ژمار‌ه ( )92ساڵی هەشتەم
دوو هه‌فته‌نامه‌یه‌كی سیاسیی گشتییه
ده‌ریده‌كات
نرخ 500 :دینار
ئێعدامی سیاسی لە کوردستان،
dwaroj@komala.com
كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان
25 - ٢٠٢٠/٠٧/١٥ی پووشپەری ١٣٩٩ی هەتاوی
درێژەی دەیان ساڵ داگیرکاری و هەوڵ بۆ سڕینەوەی بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی سەروتار
ئیعتیاد و سیاسەتی کۆماری ئیسالمی لە کوردستان سەیران مستەفازادە(ل)2
ئاوابوونی تەمەنی دیکتاتۆرەکان
پەرویز ڕەحیم زادە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئەمڕۆ لە هەمیشە زیاتر ،لە الیەک بوەتە مەیدانێکی گەورەی ملمالنێی نێوان دەوڵەتانی زلهێزی جیهانی ،کە هەوڵیان ئەوەیە هێژمۆنی سیاسی، ئەمنی و ئابووری خۆیان بەسەر ئەو ناوچەدا داسەپێنن و لە الیەکی دیکەشەوە خودی واڵتانی ناوچەکە لە نێوان کۆمەڵێک قەیران و ئاڵۆزی ناوخۆیی گەورەدان کە دەربازبوونیان لە راستیدا بەشێکی گرینگی پێوەندی بە چۆنیەتی هەڵسووکەوتی خۆیانەوە هەیە لەگەڵ ئەو گرفتانەی بەرۆکی گرتوون .بۆ وێنە قەیرانێکە عێراق دوای رووخانی رژیمی بەعس نزیکەی 20ساڵە تووشی بووەو تا ئێستاش ئاوەدانی و سەقامگیری بە خۆیەوە نەدیوە، جیا لە پێشخانە مێژوویەکەی کە چەندین کودەتای بە سەرداهاتووە ،بەاڵم سەرچاوە سەرەکیەکەی لە قۆناغی ئێستادا شەڕی دەسەاڵتی دوو بەرەی شیعەو سوننەیە کە هەر کامەیان توانایی خۆیان بۆ سەرکەوتن بەسەر الیەنەکەی دیکە تەرخان دەکەن ،بۆیە بە دەسەاڵت گەیشتنی هەرکام لەو الیەنانە راستەخۆ دەستی واڵتانی دەورووبەر بەسەر پرۆسەکەدا زاڵ دەکات و بەمشێوە قوواڵیی قەیرانەکە زۆرتر دەردەکەوێت ،وەک چۆن رژیمی ئێران بە تایبەتی کاریگەریی گرینگی لەسەر دیاریکردنی پۆستە گرینگە حکوومەتیەکان لە واڵتە هەیە .ئەم بابەتە بە جۆرێک لە سووریەش بارودۆخێکی هاوشێوەیە واتە قەیرانێکی قووڵی ناوخۆیی و ناسەقامگیریی و هاوکات شەڕی بەرژەوەندیی دوو زلهێزی رووسیەو ئەمریکا لە ئاستی جیهانی و ئێران و تورکیەش وەک دوو قوڵە زلهێزی ناوچەیی .رژیمی کۆماری ئیسالمیش کە نەک وە دژکردەوەیەک بەرانبەر ئەم رووداوانە بەڵکوو لە بواری ئیدۆلۆژیکەوە لە دوای هاتنەسەرکاریەوە پرۆژەی هەناردەکردنی وەک خۆی پێی دەڵێ ( شۆڕش )ی لە بەرنامەی درێژخایەندا بووە .ئەڵبەتە بە شێوەی ئاسایی زۆربەی دیکتاتۆرەکانی مێژوو بە بەردەوامی هەوڵی زیادەخوازیان لە بیروزەیندا بووەو بۆ ئەوەش دەستیان داوەتە هێرش و داگیرکاریی .بەاڵم بۆ پرۆژەی وەها ئەگەر دیکتاتۆرەکان چ لە سەردەمی ئیمپراتۆرە گەورەکانەوە تا گەشەی فاشیزم لە ئوروپای سەدەی بیست بۆ ماوەیەکی کورتیش بووبێ پێشڕەوی و سەرکەوتنێکیان بەدەست دەهێنا ،لە خۆیدا پشتی بە کۆمەڵێک فاکتۆر وەک ئابووریی بە هێزتر و یەکگرتوویی زۆرینەو رێکخستنی هێزی گەورەی نیزامی بەستبوو .