک پرۆڤه‌ی‬ ‫پێکرد و باری هێنا‪ .‬خۆی ل ‌ه ساڵی ‪ 1926‬دا‬ ‫کاری ده‌روونشیکاری کلینیکی ده‌ست پێکرد‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ک ‌ه وه‌ک زاخس و ده‌روونشیکارانی‬ ‫سه‌ره‌تایی هه‌رگیز ده‌وره‌ی پزیشکی نه‌دیبوو‪.‬‬ ‫فرۆم بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌کرد ک ‌ه هه‌ڵسوکه‌وتی‬ ‫پراتیکی ئه‌و له‌گه‌ڵ نه‌خۆشه‌کان‪ ،‬هانده‌ری‬ ‫سه‌ره‌کی کاری تیۆریکی ئه‌و بووه‌‪ ،‬ئه‌ندامانی‬ ‫دیکه‌ی سه‌نته‌ر له‌م ئه‌زموون ‌ه بێوه‌ر بوون‪.‬‬ ‫نه‌ختێ دواتر یه‌که‌م وتاره‌کانی فرۆم ل ‌ه دوو‬ ‫گۆڤاری ده‌روونشیکاری ئۆرتۆدۆکس (نامه‌ی‬ ‫راهێنانی ده‌روونشیکاری ج‪ .‬شتۆرفێر و‬ ‫‪ imago‬ی خودی فرۆید) باڵو کرانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی بابه‌ته‌کانی فرۆم زیاتر پشتخانی‬ ‫دینی ئه‌ویان به‌یان ده‌کرد (بۆ نموون ‌ه‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی سه‌به‌ت[‪،)]5‬به‌اڵم جگ ‌ه ل ‌ه مه‌ش‬ ‫هۆگری ئه‌ویان بۆ ده‌روونناسی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ده‌رده‌خست‪ .‬ساڵی ‪ 1931‬وتارێکی ب ‌ه ناوی‬ ‫«ده‌روونشیکاری و سیاسه‌ت» نووسی ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێو کۆڕ و کۆمه‌ڵی ده‌روونشیکاری دا بانگ و‬ ‫هه‌رایه‌کی زۆری وه‌ڕێخست‪ .‬تۆژینه‌وه‌ی درێژی‬ ‫فرۆم‪ ،‬ئاڵوگۆڕی بنه‌ماکانی مه‌سیح‪ ،‬خواستی‬ ‫ئه‌و ده‌رده‌خات ک ‌ه ده‌یه‌وێ ب ‌ه یارمه‌تی‬ ‫جیهانبینی مارکسیستی فرۆیدیزم گه‌ش ‌ه‬ ‫پێبدات‪ ،‬لێکۆڵینه‌وه‌ی تیۆدۆر رایک ده‌رباره‌ی‬ ‫ئه‌م پرس ‌ه هانده‌ری تۆژینه‌وه‌که‌ی فرۆم بوو‪.‬‬ ‫فرۆم ده‌ڵێ رایک له‌و شوێنه‌دا تووشی هه‌ڵ ‌ه‬ ‫ده‌بێت ک ‌ه مه‌سیحیانی سه‌ره‌تایی ب ‌ه یه‌کسان‬ ‫پیشان ده‌دات‪ ،‬گرووپێکی تاقان ‌ه ک ‌ه خاوه‌ن‬ ‫دۆخێکی ده‌روونی وه‌ک یه‌کن‪ .‬رایک ب ‌ه‬ ‫ی تیۆلۆژیستێک‬ ‫ئه‌نجامدانی ئه‌م کار‌ه بهشێوه‌ ‌‬ ‫وه‌ک هارناک ده‌رده‌که‌وێ‪« :‬ئه‌و شته‌ی ک ‌ه‬ ‫رایک پشتگوێی ده‌خات ئه‌مه‌ی ‌ه ک ‌ه بابه‌تی‬ ‫ده‌روونناسان ‌ه لێڕه‌دا یه‌ک مرۆڤ نییه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت گرووپێکی خاوه‌ن پێکهاته‌یه‌کی‬ ‫تاقانه و نه‌گۆڕی ده‌روونی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫چه‌ندین گرووپی جیاواز‌ه ک ‌ه خواستی ده‌روونی‬ ‫و کۆمه‌اڵیه‌تی جیاوازیان هه‌یه‌‪».‬‬ ‫ب ‌ه رای فرۆم گۆڕانی بنه‌ڕه‌تی ل ‌ه بنه‌ماکانی‬ ‫مه‌سیحیه‌ت دا‪ -‬هه‌ر ل ‌ه بیری ئاداپتاسیۆنی‬ ‫چه‌رخی یه‌که‌مه‌و‌ه ک ‌ه مرۆڤێک ک ‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫خود‌ا تا بۆچوونی هۆمۆسینی سه‌ده‌ی چواره‌م‬ ‫ک ‌ه خودا ده‌بێت ‌ه مرۆڤ‪ -‬به‌رهه‌می ئاڵوگۆڕی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی بوو‪ .‬ته‌نیا تیۆری سه‌ره‌تایی‬ ‫دوژمنی و سه‌ربزێوی مه‌سیحیانی سه‌ره‌تایی‬ ‫ده‌رده‌خات که‌ ل ‌ه ئاست ده‌سه‌اڵت‪ ،‬یانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی باوک‪ ،‬ئاخێز ده‌که‌ن‪ .‬گۆڕانی بیر و‬ ‫را [قه‌بووڵ کردنی تیۆری دووهه‌م] ب ‌ه مانای‬ ‫قه‌بووڵکردنی ده‌سه‌اڵتی خودا و گۆڕینی‬ ‫سه‌رله‌نوێی رق و قین به‌ره‌و ده‌روون‪ ،‬یانی به‌ره‌و‬ ‫خودی مه‌سیحیانه‌‪ .‬فرۆم ده‌ڵێ «هۆکاری ئه‌م‬ ‫ئاڵوگۆڕه‌‪ ،‬گۆڕانی دۆخی ئابووری‪ -‬کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫یان پاشه‌کشه‌ی هێزی ئابووری و ئاکامی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌‌و بوو‪ .‬بیرسازانی چینی زاڵ ب ‌ه‬ ‫پیشاندانی چه‌ند دۆخێکی هێمایی ب ‌ه خه‌ڵک و‬ ‫رێبه‌ریکردنی رق و قینی خه‌ڵک ب ‌ه ئاقارێک دا‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه رووی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه بێ زیان بوو‪ ،‬وز‌ه‬ ‫و خێراییان به‌م ئاڵوگۆڕه‌ به‌خشی‪».‬‬ ‫فرۆم به‌ گرنگیدان به‌ وردبوونه‌و‌ه له‌ جیاوازی‬

‫نێوان گرووپ ‌ه کۆله‌اڵیه‌تیی ‌ه تایبه‌ته‌کان‪،‬‬ ‫له‌رووی ده‌روونناسانه‌و‌ه له‌سه‌ر شتێک‬ ‫پێداگری ده‌کات ک ‌ه ئادۆرنۆ و هۆرکهایمێر‬ ‫– پاش دابڕان ل ‌ه هایدگر‪ -‬له‌مه‌ڕ چه‌مکی‬ ‫ئابستراکتی «مێژووگه‌ری» ‪))historicity‬‬ ‫ئاراسته‌یان کرد‪ .‬ئه‌‌و شوێن ‌ه ک ‌ه ئه‌و توخمی‬ ‫تایبه‌تی ئه‌ندێشه‌ی فرۆید دێنێت ‌ه ئاراوه‪،‬‬ ‫شوێنێک ‌ه ک ‌ه ل ‌ه مکانیزمی ده‌روونشیکاران ‌ه‬ ‫وه‌ک چه‌مکی نێوه‌نجی تاک و کۆمه‌ڵگ ‌ه سود‬ ‫وه‌رده‌گرێ‪ ،‬بۆ وێن ‌ه کاتێ ک ‌ه دوژمنی له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌سه‌اڵت به‌ چه‌مکی رق و قینی ئۆدیپی‬ ‫له‌ئاست باوک به‌یان ده‌کات‪ .‬سه‌نته‌ر دواتر‬ ‫هه‌ر به‌مپێیه زۆر چه‌مکی فرۆیدی به‌کار هێنا‪.‬‬ ‫بۆرکنا ل ‌ه یه‌که‌م ژماره‌ی [‪zeitschrift]6‬‬ ‫تۆژینه‌وه‌یه‌کی ده‌رباره‌ی ئاڵوگۆڕی بنه‌ماکانی‬ ‫مه‌سیح نووسی‪ ،‬ئه‌و ئه‌م وتاره‌ی ب ‌ه یه‌که‌م‬ ‫نمونه‌ی کۆنکرێتی تێکه‌ڵکردنی ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫مارکس و فرۆید له‌ قه‌ڵه‌م دا‪.‬‬ ‫فرۆم هه‌ر له‌م ژماره‌یه‌دا تێکۆشا تا شێوازی‬ ‫سه‌ره‌کی ده‌روونناسی کۆمه‌اڵیه‌تی راڤ ‌ه بکات‪.‬‬ ‫ئه‌و تۆژینه‌وه‌که‌ی خۆی ب ‌ه ره‌خنه‌گرتن له‌م‬ ‫بۆچوون ‌ه ده‌ست پێکرد ک ‌ه ده‌روونناسی‬ ‫ته‌نیا بۆ تاک به‌کار ده‌برێ و بۆ شرۆڤه‌ی‬ ‫ئه‌م تێۆریی ‌ه به‌رهه‌مه‌ سه‌ره‌تاییه‌کانی ڤیلهێلم‬ ‫رایشی ب ‌ه نمون ‌ه هێنایه‌وه‌‪ .‬فرۆم هه‌رچه‌ند‬ ‫هێرشی کرد‌ه سه‌ر چه‌مکی رۆحی گرووپی یان‬ ‫جه‌ماوه‌ری‪ ،‬به‌اڵم به‌م ئاکام ‌ه گه‌یشت ک ‌ه تاک‬ ‫قه‌ت به‌ته‌واوی ل ‌ه پێگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی خۆی‬ ‫جیا نییه‌‪ .‬ئه‌رکی راستین‪ ،‬گه‌شه‌پێدان و‬ ‫ساغکردنه‌وه قاڵبی بنه‌ڕه‌تی مارکسیستیی ‌ه ک ‌ه‬ ‫فرۆم له‌و کاته‌دا بێ شه‌رت و مه‌رج قه‌بووڵی‬ ‫کردبوو‪ .‬فرۆم وتی ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه مارکسیزمیان به‌و‌ه‬ ‫تاوانبار کردوو‌ه ک ‌ه باوڕی ب ‌ه ده‌روونناسی‬ ‫ساویلکان ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه چاوچنۆکی مرۆڤ بناغه‌ی‬ ‫ئه‌و پێکدێنێ‪ .‬فرۆم ده‌یزانی ک ‌ه مارکس ب ‌ه‬ ‫ده‌گمه‌ن تێزی سایکۆلۆژیکی هه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه رای‬ ‫مارکس مرۆڤ چه‌ندین پاڵنه‌ری بنه‌ڕه‌تی‬ ‫تایبه‌تی هه‌ی ‌ه (برسیه‌تی و عشق و هتد) ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌وڵی تێربوون دان‪ ،‬چاوچنۆکی ته‌نیا‬ ‫به‌رهه‌می دۆخێکی کۆمه‌اڵیه‌تی تایبه‌ته‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫هه‌ر حاڵ مارکسیزم پێویستی ب ‌ه تیۆری و‬ ‫روانگه‌ی سایکۆلۆژیکی هه‌ی ‌ه ک ‌ه که‌ساکێک‬ ‫وه‌ک کائۆتسکی و بێرنشتاین ب ‌ه روانگه‌ی‬ ‫ساده‌ی ئایدیالیستی خۆیان له‌مه‌ڕ غه‌ریزه‌ی‬ ‫ئه‌خالقی زکماکی ل ‌ه داڕشتنی دا سه‌رنه‌که‌وتن‪.‬‬ ‫ده‌روونشیکاری ده‌توانێ ئاڵقه‌ی ونبووی‬ ‫نێوان سه‌رخانی ئایدیۆلۆژیک و ژێرخانی‬ ‫ئابووری‪ -‬کۆمه‌اڵیه‌تی بدۆزێته‌وه‌‪ .‬به‌کورتی‪،‬‬ ‫ده‌روونشیکاری ده‌توانێ بۆچوونی ماتریالیستی‬ ‫له‌مه‌ڕ خه‌سڵه‌تی زاتی مرۆڤ گه‌شه‌ پێبدات‪.‬‬ ‫ب ‌ه هه‌ر حاڵ فرۆم بۆچوونێکی ئێجگار رۆشنی‬ ‫له‌و شت ‌ه هه‌بوو ک ‌ه پڕسه‌مه‌رترین ره‌هه‌نده‌کانی‬ ‫ده‌روونشیکاری بۆ ده‌روونناسی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫پێکدێنا‪‌ .‬ئه‌و ل ‌ه سه‌ره‌تای وتاره‌که‌یدا روونی‬ ‫کرده‌و‌ه ک ‌ه به‌هۆی ئاڵۆزی نائه‌قاڵنی بیۆلۆژی‬ ‫و سایکۆلۆژی‪ ،‬تیۆری دوو غه‌ریزه‌ی ژیان و‬ ‫مه‌رگی فرۆید ره‌ت ده‌کاته‌وه‌‪ .‬فرۆم له‌جیاتی‬ ‫ئه‌م تیۆرییه‌‪ ،‬دابه‌شکاری دوالیستی فرۆید‪،‬‬ ‫یانی دوو پاڵنه‌ری شه‌هوانی (ئێرۆتیک) و‬ ‫گیانپارێزی قه‌بووڵ کرد‪ .‬دابه‌شکاری دووهه‌م‬ ‫توانای ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه ک ‌ه ل ‌ه خه‌یاڵدا بگۆڕدرێ‪،‬‬ ‫‪ »»sublimation‬و دابین بکرێت (بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬سادیزم ده‌توانێ ب ‌ه چه‌ندین شێوازی‬ ‫شیاوی کۆمه‌اڵیه‌تی ساڕێژ بکرێت) به‌اڵم‬ ‫دابه‌شکاری یه‌که‌م ناتوانێ (ته‌نیا نان ده‌توانێ‬ ‫برسیه‌تی دامرکێنێ)‪ ،‬تامه‌زرۆیی سێکسی‬ ‫(سێکسواڵیته) پێوه‌ندی ب ‌ه هه‌ندێ دۆخی‬ ‫کۆله‌اڵیه‌تییه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌رکی ده‌روونناسی‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ده‌رکی ره‌فتارێک ‌ه ک ‌ه ناوشیاران ‌ه‬ ‫روویداوه‌‪ ،‬ب ‌ه سه‌رنجدان ب ‌ه کاریگه‌ری ژێرخانی‬ ‫ئابووری – کۆمه‌اڵیه‌تی له‌سه‌ر پاڵنه‌ر‌ه‬ ‫ده‌روونیه‌کانی مرۆڤ‪ .‬فرۆم ده‌ڵێ ئه‌زموونه‌کانی‬ ‫سه‌رده‌می مناڵی گرنگی تایبه‌تی هه‌ی ‌ه چونک ‌ه‬ ‫بنه‌ماڵ ‌ه هۆکارێکی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪.‬‬ ‫فرۆم ل ‌ه درێژه‌دا ده‌ڵێ هه‌ر جڤاتێک‬ ‫پێکهاته‌ی لبیدیناڵی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬یانی‬ ‫سه‌نتێزێک ل ‌ه هانده‌ر‌ه مرۆڤییاکان و هۆکار‌ه‬ ‫کۆله‌اڵیه‌تییه‌کانه‌‪ .‬سایکۆلۆژیستی کۆله‌اڵیه‌تی‬ ‫ده‌بێ له‌و‌ه بکۆڵێته‌و‌ه ک ‌ه چۆن ئه‌م پێکهات ‌ه‬ ‫لبیدیناڵ ‌ه کۆله‌ڵگ ‌ه لێکده‌به‌ستێ و چۆن‬ ‫به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتی سیاسی دا کاریگه‌ری ده‌بێ‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا ده‌بێ ئه‌وه‌ش بڵێین ک ‌ه فرۆم به‌پێی‬ ‫ئه‌زموونی پراتیکی قس ‌ه ده‌کات‪ .‬پرۆژه‌ی‬ ‫تۆژینه‌وه‌ی مۆدێله‌کانی ده‌سه‌اڵتی کرێکاران‬ ‫ک ‌ه وه‌ک په‌یڤی هۆرکهایمێر راگه‌یاندرابوو‪،‬‬ ‫ئه‌نجام ده‌درا و فرۆم زیاتر سه‌رپه‌رشتی‬ ‫کار‌ه ئه‌زموونییه‌کانی ده‌کرد‪ .‬پێشمه‌رجی ئه‌م‬ ‫تۆژینه‌و‌ه ره‌تکردنه‌وه‌ی نۆرم و نه‌ریته‌کانی‬ ‫بورژوایی بوو ک ‌ه زۆربه‌ی ده‌روونناسان به‌هه‌ڵه‬ ‫ب ‌ه نه‌گۆڕیان زانیبوو‪ .‬فرۆم ده‌ڵێ ره‌وتی باو‬ ‫به‌پێی گشتاندنی ئه‌زموونی کۆمه‌ڵگه‌ی ئێستا‬ ‫ب ‌ه رۆشنترین شێوازی خۆی بۆ په‌ره‌دان ب ‌ه‬ ‫گرێی ئۆدیپ ل ‌ه تێکڕای ئاڵوگۆڕی مرۆڤایه‌تی‬ ‫دا ده‌بینرێ‌‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه راستیدا ئه‌م گرێی ‌ه‬ ‫ته‌نیا تایبه‌ت ب ‌ه جڤاتانی «باوکساالر»ه‪.‬‬ ‫ده‌روونناسی کۆمه‌اڵیه‌تی خاوه‌ن پرستیژ‬ ‫ده‌بێ ئه‌م پرس ‌ه راڤ ‌ه بکات ک ‌ه کاتێ ژێرخانی‬ ‫ئابووری – کۆمه‌اڵیه‌تی جڤاتێک ده‌گۆڕێ‪،‬‬ ‫رۆڵی کۆمه‌اڵیه‌تی پێکهاته‌ی لبێدیناڵ‬ ‫(شه‌هوانی)یشی ده‌گۆڕدرێ‌‪ .‬فرۆم ل ‌ه کۆتایی‬

‫وتاره‌که‌دا ده‌ڵێ کاتێ رێژه‌ی ئاڵوگۆڕی‬ ‫نێوان ئه‌م دوان ‌ه ل ‌ه هه‌ڵداچوون دایه‌‪،‬‬ ‫کۆمه‌ڵگ ‌ه ل ‌ه دۆخی ته‌قینه‌و‌ه دایه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫هه‌ر ئه‌و خاڵه‌ی ‌ه ک ‌ه ئه‌و ده‌بوو ل ‌ه به‌رهه‌می‬ ‫گرنگی خۆی‪ ،‬سڵکردن‌ل ‌ه ئازادی دا‪ ،‬زیاتر‬ ‫شرۆڤه‌ی کردبا‪.‬‬ ‫فرۆم هه‌ر له‌م وتاره‌دا به‌پێی دیدگای کارڵ‬ ‫ئابراهم و ئێرنێست جۆنز ‪ 3‬تیپی که‌سێتی‬ ‫زارکی (‪ )oral‬و قوونی (‪ )anal‬و زاوزێی‬ ‫(‪ )genital‬داده‌ڕێژێ‪ .‬فرۆم ل ‌ه نێو ئه‌م‬ ‫‪ 3‬تیپه‌دا‪ ،‬که‌سێتی جێنیتاڵی ب ‌ه گرنگتر‬ ‫ده‌زانێ‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه رای ئه‌و ئه‌م تیپ ‌ه ده‌توانێ‬ ‫ب ‌ه ما‌نای ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی و دۆستی‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌و به‌شێوه‌ی ناڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ دوو‬ ‫تیپی ئۆراڵی و ئاناڵی دژایه‌تی ده‌کات‪ .‬ئه‌م‬ ‫روانگه‌یه‌‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندی به‌رجه‌سته‌ی دوا‬ ‫به‌رهه‌مه‌کانی فرۆم بوو ک ‌ه ئه‌وی ل ‌ه مارکوز‌ه‬ ‫جیا ده‌کرده‌وه‌‪ ،‬مارکوز‌ه بۆچوونێکی زۆر‬ ‫جیاوازی له‌مه‌ڕ «بێ نۆرمی فره‌فۆرمی»‬ ‫(‪)polymorphous perversity‬‬ ‫پێش جێنیتاڵ هه‌بوو‪ .‬لێره‌دا ده‌بێ بێژین‬ ‫ک ‌ه فرۆم ل ‌ه ڤیلهێلم رایش نزیکتر بوو‪،‬‬ ‫ئه‌و هه‌روه‌ها له‌مه‌ڕ رۆڵی ئازادی به‌خشی‬ ‫پێوه‌ندی سێکسی جێنیتاڵی ئازادان ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫رایش هاوده‌نگ بوو‪ .‬هه‌رچه‌ند ئه‌م پرسه‌ی‬ ‫پێ ته‌واو نه‌بوو‪ .‬به‌اڵم سااڵنی دواتر شک‬ ‫و گومانی فرۆم له‌مه‌ڕ روانگه‌ی رایش‬ ‫زیاتر بوو‪ ،‬ئاخر ئه‌و به‌م ئاکام ‌ه گه‌یشت‬ ‫ک ‌ه نازییه‌کان نیشانیان داو‌ه ک ‌ه ئازادی‬ ‫سێکسی به‌شێوه‌ی حه‌تمی ب ‌ه ئازادی‬ ‫سیاسی ناگات‪.‬‬ ‫فرۆم پاش سه‌لماندنی گرنگی بنه‌ما‬ ‫سه‌ره‌کییه‌کانی لبیدیناڵی ئه‌م ‪ 3‬تیپ ‌ه‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫که‌سێتییه‌‪ ،‬هه‌نگاوێک واوه‌تر چوو و‬ ‫گرنگی به‌و هۆکار‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییان ‌ه دا ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫یاسای بنه‌ماڵه‌وه په‌یدا بوون‌‪ .‬بۆ نموونه‪،‬‬ ‫ئه‌و باسی کاریگه‌ری ئه‌و رێسایان ‌ه کرد‬ ‫ک ‌ه به‌توندی خواستی سێکسی سه‌رکوت‬ ‫ده‌که‌ن و ئاراسته‌ی ویستی سالمی سێکسی‬ ‫ده‌گۆڕ ‌ن ‌‌و به‌مجۆر‌ه گه‌ش ‌ه ب ‌ه پێکهاتنی‬ ‫‪ 2‬تیپی ئاناڵی و ئۆراڵی ده‌ده‌ن‪ .‬فرۆم‬ ‫[له‌م وتاره‌دا] که‌م تا زۆر پێڕه‌وی ل ‌ه‬ ‫فرۆیدیزمی ئۆرتۆدوکس ده‌کات‪»:‬بۆوه‌ی‬ ‫ک ‌ه هێماکانی که‌سێتی‪ ،‬ریشه‌یان ل ‌ه‬ ‫پێکهاته‌ی لبیدینال دایه‪ ،‬سه‌قامگیرییه‌کی‬ ‫ریشه‌یی پیشان ئه‌ده‌ن‪ ».‬فرۆم ل ‌ه کۆتایی‬ ‫وتاره‌که‌ی دا له‌س ‌ه‌ر پێوه‌ندی نێوان‬ ‫«رۆحی سه‌رمایه‌داری» و قۆناغی قوونی‬ ‫(ئانالی) ئێجگار پێداده‌گرێت‪ .‬ئه‌و ب ‌ه‬ ‫سودوه‌رگرتن له‌و به‌ڵگاندنان ‌ه ک ‌ه ئێستا‬ ‫زۆر په‌ره‌یسه‌ندوو‌ه به‌اڵم له‌و کاته‌دا زۆر‬ ‫تاز‌ه بوون‪ ،‬ئه‌قاڵنیه‌تی مڵکخوازانه‌ی‬ ‫بورژوایی له‌گه‌ڵ نه‌زم و سه‌رکوتی ده‌وره‌ی‬ ‫ئاناڵی پێوه‌ند ده‌دات‪ .‬ئه‌و ده‌یوت پانتایی‬ ‫ئه‌م خه‌سڵه‌تان ‌ه به‌هۆی که‌لێنی نێوان‬ ‫ئایدیۆلۆژی (ب ‌ه مانای به‌رینی وشه‌ک ‌ه‬ ‫ک ‌ه هه‌موو تیپه‌کانی که‌سێتی بگرێته‌وه‌)‬ ‫و ئاڵوگۆڕی ئابووری‪ -‬کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌م دا ب ‌ه زۆری کۆڕ و کۆمه‌ڵی‬ ‫وردی بورژوایی و ته‌نانه‌ت کۆڕ و گرووپی‬ ‫تایبه‌تی پرۆلێتاری گرتۆته‌وه‌‪ .‬پێوه‌ندی‬ ‫نێوان ئه‌م دوانه‌‪ ،‬پێوه‌ندییه‌ک بوو ک ‌ه فرۆم‬ ‫ل ‌ه دوا تۆژینه‌وه‌ی خۆی له‌مه‌ڕ رێفۆرمیزمی‬ ‫دینی دا راڤه‌ی کردووه‌‪ .‬به‌اڵم تا ئه‌م کات ‌ه‬ ‫روانگه‌ی ئه‌و له‌مه‌ڕ ئاناڵی بوون و تیۆری‬ ‫لبیدۆی فرۆید به‌گشتی تووشی ئاڵوگۆڕێکی‬ ‫سه‌یر هاتبوو‌‪ .‬هه‌رچه‌ند باسی ئاناڵی بوون‬ ‫له‌م به‌رهه‌مه‌ی فرۆم دا نه‌گۆڕا بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫روانگه‌ی ئه‌و به‌قووڵی گۆڕابوو‪.‬‬ ‫هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌مان پێکرد هۆکاری‬ ‫ئه‌م ئاڵوگۆڕ‌ه زیاتر ئه‌زموونی کلینیکی‬ ‫فرۆم بوو‪ .‬به‌اڵم سه‌رچاوه‌یه‌کی فکریش‬ ‫ده‌وری هه‌بوو ک ‌ه یارمه‌تی ئه‌وی دا تا‬ ‫روانگه‌ی خۆی فورمول ‌ه بکات‪ .‬فرۆم ل ‌ه‬ ‫نێوه‌ڕاستی ده‌یه‌ی ‪ 1920‬دا بۆ یه‌که‌م جار‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌رهه‌مه‌کانی تیۆریسازی مرۆڤناسی‬ ‫سویسی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م‪ ،‬یۆهان یاکوب‬ ‫باخوفێن‪ ،‬ئاشنا بوو‪ .‬تۆژینه‌وه‌کانی‬ ‫باخوفێن ده‌رباره‌ی فه‌رهه‌نگی دایکساالری‬ ‫ک ‌ه بۆ یه‌که‌م جار ‪ 1867‬باڵو کرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫‪ 20‬ساڵ پاش مه‌رگی فه‌رامۆش کرا‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه بۆچوونی ده‌روونناسانه‌ی فرۆید‪،‬‬ ‫ل ‌ه تۆژینه‌وه‌کانی جیمز فریزێر له‌مه‌ڕ‬ ‫توتمیزم‪ ،‬سه‌رچاو‌ه ده‌گرێ؛ به‌اڵم باخوفێن‬ ‫و تیۆریسازانی تری دایکساالری وه‌ک‬ ‫لوئیس مورگان‪ ،‬پێش ئه‌وه‌ی بره‌ویان که‌م‬ ‫بێته‌وه‌‪ ،‬له‌نێو کۆڕ و کۆمه‌ڵی سۆسیالیستی‬ ‫ئوتۆریته‌یان زۆر بوو‪ .‬بۆ نموون ‌ه کتێبی‬ ‫ئنگڵس ب ‌ه ناوی بنه‌مای بنه‌ماڵ ‌ه (‪)1884‬‬ ‫و کتێبی بێبێل ب ‌ه ناوی ژن و سۆسیالیزم‬ ‫(‪ )1883‬ب ‌ه زۆر له‌ژێر کاریگه‌ری ئه‌واندا‬ ‫بوو‪.‬‬

‫درێژەی هەیە‬

‫‪9‬‬

‫‪10‬‬

‫ژنان‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27 ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫توندوتیژیی ئینتێرنێتی ئازارێکی تازەی ژنان‬ ‫سولماز دوروودی‬ ‫ئازادی ڕادەربڕین یەکێک لە مافە سەرەکییەکانی‬ ‫مرۆڤە کە لەم سااڵنەی دواییدا بە هۆی پەرەسەندی‬ ‫پەیوەندیی دیجیتاڵ هەم زیاتر باسی دەکرێ و‬ ‫هەم دەرفەت و ئیمکانی دەربڕین بۆ خەڵک زیاتر‬ ‫بووە و ئەو مافە بە شێوەی دەربڕینی سەر سایتە‬ ‫کۆمەاڵیەتی و ماڵپەڕەکان تا ڕادەیەک بۆ هەمووان‬ ‫دەستەبەر بووە و کەمتر لە جاران دەسەاڵت و‬ ‫حکوومەتەکان دەتوانن ڕادەربڕین و گوێزرانەوەی‬ ‫بۆچوونەکانی خەڵک کۆنترۆڵ بکەن‪.‬‬ ‫لە دنیای ئەمڕۆدا ئینتێرنێت پالتفۆرمێکی گشتگیر‬ ‫و سەرەکییە کە مرۆڤەکان ئازادانە دەتوانن لەباسە‬ ‫سیاسی و کۆمەاڵیەتی و شەخسییەکاندا بەشدار‬ ‫بن و ئازادانە ڕاو بۆچوون بگۆڕنەوە‪ .‬کە واتە‬ ‫ئاسوودە و بێخەمبوون لە بەکارهێنانی ئینترنێت‬ ‫وەکوو بەشێکی گرینگ لە مافی دەربڕین دەبێ بۆ‬ ‫هەمووان بسەلمێ‪.‬‬ ‫ئینتێرنێت و دنیای مەجازی ئامرازێکی زۆر باشە بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی زانیاری‪ ،‬دروستکردنی پەیوەندی‪،‬‬ ‫باڵوکردنەوەی بابەتی و جۆراوجۆر و هتد بەاڵم‬ ‫هاوکات چەکێکی بەهێزە کە خەڵکانێک بێبەزەییانە‬ ‫بەرامبەر بە کەس یان گرووپێکی دیکە بەکاری‬ ‫دەێنن و تەنها بە چەند کرتەیەک نامێهرەبانانە‬ ‫ئاسەواری زۆر خراپ لە سەر ژیان و دەروونی‬ ‫بەرانبەرەکەیان دەدەنێن‪.‬‬ ‫بە هۆی پەتای کۆرۆناوە ژیانی سۆسیال و‬

‫پەیوەندیی نزیک زۆر کەم بووەتەوە و خەلک خۆیان‬ ‫لە پەیوەندی فیزیکی تازە دەپارێزن و ئاسەواری‬ ‫کۆرۆنا بەسەر پەیوەندییە ڕۆژانە و ڕووتینەکانیشەوە‬ ‫دیارە و خەڵک زیاتر لە جاران پەنایان بردووەتە بەر‬ ‫بەکار بردنی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان و پەیوەندیی‬ ‫ئانالین و ئەمە گرینگیی بەکارهێنانی دروستی ئەو‬ ‫پالتفۆرمانەزیاتر زەق دەکاتەوە‪.‬‬ ‫هێرش کردنەسەر خەڵک و بێحورمەتی پێکردن و‬ ‫کردنە ئامانجی ژیانی شەخسیی خەڵک لە سەر‬ ‫ئینتێرنێت خەسارێکی تازەیە کە کاریگەریی خراپی‬ ‫لە سەر مرۆڤەکان هەیە و بووەتە گرفتێکی تازەی‬ ‫کۆمەڵگای بەشەری و لە هەموو شوێنی دنیا نامەی هەڕەشەئامێز و پڕ لە وشەی ناشیرین بۆ وای گرتووە؟ بۆ ناردوویەتی بۆ کەسی دیکە؟ ئایا‬ ‫قوربانیانی خۆی هەیە کە جاری وایە گوشارەکان ژنانی چاالک و ئەو کچانەی نایانەوێ تەسلیمی خۆی پێی خۆش نەبووە ئەو وێنەیە باڵوبکرێتەوە؟‬ ‫تا ئاستی خۆکوشتن پاڵیان پێوەناوەن‪ .‬دیسانەوە ئەو نەزم و یاسایا بن کە نامرۆڤانە ژنانی یەخسیر بەاڵم پرسیارە ڕاستەکان ئەمانەن‪ .‬بۆ چی کەسێ‬ ‫لەم حاڵەتەش ژنان لە قوربانییە سەرەکییەکان کردووە ڕیگایەکی دیکە لە دەربڕین و گەیاندنی ڕێگە بە خۆی دەدا بە بی پرس کردن و ئیجازە‬ ‫نادروست بەکارهێنانی ئینتێرنێتن و لەو رێگەیەوە نەفرەت و توندوتیژیی دواکەوتووانە دژی ژنانی وەرگرتن لە کەسی دیکە وێنەکەی باڵو بکاتەوە؟‬ ‫کەسانی خاوەنی تێگەیشتنی پیاوساالرانە و بوێرە‪ .‬بەداخەوە لەبەر ئەوەی هێشتا لە زۆر وێنەیەک کە لەکاتی پەیوەندییەکی شەخس ی و‬ ‫دواکەوتووانە زۆر بە ئاسانی ڕق‪ ،‬کینە و هەڕەشەی شوێنی دنیا یاسایەک دانەنراوە کە بەر بەم شێوەیە بگرە خۆشەویستانەدا نێردراوە بۆ دەبێ وەکوو‬ ‫خۆیان دژی ژنان دەردەبڕن و بە شێوازی جۆراوجۆر لە توندوتیژی بگرێ یان دەسەاڵتداران ئەو یاسا ئامرازی تۆڵە و گوشار پاش تەواوبوونی ئەو‬ ‫گوشاریان دەخەنەسەر‪ .‬ئەو گوشارانە دەتوانن کەمووکورتانەش کە هەن پێشێل دەکەن‪ ،‬ژنان لەم پەیوەندییە بەکار ببرێ؟ بۆ چی کەم و زیادبوونی‬ ‫جل و بەرگی مرۆڤێک لە وێنەیەکدا دەبێ ببێتە‬ ‫دانانی کامەنت و قسەی نەشیاو لە بن وێنە و مەیدانەشدا بێپشتیوان و لەم شەڕەشدا تەنیان‪.‬‬ ‫پۆستەکانی ژنان لە سایتە کۆمەاڵیەتییەکان یان لەم بوارەشدا جارێکی دیکە دەوری ڕوانین و بنەمای لێکدانەوە و بڕیاردان لەسەر کەسایەتیی‬ ‫هەڵگرتنی وێنە شەخسییەکانیان و باڵوکردنەوەیان تێگەیشتنی دواکەوتووی پیاوساالرانە زەق و ئەو مرۆڤە؟ گەورەترین پرسیاریش ئەوەیە کە‪:‬‬ ‫یان باڵوکردنەوەی چەت و وێنە و گفتووگۆی نێوان بەرچاوە‪ .‬کاتێک باڵوبوونەوەی وێنەی کچێک بۆ چی دیسان لە سەر مەسئەلەی ژن‪ ،‬جێگەی‬ ‫ژنان و پارتنێرەکانیان بێ کە زۆر جار پیاوانێک کە بە ڕووتی یان نیوە ڕووتی وەکوو تاوانێک باسە تاوانبار و قوربانی دەگۆڕدرێ؟‬ ‫لە هاوسەر و کچە ڕەفیقەکانیان جیا دەبنەوە بۆ دەکرێ‪ ،‬خەڵکانێک کە هەڵگری ئەو عەقڵییەتەن نا بۆ توندوتیژی بەرانبەر بە ژنان‬ ‫شکاندن و ئازار گەیاندن بە ژنان باڵوی دەکەنەوە‪ .‬یەکەم کاردانەوەیان ئەوەیە کە ئەو کچە بۆ وێنەی‬

‫کوشتنی ژنان و بەردەوام بوونی‬ ‫ئارێز موحەمەدی‬ ‫پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و توندوتیژی‬ ‫کردن بەرانبەریان بەھەموو جۆرەکانیەوە‬ ‫دیاردەیەکە‪ ،‬ئەویش دیاردەیەکی جیھانی‬ ‫و تەنھا لە کۆمەڵگایەک بۆ کۆمەڵگایەکی‬ ‫تر ئەگۆڕێت کە ئەویش پێوەندی بە جۆری‬ ‫کولتووری ئەو کۆمەڵگایە ھەیە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫گشتی ئایین خاڵی ھاوبەشی نێوانیانە‪ .‬لە‬ ‫کۆمەڵگا دوواکەوتووەکاندا ژنان تێیدا نەک‬ ‫هەر وەک نیوەی کۆمەڵگا سەیریان ناکرێت‬ ‫بەڵکوو لە ڕەدەی چەندەمیشدان بۆ ماف‪.‬‬ ‫ژنان لەم کۆمەڵگایانەدا بێ مافترینن و هەمیشە‬ ‫تێیاندا هەوڵ دراوە کە ژنان بێدەنگ و دەنگ‬ ‫کپ بکەن‪ ،‬گەر ژنێکیش هەوڵی بۆ ڕزگاربوون‬ ‫دابێت‪ ،‬ئاکامەکەی کوشتن بووە‪ .‬یەکێک‬ ‫لەو کۆمەڵگەیانە کە کولتووری ژن کوشتن‬ ‫تێیدا هێشتا تێیدا بنەبڕ نەکراوە‪ ،‬کومەڵگای‬ ‫کوردستانە‪ .‬کلتووری پیاومەزنی لە دەسەاڵت‬ ‫و بنەماڵەو ناوەندە پەروەردەییەکان و هەروەها‬ ‫گرنگترین خاڵ کە ئایینە‪ ،‬هۆکاری ئەم کوشتنی‬ ‫ژنانن‪.‬ژنێک کە خاوەنی جەستەی خۆی نەبێت‬ ‫و نەتوانێت بریاردەر بێت بۆ ژیانی خۆی و‬ ‫هەروەها خۆی و فکری و بوونی قەتیس بکرێتەوە‬ ‫لە مشتی پیاودا‪ ،‬ئەوا کوشتن هەرهەمان‬ ‫سێبەری زاڵ و هەمیشەیی دەبێت لە سەریان‪.‬‬ ‫بەپێی کات و گوزەری زەمان و لەدایک‬ ‫بوونی نەوەی نوێ‪ ،‬نکۆڵی لەوە ناکرێت‬ ‫کە کۆمەڵگاش گۆڕانکاری بەسەردا هات‪.‬‬ ‫ڕاگەیاندنەکان زۆرتر بوون‪ ،‬دەنگ و ڕەنگی‬ ‫ژن زیاتر تێیدا دەرکەوت‪ ،‬ڕێکخراوەکانی ژنان‬ ‫و ڕێکخراوە مەدەنیەکان ژمارەیان زیاتر بوو‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا بەپێی ئەم گۆڕانەش‪ ،‬گۆڕانکاری‬ ‫بەسەر مەسەلەی ژناندا هات؟ دەتوانم بڵێم‬ ‫نــە و ئەوچاوەڕوانیەی کە هەمانە نەهاتە دی‪.‬‬

‫کاتێک سیستمێک بۆ بەڕێوەبەری هەیە و‬ ‫ئەویش لەسەر بنەمای پیاومەزنی و دەسەاڵتی‬ ‫پیاوە‪ ،‬ژن تێیدا ڕۆڵێکی ئەوتۆ ناگێڕێت‪.‬‬ ‫پیاو هەر هەمان فەرماندەر و ژنیش فەرانبەر‬ ‫ئەبێت‪ .‬بۆیە دەست و پەنجە نەرم کردن‬ ‫لەگەڵ مەسەلەی ژنان لە کوردستان ئاسان‬ ‫نییەو کات و کاری بەردەوامی دەوێت بۆ‬ ‫گۆڕانکاری ڕاستەقینە‪ .‬ئێمه پێویستمان به‬ ‫بزووتنەوەیەکی سەرتاسەریە بە ژن و پیاوەوە‪،‬‬ ‫بزووتنەوەیەک کە بتوانێت ئامارەکانی کوشتن‬ ‫و بڕینەکان‪ ،‬لێدانەکان و سووکایەتیەکان نەک‬ ‫ھەر کەم کاتەوە بەڵکوو بیگەیەنێتە سفر‪.‬‬ ‫تا ئێستا زۆرمان بیستووە کە ئازادی‬ ‫کۆمەڵگا بەستراوەتەوە بە ئازادی ژن‪ .‬لێرەدا‬ ‫لە نێوان ‪ ٣‬وشەی ئازادی و کۆمەڵگا و ژن‬ ‫دەبینین کە چەندین وشەی پڕ مەترسی و‬ ‫بڤە وەک کولتوور‪ ،‬دین و دیسیپلینە توندە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان خۆی حەشار داوە‪ .‬ئەمڕۆکە‬ ‫کۆمەڵگای کوردستان کە زیاتر مەبەستی منە‬ ‫ڕووبەوێیە‪ ،‬ئەگینا بە گشتی زۆربەی واڵتانی‬ ‫ڕۆژھەاڵتی ناوەڕاست کە سێبەری ئیسالمی‬ ‫سیاسی بەسەریەوەیە‪ ،‬دەست و پەنجە‬ ‫نەرمەکات لەگەڵ ئەم مەسەلەیەدا‪ ،‬دەبینین‬ ‫ئازادی کە چەمکێکی گرنگە‪ ،‬تێیدا سنوردار‬ ‫کراوە و ئەمەش زیاتر سەرنج ئەخاتە سەر ژن‬ ‫و وای لێ ئەکات لە کونجی ماڵدا بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا مەسەلەیەکی گرنگ هەیە کە لە کۆمەڵگای‬ ‫کوردی و زۆربەی کۆمەڵگا ئیسالمیەکاندا‬ ‫بەزەقی دیاره‪ ،‬ئەویش «نامووس» و «قەتڵی‬ ‫نامووسیە»‪ .‬کە هۆکاری سەرەکی کوشتنی‬ ‫ژنانن‪ .‬نامووس و نامووس پەرەستی ‪،‬‬ ‫وشەیەکی بێگانە یان مەسەلەیەکی نامۆ نییە‬ ‫لە ناو کۆمەڵگەی کوردستاندا‪ ،‬بەهەرحاڵ‬ ‫ئەمەش هەر وەک پێشتر ئاماژەم پێکرد‪،‬‬ ‫هەڵقواڵوی نێو ئایین و کلتوورە دژە ژنەکانە‪.‬‬

‫كوشتنی ژنان لە ژێر ناوی پاراستنی‬ ‫نامووس‪ ،‬وەک دیارترین و زەقترین حاڵەتی‬ ‫توندوتیژیەکانه کە بەرانبەر بە ژنان دەکرێت‪.‬‬ ‫چاو لێکردنی ژن وەک موڵک و بەکەم سەیر‬ ‫کردنی و ئیزن پێنەدانی لە هەر بڕیارێکدا کە‬ ‫تەنانەت چارەنووسی خۆشی تێیدا لە گۆڕدا‬ ‫بێت‪ ،‬لە کۆمەڵگای کوردی و لە مێشکی‬ ‫زۆربەی پیاوانی کورددا هەیە‪ .‬ئەم کلتوووری‬ ‫پیاومەزنییە ئەوەندە قووڵ و قورسە کە‬ ‫هەڵکەندن و لێی ڕزگاربوون ئاسان نییە و‬ ‫ڕۆژێ لە ڕۆژان لە سووچی واڵتێکی ئۆرووپی‬ ‫و خاوەن دیموکراسی و واڵتی مافەکان‪،‬‬ ‫دەبینین و دەبیستین کە «ژنێک کوژرا «‪.‬‬ ‫جێی ئاماژەیە تەنها لەماوەی ئەمساڵدا چەندین‬ ‫حاڵەتی ژن كوشتن لە شارەكانی کوردستان‬ ‫بەدەستی خۆشەویستەکانیان‪ ،‬باوک و براو‬ ‫هاوسەرەکانیان ڕوویدا‪ .‬لێرەدا بۆمان دەرەکەوێت‬ ‫کە چەندە بیری پیاومەزنی و نامووس‬ ‫پەرەستی قیزەون و ترسناکە کە هەستی‬ ‫باوکایەتی و برایەتی و خۆشەویستی دەباته ژێر‬ ‫پرسیار و لێرەدا هەردوو ڕەگەز دەبنە قوربانی‪.‬‬ ‫کوشتنی ژنان‪ ،‬بەردباران کردن و سەربڕین و‬ ‫لێدان و سووکایەتی کردن بە ژنان تاوانێكی‬ ‫یەکجار گەورەیە و لە ژێر هەر ناوێکیشدا و‬ ‫بە هەر هۆکارێکیش مەحکوومە‪ .‬مەسەلەی‬ ‫ژنان یەكێك لەو مەسەلە گرنگانەیە کە‬ ‫بووەتە جێی باسی هەموو کۆمەڵگا جیهانیەکان‬ ‫و پرسێکی سەرەکی هەموو ڕاگەیاندنەکانە‪.‬‬

‫ئەمانە و سەدان ئامار و هەواڵ و ڕوداوی‬ ‫دیکە پێمان دەڵێت کە کۆمەڵگایەکی‬ ‫خەتەر و سێبەرێکی پیاومەزنانەی ترسناک‬ ‫سێبەری کێشاوە بەسەر ژن وکەسایەتی ژندا‪.‬‬ ‫لەم ڕۆژەو لە ‪ 25‬نوامبر که دیاری کراوە وەک‬ ‫ڕۆژی جیهانی ڕووبەروو بوونەوە لەگەڵ توندوتیژی‬ ‫بەرانبەر بە ژنان‪ ،‬ئێمە دەبێت زەقتر‪ ،‬بەرزتر‪ ،‬بڵندتر‬ ‫و چاونەترسانەتر‪ ،‬هاوارە کپ کراوەکانی ژنانی‬ ‫کورد بگەیێنینە گوێی هەموو جیهان‪ .‬بێدەنگیەکان‬ ‫بشکێندرێن‪ ،‬الوازی و ترس وەالنرێن و هێز و‬ ‫تواناکان گەشەی پێ بدرێت‪ .‬کەم نین ئەو ژنانەی‬

‫ئێستاش لە سووچی ماڵێکدا وەک کۆیلەیەکی‬ ‫جنسی و جستەیی مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت‪ .‬کەم‬ ‫نین ئەو ژنانەی ئێستاش لەژێر قورسایی نیگایەک‬ ‫و قسەیەکدا هەر ڕۆژە دەشکێن و دەمرن و لە‬ ‫ترسیشدا هیچ کەس و الیەنێک و شوێنێک دەنگیان‬ ‫نابیستێت‪ .‬دەبێت ئەو هێز و توانایە تێیاندا‬ ‫گەشە پێبدەین کە بێدەنگی بشکێنن و بدوێن و‬ ‫بزانن کە نابێت قبوڵی ئەو توندوتیژیانه بکەن‪.‬‬ ‫ئێمە وەک ڕێکخراوەکانی ژنانی کوردستان‬ ‫ئەرک و هەوڵمان بۆ گەیشتن بە کۆمەڵگایەکی‬ ‫یەکسانە دوور لە هەر هەاڵواردنێکی ڕەگەزیی لە‬ ‫هەموو بوارێکدا‪ .‬ڕێکخراوەکان دەبێت خەباتێکی‬ ‫یەکسانیخوازانەیان هەبێت و هەوڵ بۆ یەکسانیی‬ ‫ماف بدەن و بە شوێن دۆزینەوەی دەرفەتێک‬ ‫بن بۆ هەرچی زیاتر وشیار کردنەوەی ژنان و‬ ‫پیاوان لە مافە هاوبەشەکانی نێوانیان‪ .‬هەروەها‬ ‫لەبەر دۆخی تایبەتی لە ڕوژهەاڵتی کوردستان‬ ‫کە هەمووان دەیزانین‪ ،‬دەبێت ئێمە وەک‬ ‫ڕێکخراوەکان ‪ ،‬ڕۆژهەاڵتی کوردستان بکەینه‬ ‫مەکۆی خەبات و بەرەوپێش بردنی ئەرکەکانمان‪.‬‬ ‫دەبێت ئێمە لە دووبەشی کوردستان و ئۆرووپا‪،‬‬ ‫چاالکانه چاالکیەکانمان بەرەو پێشەوه ببەین‪.‬‬ ‫مەبەستی سەرەکیمان بردنەسەرەوەی وشیاری‬ ‫کۆمەڵگا و بەتایبەت ژنان لەسەر مەسەلەی‬ ‫یەکسانیی ڕەگەزی بێت‪ .‬هەروەها ڕێکخستن و‬ ‫پشتیوانی کردنی بزووتنەوەکانی ژنان و ڕێکخراوی‬ ‫تایبەت بۆ ئەو کارە لە ناوخۆی کوردستان‪ ،‬هەوڵدان‬ ‫بۆ جێبەجێ کردنی شوێنێکی تایبەت بە ژنان لە‬ ‫کاتێکدا لە مەترسیدان و هەروەها ئاگادارکردنەوەی‬ ‫ڕیکخراوە پێشکەوتووەکانی ژنان لە شوێنەکانی‬ ‫دیکەی دنیا لەو زوڵم و ستەمەی لە ژنانی کوردستان‬ ‫دەکرێ و بە گشتی بەهێزکردنی خەباتی ژنان لە‬ ‫کوردستان‪ ،‬دەبێت ئەری ئێمەی ڕێکخراوەکان بێت‪.‬‬ ‫ئێمە دەبێت هەموو کات دژی هەموو ئەو ستەم و‬ ‫ناعەداڵەتییە ئابووری و کۆمەاڵیەتیانە بوەستینەوه‬ ‫کە جیا لە کاریگەریی خراپیان لە سەر کۆمەڵگا‬ ‫بە گشتی‪ ،‬کاریگەریی خراپیان لەسەر دۆخی ژنان‬ ‫و زەوتی مافەکانیان دەبێ و ئاکامەکەشی زیاتر‬ ‫بوونی هەواڵی کوشتنی ژنانە لە هەر سووچ و شار‬

‫و شارۆچکەیەکی کوردستان‪.‬‬

‫تایبەت‬ ‫ماهییەتی رێپێوانە ئێعترازییەکانی خەزەڵوەری ‪ ٩٨‬لە ڕوانگەیەکی چەپەوە چی بوون؟‬ ‫پەری‪-‬سنە‬ ‫ڕواڵەتی رووداوەکانی» ئابان «ی ساڵی پار‬ ‫ئاوا بوون‪:‬لە ‪٢٥‬ی خەزەڵوەری ‪ ١٣٩٨‬لە وەاڵمی‬ ‫بڕیاری دەوڵەتی حەسەنی ڕوحانی بۆ بردنە سەری‬ ‫نرخی سووتەمەنی تا دوو هێندەی نرخی پێشوو‪،‬‬ ‫ناڕەزایەتی لە شارە گەورەکان دەستیان پێ کرد‪.‬‬ ‫زۆری پێ نەچوو خۆپیشاندانەکان لە نزیکەی ‪١٠٠‬‬ ‫شار بە تایبەت لە شارەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫‪،‬لە ماوەی حەوتووی دواتر سەریان هەڵدا‪ ،‬لە‬ ‫هەمان کاتدا خۆپیشاندەران لە پرسی ئابوورییەوە‪،‬‬ ‫پرسەکەیان کردە گشتپرسییەک لە بارەی خودی‬ ‫ڕێژیم‪ .‬ئێستا ئێرانییەکان ناوی ئەو ڕووداوەیان‬ ‫ناوە ناڕەزایەتییەکانی ئابان [خەزەڵوەر]‪ ،‬کە ناوی‬ ‫فارسیی ئەو مانگەیە کە ناڕەزایەتییەکان تێیدا‬ ‫ڕوویان دا‪.‬‬ ‫ڕێژیمی ئیسالمی بە توندی ئەو ناڕەزایەتییانەی‬ ‫سەرکوت کرد‪ ،‬لەنێو هەنگاوەکان بۆ ئەو مەبەستە‬ ‫بڕینی ئینتەرنێت بوو کە بووە هۆی سنووردار‬ ‫کردنی ئاڵووێری زانیاریی لە نێوخۆ و هەروا بۆ‬ ‫دەرەوەی واڵت‪ .‬لە ژێر پەردەی ئەو کارەدا‪ ،‬هێزە‬ ‫ئەمنییەتییەکانی ئێران بێ‌بەزەییانە و بە چەکی شەڕ‬ ‫هێرشیان کردە سەر خۆپیشاندەران‪.‬‬ ‫لە بارەی ڕێژەی کوژراوان خەبەر و ڕاپۆرتەکان‬ ‫زۆر جیاوازن بەاڵم‪ ،‬مانگێک دوای خۆپیشاندانەکان‬ ‫ڕاپۆرتێکی ڕۆیتەرز باڵو بۆوە کە لەودا لە زمان‬ ‫کاربەدەستانی ئێرانی‪ ،‬کە ناویان نەدرکێندرابوو‪،‬‬ ‫ژمارەی کوژراوەکان ‪ ١٥٠٠‬کەس نرخێنرابوو‪ .‬لە‬

‫هەمان ڕاپۆرتدا ئیددیعا کرابوو کە عەلی خامنەیی‪،‬‬ ‫لە بارەی خۆپیشاندانەکاندا گوتبووی‪“ ،‬کۆماری‬ ‫ئیسالمی لە مەترسی‌دایە‪ .‬هەرچی پێویستە بۆ‬ ‫کۆتایی‌هێنان بە ناڕەزایەتییەکان بیکەن‪ .‬ئێوە‬ ‫فەرمانی منتان لە الیە‪”.‬‬ ‫وەک لە بەڵگەنامەی ڕێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی‬ ‫دەر دەکەوێ‪ ،‬جگە لە کوشتنەکان‪ ،‬فەرمانی خامنەیی‬ ‫وێدەچێ بووبێتە هۆی تاقمێک تاوانی دیکە‪ .‬بەشێک‬ ‫لەو تاوانانە ڕەشبگیریی خەڵک تا ‪ ٧٠٠٠‬ئێرانی‬ ‫(لە نێویاندا ژن و منداڵ) دەگرێتەوە و بە هەمان‬ ‫شیوە ددانپێدانانی زۆرەملی کە لە تەلەفزیۆنی‬ ‫دەوڵەتی‌دا باڵو بوونەوە‪ .‬پسپۆڕانی دامەزراوەکانی‬ ‫داکۆکی لە دێموکڕاسی ددانپێدانانی زۆرەملی کە‬ ‫لەژێر ئەشکەنجە وەدەست دێن و لە تەلەفزیۆندا باڵو‬ ‫دەکرێنەوە‪ ،‬وەک تاکتیکێکی درێژخایەنی کۆماری‬ ‫ئیسالمیی دەستنیشان دەکەن‪.‬‬ ‫دەسەاڵتی بورژوا ئیسالمی گەندەڵ و سەراپا‬ ‫کۆنەپەرست کە زیاتر لە چل دەیەیە لەسەر سنگی‬ ‫کرێکاران و زەحمەتکێشان خۆی داکوتاوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕێگەی دەزگا سەرکوتگەرەکانیەوە کوشتارگەیەکی‬ ‫وەڕێخست کە دەیانی کوشت و سەدانییشی‬ ‫بریندارکرد‪ ،‬وە لەگەڵ ئەوەشدا کە ھێشتا هەر‬ ‫بەردەوامە لە ڕشتنی خوێنی خۆپیشاندەران بەاڵم‬ ‫نەیتوانیوە تۆمی ئەم ڕاپەڕینانە دابمرکێنێتەوە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ئەم خۆپێشاندانانە هەر بەردەوام بووە‬ ‫و ترس و دڵەڕاوکێشی دروستکردوە لە نێو ڕیزەکانی‬ ‫ڕژێمی ئیسالمی‪.‬‬ ‫سەرھەڵدانی ئەم بزووتنەوەیە لەم ساتە مێژووییەدا‬

‫کە ھاوکات بوو لەگەڵ ڕاپەڕینی جەماوەری کرێکاران‬ ‫و زەحمەتکێشان‪ ،‬بێکارکراوان و ھەژارکراوان‪ ،‬گەنجان‬ ‫و ژنان لە عێراق و لوبناندا کە ئامانجیان ڕووخاندنی‬ ‫ڕژێمە سیاسیە فەرمانڕەواکانی واڵتەکانیان بوو‪،‬‬ ‫زۆر بە ڕاشکاوی نیشاندەری ئیرادەی سیاسی‬ ‫چینی كرێکاری زەحمەتکێش ‪ ،‬بێبەشکراوان و‬ ‫ئازادیخوازانی ئەم وواڵتانە و ناوچەی ڕۆژھەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستە بۆ ڕزگار بوون لە دەسەاڵتی ڕەوتە بورژوا‬ ‫ ئیسالمی و ڕژیمە داگیر کەر و کۆنەپرستەکان‪.‬‬‫ئەم خەباتەی کە جەماوەری ڕاپەڕیو لە ئێران و‬ ‫کوردستاندا سازدرا و ئەم هەستانە شۆڕشگێریەی دژ‬ ‫بە یەکێک لە دڕندەترین ڕژێمەکانی ئیسالمی سیاسی‬ ‫و گرنگترین پایەکانی لە ناوچەکەدا‪ ،‬ھەنگاوێکی‬ ‫مەزن بوو بۆ بەرەو پێشەوە لە ڕێڕەوی ڕووخاندنی‬ ‫هەموو ئەو ڕژێمە خوێنڕێژە دەسەاڵتدارەکان‪ .‬کۆماری‬ ‫ئیسالمی پاڵپشتی سەرەکی ڕەوتەکانی ئیسالمی‬ ‫سیاسی و میلیشیا ملھوڕەکانیەتی بەسەر سەری‬ ‫خەڵکی سووریا و عێراقەوە و دوژمنی جەماوەری‬ ‫کرێکار و زەحمەتکێش و ژنان و گەنجانە لەو‬ ‫واڵتانە و ناوچەکەدا‪ .‬جا هەر بەرەو پێش چوونێکی‬ ‫ڕاپەڕین لە ھەر یەکێک لەو دوو واڵتەدا‪ ،‬بێگومان‬ ‫بەرەوپێشچونیشە لەوی تریشیاندا‪.‬‬ ‫ئەم دەسەاڵتە سەرکوتگەرانەی ئیسالمی سیاسی‬ ‫‪ ،‬ھەژاری و بێکاری و نەبوونی یان بەسەر دەیان‬ ‫ملیون کەسدا سەپاندوە‪ ،‬کە بەبێ سەپاندنی‬ ‫کولەمەرگی ئابووری و سەرکوت و کوشتوکوشتار‬ ‫توانای بەڕێوەبردنی کۆمەڵگەیان نیە‪ .‬ئەم ڕژێمانە‬ ‫پارێزەرانی ئەوانەن کە نوقمی کۆنەپەرستین لە‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪11‬‬

‫ڕژێمی سەرمایەداریدا‪ ،‬کە وەک سیستمێکی ئابووری‬ ‫و کۆمەاڵیەتی گەیشتوەتە ڕێگەیەکی داخراو و ھەر‬ ‫ئێستا کاتی هەڵپێچانیەتی لە ڕێگەی ڕووخاندنی‬ ‫دەسەاڵتی سەرمایەداری ئیسالمی و بەدیھێنانی‬ ‫سۆشیالیزم و دێمۆکراسی لە ناوچەکەدا‪.‬‬ ‫ڕووخاندنی ئەم ڕژێمانە مەحاڵە بەبێ ھاتنە مەیدانی‬ ‫چینی کرێکار و خەڵکانی زەحمەتکێش و ئازادیخواز‬ ‫بۆ ناو گۆڕەپانی ئەم جەنگە سیاسیە وەک‬ ‫چینێکی سەربەخۆ دژ بە دەسەاڵت‪ ،‬و خستنەڕووی‬ ‫ئاڵتەرناتیڤی ئابووری و سیاسی خۆی بۆ کۆمەڵگە‪،‬‬ ‫ئەمەش ڕوونادات ئەگەر بزووتنەوەی چینی‬ ‫زەحمەتکێش ئاسۆی سۆشیالیستی و سیاسەتی‬ ‫دێمۆکراتیک نەگرێتەخۆی‪.‬ھاتنی جەماوەری کرێکار و‬ ‫زەحمەتکێش و ئازادیخوازان لە الوانی کچ و کوڕ بۆ‬ ‫ناو ئەم بزووتنەوە ناڕەزایەتیە شۆڕشگێڕانەیە‪،‬حێزبە‬ ‫چەپەکان لە کوردستان و ئێران دەخاتە بەردەم‬ ‫ئەرکێکی گەورەوە‪ ،‬ئەرکی بینینی ڕۆڵی مێژوویی‬ ‫خۆیان کە بەھێز کردنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازانەی‬ ‫چین و جەماوەری زەحمەتکێشە بۆ ھەنگاونان‬ ‫بەرەو ڕووخاندنی ڕژێمی سەرمایەداری و دەسەاڵتە‬ ‫سەرکوتگەرەکانی و ڕزگار بوون لە چنگی ئەم ڕژێمە‪.‬‬ ‫دەبێ بزووتنەوەی چەپ و سووسیالیستی لە ئێران‬ ‫و کوردستان بە هەموو الیەنەکانییەوە ‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫شانبەشانی چینی کرێکار و جەماوەری زەحمەتکێش‬ ‫و ژنان و گەنجانی شۆڕشگێڕ و ئازادیخوازی ڕاپەڕیو‪،‬‬ ‫خەبات دەکات وە لە ھەوڵی بێ ووچاندایە بە ھەموو‬ ‫توانایەکیەوە بۆ بەسەرکەوتن گەیاندنی ئەم ڕاپەڕینە‬ ‫و ھێنانەدی ئامانجەکانی‪ ،‬لەھەمان کاتیشدا لێبڕاوانە‬ ‫دەستی ھاوپشتی نێو نەتەوەیی بۆ کۆمەاڵنی خەڵکی‬ ‫زەحمەتکێش لە ئێران دا ڕابکێشێت‪.‬‬

‫کۆڕۆنا و گوشاری ئابووری بۆ سەر هەژاران‬ ‫کاوان موکری‬ ‫نەخۆشی کڕۆنا جگە لە سەختی و کوشندە بوونی‬ ‫نەخۆشیێکی گرانیشە‪ .‬لە سەرەتای باڵو بوونەوەی‬ ‫نەخۆشی کڕۆنا لە واڵتی ئێراندا حکوومەت بە‬ ‫چەندین کەڕەت ڕایگەیاندووە کە چارەسەر کردنی‬ ‫نەخۆشەکانی کڕۆنا خۆڕایی دەبێت‪ ،‬بەاڵم هەتا چ‬ ‫ڕادەیێک حکوومەت بەو بڕیارەی خۆی پابەند بووە‬ ‫؟؟‬ ‫لە حەوتەکانی ڕابردوودا‪ ،‬بە هۆی زۆرتر بوونی‬ ‫قوربانیانی کڕۆنا‪ ،‬حکوومەت لە دەیان شار‬ ‫قەدەغەی هاتووچۆ و هەروەها دەستووری داخستنی‬ ‫بازاڕەکانی ڕاگەیاند بەاڵم هیچ یەک لەو بڕیارانە لە‬ ‫الیەن حکوومەتەوە نەهاتنە ئەنجام و بەدوادا چوونی‬ ‫بۆ نەکرا‪ ،‬هەتا ڕادەیێک کە زۆرینە ی ڕخنەگران‬ ‫گەیشتوون بەو بڕوایەی کە حکوومەتی کۆماری‬ ‫ئێسالمی لە ڕاگەیاندنی ئەو چەشنە کەرەنتینانە‬ ‫چەند ئامانجی هەیە ‪:‬‬ ‫‪ -1‬البردنی ڕخنەی اڵوازی حکوومەت لە بەرەنگار‬ ‫بوونەوەی کڕۆنا‬ ‫‪ -2‬تاوانبار کردنی خەڵک بە گرینگی نەدان بەو‬ ‫نەخۆشیە و البردنی بەرپرسایەتی لەسەر شانی خۆی‬ ‫‪ -3‬سەرقاڵ کردنی خەڵک بەو نەخۆشیەوە و کەم‬ ‫کردنەوەی نارەزایەتیە سیاسی و ئابووریەکان‬ ‫ئەو سیاسەتە الوازانە لە بەرەنگار بوونەوەی‬ ‫کڕۆنادا بۆتە هۆی زۆرتر بوونی ئەو نەخۆشیە لە‬ ‫واڵتی ئێراندا تا ڕادەیێک کە ڕۆژانە زۆرتر لە ‪350‬‬ ‫کەس گیانی خۆیان بە بۆنەی ئەو نەخۆشیەوە لە‬ ‫دەست دەدەن‪ .‬تەنیا لە شاری بۆکان لە سەرەتای‬ ‫باڵو بوونەوەی کرۆنا هەتاکوو ئێستا بە پێی ئامارە‬ ‫فەرمیەکان زۆرتر لە ‪ 320‬کەس بوونەتە قوربانی ئەو‬ ‫نەخۆشیە کە لە ‪ 10‬رۆژی ڕابردوودا رۆژانە ‪ 7‬هەتا‬ ‫‪ 15‬کەس گیانی خۆیان لە دەست داوە‪.‬‬ ‫زۆرتر بوونی ئەو نەخۆشیە جگە لە قوربانی کردنی‬ ‫دایکان و باوکانی ئەو خەڵکە‪ ،‬بۆتە هۆی گوشارێکی‬

‫ئابووری زۆر لەسەر خەڵکی هەژاری شاری بۆکان‪.‬‬ ‫بە پێی پرسیار لە بنەماڵەی نەخۆشەکان و هەروەها‬ ‫پەرستار و پزیشکەکانی نەخۆشخانەی بۆکان‬ ‫دەتوانین خەرجی نەخۆشی کڕۆنا لە پێنج بەخشدا‬ ‫بگونجێنین‪:‬‬ ‫‪ -1‬زۆرینەی نەخۆشەکان تەنیا بە سەرپێوە سەح‬ ‫دەکرێن و پێویستی بە مانەوەیان لە نەخۆشخانە‬ ‫نابێت کە خەرجی ئەو کەسانە ‪ 30‬هەتا ‪ 100‬هەزار‬ ‫تمەن دەبێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئەو کەسانەی کە بە داواکاری خۆیان لە ماڵێدا‬ ‫دەمێننەوە و یان پێویستیان بە مانەوە لە نەخۆشخانە‬ ‫نابێت بۆ چاو پێکەوتنی پزیشک و پەرستار لە ماڵێدا‬ ‫دەبێ ‪ 100‬هەزار هەتا ‪ 1‬ملیۆن( نرخەکان لە شاری‬ ‫جۆراوجۆر جیاوازن) بۆ هەر سەردانێکی ئەوان خەرج‬ ‫بکەن‪.‬‬

‫‪ -3‬کەسانێک کە پێداویستیان بە خەواندن لە‬ ‫نەخۆشخانە و آی سی یو هەیە ئەگەر بیمەیان‬ ‫هەبێ ‪ 1‬هەتا ‪ ۵‬ملیۆن تمەن و کاسانێک کە‬ ‫بیمەیان نەبێت هەتا ‪ 30‬ملیۆن تمەن لە‬ ‫نەخۆشخانەی دەوڵەتی خەرجیان هەیە‪.‬‬ ‫‪ -۴‬بە پێی هەواڵەکان ئەو کەسانەی کە لە‬ ‫شارە گەورەکان بە داواکاری خۆیان یان لەبەر‬ ‫چۆڵ نەبوونی تەختی نووستن لە نەخۆشخانە‬ ‫دەوڵەتیەکان دەچنە نەخۆشخانە تایبەتیەکان لە‬ ‫‪ 30‬هەتاکوو ‪ 150‬ملیۆن تمەنیان خەرج دەبێت‪.‬‬ ‫‪ -۵‬بەاڵم جگە لەو خەرجانە‪ ،‬بە پێی پرسیارەکان‬ ‫ئەو نەخۆشانەی کە حاڵیان زۆر مەترسیدار‬ ‫دەبێت‪ ،‬لە نەخۆشخانە‪ ،‬پزیشکەکان داوای‬ ‫دەرزی رمدسیوییێریان لێ دەکەن کە ئەو دەوایە‬ ‫لە دواخانەکان بە پێی فەرمی دەست ناکەوێ‬ ‫و تەنیا لە بازاڕی ڕەشدا بە خەرجێکی زۆرەوە‬ ‫بنەماڵەی نەخۆشەکان دەتوانن بیکرن‪ .‬تەنانەت‬ ‫بە پێی ئەو هەوااڵنەی کە دەستمان کەوتووە‬ ‫ژومارەی پەیوەندی ئەو کەسانەی کە لە بازاڕی‬

‫ڕەشدا خەریکی فرۆشتنی ئەو دەوایەن لە الیەن‬ ‫پەرستاروو پزیشکەکانی نەخۆشخانە دەدرێتە‬ ‫بنەماڵەی نەخۆشەکان‪ .‬نرخی هەر دەرزیێکی‬ ‫رمدسیوییێر لە شاری بۆکان ‪ 9‬ملیۆن تمەنە کە‬ ‫هەر نەخۆشێک بە پێی وەزعی نەخۆشیەکەی ‪1‬‬ ‫هەتاکوو ‪ 10‬دەرزی پێویست دەبێت‪،‬کە تەنیا ئەو‬ ‫دەوایە بۆ بنەماڵەی نەخۆشە مەترسیدارەکان ‪9‬‬ ‫هەتا ‪ 90‬ملیۆن تمەن خەرج ساز دەکات‪.‬‬ ‫ئەو کایە بە گیانی نەخۆشەکان و ساز بوونی‬ ‫بازاڕێکی زۆر پڕ سوود لە دەوای کڕۆنا چەند‬ ‫پرسیارێک ساز دەکات‪:‬‬ ‫ئایا کەسانێک بە بێ ئاگاداری حکوومەت دەتوانن‬ ‫ئەو دەوایە بێننە نێو ئێرانەوە و لە بازاڕەکان‬ ‫بیفرۆشن؟‬ ‫ئایا ئەو کڕین و فرۆشتنی دەوای پێویستی کڕۆنا‬ ‫لە بازاڕی ڕەشدا بە بێ ئاگاداری حکوومەت ساز‬ ‫بووە؟‬ ‫بە وەاڵم دانەوە بەو پرسیارانە دەتوانین‬

‫ئامانجێک بە ئامانجەکانی حکوومەت کە لە‬ ‫سەرێدا ئاماژەیان پێکرا زیاد بکەین‪ :‬ڕژیمی‬ ‫کۆماری ئیسالمی لە ڕێگەی مافیای نێو‬ ‫وەزارەتی تەندروستی و بهداشتەوە بە کایە کردن‬ ‫بە گیان و ماڵی خەڵک(وەک هەموو بازاڕەکانی‬ ‫تر‪ :‬بوورس‪،‬دوالرو‪ )...‬هەوڵ دەدا لە ڕێگای کۆ‬ ‫کردنەوەی پارەی خەڵکی ناچارو بێ دەسەاڵت‬ ‫گوشارە ئابووریەکانی سەر خۆی کەم بکاتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم گرینگترین پرسیار ئەوەیە کە بە پێی ئەو‬ ‫خەرجانە ئایا نەخۆشی کڕۆنا لە ئێران تەنیا‬ ‫دەتوانێ نەخۆشی دەوڵەمەندان بێت؟ و ئەوەیکە‬ ‫خەڵکی هەژار چۆن دەتوانێ لە ژێر گوشاری‬ ‫نەخۆشی عازیزەکانی و گوشاری ئابووری‪ ،‬پشت‬ ‫راست بکاتەوە؟؟؟؟!!!‬

‫‪12‬‬

‫ئەندیشە‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27 ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫دیاردەی جاش و ئاشتەوایی لە داهاتوودا‬ ‫کاوە حەسەن پوور‬ ‫*ئەو بابەتەم لە خولی کارناسی شەڕ و ئاشتی دا‬ ‫لە ئۆسڵۆ بە زمانی نۆروێژی نووسیوە و ئێستا بە‬ ‫هێندێک وردەکاری بە زمانی کوردی باڵوی دەکەمەوە‪.‬‬ ‫«بەکرێگیراو» یان «جاش» کە لە زمانی خەڵکی‬ ‫عاممەی کورد دا زیاتر بەکارهێنراوە‪ ،‬بە کەسێک‬ ‫دەگووترێ کە دەستی دەگەڵ حکومەتی ناوەندی لە‬ ‫یەکێک لە بەشەکانی کوردستانی بندەست تێکەڵ‬ ‫کردووە و لە بڕی پارە یان ئیمکانات بە شێوەی‬ ‫نیزامی بە دژی خەباتی رزگاریخوازانەی گەلی کورد‪،‬‬ ‫هەڵس و کەوت دەکا و دەگەڵ رۆڵەکانی گەلی خۆی‪،‬‬ ‫بە شەڕ دێ‪ .‬جاش لە بواری ماناییەوە هەڵگری دوو‬ ‫واتایە جاشکی کەر و مارە بەجاش (هەمبانە بۆرینە)‪.‬‬ ‫یەکەمیان ئەوالدی کەرە و بۆ سووکایەتی کردن بەو‬ ‫کەسانەی بەکرێگیراوی حکومەتن بەکارهاتووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫مانای دووهەم کە زیاتر سەرچاوەی دینی و ئایینی‬ ‫هەیە مەبەست لەو کەسەیە کە لە کاتی سێ بە سێ‬ ‫تەاڵق خواردن دا مارەیی پێ دێننەوە (طباطبایی)‪.‬‬ ‫جاشێتی وەکوو کاسبی یان کردار تایبەت بە گەلی‬ ‫کورد نییە و بە باوەڕی خاوەن رایان ئەو شوغڵە‬ ‫یەکێک لە کۆنترین سەرچاوەکانی بژیوی مرۆڤ بووە‬ ‫و بە درێژایی مێژوو لە نێو زۆر میللەت دا سەری‬ ‫هەڵداوە‪ .‬وەک لقی یۆنانییەکان کە لە شەڕەکانی‬ ‫نێوان ئێران و یۆنان دا (‪ ٥٠٠‬ساڵ بەر لە دایک‬ ‫بوونی مەسیح) لە نێو ئەرتەشی ئەو کاتی ئێران‬ ‫(هەخامەنیشییەکان) دا سازمان درابوون و بە دژی‬ ‫گەلی خۆیان بە شەڕ دەهاتن و یارمەتی سوپای‬ ‫ئێرانیان دەدا‪.‬‬ ‫ئەوەی لەو بابەتە دا دەمهەوێ جەختی لە سەر‬ ‫بکەم‪ ،‬شیکردنەوە یان خەسارناسی دیاردەی جاش‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکوو روانینە لە ئاسۆی دوای رۆژی کورد‬ ‫لە رۆژهەاڵتی کوردستان و لێدانی چەخماخەی‬ ‫باسێکە لەو پێوەندییە دا‪ .‬دەسەاڵتی دوارۆژی‬ ‫کوردی لە رۆژهەاڵت دەبێ چۆن دەگەڵ جاش هەڵس‬ ‫و کەوت بکا؟ ئایا لێبوردەیی و بەخشینی جاش‬ ‫هەڵبژاردەیەکی باشە؟ دەکرێ جاش لە پڕۆسەیەکی‬ ‫عاداڵنە دا دادگایی بکرێ؟ مەسڵەت کردن و‬ ‫ئاشتەوایی دەگەڵ جاش لە چ پێناوێک دا؟ ئایا تەنیا‬ ‫دەبێ جاش بە سزای تاوانەکانی خۆی بگا؟ تەکلیفی‬ ‫هەواڵگر‪ ،‬موخبیر و بەسیجییە کوردەکان چییە و لەو‬ ‫معادلەیە دا لە کوێ راوەستاون؟ ئەوانە و چەندین‬ ‫پرسیاری دیکە هەوێن مایەی نووسینی ئەو بابەتەن‪.‬‬ ‫لە راستیدا لەو بابەتە دا دەمهەوێ ئەزموونی ‪ ٣‬واڵتی‬ ‫ژاپۆن‪ ،‬ئاڵمان و ئەفریقای باشوور بخەمە روو کە لە‬ ‫هەر سێکیان دا چۆنییەتی رووبەڕوو بوونەوە دەگەڵ‬ ‫رابردوو جیاوازە‪ ،‬تەنیا خاڵی هاوبەشی ئەو‪ ٣‬واڵتە‬ ‫ئەوەیە کە لە هەر سێکیان دا تاوانبارمان هەیە‪ .‬هێچ‬ ‫وێکچوونێک لە نێوان ئەزموونی ئەو سێ واڵتە دەگەڵ‬ ‫دیاردەی جاش دە ئارادانییە بەاڵم دەکرێ وەکوو‬ ‫مۆدێل چاویان لێبکەین و دەرسیان لێوەرگرین و ئەو‬ ‫پرسیارە لە خۆمان بکەین‪ ،‬بەراست لە داهاتوو دا‬ ‫و بۆ یەکالکردنەوەی دیاردەی جاش دا کێهە مۆدێل‬ ‫هەڵدەبژێرین؟‬ ‫ئەوەی راستی بێ مێژووی بەکرێگیراو یان جاش‬ ‫لە سەردەمی مۆدێڕن دا لە رۆژهەاڵتی کوردستان‬ ‫دەگەڕێتەوە سەردەمی بزووتنەوەی سمایل ئاغای‬ ‫سمکۆ‪ ،‬ئەو کاتەی حکومەتی پاشایەتی لە ئێران‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانێ دەنگ و باسی ناوچەی ژێر‬ ‫دەستی سمایل ئاغا بزانێ‪ ،‬کەسانی خۆجێیی وەکوو‬ ‫بەکرێگیراو سازمان دابوون و لە رێگەی ئەوانەوە‬ ‫دەستی بە هەواڵەکانی کوردستان دەگەیشت‪.‬‬ ‫(سمکۆ‪ ،‬ئیسماعیل ئاغای شوکاک‪ :‬محمد رسول‬ ‫هاوار)‪ .‬لە دوای شەهیدبوونی سمایل ئاغا و لە‬ ‫دوای هاتنە سەر کاری حکومەتی حەمە رەزا شای‬ ‫پەهلەوی‪ ،‬چاالکی بەکرێگیراوەکان چڕ و پڕتر‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬مەال محەممەد خزری لە کتێبی بزووتنەوە‬

‫چەکدارییەکانی ‪ ٤٦‬و ‪ ٤٧‬دا بە وردی باس لەوە‬ ‫دەکا کە لەو سەردەمان دا حکومەتی شا رێژەی‬ ‫بەکرێگیراوەکانی زۆر زیاتر کردبوون و تەنانەت‬ ‫بەوەش رانەوەستاوە و بەکرێگیراوی ئاودیوی‬ ‫سنووری باشووری کوردستانیش کردوون هەتا شوێن‬ ‫پێی چاالکانی ئەوان سەردەمان بدۆزێتەوە‪ .‬دیاردەی‬ ‫بەکرێگیراو خەساری گەورە و زیانی قەرەبوونەکراوەی‬ ‫لە رەوتی بزووتنەوەی ئازادیخوازانەی گەلی کورد‬ ‫لە رۆژهەاڵتی کوردستان داوە‪ ،‬جاشەکان لە پێناو‬ ‫بەرژەوەندی تاکەکەسی و بنەماڵەیی خۆیان دا بە‬ ‫هاوکاری حکومەت دەستیان بە خوێنی هاونیشتمانانی‬ ‫خۆیان سوور کردووە‪ ،‬شەیتانی و شۆڤارییان لە‬ ‫خەڵک کردووە ‪ ،‬منداڵی خەڵکیان بێ دایک و باب‬ ‫کردووە‪ ،‬هێرشیان کردۆتە سەر کاسب کاران و کۆڵ‬ ‫بەران و بەم شێوەیە بژیوی ژیان و قووت رۆژانەی‬ ‫خەڵکیان بڕیوە و ‪ ...‬کاتێک باسی مەسڵەت کردن‬ ‫و ئاشتەوایی دەکەین‪ ،‬رێک مەبەستمان چارەسەری‬ ‫کێشەکانە‪ .‬ئەو پڕۆسەیە ئامانجی سەرەکی پێشگرتن‬ ‫لە رووداوی نەخوازراو وەک تۆڵە ئەستاندنەوە ‪،‬‬ ‫تەسفییە حیسابی تاکەکەسی‪ ،‬هەڕەج و مەڕەجە‪.‬‬ ‫یانی کار کردن لە سەر داهاتوویەکە کە لەوێ دا‬ ‫ژیان هاسانتر دەبێتەوە‪ ،‬بەم پێیە مەسڵەت کردن‬ ‫مەرحەمێکە بۆ ئەو کەسانەی زیانیان بەرکەوتووە‬ ‫و ئا لەم قۆناغە دا هەر دووک ال (چ ئەو الیەنەی‬ ‫زیانی بەرکەوتووە و چ ئەو الیەنەی زیانی بە خەڵک‬ ‫گەیاندووە) بە شێوەیەکی سەردەمیانە و بە دوور‬ ‫لە توند و تیژی بژین‪ ،‬تەنانەت بە روانگە و بۆ‬ ‫چوونی جیاوازەوە‪ .‬ئاشتەوایی دەکرێ وەکوو ساغ‬ ‫کردنەوە یان چاک کردنەوەی پێوەندییەکانیش‬ ‫لێک بدرێتەوە‪ .‬ئاشتەوایی و مەسڵەت کردن زیاتر‬ ‫وەکوو بااڵنس راگرتن لە نێوان دوو الیەن دا دێتە‬ ‫ئەژمار‪ .‬کەوایە ئەساس و بنەمای ئاشتەوایی لە‬ ‫سەر وەدیهاتنی عەداڵەتە‪ .‬ئایا تاقم و گرووپ یان‬ ‫کەسانێک کە زیانیان بە خەڵک گەیاندووە‪ ،‬توند و‬ ‫تیژی و زۆر جار ناعەداڵەتیان دەرحەق بە خەڵک‬ ‫بە کار هێناوە‪ ،‬دەبێ سزا بدرێن؟ ئەو سزادانە چۆن‬ ‫چۆنی جێ بە جێ دەکرێ؟ سنووری نێوان تاوان و‬ ‫بێگوناهی لە کوێیە؟ ئایا تەنیا ئەو کەسانە دەبێ‬ ‫سزا بدرێن کە دەستیان بە خوێنی خەڵک سوورە یان‬ ‫ئەو کەسانەی سیخوڕی و موخبیرییان بۆ دەسەاڵت‬ ‫کردووە‪ ،‬ئەوانیش دەگرێتەوە؟ ئایا دەکرێ لێبوردەیی‬ ‫وەکوو بژاردەیەک سەیر بکرێ؟ بیر و رای گشتی‬ ‫خەڵک لە سەر ئەو لێبوردەیی چۆن دەبێ؟ خودی‬ ‫دەستەواژەی ئاشتەوایی (مەسڵەت کردن) خۆی لە‬ ‫خۆیدا جێگای بەحس و موناقشەیە بەو واتایە کە زۆر‬ ‫جار لێبوردەیی شوێندانەری هەبووە‪.‬‬ ‫ئەو بابەتە لە سەر بنەمای ئاشتەوایی یان مەسڵەت‬ ‫کردن «‪ »lihevhatinê‬یان بە ئینگلیسی‬ ‫« ‪ « reconciliation‬دارێژراوە‪ ،‬کە لە‬ ‫زانستی سیاسەت و پێوەندی نێودەوڵەتییەکان دا‬ ‫گرینگی تایبەتی خۆی هەیە‪ .‬مەسڵەت کردن هەر لە‬ ‫پێوەندییە کۆمەاڵتییەکانیش دا بەم شێوەیە پێناسە‬ ‫دەکرێ‪ ،‬مەسڵەت کردن لە کولتووری کۆنی کورد‬ ‫دا وەکوو دەستە واژە لە کاتی ژن هەڵگرتن یان‬ ‫کچ رەدوو کەوتن دا کاری پێدەکرا‪ ،‬یانی کاتێک‬ ‫عەمەلی ژن هەڵگرتن روویدەدا‪ ،‬بنەماڵەی پیاوەکە‬ ‫دەستەیەکیان کەیخودا دەناردە ماڵی ژن یا کچەکە‬ ‫بۆ مەسڵەت کردن و دوای جارێک یان چەندین جار‬ ‫گفتگۆ و ئاخاڤتنێ دوو الیەنە‪ ،‬لە سەر هێندێک خاڵ‬ ‫وەکوو مەرج پێکدەهاتن و مەسڵەت دەکرا‪ .‬ئیدی لە‬ ‫دوای ئەو مەسڵەتە دوژمنایەتی لە نێوان بنەماڵە‪،‬‬ ‫تایفە و عەشیرەتەکان دا نەدەما و پێوەندییەکان‬ ‫ئاسایی دەبوونەوە‪ .‬مەسڵەت کردن هەر بەو پێ‬ ‫و دانگە بە قۆناغی بەر لە سوڵح یان ئاشتی لە‬ ‫زانستی سیاسەت و پێوەندییە نێو دەوڵەتییەکان دا‬ ‫دێتە ئەژمار‪ ،‬بەو مانایە کە مەسڵەت کردن بنەمای‬ ‫ئەسڵی و بنچینەیی ئاشتییە‪reconciliation .‬‬

‫لە ئەساس دا دەستەواژەیەکی ئاینییە و لە دینی‬ ‫مەسیحییەتەوە وەرگیراوە‪ .‬ئەو دەستەواژەیە شی‬ ‫دەکاتەوە چۆن چۆنی ئاشتەوایی لە نێوان خوا و‬ ‫مرۆڤ دا ئیمکانی هەیە؟ *دیکشێنێری‪.‬‬ ‫ئاتڵە سۆممێرفێلت (‪)Atle Sommerfeldt‬‬ ‫گەورە ئەسقەفی نۆروێژی پێێ وایە ئەو دەستەواژەیە‬ ‫لە دەیەی نەوەد دا لە باری ماناییەوە گۆڕانی‬ ‫گەورەی بە سەر داهاتووە‪ ،‬یانی لەو کۆمەڵگایانە‬ ‫دا کە کێشەی سیاسیی و کۆمەاڵیەتی بەڕۆکی‬ ‫پێگرتبوون‪ ،‬بە مەبەستی ‌‌هێور کردنەوەی‬ ‫کۆمەڵگاکان و روانین لە دوارۆژێکی روون بەکار‬ ‫هاتووە(‪ .)2005:133 ,Sommerfeldt‬بەم‬ ‫پێیە ئاشتەوایی دەستەواژەیەکی مۆدێڕنە لە دونیای‬ ‫سیاسەت دا ‪ .‬ئاشتەوایی دەکرێ بەم شێوەیەش‬ ‫تاریف بکڕێ‪ :‬دژمنانی پێشوو رێگاچارەیەک بۆ‬ ‫کۆتایی هێنان بە کێشەکانیان دەبیننەوە و تەبایی‬ ‫و پێکەوە ژیان هەڵدەبژێرن(‪,Sommerfeldt‬‬ ‫‪ .)2005:135‬بە شێوەیەکی گشتی ئاشتەوایی‬ ‫پرۆسەیەکە کە لەو دا الیەنەکانی ناتەبا کێشە و‬ ‫ملمالنییەکان وەال دەنێن و پێوەندییەکانیان ئاسایی‬ ‫دەکەنەوە و توند و تیژی بەرامبەر یەکدی بەکار‬ ‫ناهێنن (‪Ramsbotham, Woodhouse‬‬ ‫‪.)286 :2016 ,& Miall‬بەاڵم ئاشتەوایی چۆن‬ ‫دێتە دی؟ ئایا جیاوازی فەرهەنگی دەتوانی کاریگەری‬ ‫هەبێ بە سەر پرۆسەی ئاشتەوایی دا؟ کاتێک لە‬ ‫نێوان زاڵم و مەزلووم دا عەداڵەت مسۆگەر دەبێ‪،‬‬ ‫ئەوە ئاشتەوایی هاتۆتە دی یان کاتێک تاوانبارانی‬ ‫شەڕ بە سزای کردەوەکانی خۆیان دەگەن؟ دەکرێ‬ ‫ئاشتەوایی بە «قووت دانی حەبێکی تاڵ» تەعبیر‬ ‫بکەین؟ خاوەن رایان لە سەر هەر یەک لەو پرسیارانە‬ ‫بابەتگەلێکی زۆریان نووسیوە بەاڵم ئەوەی بەگشتی‬ ‫لە پێوەندی دەگەڵ پڕۆسەی ئاشتەوایی دا دەبێ‬ ‫وەبەر چاو بگیرێن‪ ،‬بریتییە لە چوار قۆناغ‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫بە ئاشتی راستەقینە بگەین دەبێ سەرەتا مەسڵەت‬ ‫بکەین و ئەو گرینگەش پێویستی بە جێ بە جێ‬ ‫کردنی یەک لە دوای یەکی ئەو قۆناغانەیە‪:‬‬ ‫‪ .١‬قەبوڵ کردنی وەزعییەتی مەوجوود (‪status‬‬ ‫‪)quo‬‬ ‫‪ .٢‬دانیشتن و تێکگەیشتنی نێوان الیەنەکان ـ‬ ‫‪ .٣‬سازان لە سەر ئەو خااڵنەی ماکەی دژایەتییان‬ ‫لێ ساز بووە یان درووست کردنی پردێک لە نێوان‬ ‫تێبینییە جۆراوجۆرەکان‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئاشتی لە نێوان دژمنانی پێشوو دا‪.‬‬ ‫(‪)2016:288 ,.Ramsbotham et al‬‬ ‫خاڵی یەکەم قەبووڵ کردنی وەزعییەتی مەوجوودە‪،‬‬ ‫زیاتر وەک بژاردەیەکی نیگاتو دەچێ‪ ،‬هەر دەڵێی‬ ‫مرۆڤ هیچ بژاردەیەکی دیکەی لە بەر دەم نییە و‬ ‫قەبووڵ کردنی ئەو وەزعییەتە بە بەخت و ئیقباڵییەوە‬ ‫گرێدراوە‪ ،‬بەاڵم ئەوە راستییەکی حاشا هەڵنەگرە و‬ ‫ئەو کەسانەی خوازیاری ئاشتی راستەقینە و نەمانی‬ ‫شەڕن‪ ،‬دەبێ سەرەتا وەزعییەتی مەوجوود قەبووڵ‬ ‫بکەن‪ .‬دەبێ دان بەوە دابنێن کە کە لە شەڕ و کێشە‬ ‫دان و درێژەدانی ئەو وەزعییەتە غەیری زیان هیچی‬ ‫دیکەی لێناکەوێتەوە‪ .‬ئەگەر بمانهەوێ ئەو بەشە‬ ‫دەگەڵ دیاردەی بەکرێگیراو دا هەڵسەنگێنین‪ ،‬ئاساییە‬ ‫دەبێ قەبوڵی کەین ئێمە دیاردەی بەکرێگیراومان‬ ‫هەبووە و خەڵکێک زیانیان بەرکەوتووە و دەبێ‬ ‫چارەسەری بۆ بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫قۆناغی دووهەم باسی ئەوەیە هەتا دانیشتن و لێک‬ ‫تێگەیشتن لە نێوان الیەنەکان روونەدا‪ ،‬ئەوا ئاشتی‬ ‫راستەقینە مەحاڵە دەستبەر بکرێ‪ .‬دەبێ الیەنەکان‬ ‫داخوازی و دعایەکانیان بێننە بەر باس و گفتگۆیان‬ ‫لە سەر بکرێ‪ .‬ئەو داخوازییانە دەبێ بەراورد بکرێن‪،‬‬ ‫خاڵی هاوبەشیان بۆ پێکەوە سازان تێدا بدیترێتەوە ‪،‬‬ ‫ئەگینا بە رەخنە لێکگرتن و دیتنەوەی جیاوازییەکان‬ ‫کێشەکان حەل نابن‪ .‬دە قۆناغی سێهەم دا کە باسمان‬ ‫کرد درووست کردنی پردێک دەتوانێ جیاوازییەکان‬ ‫لێک گرێ بدا و لێک نزیک بوونەوەیەکی واقیعی‬ ‫بیتە ئاراوە‪ .‬لێرە دا ئێمە دەرگایەک بە رووی یەکتر‬ ‫دەکەینەوە‪ ،‬مەجال و ئیمکان دەدەین بە یەکتر ‪.‬‬ ‫لە قۆناغی چوارەم دا ئیدی دوژمنایەتی پێشوو وەال‬ ‫دەنرێ و کەشێکی عاتیفی و دەالقەیەکی نوێ بەرەو‬ ‫داهاتوو دەخوڵقێ‪)1998,Pankhurst( .‬‬ ‫بەکارهێنانی ئامێری حکوومی لە دوای شەڕ‪:‬‬ ‫بۆ گەیشتن بە قۆناغی چوارەم واتە ئاشتی راستەقینە‬

‫کەڵک لە کەرەستەی‬ ‫دەکرێ حکوومەتەکان‬ ‫جۆراوجۆر وەرگرن‪ .‬پێکهێنانی کۆمیسیۆن بۆ‬ ‫دۆزینەوەی حەقیقەت یەکێک لەو کەرەستانەیە کە‬ ‫دەتوانێ دەوری بەرچاو بگێڕێ‪ .‬لەو پرۆسەیە دا‬ ‫گێڕانەوە و شایەتی دان بنەمای ئەو رەوتە پێکدێنێ‪.‬‬ ‫لە راستی دا کومیسیۆن لە پێوەندی دەگەڵ ئاکاری‬ ‫جاشەکان لە دەورانی حکومەتی پێشوو دا‪ ،‬داوا لە‬ ‫خەڵک دەکا بێن و شکایەتەکانیان تۆمار بکەن‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە ئەو کەسانەی زەرەرمەند بوون و زیان‬ ‫بەرکەوتووە دێن و شایەتی دەدەن و بەسەرهاتی‬ ‫خۆیان دەگێڕنەوە ‪ ،‬ئەو رەوتە دەبێ لەوپەڕی‬ ‫سەداقەت‪ ،‬ئاوەاڵیی وشەفافییەت دا بگیڕدرێتەوە‪ .‬بە‬ ‫سەداقەتەوە یانی رووداوەکان چۆن بوون بە بێ کەم‬ ‫و زیاد کردن وەک خۆی باس بکرێن‪ .‬بە ئاوەاڵیی‬ ‫مەبەست ئەوەیە رەگەز‪ ،‬کولتووری نەشیاو‪ ،‬کۆمەڵگا‬ ‫نەبن بە بەربەست بۆ ئەوەی بۆ وێنە ژنێک نەتوانێ‬ ‫باس لە دەسرێژی جیسنی بکا کە لە الیان تاوانبارێک‬ ‫کراوەتە سەری و بەم شێوەیە سەرپۆش لە سەر‬ ‫راستییەکان دابندرێ و دیزە بەدەر خوونە بکرێن‪.‬‬ ‫(‪.)603 :2018 ,Barash & Webel‬‬ ‫ئافریقای باشوور‪:‬‬ ‫ئافریقای باشوور یەکێک لەو واڵتانەیە کە لە دوای‬ ‫رژیمی ئاپاڕتاید و هاتنە سەر کاری نێلسۆن ماندێلال‬ ‫وەک سەرۆک کۆمار‪ ،‬کۆمیسیۆنی دۆزینەوەی‬ ‫حەقیقەتی درووست کرد‪ .‬لە راستی بە کارهێنانی‬ ‫ئەو کۆمیسیۆنە لە الیان حکومەتی ماندێلالوە لە‬ ‫نەوعی خۆی دا بێ وێنەیە‪.‬‬ ‫ئاپاڕتاید بە مانای جیاکردنەوە و هەاڵواردنە و کاتێک‬ ‫لە حکومەت و سیاسەت دا بە کاردێ‪ ،‬بە هەاڵواردن و‬ ‫جیاوازی رەگەزی وێنا دەکرێ‪ .‬ئاپاڕتاید لە ئەفریقای‬ ‫باشوور یەکێک لە وەحشیانەترین شێوەکانی راسیزم‬ ‫بوو کە لە الیان کەمینەی سپی پێستەوە بە سەر‬ ‫زۆرینەی رەش پێستی ئەو واڵتە دا سپا‪ .‬بۆ ماوەی‬ ‫نزیک بە نیو سەدە خەڵکی رەش پێستەکان لە الیان‬ ‫سپی پێستەکانەوە لە شوێنی ژیانیان دەگوزێرانەوە‬ ‫و کۆچیان پێدەکرا‪ .‬حەقی خوێندن‪ ،‬نووسین و‬ ‫کار کردنیان لێ زەوت کرابوو‪ .‬نێلسۆن ماندێلال کە‬ ‫دژبەری نیزامی ئاپاڕتاید بوو بە هۆی چاالکییەکانی‬ ‫لەوبوارە دا بۆ ماوەی ‪ ٢٨‬ساڵ زیندانی کرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای ئازادبوونیشی دیسان دەستی کردەوە بە‬ ‫خەبات و دوای یەکساڵ بوو بە سەرۆک کۆماری ئەو‬ ‫واڵتە‪ .‬هەر لە دوای هاتنە سەر کاری دەستی کرد‬ ‫بە ساز کردنی کۆمیسیۆنی دۆزینەوەی حەقیقەت‬ ‫بە مەبەستی مەسڵەت کردن و ئاشتەوایی لەو واڵتە‬ ‫لە نێوان رەش پێستەکان و سپی پێستەکان دا‪.‬‬ ‫(‪)604 :2018 ,Barash & Webel‬‬ ‫ئامانجی ئەو کۆمیسیۆنە چەند رەهەندی بووە لە‬ ‫پلەی یەکەم دا کۆکردنەوەی بەڵگە لە سەر ئەو‬ ‫بەسەرهاتانەی کە روویان داوە‪ ،‬لە پلەی دووهەم دا‬ ‫کەلک وەرگرتن لە ئەزموونی ئەو کەسانە کە وەک‬ ‫قورربانی لە رووداەکان دابوون‪ ،‬هەتا ئەو رووداوانە لە‬ ‫زەینی جەمعی خەڵک دا بمێنێتەوە و ببنە دەرس و‬ ‫سەرمەشق بۆ داهاتوو‪ .‬لە الیەکی دیکەوە کومیسیۆن‬ ‫پێی وابوو گێرانەوەی رووداوەکان‪ ،‬باری خەم و‬ ‫ئازارەکان لە سەر قوربانییەکان سووک و دەکا و‬ ‫بەم شێوەیە ئازارەکان لە نێو هەموو کۆمەڵگا دا‬ ‫بەشکراون‪ .‬کومیسیۆنی لەم شێوەیە لە زۆر واڵتی‬ ‫دونیا دا پێکهاتوون و لە زۆربەی ئەو واڵتانەش‬ ‫نیشانی داوە ئەنجامەکانی باش بوون و دەشێ کاریان‬ ‫پێ بکرێ‪.‬‬ ‫کاری ئەو کۆمیسیۆنە بەم جۆرە بوو کە قوربانی‬ ‫دەهات و بەسەرهاتێکی راستەقینەی دەگێڕایەوە‪ ،‬لەم‬ ‫پێوەندییە دا تاوانباری رووداوەکەش ئەگەر لە ژیان‬ ‫دامابا بانگهێشت دەکرا ‪ .‬ئەو دوو الیەنە بەرامبەر‬ ‫یەکدی دادەنران و وت و وێژیان دەکرد‪ ،‬قوربانی‬ ‫باسی لە تاوانەکە دەکرد و تاوانبارەکەش دانی بە‬ ‫گوناهی خۆی دەنا‪ .‬ئەو دیمانانە تۆمار دەکران و لە‬ ‫نیهایەت دا تاوانبار و قوربانی وێکڕا ئاشت دەبوونەوە‬ ‫و رابردوویان لە بیر دەبردەوە‪.‬‬

‫‪...‬بۆ ڵ‪13‬‬

‫ئەندیشە‬ ‫درێژەی الپەرەی ‪١٢‬‬ ‫بە بێ ئەوەی تاوانبار بە سزای تاوانی خۆی بگا‬ ‫یان قەرەبووی بکاتەوە‪ .‬کۆمیسیۆن توانی زیاتر‬ ‫لە ‪ ١٦٠٠٠‬دیمانە تۆمار بکا‬ ‫کە لەوان دا بۆ وێنە جیرانی سپی پێست‪،‬‬ ‫بێ حورمەتی بە جیرانی رەش پێشتی خۆی‬ ‫کردووە ‪ ،‬منداڵی رەش پێست نراوەتە بەر کاری‬ ‫زۆرەملی‪ ،‬ژن دەسڕێژی سێکسی کراوەتە سەر‬ ‫‪ ،‬لە مەکتەب و قووتابخانەکان دا هەاڵواردنی‬ ‫سیستماتیک ئەنجام دراوە و رەش پێستەکان‬ ‫لە زێدی دایی و بابی خۆیان دوور خراونەتەوە‬ ‫و ‪...‬‬ ‫گومان لەوە دانییە کە ئافریقای باشوور بەم‬ ‫شێوەیە رێگای خۆی بۆ رووبەروو بوونەوە‬ ‫دەگەڵ رابردووی خۆی هەموار کرد‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫کۆمیسیۆنە بەر لە هەموو شت جەختی لە سەر‬ ‫بیستنی حەقیقەت بوو هەتا گەیشتن بە عەداڵەت‪.‬‬ ‫دوا بە دوای ئەوەی کۆمیسیۆن کارەکانی خۆی‬ ‫تەواو کرد بەرەورووی رەخنەی زۆر توند بۆوە‪،‬‬ ‫ئێستاشی دەگەڵ بێ رەخنەی زۆر هاتۆتەوە‬ ‫سەر شێوەی کاری کۆمیسیۆنەکە‪ .‬دەوڵەتی‬ ‫ماندێلال و هاوکارانیان لە کۆمیسیۆن پێیان‬ ‫وابوو زانینی راستییەکان و کەشفی حەقیقەت‪،‬‬ ‫ئاشتی بە دووی خوی دادێنێ‪ .‬بەاڵم وەک گۆڵپن‬ ‫دەڵێ‪ :‬تۆ بزانی ئەو هەموو کارەساتە روویداوە‬ ‫و کەسانێک تێیدا تاوانبارن و کەسانێک قوربانی‬ ‫بەاڵم بە بێ ئەوەی تاوانبار باجێک بۆ کردەوەی‬ ‫خۆی بدا هەروا عەفوو ی بکەی‪ ،‬دەتوانێ زۆر‬ ‫بە هاسانی توڕەیی و دژکردەوەی وەک تۆڵەی‬ ‫لە نێو کۆمەڵگا دا لێبکەوێتەوە‪ .‬دەرد و ئازاری‬ ‫ئاپاڕتاید بیسترا و دەبیسترێ‪ ،‬زۆر کەس‬ ‫ئێستاش لە ئافریقا چاوەڕوانن تاوانباران لە‬ ‫پڕۆسەیەکی عاداڵنە دا بە سزای تاوانەکانیان‬ ‫بگەن‪)10-2009:9 ,Gloppen( .‬‬ ‫‪ Vergangenheitsbewältigung‬لە‬ ‫ئاڵمان‪:‬‬ ‫لە نێوان هەموو ئەو ئەزموونانەی لە سەر مەسڵەت‬ ‫کردن لەدونیای سیاسەت و بەتایبەت شەڕ دا‬ ‫لە بەر دەست هەیە‪ ،‬ئەزموونی واڵتی ئاڵمان‬ ‫لە دوای شەڕی دووهەمی جیهانی زۆر جیاوزە‪.‬‬ ‫‪Vergangenheitsbewältigung‬‬ ‫کە وشەیەکی ئاڵمانییە بە مانای رووبەڕوونەوە‬ ‫دەگەڵ رابردوویە‪ .‬ئەو دەستەواژەیە لە ئەساس‬ ‫دا دووبەش پێکهاتووە لە «رابردوو» و «خۆ‬ ‫دیتنەوە تێیدا»‪ .‬ئەگەر بمانهەوێ کارکردی ئەو‬ ‫وشەیە لە باری ماناییەوە لە پرۆسەی ئاشتەوایی‬ ‫دا وێنا بکەین دەتوانین بڵێین‪ ،‬فێر بوونی‬ ‫چۆنییەتی ژیان دەگەڵ ئەو کارەساتانەی لە‬ ‫رابردوو دا روویان داوە‪.‬‬ ‫سانتایانا فیلسووفی ئیسپانیایی دەڵی‪ :‬ئەو‬ ‫کەسانەی دەرس لە مێژوو وەرناگرن‪ ،‬محکوومن‬ ‫بەوەی دیسان هەڵەکانیان دووپات کەنەوە‪ .‬بە‬ ‫ئیلهام وەرگرتن لەو وتەیە ئاڵمان مەجبوور‬ ‫بوو دەگەڵ هۆلۆکاست و راستییەکانی شەڕی‬ ‫دووهەمی جیهانی رووبەڕووبێت‪ .‬لە دوای شەڕی‬ ‫دووهەمی جیهانی ئاڵمان حەشیمەتێکی لە سەر‬ ‫دەست ماوە کە بەشی زۆریان تاوانبار بوون یانی‬ ‫بە پێچەوانەی ئافریقای باشوور کە دوو الیەنی‬ ‫تاوانبار و قوربانی تێدابوو و مەجبور بوون‬ ‫دەگەڵ یەک بژین‪ ،‬ئەوا لە ئاڵمان یەک الیەن‬ ‫هەبوو کە بەشی زۆری تاوانبار بوون و مەجبوور‬ ‫بوون دەگەڵ رابردووی خۆیان ئاشت بنەوە‪ .‬ئەو‬ ‫تاوانبارانە بەشێکیان خەڵکی مەدەنی بوون‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی ئەو خەڵکە پێ لە هەڵەکانی خۆی بنێ‬ ‫و بزانێ چیکردووە هەم کلیسای کاتۆلیک و هەم‬ ‫پرۆتێستان لەو واڵتە رۆڵێکی بەرچاویان گێڕا‪.‬‬ ‫ئەو پڕۆسەیە هەر بە دانپێدانان و ناسینی هەڵە‬ ‫تەواو نەبوو‪ ،‬بەڵکوو لە دوای شەڕی دووهەمی‬

‫جیهانی هەتا ئێستا بەردەوام بووە‪ .‬لە رێگای‬ ‫راهێنان‪ ،‬خوێندنەوە‪ ،‬شەفافییەت و راستوێژی‪،‬‬ ‫سەردانی ئوردوگاکانی کاری ئیجباری و ئەو‬ ‫کوورانەی لە الیان حکومەتی نازییەوە بۆ‬ ‫سووتاندنی مرۆڤ کەلکیان لێوەرگیرابوو‪ .‬ئەوانە‬ ‫هەر یەکە و بەشێکن لەو پرۆسەیە و ئامانجیان‬ ‫ئەوەیە بە تایبەتی جیلی نوێی ئاڵمان و بە‬ ‫گشتی خەڵکی واڵتەکە دەرس لە رابردوو وەرگرن‬ ‫و بزانن کە لە رابردوو دا چۆنیان ناحەقی بە‬ ‫دژی دیتران کردووە‪ .‬یەکێک لە کارە گرینگەکانی‬ ‫دیکەی واڵتی ئاڵمان بۆ مەسڵەت کردن دەگەڵ‬ ‫قوربانیان دانی غەرامەت بە جوولەکەکان و‬ ‫واڵتی ئیسڕائیل بوو‪.‬‬ ‫لە ‪٧‬ی دێسامبەری ساڵی ‪ ١٩٧٠‬دا‪ ،‬بیست و‬ ‫پێنج ساڵ دوای شەڕی دووهەمی جیهانی‪ ،‬ویلی‬ ‫برانت(راوێژکاری گشتی) یان سەدری ئەعزەمی‬ ‫واڵتی ئاڵمان بۆ نوێ کردنەوەی دۆستایەتی‬ ‫سەردانی وەرسای واڵتی لەهێستانی کرد‪.‬‬ ‫لەهێستان لە شەڕی دووهەمی جیهانی دا زیانی‬ ‫بەرچاوی بەرکەوتبوو‪ ،‬برانت لەو سەفەرە دا‬ ‫زۆر خاکەڕایانە لە بەر دەم ئێلێمانی قارەمانانی‬ ‫گیتوو چۆکی دادا و چەند خولەک لەم حاڵەتەدا‬ ‫مایەوە‪ .‬‬ ‫هەرچەند ئەو خۆی یەکێک لە دژبەرانی هیتلێر‬ ‫بوو بەاڵم ئەو کردەوەیەی برانت وەکوو کەسی‬ ‫یەکەمی واڵتی ئاڵمان لەو سەردەمە دا زۆر جێی‬ ‫بایەخ بوو و وەکوو رووداوێکی مێژوویی سەیر‬ ‫دەکرێ‪ .‬کردەوەی برانت لە هەر دووک واڵتی‬ ‫لەهێستان و ئاڵمان لە الیان بەشێک لە خەڵکەوە‬ ‫رەخنەی هاتەوە سەر‪ .‬زۆر کەسیش پێیان‬ ‫باش بوو و بە گرینگیان دەزانی برانت وەکوو‬ ‫نوێنەری خەڵکی ئاڵمان نیشانی دا ئەو واڵتە‬ ‫ئاشتی راستەقینەی دەوێ و بە شەهامەتەوە‬ ‫دەتوانێ دان بە هەڵە و تاواکانی خۆی بنێ‪.‬‬ ‫برانت ساڵیک دوایە لە ئۆسلۆ خەاڵت نۆبێلی‬ ‫ئاشتی وەرگرت‪ .‬لە داهاتووی کوردستانیش دا‬ ‫رووبەرووبوونەوە دەگەڵ جاش دو دەستەیی ساز‬ ‫دەکا‪ ،‬کەسانێک هەن بە دڵنیاییەوە الیەنگری‬ ‫سزای سەخت و تەنانەت مەرگن بۆ جاش‪.‬‬ ‫(‪)606 :2018 ,Barash & Webel‬‬ ‫ژاپۆن‪ -‬کووشتاری نانجینگ ‬ ‫ژاپۆن لە مەسڵەت کردن و رووبەروو بوونەوە‬ ‫دەگەڵ رابردووی خۆی دا سیاسەتی حاشا‬ ‫کردنی هەڵبژاردووە‪ .‬لە شەڕی نێوان ژاپۆن و‬ ‫چین دا شیمانە دەکرێ ‪ ٣٠٠٠٠٠‬هەزار کەس لە‬ ‫خەڵکی سیڤیلی چینی بە دەستی ژاپۆنییەکان‬ ‫کووژراون و بیست هەزار بۆ هەشتا هەزار‬ ‫ژنیش دەسڕێژی سێکسیان کراوەتە سەر‪ .‬ئەو‬ ‫رووداوانە لە نانجینگی واڵتی چین و لە دوای‬ ‫‪ ١٣‬دێسامبەری ‪ ١٩٣٧‬لە نێوان ‪ ٦‬حەوتوو دا‬ ‫روویان داوە‪ .‬واڵتی ژاپۆن ئێستاشی دەگەڵ بێ‬ ‫ئەو تاوانانەی وەئەستۆ نەگرتووە و بەردەوام‬ ‫لە دیفاعی مەشروع بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو‬ ‫ئیدعایانە کەلک وەردەگرێ‪ .‬بەڵگە و سەنەدی‬ ‫زۆر ئاشکرا لە بەر دەستن کە نیشان دەدەن‬ ‫ژاپۆن جینایاتی شەڕی ئەنجام داوە لەوانە ئەو‬ ‫مندااڵنەی لە دوای دەسرێژی سێکسی بۆ سەر‬ ‫ژنە چینییەکان هاتوونەتە دونیا‪ ،‬لە تێستی دی‬ ‫ئێن ئای دای رەگەزی ژاپۆنیان هەیە‪ ،‬ئینجا‬ ‫گەوایی دان و دانپێدانانی سەربازانی ژاپۆنی‬ ‫کە دیمانەیان دەگەڵ کراوە‪ ،‬هەم دیمانەی‬ ‫قوربانییەکانیش ئەو راستییانە دەسەلمێنن‪.‬‬ ‫بەاڵم ژاپۆن یەکەم ئەو رێژەیەی بۆ قوربانییەکان‬ ‫قەبووڵ نییە و ئیدعا دەکا قوربانییەکان لە‬ ‫مابەینی سەد و دووسەت هەزار کەس دان و‬ ‫ئینجا دەسرێژی سێکسیش ئەنجام نەدراوە و‬ ‫هەرچی هەبووە لەو شەڕە دا دیفاعی مەشرووع‬ ‫لە سەروەری ژاپۆن بووە‪.‬‬

‫‪))607 :2018 ,Barash & Webel‬‬ ‫ئاکامی بابەت‬ ‫مێژووی بەکرێگیراو یان جاش لە سەردەمی‬ ‫مۆدێڕن دا لە رۆژهەاڵتی کوردستان دەگەڕێتەوە‬ ‫سەردەمی بزووتنەوەی سمایل ئاغای سمکۆ‪.‬‬ ‫دیاردەی بەکرێگیراو خەساری گەورە و زیانی‬ ‫قەرەبوونەکراوەی لە رەوتی بزووتنەوەی‬ ‫ئازادیخوازانەی گەلی کورد لە رۆژهەاڵتی‬ ‫کوردستان داوە‪ .‬لە داهاتووی کوردستانێکی‬ ‫ئازاد دا جاش دەبێ چۆنی مامەڵە دەگەڵ بکڕی؟‬ ‫ئایا دەبێ سزابدرێن؟ چۆن کورد لەو قۆناغە‬ ‫بە ئاشتەوایی و مەسڵەت کردن دەگەڵ بەشێک‬ ‫لە رۆڵەکانی دەگا کە رۆژگارێک ببوونە کۆسپ‬ ‫لە سەر ئازادی و سەربەستی میللەتی خۆیان‬ ‫دا؟ جاشەکان لە پێناو بەرژەوەندی تاکەکەسی‬ ‫و بنەماڵەیی خۆیان دا بە هاوکاری حکومەت‬ ‫دەستیان بە خوێنی هاونیشتمانانی خۆیان سوور‬ ‫کردووە‪ ،‬شەیتانی و شۆڤارییان لە خەڵک کردووە‬ ‫‪ ،‬منداڵی خەڵکیان بێ دایک و باب کردووە‪،‬‬ ‫هێرشیان کردۆتە سەر کاسب کاران و کۆڵ بەران‬ ‫و بەم شێوەیە بژیوی ژیان و قووت رۆژانەی‬ ‫خەڵکیان بڕیوە و ‪ ...‬کاتێک باسی مەسڵەت‬ ‫کردن و ئاشتەوایی دەکەین‪ ،‬رێک مەبەستمان‬ ‫چارەسەری کێشەکانە‪ .‬ئەو پڕۆسەیە ئامانجی‬ ‫سەرەکی پێشگرتن لە رووداوی نەخوازراو‪ ،‬تۆڵە‬ ‫ئەستاندنەوە ‪ ،‬تەسفییە حیسابی تاکەکەسی‪،‬‬ ‫هەڕەج و مەڕەج و کار کردن لە سەر داهاتوویەکە‬ ‫کە لەوێ دا ژیان هاسانتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫وەک باسمان کرد بۆ ئەوەی بە ئاشتی راستەقینە‬ ‫بگەین دەبێ سەرەتا مەسڵەت بکەین و ئەو‬ ‫گرینگەش پێویستی بە جێ بە جێ کردنی یەک‬ ‫لە دوای یەکی ئەو قۆناغانەیە‪:‬‬ ‫‪ .١‬قەبوڵ کردنی وەزعییەتی مەوجوود‬ ‫(‪)status quo‬‬ ‫‪ .٢‬دانیشتن و تێکگەیشتنی نێوان الیەنەکان ـ‬ ‫‪ .٣‬سازان لە سەر ئەو خااڵنەی ماکەی دژایەتییان‬ ‫لێ ساز بووە یان درووست کردنی پردێک لە‬ ‫نێوان تێبینییە جۆراوجۆرەکان‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئاشتی لە نێوان دژمنانی پێشوو دا‪.‬‬ ‫لەم بابەتە دا سێ نموونەم لە سێ واڵتی جیاواز‪،‬‬ ‫لە سێ بەشی دوونیا هێنایەوە( ئەفریقای‬ ‫باشوور‪ ،‬ئاڵمان و ژاپۆن) ئەو سێ واڵتە سێ‬ ‫رەهەندی جیاوازیان دەگەڵ رووبەروو بوونەوە‬ ‫دەگەڵ رابردووی خۆیان و لە پێوەندی دەگەڵ‬ ‫مەسڵەت کردن و ئاشتەوایی گرتۆتە بەر‪.‬‬ ‫ئافریقای باشوور لە دوای رژیمی ئاپاڕتاید لە‬ ‫دەورانی حکوومەتی نێلسۆن ماندێلال دا کەلکی‬ ‫لە کۆمیسیۆنی دۆزینەوە حەقیقەت وەرگرت‪ ،‬بۆ‬ ‫جێ بە جێ کردنی ئەو کارە‪ ،‬هەر دووک الیەنی‬ ‫تاوانبار (سپی پێستەکان) و قوربانی (رەش‬ ‫پێستەکان) لە بەرامبەر یەکتر دادەندران‪،‬‬ ‫کاری ئەو کۆمیسیۆنە بەم جۆرە بوو کە‬ ‫قوربانی دەهات و بەسەرهاتێکی راستەقینەی‬ ‫دەگێڕایەوە‪ ،‬تاوانبارەکەش دانی بە گوناهی‬ ‫خۆی دەنا ودواتر بێ ئەوەی کەسەکە بە سزا‬ ‫بگا دەبەخشرا‪ .‬کومیسیۆن پێی وابوو گێرانەوەی‬ ‫رووداوەکان‪ ،‬باری خەم و ئازارەکان لە سەر‬ ‫قوربانییەکان سووک و دەکا و بەم شێوەیە‬ ‫ئازارەکان لە نێو کۆمەڵگا دا بەشکراون‪ .‬ئەو‬ ‫دیمانانە تۆمار دەکران و لە نیهایەت دا تاوانبار‬ ‫و قوربانی وێکڕا ئاشت دەبوونەوە‪ .‬لە رژیمی‬ ‫ئاپارتاید دا سپی پێستەکان زۆر مافی رەش‬ ‫پێشتەکانیان خستە ژێر پێ و پێشێلیان کرد‬ ‫بۆ وێنە منداڵی رەش پێست نراوەتە بەر کاری‬ ‫زۆرەملی‪ ،‬ژن دەسڕێژی سێکسی کراوەتە سەر‬ ‫‪ ،‬لە مەکتەب و قووتابخانەکان دا هەاڵواردنی‬ ‫سیستماتیک ئەنجام دراوە و ‪...‬‬ ‫گومان لەوە دانییە کە ئافریقای باشوور بەم‬ ‫شێوەیە رێگای خۆی بۆ رووبەروو بوونەوە‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪13‬‬

‫دەگەڵ رابردوو دۆزییەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو کۆمیسیۆنە‬ ‫بەر لە هەموو شت کار و تێکۆشانی‪ ،‬گوێگرتن‬ ‫لە حەقیقەت بوو هەتا گەیشتن بە عەداڵەت‪،‬‬ ‫دەرد و ئازاری ئاپاڕتاید بیسترا و دەبیسترێ‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆر کەس ئێستاش لە ئافریقا چاوەڕوانن‬ ‫تاوانباران لە پڕۆسەیەکی عاداڵنە دا بە سزای‬ ‫تاوانەکانیان بگەن‪.‬‬ ‫‪Vergangenheitsbewältigung‬‬ ‫کە وشەیەکی ئاڵمانییە بە مانای رووبەڕوونەوە‬ ‫دەگەڵ رابردوویە‪ .‬لە دوای شەڕی دووهەمی‬ ‫جیهانی‪ ،‬ئاڵمان حەشیمەتێکی لە سەر دەست‬ ‫ماوە کە بەشی زۆریان تاوانبار بوون یانی بە‬ ‫پێچەوانەی ئافریقای باشوور کە دوو الیەنی‬ ‫تاوانبار و قوربانی تێدابوو و مەجبور بوون‬ ‫دەگەڵ یەک بژین‪ ،‬ئەوا لە ئاڵمان یەک الیەن‬ ‫هەبوو کە بەشی زۆری تاوانبار بوون و مەجبوور‬ ‫بوون دەگەڵ رابردووی خۆیان ئاشت بنەوە‪ .‬ئەو‬ ‫تاوانبارانە بەشێکیان خەڵکی مەدەنی بوون‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی ئەو خەڵکە پێ لە هەڵەکانی خۆی بنێ‬ ‫و بزانێ چیکردووە هەم کلیسای کاتۆلیک و هەم‬ ‫پرۆتێستان لەو واڵتە رۆڵێکی بەرچاویان گێڕا‪.‬‬ ‫ئەو پڕۆسەیە هەر بە دانپێدانان و ناسینی هەڵە‬ ‫تەواو نەبوو‪ ،‬بەڵکوو لە دوای شەڕی دووهەمی‬ ‫جیهانی هەتا ئێستا بەردەوام بووە‪ .‬لە رێگای‬ ‫راهێنان‪ ،‬خوێندنەوە‪ ،‬شەفافییەت و راستوێژی‪،‬‬ ‫سەردانی ئوردوگاکانی کاری ئیجباری و ئەو‬ ‫کوورانەی بۆ سووتاندنی مرۆڤ کەلکیان‬ ‫لێوەرگیرابوو‪ .‬یەکێک لە کارە گرینگەکانی‬ ‫دیکەی واڵتی ئاڵمان بۆ مەسڵەت کردن دەگەڵ‬ ‫قوربانیان دانی غەرامەت بە جوولەکەکان و‬ ‫واڵتی ئیسڕائیل بوو‪ .‬لە ‪٧‬ی دێسامبەری ساڵی‬ ‫‪ ١٩٧٠‬دا‪ ،‬بیست و پێنج ساڵ دوای شەڕی‬ ‫دووهەمی جیهانی دا ویلی برانت(راوێژکاری‬ ‫گشتی) یان سەدری ئەعزەمی واڵتی ئاڵمان بۆ‬ ‫نوێ کردنەوەی دۆستایەتی سەردانی وەرسای‬ ‫واڵتی لەهێستانی کرد‪ ،‬برانت لەو سەفەرە دا‬ ‫زۆر خاکەڕایانە لە بەر دەم ئێلێمانی قارەمانانی‬ ‫گیتوو چۆکی دادا و چەند خولەک لەم حاڵەتەدا‬ ‫مایەوە‪ .‬برانت وەکوو نوێنەری خەڵکی ئاڵمان‬ ‫نیشانی دا ئەو واڵتە ئاشتی راستەقینەی دەوێ‬ ‫و بە شەهامەتەوە دەتوانێ دان بە هەڵە و‬ ‫تاواکانی خۆی بنێ‪.‬‬ ‫ژاپۆن لە مەسڵەت کردن و رووبەروو بوونەوە‬ ‫دەگەڵ رابردووی خۆی دا سیاسەتی حاشا‬ ‫کردنی هەڵبژاردووە‪ .‬لە شەڕی نێوان ژاپۆن و‬ ‫چین دا شیمانە دەکرێ ‪ ٣٠٠٠٠٠‬هەزار کەس لە‬ ‫خەڵکی سیڤیلی چینی بە دەستی ژاپۆنییەکان‬ ‫کووژراون و بیست هەزار بۆ هەشتا هەزار ژنیش‬ ‫دەسڕێژی سێکسیان کراوەتە سەر‪ .‬هەم دیمانەی‬ ‫سەربازانی تاوانبار و هەم قوربانییەکانیش ئەو‬ ‫راستییانە دەسەلمێنن‪ .‬بەاڵم ژاپۆن یەکەم ئەو‬ ‫رێژەیەی بۆ قوربانییەکان قەبووڵ نییە و ئیدعا‬ ‫دەکا قوربانییەکان لە مابەینی سەد و دووسەت‬ ‫هەزار کەس دان و ئینجا دەسرێژی سێکسیش‬ ‫ئەنجام نەدراوە و هەرچی هەبووە لەو شەڕە دا‬ ‫دیفاعی مەشرووع لە سەروەری ژاپۆن بووە‪.‬‬ ‫ئەزموونی ئافریقا تەنیا بیستن و بە راپۆرت‬ ‫کردنی تاوانەکان بوون‪ ،‬ئەزموونی ئاڵمان دەرس‬ ‫وەرگرتن لە رابردوو و ئاشت بوونەوە دەگەڵ‬ ‫مێژوو بوو‪ .‬بەاڵم ژاپۆن حاشا لێکردن و وەپشت‬ ‫گوێ خستن بوو‪ .‬بە بڕوای من کورد بۆ رووبەڕوو‬ ‫بوونەوە دەگەڵ جاش لە داهاتوو دا دەتوانێ‬ ‫سوود لە سەر سێک مۆدێل وەرگرێ‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫ئەدەبیات‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27 ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫مامۆستا جەالل مەلەکشا ‪ ،‬گەورە شاعیرو نووسەرو‬ ‫رۆژنامەوان و بیرمەندی کوورد ‪ ،‬لە سالی ‪١٣٣٠‬‬ ‫هەتاوی (‪١٩٥١‬ی زایینی ) لە بنەماڵەیەکی شۆرشگێرو‬ ‫کوردپەروەر ‪ ،‬لەگوندی مەلەکشای سەر بە شاری سنە‬ ‫لەدایک بووە و هەر لەو شارە خوێندوویەتی و گەشەی‬ ‫کردووەو بروانامەی دیپلۆمی ئەدەبی وەرگرتوە‪.‬‬ ‫کاک جەالل هەر لە منداڵی و مێرمنداڵی یەوە هۆگری‬ ‫شێعرو نووسین بووە و لە سۆنگەی مام (عبدالرضا)یەوە‬ ‫کە کەسایەتێکی خۆێندەوارو شارەزای زمان و ئەدەب‬ ‫و مێژوو بووە ‪ ،‬ئاشنا دەبێ لەگەڵ بەرهەمی زۆربەی‬ ‫گەورە شاعیرانی کوردو فارس و‪ ..‬هەر لە سەردەمی‬ ‫مێرمندالییەوە دەس دەکات بە نووسین ‪.‬‬ ‫زۆربەی شێعرو چیرۆک و ڕەخنەو دەق و نووسێنە‬ ‫ئەدەبییەکانی جەالل هەر لە تەمەنی الویەتی یەوە‬ ‫لە دەییەکانی چل و پەنچای هەتاوی یەوە لەزۆربەی‬ ‫گۆڤارو باڵوکراوە بە هێزو پڕ خوێنەرەکانی ئەو سەردەم‬ ‫چاپ و باڵو دەکرێەتەوە و جەاللی الو بەبی ئەوەی‬ ‫بەرهەمێکی چاپکراوی وەکوو کتێبی هەبێ ‪ ،‬بە هۆی‬ ‫بەهێزوپێزی نووسینەکانییەوە دەبێ بە ئەندامی‬ ‫«کانوونی نووسەرانی ئێران» و ئەمە لە کاتێکدا بوو‬ ‫کە زۆربەی شاعیران و نووسەرانی گەورەی ئێران و لەوانە‬ ‫‪ :‬ئەحمەدی شاملوو ‪ ،‬ئەخەوان سالیس‪ ،‬جەالل ئال‬ ‫ئەحمەد ‪ ،‬هووشەنگ گوڵشیری‪ ،‬مەحموود ئێعتمادزادە‬ ‫و‪..‬لەم کانوونەدا بەشدار بوون و لە ڕاستیدا ئەمانە بۆ‬ ‫خوێان لە پێکهێنەرانی کانوون بوون و بەشدارو ئەندام‬ ‫بوون و جەالل لە کۆبوونەوەکانی ئەم کانوونەدا سەیرو‬ ‫سەمەرە دەینواند و لەم سۆنگەوە لەبەر نەبوونی هێچ‬ ‫کتێبێکی چاپکراو ‪ ،‬پێیان دەگووت ‪ « ،‬جەاللی ال‬ ‫کیتاب « واتا جەاللی بی کتێب ‪.‬‬ ‫روانگەی سیاسی و بە گشتی نووسین و چاالکییە‬ ‫ئەدەبی و ڕەخنەگرانەکانی جەالل لە ژێر کاریگەری‬ ‫ڕەوتی چەپی زاڵ بەسەر کۆرو کۆمەڵە رۆشنبیریەکانی‬ ‫ئەو سەردەم شکڵ دەگڕێت و گەشەدەکات ‪.‬‬ ‫مامۆستا جەالل لەم سەردەمەو دواتریش ئاشنایەتی و‬ ‫نیزیکایەتی لەگەڵ ئەخەوان سالیس و شاملوو هەبووەو‬ ‫زۆر شتی کە دەینووسی بۆیانی دەناردو وەاڵمیان‬ ‫دەدایەوە و گوایە شاملووی مەزن هۆگری و عەالقەیەکی‬ ‫تایبەتی بەجەالل و کارەکانی هەبووە ‪ .‬هەربۆیە زۆرێک‬ ‫لە شێعرو چیرۆک و بابەتە ئەدەبییەکانی لە دونیای‬ ‫سوخەن و دواتریش گۆڤاری جومعە لە اڵیەن شاملووەوە‬ ‫چاپ و باڵودەکرایەوەو ئەگەریش لە ژمارەیەکدا بەرهەمی‬ ‫جەالل نەبوایە ‪ ،‬دەینووسی کە بەداخەوە ئەمجارەو‬ ‫لەبەشی ئەدەبیدا بەرهەمێکمان لە مەلەکشا نێە‪.‬‬ ‫ئەحمەد شاملوو لە دانیشتنێکدا و لە هەڵسەنگاندنی‬ ‫نووسینەکانی مامۆستا جەاللداوەکوو پێداهڵگوتنی‬ ‫لەسەری‪ ،‬لەیەک دوو رستەدا دەڵێ ‪ « :‬مەلەکشا‬ ‫شاعیرێکی سادق و راستبێژەو نووسین و شێعرەکانیشی‬ ‫هەر بەوشێوەیە سادقانەیەو هیوام وایە کە ببێت بە‬ ‫شاعیرێکی باش‪.»...‬‬ ‫ئەوەی لە پێوەندی کاک جەالل و مامۆستا شاملوو‬ ‫دا گرینگ بوو ‪ ،‬وەڕگێرانی شێعرو بەرهەم و دەقە‬ ‫کوردییەکان بوو کە مامۆستا جەالل لەو سەردەمەدا‬ ‫هەوڵی بۆ دەدا و دەیکردو هەروەها ورگێڕدراوی‬ ‫بەرهەمی شاعیرانێک وەکوو « مامۆستا شیرکۆ بێکەس‬ ‫‪ ،‬عبدۆاڵ پەشێو ‪ ،‬لەتیف هەڵمەت ‪ ،‬جەوهەر کرمان‬ ‫و ‪ ...‬لە گۆڤاری کتێبی جومعەی شاملوودا ‪ ،‬چاپ و‬ ‫باڵودەکرانەوە ‪.‬‬ ‫هەر لەوسەردەمەدا بە هۆی چااڵکی سیاسی دژ‬ ‫بە ڕژیمی پاشایەتی و بە هۆی نووسین و بەرهەمە‬ ‫رەخنەگرانەکانییەوە لە الیەن دەزگا ئەمنییەکانەوە‬ ‫دەکەویتە ژێر ئەشکەنجەو لێپرسینەوەو زیندان و دواتر‬ ‫و پاش شۆرشی گەالنی ئێرانیش بە هۆی بیرو باوەری‬ ‫سیاسی و بۆچوونی جیاوازو رەخنەگرانەوەبۆ چەندین‬ ‫جار لە الیەن کۆماری پەت وسێدارەشەوە زیندان کراوەو‬ ‫بەشێکی زۆر لە ژیانی لەدەردو رەنج و دژواریدا و لەبەر‬ ‫نووکە شەقی چارەنووسدا بووەو وەک خۆی دەڵێ «‬ ‫بەشێک لە شێعرە بەهێزەکانی زادەی کونجی زیندان و‬ ‫کاتی کەلەمچەو گیرانن ‪.‬‬ ‫جەالل مەلەکشا هاوکات لە گەڵ راپەرینی گەاڵنی‬ ‫ئێران لە ساڵی ‪١٣٥٧‬ی هەتاویدا ‪ ،‬لەعاوی قەڵەمی‬ ‫دەگێرێتەوە بۆ نێو زمانی کوردی و بە پێی ئەزموونی‬ ‫سەرکەوتوانەی لە زمانی فارسیدا ‪ ،‬سەرکەوتنێکی‬ ‫بەرچاوی لە زمانی کوردیشدا دەبێ ‪.‬‬ ‫سێ کوچکەی نوێخوازی شێعری کوردی دوای گۆران‬ ‫لە کوردوستانی رۆژهەاڵت ‪ ،‬سوارەی ئیلخانی‪ ،‬چاوەی‬ ‫شێخ اال ئیسالمی و عەلی حەسەنیانی بوون کە لە‬

‫بانگەۆازەکانی جەاڵل مەلەکشا‬

‫هاواری زواڵڵ‪ ،‬به هەیبەت و شۆرشگێرانە دژی زوڵم و زۆرداری و‬ ‫زیندان‬ ‫بێهروز مەلەکشا‬

‫دەیەی چلی هەتاویدا ڕچەیان شکاندو رێگەیان کردەوەو‬ ‫بە دوای ئەواندا نەوەیەکی نوێ لەشاعیرانی کوردی بێژ‬ ‫لە سەردەمی ڕاپەرینی گەاڵنی ئێران و سااڵنی دواتردا‬ ‫پێگەیشتن و گەشەیان کردوو ڕەچەیان کرد بە شاڕێ ‪.‬‬ ‫جەالل مەلەکشا یەک لەوان و بە بروای زۆر کەس ‪،‬‬

‫ساڵ لەدامەزراوەی فەرهەنگی و ئەندێشەی ئەحمەدی‬ ‫خانی لە شاری ورمێ چاالک و سەرقالی راهێنان و‬ ‫پەروەردەی نوسەران و ئەدەبیاتی گەنجی کورد بووە و‬ ‫دوای ئەوەش تا دوا ساڵەکانی ژیانی ئەگەرچی واز لە‬ ‫کاری رۆژنامەوانی دێنێ ‪ ،‬بەاڵم بە بەردەوامی سەرقاڵی‬ ‫راهێنان و پەروەردەی نووسەران و ئەدیبانی گەنج بووە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی کۆی بەرهەم و دەس نووسەکانی مامۆستا‬

‫ئەستێرەی پرشەنگداری ناوێان بوو‪.‬‬ ‫جەالل لە سەردەمێکی تایبەتیدا رسکاو پێگەیشت‬ ‫و وەکوو هەموو هونەرمەندانی ڕاستەقینە ‪ ،‬ڕۆڵەی‬ ‫سەردەمی خۆی و نوێنەری ئاوات و هیواو خەونەکانی‬ ‫سەردەمی خۆی و هەروەها نوێنەری هەڵە و خەسارو‬ ‫خەمەکانی ئەو سەردەمە بووە‪.‬‬ ‫ئەو دەنگێکی زادەو هەڵقواڵوی ناو ناخی مێژووی‬ ‫راپەرین و شکست ‪ ،‬تێکۆشان و قوربانی ‪ ،‬ستەمکاری‬ ‫و نامرۆڤایەتی داگیرکەرو ژیانە ‪ ....‬کوردو بە تایبەت‬ ‫بارودۆخی فەرهەنگی و سیاسی ئەوسەردەمەیی ئێران و‬ ‫کوردوستان و بە تایبەت شاری سنە بوو‪.‬‬ ‫بانگەوازی شێعری جەالل دەرەنجامی چەشنی راستەو‬ ‫خۆی زوڵم و زۆرداریی و زیندانە تاریکەکانی سەردەمی‬ ‫شای گۆر بەگۆرو کۆماری پەت و سێداریەو بەروون و‬ ‫ئاشکرایی سیما و مۆرکی بێ نیشتمانی بێ ئازادیی و‬ ‫بێ دەوڵەتی کوردیان پێوە دیارە ‪.‬‬ ‫کاک جەالل کە لە ساڵی ‪١٣٥٧‬ی هەتاوی بەمالوە بە‬ ‫شێوەی جیدی دەست دەکا بە نووسین بە زمانی کوردی‬ ‫‪ ،‬پاش دامەزراندنی گۆڤاری سروە لە شاری ورمێ لە‬ ‫الیەن مامۆستا هێمنەوە بانگهێشت دەکرێت و بۆ ماوەی‬ ‫‪ ١٤‬ساڵ وەکوو نووسەر و رۆژنامەوان دەبێتە ئەندامی‬ ‫دەستەی نووسەرانی گۆڤاری سروەو بەر پرسیارەتی‬ ‫بەشەکانی شێعرو چیرۆک و وەاڵمی نامەی نووسەانی‬ ‫وەئەستۆ دەبێت و هاورێ لە گەڵ ئەحمەدی قازی و‬ ‫مارف ئاغایی ‪ ،‬رەحیم لوقمانی ‪ ،‬سوارە ‪ ،.....‬ساڵەح‬ ‫سووزەنی و دەیان نووسەری دیکە خزمەتیکی بەرچاو‬ ‫بە زمان و ئەدەب و فەرهەنگی هاوچەرخی کوردی‬ ‫دەکەن ‪ .‬بە بروای زۆر کەس گۆڤاری سروە لە کاتی‬ ‫بەشداری جەالل و قازی و ئەو کەسانەی ئاماژەی پێدرا‬ ‫‪ ،‬لە ئاستێکی بەرزدا کاری دەکردو لە راستیدا ببوو بە‬ ‫هەوێنی خزمەت لە زۆربواردا وخزمەتێکی باش و زۆری‬ ‫بە زمان و ئەدەبی کوردی کرد ‪.‬‬ ‫مامۆستا جەالل دوای واز هێنانی لە گۆڤاری سروە بۆ‬ ‫ماوەیەکی دووروودرێژ واز لە چاالکی و کاری رۆژنامەوانی‬ ‫دەهینێ و چەند ساڵێکیش ئاوارەی هەرێمی کوردوستان‬ ‫دەبێ وە لەوێ سەرنووسەری گۆڤاری پرشنگ بووە کە‬ ‫پێنچ ژومارەی لێ چاپ کراوە و دواتریش بۆماوەی چەند‬

‫جەالل لەکاتی داگیرکردنی شاری سنە لە الیەن‬ ‫داگیرکەرانی پەت و سێدارەوە ئاگریان تیبەردراو‬ ‫سوتێندران ‪ ،‬بەاڵم لەبواری شێعرو چیرۆکی کوردی‬ ‫و فارسیدا خاوەن گەلێک بەرهەمەو هاوکات لەبواری‬ ‫وەرگێرانیشدا دەستێکی باڵی هەبووەو خاوەن گەلێک‬ ‫بەرهەمی وەرگێردراوی گرینگە ‪ ،‬کە بە هۆی بێ دەرەتانی‬ ‫و هاوکات سانسۆری دامودەزگا فەرهەنگیەکانی ئێران‬ ‫‪ ،‬تەنیا دوو کۆمەڵە شێعرو کۆمەڵە چیرۆکێکی بە‬ ‫شێوەی کتێب لێ چاپ و باڵوکراونەتەوە ‪.‬‬ ‫شێعرەکانی مامۆستا جەالل تا ئێستا بە زمانەکانی‬ ‫فارسی ‪ ،‬عەرەبی ‪ ،‬ئینگلیزی ‪ ،‬لیبیایی ‪ ،‬سۆئیدی و‬ ‫‪ ...‬وەرگێردراون ‪.‬‬ ‫شێعری جەالل مەلەکشا‪ ،‬یەکیک لە شێعرە بەهێزەکانی‬ ‫ئەدەبی هاو چەرخی کوردە ‪ .‬شێعری جەالل ‪ ،‬سادە ‪،‬‬ ‫بێ گرێ و گۆڵ ‪ ،‬و هاوکات رەسەن و تەژییە لەماناو‬ ‫لێوانلێو لە خەم و بڕک وژان ‪ .‬ژیانی ئەستەم و‬ ‫دژواری خۆی کاریگەرێکی یەکجار مەزنی لەسەر شێعرو‬ ‫نووسینەکانی داناوە‪.‬‬ ‫ئەو مرۆڤە هەست ناسک و بە بیروباوەرو خاوەن‬ ‫هەڵوێستە کە هەتا سەرو هەتا دواهەناسەی لە پێناو‬ ‫ئازادی و یەکسانی مرۆڤ مرۆڤ و بە خەونی سەربەستی‬ ‫نیشتمانەوە ژیا ‪ ،‬زۆر باش توانی بە خۆ دوورگرتن لە‬ ‫دروشم و بە ناسینی جەوهەری شێعر و مێژووی کوردی‬ ‫‪ ،‬زۆر زۆر لە نێو دلی جەماوەری کوردوستاندا ‪ ،‬جێگای‬ ‫تایبەت بە خۆی پەیدا بکات ‪ .‬بۆیە خۆی و شێعرەکانی‬ ‫بوون بە بشێکی دانەبراو لە کۆمەلگای کوردوستان بە‬ ‫تایبەت خەڵکانی شۆرشگێرو نیشتماندۆست و الیەنگری‬ ‫ئەدەبی بەرگری و بەهۆی بەردەوام بوونی لە کوردایەتی‬ ‫و ئازادیخوازی سەرەرای رەنج و ئازارو ئەشکەنجەو‬ ‫زیندان و ئاوارەیی و مانەوەی لە بەرەی خەڵک و‬ ‫تەرجیح دانی کونجی قەناعەت بە سەر چڵکاوخۆریدا‬ ‫‪ ،‬بوو بە نموونەیەکی زۆر دەگمەن لەو هونەرمەندانە‬ ‫کە هەموویان بەدەر لە جیاوازی بیروڕاو ‪ ،‬خۆشیان‬ ‫دەویست و رێزیان لێدەگرت و بە ئی خۆیان دەزانی و‬ ‫الواقیعدا جەالل بە شێعرو نووسینەکانی هیندە لەگەڵ‬ ‫ویست و خواستەکانی کۆمڵگە تێکەڵ ببوو کە تاک بە‬ ‫تاکی خەڵکی کورد خۆی و ئاواتەکانی لە شێعرەکانی‬

‫ئەودا وێنا دەکردو هەستی بە سوکنایی رۆحی دەکرد‬ ‫و لەم سۆنگەوە ببوو بە موڵکی سەرجەم خەڵکی‬ ‫کوردوستان و ئەوەی جەاللی بەوئاستە لەخۆشەویستی‬ ‫و ناسراوی گەیاند ‪ ،‬خەڵکی بوون و دەردەستی و بە‬ ‫هەڵوێست بوونی ئەو شاعیرە مەزنە بوو کە هەرچەندە‬ ‫خۆی وتەنی کەوتبووە بەر نوکی شەقی چارەنووس ‪.‬‬ ‫بەاڵم هیچ کات قەڵەمی نەبردە قوربانگای دەسەاڵت و‬ ‫نان و ئاو !‬ ‫شێعری جەالل لە الیەک لەرەهەندەکانی ژان و‬ ‫ئازارە ئینسانیەکان و کەم وکوڕی و نایەکسانییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان دەدوێت و لە الیەکی دیکەشەوە‬ ‫باسکردن لە رەوش گوزەرانی تاکەکەسیی خۆی ‪ ،‬ژانە‬ ‫رۆحیەکان و زەخت و گوشاری ژیانی لە خۆگرتووە‪.‬‬ ‫بەرهەمەکانی مامۆستا جەالل هاواری سەردەمێکی تەواو‬ ‫سامناک و پڕلە ستەمکارییە ‪ ،‬دەنگێکە کە لە قەیرانی‬ ‫بیروبۆچوونەکان و قاتوو قری ئینسانیەت و کورد بووندا‬ ‫نەعرەتەی خۆی هەڵبریوە‪ .‬هاوکات شێعری جەالل‬ ‫شێعرێکی قووڵ‪ ،‬هەرمان و هەڵگری توخم و موتیڤە‬ ‫ئوستوورەیی و مێژووییەکانە ‪ .‬روانگە فەلسەفییەکانی‬ ‫و شارەزایی لە بواری چەمکە ئەفسانەییەکان ‪ ،‬یەکێک‬ ‫لە تایبەتمەندییە بەهێزەکانی مامۆستا جەاللن کە لە‬ ‫شاعیرانی دیکەی جیا دەکاتەوە‪.‬‬ ‫جەالل مەلەکشا بە کۆمەلێ بەرهەمی شێواز تایبەت‬ ‫و زیندووی بارگاوی بەرەگەزەکانی کوردبوون و بانگی‬ ‫ئازادی و بیرو هزری مرۆڤایەتی ‪ ،‬جوانی نیشتمان‬ ‫و رۆحی بەربەرەکانێ و بەگژداچوونەوەو دەسەاڵتی‬ ‫بێگانە‪ ،‬قارەمانێتی ژێر ئەشکەنجەو ژووری تاریکی‬ ‫زیندانەکان ‪ ،‬هەر زوو ناسنامەی تایبەتی و کەسی‬ ‫و شێعری خۆی بەدەستهێناوەو بە پێناسەو رێجکەو‬ ‫سەبکی تایبەت بە خۆیەوە چۆتە نێو کایەی رۆشنبیریی‬ ‫و سیاسی کوردییەوە‪ .‬مەلەکشا لەکات و رۆژگارێکدا ئەم‬ ‫هونەرو جوانییە تۆمار دەکات کە ژیان دەرەتانی زۆر‬ ‫شتی لێبری بوو وە لە رووبەرووی مەملەکەتێکدا ئەم‬ ‫هەڵوێستەی تۆمار دەکرد کە دەسەاڵتێکی خۆیناوی و‬ ‫ستەمکارو دواکەوتووی داگیرکەر حاکمی زاڵە بەسەریەوە‬ ‫‪ ،‬ئەم دیاردەو سیفەتەش بۆتە نهینی و رازی گەورەیی‬ ‫و سەرکەوتنی ئەم شاعیرەو جوانی و پیرۆزی و نرخی‬ ‫بەرزی بەخشیوە بە جیهانی شێعرو بەرهەمەکانی ‪.‬‬ ‫بێ گومان کاریگەری و رۆڵی بەرچاوی بەرهەمەکان‬ ‫رێبەرو رێچکە ئەدەبێ یەکانی مامۆستا مەلەکشا‬ ‫لەسەر رەوتی شێعرو ئەدەبی کوردیی و بە تایبەت‬ ‫ئەدەبیی بەرگری لە رۆژهەاڵتی کوردوستان دیارو حاشا‬ ‫هەڵنەگرەو تا شێعرو وشەو زمانی کوردی بمێنێ ‪،‬‬ ‫جەالل و شێعری جەاللیش دەمینێت و وشە یاخییەکانی‬ ‫بۆهەتا هەتایە لە سەنگەری شاخ و شاری کوردوستاندا‬ ‫‪ ،‬بۆئازادی و سەربەستی هاوار دەکەن و هیوای دوارۆژی‬ ‫هەژاران و چەوساوەکانەو لە دڵی سەرجەم ئەویندارانی‬ ‫ئازادی و یەکسانیدا خورپەی دێت‪.‬‬ ‫‪........................‬‬ ‫شێعری جەالل سنورە دەسکردەکانی دەشێواندو‬ ‫ئاواتەخوازە کە کاوەی کوری بە بێ بەربەستی سنوورە‬ ‫دەسکردەکان ‪ ،‬لە سنەوە سەفەرکات بۆ سلێمانی ‪،‬‬ ‫قامیشلی و دیاربکرو ‪ ...‬بکاتوو لە زاری دارە پیرەی‬ ‫نیشتمانەوە بە گۆی دەشتی کۆمەڵگاوە هاوار ئەکات «‬ ‫وەرن بە هێالنە شێواوەکەمان بکەینەوە بە نیشتمان‪،‬‬ ‫نەبینە پوازی بێگانەو واڵتە دابەش کراوەکەمان‬ ‫بدۆزینەوە ‪.‬‬ ‫جەالل بە هۆی تێکۆشان بۆ بەدیهاتنی ئامانجە بەرزە‬ ‫ئینسانیەکان زیاتر لە سێزدەساڵی ژیانی لە زیندانەکانی‬ ‫ئێرانی سەردەمی پاشایەتی و رژیمی ئێستادا‬ ‫تێپەرکردوو زۆربەی شێعرە شۆرشگێرەکانی بەرهەمی‬ ‫زیندانن و ئەگەرچی شێوەیەک لە نهێلیسم لە سەرەتای‬ ‫شێعرەکانیدا بەرچاو ئەکەوێت و سەرەرای دەردو‬ ‫چەرمەسەرێکی زۆر بەاڵم جەالل کەرامەت و خۆراگری‬ ‫و سەربەستی و پێداگری خۆی دەپارێزێت و هیچ کات‬ ‫لە ئاست رۆژ مەرگی و سوننەتەکاندا سەر نەوی ناکات‬ ‫و ئامانج و ئاواتەکانی ناکات بەقوربانی نان و ئاو ‪.‬‬ ‫جەالل مەلەکشا کە لە هەر بارودۆخ و هەلومەرجێکدا‬ ‫و تا دوا هەناسە وەک رۆلەی بە ئەمەگ و تێکۆشەرو‬ ‫وەفاداری نیشتمان ‪ ،‬لەگەل خەڵکەکەی مایەوەو لە‬ ‫پێناو سەربەرزی و زمان و شکۆی شێعردا چەرمەسەری‬ ‫و ئازاری زۆری دیت ‪ ،‬بەالم لە هیچکاتدا رەنج بەخەسار‬ ‫نەبوو‪.‬‬

‫مێژوو‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫پیرۆزن ئەو رۆژانەی دەسەاڵتی کۆماری ئیساڵمیان تا لێواری مەرگ برد‪!...‬‬

‫عـــزیز ئاجیکەند‬

‫ئەم رۆژانە لە سەروبەندی ئاخێزی‬ ‫کۆمەاڵنی وەگیان هاتووی ئێران لە مانگی‬ ‫خەزەڵوەری ساڵی ‪١٣٩٨‬ی هەتاوی داین‬ ‫‪ .‬رۆژانێک کە خەباتی بێبه‌شانی شار و‬ ‫الوانی بێكار و په‌راوێزخراوی ل ‌ه شار‌ه‬ ‫گه‌ور‌ه و چكۆله‌كانی ئێرانی وە جموو‬ ‫جۆڵ خستوو گلۆڵەی دەسەاڵتی نەحسی‬ ‫کۆماری ئیساڵمی خستە لێژی و تا‬ ‫لێواری مەرگ پاڵی پێوەنا و هاوسەنگی‬ ‫هێزی لە گۆرپانی سیاسی کۆمەڵگای‬ ‫ئێران گۆری و بەستێنێکی گونجاوی‬ ‫بۆگەشەی خەباتی بەشمەینەتان بە‬ ‫پانتایی هەموو ئێران خوڵقاند ‪.‬‬ ‫ڕۆژی هه‌ینی ‪٢٤‬ی مانگی خه‌زه‌ڵو‌هر‌ی‬ ‫سالی ‪١٣٩٨‬ی هەتاوی ‪ ،‬ئەو رۆژە‬ ‫لە خەباتی کۆمەالنی‬ ‫پرشنگدارە‬ ‫رەنجدیتوی ئێران بوو ك ‌ه به‌رزبوونه‌وه‌ی‬ ‫سێ به‌رابه‌ری نرخی بێنزین وه‌ك‬ ‫چه‌خماخه‌یه‌ك ئاگری ناڕه‌زایه‌تی و‬ ‫تووڕه‌یی پنگ خواردووی خه‌ڵكی‬ ‫لە تەواوی ئێراندا گه‌شانده‌وه و‬ ‫بەرەو خەباتێکی یەگرتوانە بەدژی‬ ‫دڵرەشەکانی تاران ‪ ،‬پاڵپێوەنا ‪ .‬لە‬ ‫ماوەی ‪ ٤٢‬ساڵی رابردودا ئێمە گەڵێک‬ ‫شاهیدی روداوی لە چەشنی مانگی‬ ‫خەزەڵوەری سالی ‪١٣٩٨‬ی هەتاوین‬ ‫‪ ،‬بەاڵم روداوەکانی مانگی خەزەڵوەر‬ ‫‪ ،‬خەباتی رەوای کۆمەاڵنی بێبەشی‬ ‫ئێرانی خستە قۆناغێکی تایبەت و‬ ‫دیاریکراو ‪ .‬روداوەکانی مانگی خەزەڵوەر‬ ‫ڕووداوگەلێكی له‌ناكاو نه‌بوون‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫له‌ڕاستیدا‪ ،‬درێژه‌ی خۆڕسكی ئاخێزی‬ ‫مانگی بەفرانباری سالی ‪١٣٩٦‬ی‬ ‫هەتاویدا بوون ‪.‬‬ ‫مانگی خەزەڵوەر کە دەکرێ بە مانگی‬ ‫شۆرشی خەڵکی برسی لە ئێران ناوزەد‬ ‫بکرێ ‪ ،‬هاوسەنگی هێز بە قازانچی بەرەی‬ ‫شۆرش لە ناو دلی شەقامەکانی ئێراندا‬ ‫گۆری و کۆمەلێک دەرس و ئەزموونی‬ ‫بە نرخی لە گەڵ خۆی هێنا کە زۆرمان‬ ‫وەبیر شۆرشی کۆمەاڵنی وەگیان هاتووی‬ ‫گەاڵنی ئێران‪ ،‬لە رێبەندانی سالی ‪١٣٥٧‬‬ ‫دەخاتەوە ‪.‬‬ ‫ئەوەی راستی بێ خاڵی بەهێزی ئەم‬ ‫ئاخێزە ‪ ،‬گەشانەوەی بزوتنەوەیەکی‬ ‫سیاسی بەرین بە پانتایی هەموو ئێران‬ ‫بوو کە لە کورت ماوەدا توانی بێبەشانی‬ ‫شارو اڵوانی بێکارو لەبیرکراو ‪ ،‬لە‬ ‫ناخی خۆێدا سازمان بدات و دەنگی‬ ‫پەنگ خواردوی ئەوان بکاتە دروشمی‬ ‫شۆرشگێرانەی بزوتنەوەکەی و جەستەی‬ ‫دەسەاڵت بکاتە ئامانج‪ .‬لە اڵیەکی‬ ‫تریشەوە كه‌ش و هه‌وای زاڵ به‌سه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵگای ئێران ‪ ،‬چ ل ‌ه ناوبەرەی خه‌ڵك‬ ‫و چ ل ‌ه ناو بەرەی کۆماری ئیساڵمی‬ ‫دەرخەری ئەو ڕاستییە بوو ك ‌ه بۆ‬ ‫جارێكی دیك ‌ه كۆمه‌ڵگا پاش ئاخێزی‬ ‫مانگی به‌فرانباری ‪ ٩٦‬خرۆشاوه‌ته‌و‌ه و‬ ‫لە وەستان نەکەوتوە ‪.‬‬ ‫روداوەکانی مانگی به‌فرانباری سالی‬ ‫‪ ١٣٩٦‬هەروەک بۆ هەموان رون و ئاشکرا‬ ‫بوو ‪ ،‬ب ‌ه توندترین شێو‌ه سه‌ركوت كرا‬ ‫‪ .‬بەاڵم ئەو سەرکوت کردنە نەیتوانی‬ ‫خەباتی کۆمەاڵنی خەڵک دامرکینێتەوەو‬ ‫لە ناوی بەرێ ‪ .‬ئاگری بلێسەی خەباتی‬ ‫جەماوەری لە کۆمالگای ئێراندا ‪ ،‬هەر‬ ‫سات و کاتێک دەتوانێ لەرزە بخاتە‬ ‫جەستەی کاربەدەستانی دڵرەشی‬ ‫کۆماری ئیساڵمی ‪ .‬ئەو خەبات و ئاخێزانە‬

‫ریشەی لەناو دڵی جەماوەری وەگیان‬ ‫هاتوودا داکوتاوە لە گەڵ روداوێکدا گەشە‬ ‫دەکا ‪ .‬خه‌ڵكی ئێران لەماوەی دەساڵتی‬ ‫کۆماری ئیساڵمیدا بۆیان ده‌ركه‌وتوە‬ ‫ك ‌ه ڕژیم ب ‌ه بیانووی جۆراوجۆر هێرش‬ ‫ده‌بات ‌ه سه‌ر سفره‌كانیان ‪.‬خه‌ڵك ب ‌ه‬ ‫ڕوونی بویان ده‌ركه‌وتوە ك ‌ه هه‌ر كات‬ ‫ڕژیم ده‌كه‌وێته‌و‌ه قه‌یرانه‌وه‌‪ ،‬هێرش‬ ‫بردنه‌سه‌ر سفره‌ی خاڵی خه‌ڵك‪ ،‬ده‌خات ‌ه‬ ‫ناو ده‌ستووری كاری خۆیه‌وه‪.‬هەر بۆێە‬ ‫خەڵک ئەمرۆ بەئەزموونن و باش ئەم‬ ‫ڕژیمەیان ناسیوە‪.‬‬ ‫* ریزبەستنە جەماوەرییەکان و گۆرینی‬ ‫هاوسەنگی هێز‬ ‫ئاخێزی جەماوەری لە مانگی خەزەلوەردا‬ ‫بەبێ گۆێدان بە هەرەشەکان و کوشت‬ ‫کوشتاری جەنایەتکارانەی ڕژیم ‪ ،‬روژ‬ ‫لەگەڵ رۆژ گەشەی کردوو شەقامی ‪١٠٠‬‬ ‫شاری گەورەی ئێرانی لە ئامێز گرت ‪.‬‬ ‫جه‌ماوه‌ری ناڕازی ب ‌ه وتنه‌وه‌ی درووشمی‬ ‫سیاسی وه‌ك « مه‌رگ و نه‌مان بۆ‬ ‫دیكتاتۆر‪ ،‬نان كار ئازادی‪ ،‬ئیتحاد‬ ‫ئیتحاد‪ ،‬هه‌موومان پێكه‌وه‌ین»‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ئیبتكاری عه‌مه‌ل و شێوه‌ی جۆراوجۆر‪،‬‬ ‫ل ‌ه ڕاگرتنی ماشێنه‌كان ل ‌ه سه‌ر شه‌قام و‬ ‫به‌ستنی ڕێگاكانه‌و‌ه بگر‌ه تا دابین كردنی‬ ‫ئیمكانات و داخستنی ناوه‌نده‌كانی كار و‬ ‫مانگرتن‪ ،‬درێژه‌یان ب ‌ه خه‌باتی خۆیاندا‪.‬‬ ‫به‌رده‌وام هه‌واڵی تاز‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ست بوونی توێژ‌ه جۆراوجۆره‌كانی‬ ‫خه‌ڵك له‌وان ‌ه خوێندكاران و بازاریه‌كان ب ‌ه‬ ‫ناڕه‌زایه‌تیه‌كان لەهەموو گۆشەوکەناری‬ ‫ئێرانەوە بە گۆی دەگەیشت‪.‬‬ ‫ل ‌ه به‌رامبه‌ریشدا كاربه‌ده‌ستانی ورد‬ ‫و درشتی ڕژیم ل ‌ه خامنه‌ییه‌و‌ه بگر‌ه‬ ‫تا ڕووحانی و نوێنه‌رانی مه‌جلیسی‬ ‫ڕژیم ل ‌ه به‌رامبه‌ر ناڕه‌زایه‌تیه‌كانی‬ ‫خه‌ڵكدا بێدەنگ نەبوون و هه‌ڵوێستی‬ ‫دوژمنانه‌یان دەگرتەبەر‪.‬خامنه‌یی وه‌ك‬ ‫دیكتاتۆرێكی له‌به‌رچاوكه‌وتوو و هه‌ر‬ ‫وه‌ك جاران هه‌زاران كه‌س ل ‌ه جه‌ماوه‌ری‬ ‫خه‌ڵكی ناڕازی ئێرانی ب ‌ه شه‌ڕه‌نگێز و‬ ‫كینه‌یی و كه‌سانی ناله‌بار پێناس ‌ه كرد و‬ ‫فه‌رمانی ب ‌ه كاربه‌ده‌ستانی نیزامدا تا بۆ‬ ‫پاراستنی ئه‌منیه‌ت‪ ،‬ئه‌ركی خۆیان وات ‌ه‬ ‫سه‌ركوت ئه‌نجام ده‌ن‪ .‬دوای ئه‌م قسان ‌ه‬ ‫مه‌ئموورانی گوێ ل ‌ه مستی خامنه‌یی ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی وه‌حشیانه‌تر هێرشیان كرد‌ه‬ ‫سه‌ر خۆپیشاندانه‌كانی خه‌ڵك و ب ‌ه سه‌دان‬ ‫كه‌سیان كوشت و بریندار كرد و زیاتر‬ ‫ل ‌ه هه‌زار كه‌سیشیان ده‌ستبه‌سه‌ر كرد‪.‬‬ ‫خامنه‌یی و باقی مۆر‌ه ئه‌منیه‌تیه‌كانی‬ ‫ڕژیم‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تی جه‌ماوه‌ری‬ ‫خه‌ڵك دژب ‌ه هه‌ژاری و بێكاری‪ ،‬ب ‌ه هۆكار‬ ‫و ده‌ست و پێوه‌نده‌كانی ده‌وڵه‌تانی‬ ‫بێگان ‌ه ناوزه‌ند کرد‪ .‬به‌دوای وته‌كانی‬

‫خامنه‌یی‪ ،‬باقی كاربه‌ده‌ستانی ڕژیم‬ ‫ل ‌ه ئاخونده‌كانه‌و‌ه بگر‌ه تا مۆره‌كانی‬ ‫مه‌جلیس ك ‌ه له‌و ماوه‌یه‌دا ب ‌ه ڕواڵه‌ت‬ ‫هه‌ڵوێستێكی میانه‌ڕه‌ویان گرتبوو‪ ،‬یان‬ ‫داماوان ‌ه بێده‌نگیان گرت ‌ه به‌ر و یان‬ ‫هاتن ‌ه سه‌ر نه‌زه‌ری خامنه‌یی و ملكه‌چی‬ ‫فه‌رمانی ئه‌و بوون‪.‬‬ ‫شار‌ه‬ ‫بەمجۆرەو لە درێژەدا‬ ‫جۆراوجۆره‌كانی ئێران بوون به‌ مه‌یدانی‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تی له‌دژی ڕژیم‪ .‬ل ‌ه‬ ‫شاره‌كانی ئه‌هواز‪ ،‬ماهشه‌هر‪ ،‬بێهبه‌هان‪،‬‬ ‫ئۆمیدیه‌‪ ،‬ئیسفه‌هان‪ ،‬گه‌چساران‪،‬‬ ‫سیرجان‪ ،‬مه‌شهه‌د‪ ،‬تاران‪ ،‬قۆم‪ ،‬شیراز‪،‬‬ ‫خۆره‌مشار‪ ،‬مه‌ره‌ند‪ ،‬زاهدان‪ ،‬بابۆل‪،‬‬ ‫برۆجێن‪،‬ئه‌راك‪ ،‬نه‌جه‌ف ئاباد‪ ،‬كه‌ره‌ج‪،‬‬ ‫بیرجه‌ند‪ ،‬ته‌ورێز‪ ،‬شه‌هریار‪ ،‬شووش‪،‬‬ ‫كرماشان‪ ،‬كامیاران‪ ،‬سنه‌‪ ،‬سه‌قز‪،‬‬ ‫مه‌ریوان‪ ،‬ورمێ و سه‌رپۆلی زه‌هاب و‬ ‫دەیان شاری تر خه‌ڵك ده‌ستیان دای ‌ه‬ ‫خۆپیشاندان و ب ‌ه وتنه‌وه‌ی درووشم ل ‌ه‬ ‫دژی ئه‌م بڕیاره‌ی ده‌وڵه‌ت ناڕه‌زایه‌تیان‬ ‫ده‌ربڕی‪ .‬حه‌سه‌ن ڕووحانی ل ‌ه دیفاع ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌تی به‌رزكردنه‌وه‌ی نرخی بێنزین‬ ‫ڕیاكاران ‌ه وتی كه‌ ئه‌م بڕیار‌ه ب ‌ه قازانجی‬ ‫توێژ‌ه الوازه‌كانی كۆمه‌ڵگای ‌ه ‪ .‬ئەم‬ ‫هەلوێستەی روحانی بڵێسه‌ی تووڕه‌یی‬ ‫و نه‌فره‌تی خه‌ڵكی لە هەموو شارەکان‬ ‫گەشاندەوە و ترس و دڵەراوکێی خستە‬ ‫جەستەی ڕژیم و دەسەاڵتەکەی و‬ ‫یەکریزی و هاودەنگی رۆڵەکانی خەڵکی‬ ‫بەهێزتر کرد‬ ‫‪* .‬جینایەتی کاربەدەستانی ڕژیم لە‬ ‫مانگی خەزەڵوەردا ‪...‬‬ ‫ئەمرۆ پتر ل ‌ه یەکساڵ ل ‌ه كوشتاری‬ ‫خوێناویی خه‌ڵك ل ‌ه الیه‌ن كۆماری‬ ‫ئیسالمی ل ‌ه جه‌ره‌یانی ئاخێزی مانگی‬ ‫خه‌زه‌ڵوه‌ردا تێپه‌ڕ دەبێ‪ .‬سه‌رانی‬ ‫كۆماری ئیسالمی به‌ پاس دانی‬ ‫به‌رپرسایه‌تیی ڕاگه‌یاندنی ئاماری‬ ‫قوربانیان ل ‌ه ده‌وڵه‌ته‌وه‌ بۆ ده‌زگای‬ ‫قه‌زایی و به پێچه‌وانه‌كه‌ی‪ ،‬هه‌تا ئێستا‬ ‫به‬ ‫ڕاپۆرتێكی واقعییان سه‌باره‌ت ‌‌‬ ‫ژماره‌ی گیانبه‌ختكردووانی ئه‌م كوشتار‌ه‬ ‫ڕانه‌گه‌یاندووه‌‪.‬‬ ‫له‌و ماوه‌یه‌دا كاربه‌ده‌ستانی كۆماری‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬جار جاره‌یه‌ك‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی‬ ‫سێناریۆ‪ ،‬ئاماری درۆیان باڵوكردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬هه‌رگیز نه‌یانتوانیو‌ه بیروڕای‬ ‫گشتی ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ی ئێران ل ‌ه‬ ‫ڕاستیه‌كانی ئه‌م جه‌نایه‌ت ‌ه به‌الڕێدا به‌رن‬ ‫و خه‌ڵك ل ‌ه خواستی ڕاگه‌یاندنی ئاماری‬ ‫واقعی و قه‌بووڵ كردنی به‌رپرسایه‌تیی‬ ‫ئه‌م جه‌نایه‌ته‌‪ ،‬په‌شیمان بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕێكخراوی لێبۆردنی نێونه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه‬ ‫دوایین ڕاپۆرتی خۆیدا ل ‌ه ‪٣١‬ی گواڵنی‬ ‫ئه‌مساڵ ڕایگه‌یاند ك ‌ه توانیویه‌تی ل ‌ه‬

‫ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندی گرتن له‌گه‌ڵ هێندێك‬ ‫له‌ بنه‌ماڵ ‌ه و نزیكانی گیانبه‌ختكردووانی‬ ‫ئاخێزی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ر‪ ،‬شوناسی‬ ‫‪ ٣٢٤‬كه‌س ل ‌ه قوربانیان به‌ده‌ست بێنێت‬ ‫و ڕایگه‌یاند ك ‌ه ل ‌ه ناویاندا ‪ ٢٣‬منداڵ‬ ‫و تازه‌الویشی تێدایه‌‪ .‬ئه‌م ڕێكخراوه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه باروودۆخێكدا ئه‌م ئاماره‌ی به‌ده‌ست‬ ‫هێناو‌ه ك ‌ه كۆماری ئیسالمی ن ‌ه ته‌نیا‬ ‫له هیچ لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كدا له‌گه‌ڵ ناوه‌ند‌ه‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان هاوكاری ناكات‪،‬‬ ‫به‌ڵكوو بنه‌ماڵه‌ی گیانبه‌خت كردووانیشی‬ ‫ب ‌ه توندی خستووه‌ت ‌ه ژێر گوشاره‌و‌ه و‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌یان لێده‌كات ك ‌ه له‌گه‌ڵ كه‌س‬ ‫په‌یوه‌ندی نه‌گرن‪ .‬لێبۆردنی نێونه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ڕایگه‌یاندبوو ك ‌ه خامنه‌یی ب ‌ه ئاژاوه‌گێر‬ ‫ناولێنانی خۆپیشانده‌ران‪ ،‬چرای سه‌وزی‬ ‫بۆ سه‌ركوتی خوێناویی خه‌ڵك ب ‌ه‬ ‫هێز‌ه ئه‌منیه‌كان نیشان دا‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی دیكه‌ش له‌وان ‌ه هه‌واڵنێریی‬ ‫ڕوویتێرز ژماره‌ی گیانبه‌ختكردووانی‬ ‫ئه‌م كوشتاره‌ی ڕژیمیان‪ ،‬هه‌زار و ‪٥٠٠‬‬ ‫كه‌س ڕاگه‌یاندبوو‪ .‬به‌اڵم ئاماری چوار‬ ‫هه‌زار و ‪ ٨٠٠‬گیان به‌خت كردوو و پتر‬ ‫ل ‌ه ‪ ١٠‬تا ‪ ١٥‬هه‌زار برینداریش ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی دیكه‌و‌ه باڵوكرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر ب ‌ه پێی ڕاپۆرته‌كان‪ ،‬له‌م ئاخێز‌ه‬ ‫سه‌رتاسه‌ریه‌دا‪ ،‬پتر ل ‌ه ‪ ٨‬هه‌زار و ‪٦٠٠‬‬ ‫كه‌سیش ل ‌ه الیه‌ن هێز‌ه ئه‌منیه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌ر و زیندانی كران و خراونه‌ت ‌ه‬ ‫به‌ر ئه‌شكه‌نج ‌ه و ئازار و ئه‌زیه‌ت‪.‬‬ ‫هه‌مووی ئه‌وانه‌‌‪ ،‬پانتایی خۆفناكی ئه‌م‬ ‫جه‌نایه‌ت ‌ه دژ‌ه مرۆییه‌مان پێ نیشان‬ ‫ده‌دات‪.‬‬ ‫بەشێک لەو گیانبەختکردوانە ( ‪) ٤٣‬‬ ‫کەس لە ژنانی ئازار چێشتوو اڵیەنگری‬ ‫ئازادی و مافەکانی مرۆڤن کە بەدەستی‬ ‫پیاو کووژانی ڕژیمی کۆماری ئیساڵمی‬ ‫زۆر درندانە خەڵتانی خۆین دەکرێن و‬ ‫پاشانیش تەرمی زۆربەی ئەو گیانبەخت‬ ‫کردوانە ڕادەستی بنەماڵەیان ناکرێتەوە‬ ‫و بە نهینی و دور لە چاوی خەڵکەوە‬ ‫دەنێژرێن‪.‬ئەو ژن و کچانەی کە ئاوا لە‬ ‫اڵیەن پیاوکووژانی کۆماری ئیساڵمیەوە‬ ‫بێبەزەیانە خەڵتانی خۆین و پاشان‬ ‫دەکوژرێن و دواتر لە اڵیەن گۆی‬ ‫لەمستانی دەسەاڵتەکەی روحانی بە‬ ‫ئاژاوە گێر ناو دەبڕێن بریتین ڵە‪:‬‬ ‫زەهرا خانی قوبادلوو خەڵکی شاری‬ ‫تەورێز ‪ ،‬ئامینە شەهبازی فەرد خەڵکی‬ ‫کەرەج ‪ ،‬ئازەر میرزاپوور زەهایی خەڵکی‬ ‫کەرەج ‪ ،‬بیتا خودادادی خەڵکی کەرەج‬ ‫‪ ،‬مەهناز مێهدیزادە خەڵکی کەرەج ‪،‬‬ ‫نیکنا خەزایی خەلڵی کەرەج ‪ -‬مێهشەر‬ ‫‪ ،‬شەهاڵ رەزایی پوور خەڵکی کەرەج‬ ‫‪ ،‬عیسمەت حێدەری خەڵکی کرماشان‬ ‫‪ ،‬ویدا شەکیبایی موقەدەم خەڵکی‬

‫کرماشان ‪ ،‬وێنا هوشەنگی خەڵکی کرماشان‬ ‫‪ ،‬کچێکی منداڵ بە ناوی چنعانی خەڵکی‬ ‫ماهشەر ‪ ،‬فاتمە حەق وەردی خەڵکی‬ ‫ئەهواز ‪ ،‬فەریبا ئال خەمیز خەڵکی ئەهواز ‪،‬‬ ‫فەریحە کەریم زادە خەڵکی ئەهواز ‪ ،‬حەلیمە‬ ‫سەمیری خەڵکی ئابادان ‪ ،‬حۆسنیە عەسیقی‬ ‫خەڵکی ماهشەر ‪ ،‬حۆسنا بامیری خەڵکی‬ ‫ماهشەر ‪ ،‬کەوسەر بەغاڵنی خەڵکی ئەهواز ‪،‬‬ ‫مەریەم عیسماعیلی خەڵکی ئەهواز ‪ ،‬مەریەم‬ ‫عیدانی خەڵکی ئەهواز ‪، ،‬مەعسومە داراب‬ ‫پوور خەڵکی ئەهواز ‪ ،‬مەحدەسە موقەدەم‬ ‫خەڵکی ئەهواز ‪ ،‬نەسرین بەخاڵنی خەڵکی‬ ‫ئەهواز ‪ ،‬ریحانە مەلەکی خەڵکی ئەهواز‬ ‫‪ ،‬سۆهیاڵ فەاڵحزادە خەڵکی ئەهواز ‪، ،‬‬ ‫شەهاڵ بالێدی خەڵکی ئەهواز ‪ ،‬شەبنەم‬ ‫دیانی خەڵکی بێهبەهان ‪ ،‬وەلید خەڵکی‬ ‫ماهشەر ‪ ،‬زەهرا ساجیدی خەڵکی ئابادان‬ ‫‪ ،‬زێنەب عەساکەرە خەڵکی ئابادان ‪،‬‬ ‫زێنەب نیسان پوور خەڵکی ئەهواز ‪ ، ،‬زیبا‬ ‫خۆش گوار خەڵکی سنە ‪ ،‬ئازادە زەربی‬ ‫خەڵکی شەهریار ‪ ،‬فاتمە حەبیبی خەڵکی‬ ‫بەهارستان ‪ ،‬گوڵنار سەمسامی خەڵکی‬ ‫شەهریار ‪ ،‬مەریەم نووری خەڵکی روبات‬ ‫کەریم ‪ ،‬مەرزیە عەباسزادە خەڵکی روبات‬ ‫کەریم ‪ ،‬مینا شیخی خەڵکی تاران ‪ ،‬نیکتا‬ ‫ئیسفەندانی خەڵکی تاران ‪ ،‬پەروانە سەیفی‬ ‫خەڵکی روبات کەریم ‪ ،‬سمانە زولقەدر‬ ‫خەڵکی تاران ‪ ،‬سپیدە حەسەنی خەڵکی‬ ‫تاران ‪.‬‬ ‫ئاخێزی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ر ب ‌ه درووشمه‌كانی‬ ‫وه‌ك مه‌رگ و نه‌مان بۆ كۆماری ئیسالمی‪،‬‬ ‫مه‌رگ بۆ خامنه‌یی‪ ،‬له‌سه‌ر زه‌رووره‌تی‬ ‫ڕووخاندنی ڕژیمی كۆماری ئیسالمی‬ ‫پێداگریی كرد‪ .‬ئه‌وه‌ش نیشانه‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه كۆماری ئیسالمی ل ‌ه كۆتایی ته‌مه‌نی‬ ‫نزیكتر بووه‌ته‌وه‌‪ .‬بێ گومان بۆ گه‌یشتن‬ ‫به‌م زه‌رووره‌ته‌‪ ،‬كرێكاران و جه‌ماوه‌ری‬ ‫خه‌ڵكی زه‌حمه‌تكێش پێویستیان ب ‌ه‬ ‫پێداویستییه‌كانی ڕووخاندن هه‌یه‌ كه‌ ئه‌وه‌ش‬ ‫له‌ڕاستیدا شتێك نیی ‌ه بێجگ ‌ه ل ‌ه پێكهێنانی‬ ‫ڕێكخراو‌ه و ڕێكخستنی چینایه‌تی و هه‌وڵدان‬ ‫بۆ دابین كردنی ڕێبه‌رێکی پێویست کە‬ ‫بتوانێ رێچکەی خەباتەکە بەرەو سەرکەوتنی‬ ‫یەکجاری بەرێ ‪...‬‬ ‫روداوەکانی تا بەئێستا نیشانیان داوە کە‬ ‫ڕووخاندنی شۆڕشگێڕانه‌ی كۆماری ئیسالمی‬ ‫به‌رهه‌می یه‌ك نه‌به‌رد نییه‌‪ ،‬به‌ڵكوو ل ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنێكه‌و‌ه بۆ سه‌ركه‌وتنێكی دیك ‌ه‬ ‫ڕۆیشتن‪ ،‬پته‌و كردنی ده‌ستكه‌وته‌كانی‬ ‫هه‌ر نه‌به‌ردێك و سه‌ره‌نجام گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنی نیهاییه‌‪ .‬كۆماری ئیسالمی‬ ‫پێویست ‌ه ل ‌ه مه‌یدان ‌ه جۆراوجۆره‌كانی‬ ‫موقاومه‌ت و خه‌باتدا ناچار ب ‌ه پاشه‌كش ‌ه‬ ‫بكرێت و ب ‌ه نه‌به‌ردی په‌یتا په‌یتا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫به‌ر‌ه جۆراوجۆره‌كاندا‪ ،‬ب ‌ه تاكتیكی‬ ‫جۆراوجۆره‌وه‌‪ ،‬هێزه‌كانی ماندوو و سواو‬ ‫بكرێت و سه‌ره‌نجام ئه‌م ڕژیم ‌ه به‌چۆك‬ ‫دابێت‪ .‬ئه‌و ئاخێز‌ه جه‌ماوه‌ریانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ماوه‌ی سااڵنی ڕابردوودا شایه‌دیان بووین‪،‬‬ ‫گه‌لێك ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌یان له‌بوار گۆڕینی‬ ‫هاوسه‌نگیی هێز ب ‌ه قازانجی به‌ره‌ی شۆڕش‬ ‫له‌پێناو ڕووخاندنی كۆماری ئیسالمی‬ ‫خۆڵقاندووه‌‪ .‬ئه‌م ئاخێزان ‌ه كه‌ش و هه‌وای‬ ‫كۆمه‌ڵگایان سیاسیتر كردوو‌ه و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ئیسالمییان بردووه‌ت ‌ه ژێر پرسیار‪ .‬ڵێرەدا‬ ‫پێویستە یادێک بکەین لە تەواوی گیانبەخت‬ ‫کردوانی ئەم روداوانە و ئەوئاخێزانە‬ ‫دڵنیان ئەو رۆژەدێت کە هەموومان‬ ‫یەکگرتوانە لەسەر گۆری دوژمنانی ئازادی‬ ‫و یەکسانی سرودی رزگاری بڵێنەوە و‬ ‫تاجەگوولێنەی خۆشەویستی بنێنە سەر‬ ‫گلکۆی ئەو ئازیزانەی کە لە پێناوی ژیانێکی‬ ‫ئازاد دا گیانیان بەخت کرد ‪..‬‬

‫‪15‬‬

‫‪Dwaroj@komala.com‬‬

‫‪16‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )99‬ساڵی هەشتەم‪٢٠٢٠/11/27 ،‬‬ ‫‪Dwaroj@komala.com‬‬ ‫سەرنووسەر‪:‬‬ ‫ڕەزا کەعبی‬ ‫بەڕێوەبەری نووسین و دیزاین‪:‬‬ ‫هێمن بایەزیدپوور‬ ‫ئێدیت و پێداچوونەوە‪:‬‬ ‫محەممەد فەرهادزادە‬

‫بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت‬ ‫سه‌ردانی ‪ www.komala.com‬بکه‌ ‌ن‬ ‫پەیوەندی ‪dwaroj@komala.com‬‬

‫دواستوون‬

‫یادێک لە ‪25‬نۆڤامبێر‬ ‫ڕۆژی بەرەنگاربوونەوە دژی توندووتیژی بۆ سەر ژنان‬ ‫‪٢٥‬ی نوامبری ھەموو ساڵێ‬ ‫نەھێشتنی‬ ‫ر ۆ ژ ی جیھانی‬ ‫توندوتیژی دژی ژنان ناسراوە‪ .‬لە‬ ‫راستیدا ئەو رۆژە پێش ئەوەیکە‬ ‫لە الیەن رێکخراوی نەتەوە‬ ‫یەکگرتووەکانەوە وەکوو رۆژی‬ ‫جیھانی نەھێشتنی توندوتیژی‬ ‫دژی ژنان بناسرێ‪ ،‬لە زۆربەی‬ ‫واڵتانی ئامریکای التین رێز لەو‬ ‫رۆژە گیراوە‪ .‬رەنگە الی زۆربەمان‬ ‫ئەوە پرسیار بێ کە بۆ ‪٢٥‬ی نوامبر‬ ‫وەک رۆژی بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫توندوتیژی دژی ژنان دیاری‬ ‫کراوە لە حاڵێکدا ھەر رۆژە و‬ ‫لە ھەر گۆشەیەکی جیھان ئێمە‬ ‫شاھدی جۆرەھا توندوتیژین کە‬ ‫دژ بە ژنان دەکرێ‪ .‬ھەڵبژاردنی‬ ‫ئەو رۆژە‪ ،‬لە سەرەتادا لە الیەن‬ ‫«یەکەمین کۆبوونەوە کە لە الیەن‬ ‫ژنانی ئامریکای التین و کارابین»‬ ‫(لە ‪ ١٨‬تا ‪٢١‬ی جووالی ‪)١٩٨١‬‬ ‫لە واڵتی کۆلۆمبیا پێک ھاتبوو‪،‬‬ ‫ھاتە بەر باس‪ .‬بەشدارانی ئەو‬ ‫کۆبوونەوەیە ھەموو جۆرە‬ ‫کردەوەیەکی دژ بە ژن وەک‬ ‫لێدان و ئازاری جەستەیی و‬ ‫دیسکۆرسی و دەستدرێژی‬ ‫سێکسی‪ ،‬ئازار و ئەشکەنجە لە‬ ‫زیندان و‪...‬یان مەحکووم کرد‬ ‫و رۆژی ‪٢٥‬ی نوامبریان وەک‬

‫«میراباڵ» (پاتریا‪ ،‬مینروا‪،‬‬ ‫ماریا) دیاری کرد و رێکخراوی‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکانیش لە ساڵی‬ ‫‪١٩٩٩‬دا ئەو رۆژە (ساڵیادی‬ ‫کۆچی ئەو سێ خووشکە)ی وەک‬ ‫رۆژی «بەرەنگاری توندوتیژی دژ‬ ‫بە ژنان» راگەیاند‪.‬‬ ‫کورتەباسێک‬ ‫«میراباڵ»‬

‫لە‬

‫بێهنام فەتحی‬

‫سەرەڕای ئەوەیکە هەڵبژاردنەکانی ئامریکا‬ ‫بەشێکی بەرچاوی هەواڵ و لێکدانەوەی میدیا‬ ‫و تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانی گرتە خۆی‪ ،‬تەوژمی‬ ‫کاریگەرییەکانی ئەم ڕووداوە‪ ،‬ڕاگەیاندنەکانی ڕژیمی‬ ‫سەرکوتگەری ئێرانیشی گرتەوە‪.‬‬ ‫بەرپرسان و کاربەدەستانی کۆماری ئیسالمی‬ ‫لە تریبوونی ڕاگەیاندنە چەقبەستووە گوێ‬ ‫لەمستەکانیانەوە‪ ،‬هەوڵیان دا وا بنوێنن کە ئەم‬ ‫ڕووداوەو هاتنەسەرکاری سەرۆک کۆماری نوێی‬ ‫ئامریکایان بۆ گرینگ نیە‪.‬‬ ‫بەاڵم لە الیەکترەوە بە ئاشکرا سیگناڵی دانیشتن و‬ ‫گفتگۆیان بۆ الیەنی ئامریکایی دەهەنارد!‬

‫خووشکانی‬

‫خووشکانی میراباڵ دژ بە‬ ‫خۆیان‬ ‫واڵتی‬ ‫دیکتاتۆری‬ ‫«ترۆھیلۆ» بوون‪ ،‬بە جۆرێک‬ ‫کە دیکتاتۆری ئەو واڵتە بووە ھۆکارێک بۆ ئەوەی خەڵک باسێکی گشتی لە ھەر کردەوەیەک‬ ‫(دۆمینیکێن) پێش لە کووشتنی رق و بێزاری خۆیان لەو حکوومەتە کە توندوتیژی بە دواوە بێ بە‬ ‫ئەو خووشکانە رایگەیاندبوو‬ ‫کە بۆ راگرتنی دەسەاڵتە‬ ‫دیکتاتۆرییەکەی دوو کێشەی‬ ‫سەرەکی لە بەر دەمی دایە کە‬ ‫یەکێک لەو کێشانە خووشکانی‬ ‫میراباڵ بوون‪ ،‬ھەر بۆیە بڕیاری‬ ‫کوشتنی ئەو سێ خووشکەی‬ ‫دەرکرد‪ .‬لە رۆژی ‪٢٥‬ی نوامبری‬

‫‪ ١٩٦٠‬لە کاتێک دا کە خووشکانی‬ ‫میراباڵ بۆ سەردانی ھاوسەرەکانیان‬ ‫کە لە زیندانی دیکتاتۆر ترۆھیلۆدا‬ ‫بوون‪ ،‬دەچوون‪ ،‬لە رێگای زیندان‬ ‫گیانیان لێ ئەستێندرا‪ .‬بە باوەڕی‬ ‫ترۆھیلۆ بە کوشتنی ئەو خووشکانە‬ ‫یەکێک لە کێشەکانی بەر دەمی دیکتاتۆرە دەرببڕن دەسەاڵتدارێتی کار دەھێندرێ‪ ،‬وەکوو (‪Hate‬‬ ‫‪ ،)crime‬ئەو جۆرە لە توندوتیژی‬ ‫بە دژی دەستە یان گرووپێکی‬ ‫تایبەت لە خەڵک بە کار‬

‫رێزگرتنێک لە یادی خووشکانی لە نێو دەچن بەاڵم ھەر ئەو کارە‬

‫هەڵبژاردن چارەسەر نییە!‬

‫ترۆھیلۆ ساڵێک دوای ئەو رووداوە‬ ‫(کوشتنی خووشکانی میراباڵ)‬ ‫کۆتایی پێ بێ‪.‬‬ ‫خووشکانی میراباڵ کە نێوی‬ ‫«پەپوولەکانی لە بیرنرکراو»یان‬ ‫لە سەر داندرا‪ ،‬لە پاش مەرگیان‬ ‫بوونە رەمزی خەبات بۆ نەھێشتنی‬ ‫توندوتیژی دژ بە ژنان‪ ،‬و ژنانی‬ ‫دۆمینیکن رۆژی مردنی ئەو‬ ‫خووشکانەیان رۆژی خەبات بۆ‬ ‫نەھێشتنی توندوتیژی دژی ژنان‬ ‫دیاری کرد‪ .‬توندوتیژی دژی‬ ‫ژنان ئیستالحێکی تایبەتە کە بۆ‬

‫دەھێندرێ‪ .‬رێکخراوی نەتەوە‬ ‫یەکگرتوەکان ھەر کردەوەیەک‬ ‫کە ببێتە ھۆی ئازاری جەستەیی‬ ‫و سایکۆلۆژی وەک توندوتیژی‬ ‫دژی ژنان پێناسە دەکا‪.‬‬ ‫رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٩٩‬ی زایینی رۆژی‬ ‫‪٢٥‬ی نوامبری وەکوو رۆژی‬ ‫جیھانی (نەھێشتنی توندوتیژی‬ ‫دژی ژنان) دیاری کرد و داوای لە‬ ‫دەوڵەتان و ‪NGO‬کان کرد تا‬ ‫لەو رۆژەدا بە پێکھێنانی کۆڕ و‬ ‫کۆبوونەوە و بەرنامەگەلی تایبەت‬ ‫بەو باسە ئاستی زانیاری ژنان لەو‬ ‫پێوەندییەدا بەرنە سەرێ و بۆ‬ ‫خەبات دژی دیاردەی توندوتیژی‬ ‫ھانیان بدەن‪ .‬توندوتیژی دژی‬ ‫ژنان یەکێک لە سەرەکیترین‬ ‫کێشەکانە کە کۆمەڵگە بەرەو‬ ‫وێرانی دەبا و یەکێک لە گەورەترین‬ ‫مەسەلەکانی پێشێلکردنی مافی‬ ‫مرۆڤ دێتە ئەژمار‪.‬‬

‫بەلەبەرچاوگرتنی پێچەڵپێچبوونی پڕۆسەی‬ ‫هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری لە ئامریکا‪ ،‬غافڵ‬ ‫لەوەیکە سیاسەتی گشتی ئەو واڵتە‪ ،‬بەتایبەت لە‬ ‫هەمبەر واڵتانی دژبەری لە جیهاندا نەک لە الیەن‬ ‫تاکێک یان بەتەنیا دەوڵەتەوە‪ ،‬بەڵکو لە ژوورەکانی‬ ‫بیرکردنەوەی ستراتێژیک و لەژێر کاریگەریی لۆبییە‬ ‫بەهێزەکان بە سەر کۆشکی سپی دا دیاری دەکرێت‪،‬‬ ‫ڕژیمی ئێران پێیوایە بەسەرکەوتنی باڵە دڵخوازەکەی‬ ‫لە هەڵبژاردنەکانی ئامریکادا‪ ،‬دەتوانێت لەوەبەدوا‬ ‫هەناسەیەک بە ئارامی هەڵمژێت!‬ ‫جیا لەوەش ئەگەرچی شەڕ درێژەی سیاسەتەو‬ ‫زۆربەی ئاڵوگۆڕە سیاسیەکانی جیهان لە ئاکامی‬ ‫شەڕدا ڕوویان دابێت؛ ئەگەرچی وەهم و دڵەڕاوکێی‬ ‫هێرشی دەرەکی سەرتاپای ئەو ڕژیمەی داگرتبێتو‬ ‫بیر لە ساتوسەوداو فرت و فێڵ بکاتەوە‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫ناکۆکییە ناوەکیەکان و ناڕەزایەتی و تووڕەیی‬ ‫جەماوەری وەزاڵەهاتووی گیرۆدەی ئەو دەسەاڵتە‬ ‫نگریسە‪ ،‬یەخەی پێدەگرێت و تەنگی پێ هەڵدەچنێ‪.‬‬ ‫هەر لەم ڕۆژانەی ئێستامان‪ ،‬ساڵێک بەسەر‬ ‫لە خوێندا گەوزاندنی سەدان کەس و بریندارو‬ ‫بێسەروشوێنکردنی هەزاران کەس لە جەماوەری‬ ‫ناڕازیی "ئابانی ‪ "98‬تێدەپەڕێ‪.‬‬ ‫جەنایەتەکانی حکومەتی کۆنەپەرەستی ئێران‬ ‫بەسەر گەالنی ئەو واڵتە کە بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی‬ ‫بەرانبەر بە گرانی و برسیەتی و نالەباربوونی ژیانیان‬ ‫ڕژابوونە سەر شەقام‪ ،‬گەیشتە بااڵترین ئاستی خۆی‬ ‫و ئەو ڕژیمە دەستی لە هیچ چەشنە دڕندایەتیەک‬ ‫بەرانبەر بە خەڵکی بێ تاوان نەپاراست‪.‬‬ ‫یادکردنەوەی قوربانیانی ئەو خرۆشە جەماوەرییەو‬ ‫بەنەفرەتکردنی سەرکوتگەری و جەنایەتەکانی‬ ‫ڕژیمی کۆماری ئیسالمی‪ ،‬پێویست و بەجێگەیە‪.‬‬ ‫لە هەمانکاتدا خرۆشی ساڵی ڕابردووی جەماوەری‬ ‫خەڵک لە شەقامەکانی ئێران‪ ،‬وەبیرهێنەرەوەی‬ ‫وشیاری و ئازایەتی و لەخۆبوردوویی خەڵکی ناڕازی‬ ‫لە خۆپیشاندانەکاندایەو گرینگ و جێگەی ئاماژەیە‪.‬‬ ‫بەرەی خەڵک و گەالنی ئازادیخواز بەوپەڕی‬ ‫وشیارییەوە‪ ،‬بەگشتی بنەماکانی دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫لە ئێرانیان خستوەتە ژێر پێ و لە سەرجەم‬ ‫پێکهاتەی دەسەاڵت ‪-‬بە هەموو باڵەکانیەوە‪ -‬بێزارن‪.‬‬ ‫لە بیرمان نەچێت کە چەند مانگێکی دیکە‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫بەناو ڕێفۆرمخوازەکانی کۆماری ئیسالمی کاتیان‬ ‫بەسەردەچێت و پێدەچێ دەسەاڵت یەکدەست‬ ‫ببێتەوە‪.‬‬ ‫لەالیەکیشەوە ئەم دەورەیە‪ ،‬مەجلیسی کۆماری‬ ‫ئیسالمی تەژی بووە لە بنئاژۆخوازەکان‪...‬‬ ‫خەڵک خەباتێکی گەورەی لە بەردەمدایە‪.‬‬

‫با لە بەرەی خەڵکدا بمێنینەوە‪.‬‬