بەاڵم رەوتی مێژوو هەموو ئەو خەونانەی پووچەڵکردەوەو جارێکی دیکە نەک ئەوانی تەنیا ناچار بە پاشەکشە کرد بۆ ناو سنوورەکانی خۆی بەڵکوو ئێستا ئەو رووداوانە وەک شەرم و پەڵەیەکی رەشی مێژوویی بەناو چاوی ئەو واڵتە داگیرکەرانە ماوەتەوە .ئێستاکە رژیمی کۆماری ئیسالمی لە کاتێکدا بە بەردەوامی دەستی ئاژاوەو شەڕەنگێزانە لەم ناوچەدا دەگێڕێ و زێدەخوایی دەکات کە هیچکام لەو فاکتۆرانەی بوون بە زلهێزی ( وەک ئەوەی خولیایەتی ) تێدا نیە .ئەم رژیمە قەیرانی رەوایی بە النی زۆرەوە چ لە ناوخۆ چ لە ئاستی کۆمەڵگای جیهانیی لەدەستداوە ،لە الیەکی دیکەوە ئابووریەکی داڕماو کە بە هیچ جۆرێک مەودای گەشەی نەماوە رۆژ لەگەڵ رۆژ قووڵتر دەبێتەوەو بەرهەمەکەشی ئەو ناکۆکیە گەورە چینایەتیەیە کە زۆرینەی دانیشتووانی ئەو واڵتەی بەرەو هێڵی هەژاری پاڵ پێوە ناوەو لە بەرانبەریشدا کەمایەتیەکی گەندەڵی کردوەتە خاوەنی سەرمایەگەلی ئەفسانەیی .وەک بینرا لە ماوەی دوو ساڵی رابردوو بە تایبەتی خۆپیشاندانی گەورە لە دژی بارۆدۆخی نالەباری ئابووری هاتە ئاراوە کە سەرەڕای کوشتاری بێبەزەییانە ،بەاڵم جەماوەر هەر جارە تووڕەتر دێنە سەر شەقام بۆ داواکاریەکانیان .ئەم بارودۆخە بێگومان لە کوردستانیش هەمان کاریگەری و کاردانەوەی دەبێت ،بە تایبەتی کە کوردستان جیا لەو بابەتە هاوبەشانەی لەگەڵ خەڵکی کۆی دانیشتووانی ئێران هەیەتی بە بەردەوامی لە الیەن دەزگا ئەمنیەتیەکان چاوەدێری دەکرێ. ...بۆ ڵ 2
ڕوو لە ڕۆژهەاڵت بۆ دژایەتی ڕۆژ ئاوا کاوان موکری(ل)٤
ژنانی فرۆشیار لە بازاری فریوکاری سەرمایەداری ئێران و کوردستان
سامان سنە(ل)٤
پەرەسەندنی کێشە کۆمەاڵیەتییەکان لە ئێران
لە شەپۆلێکی نوێی ئێعدامی زیندانیانی سیاسی کورد، بەرەبەیانی رۆژی سێشەممە ٢٤ پوشپەر حوکمی سێدارەی دوو بەندکراوی کوردی خەڵکی شاری مەھاباد بە ناوەکانی «سابیر شێخ عەبدولال» و «دیاکۆ رەسووڵزادە» کە لە ساڵی ١٣٩٤حوکمی سێدارەیان بەسەردا سەپابوو ،لە بەندیخانەی ورمێ جێبەجێ کرا. ئەم حوکمە جەنایەتکارانەیە کە هەر لە سەرەتاوە ،سێناریۆیەکی دەسکردی ڕژیم بۆ تاوانبارکردنی ئەو دوو الوە بوو ،لە پێش چاوی
بنەماڵەی ١٣کەس لە کوژراوانی تەقینەوەی ١٠ساڵ پێش ئێستای (ساڵی )1389شاری مەھاباد، بەڕێوەچوو. كۆماری ئیسالمی ل ه حاڵێكدا ك ه له‌ژێر گوشاری ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا و باقی زلهێزه‌كانی ڕۆژاوا و ڕە‌قیبه ناوچه‌ییه‌كانیدا هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو پاشه‌كش ه ده‌كات و ل ه ژێر زه‌ختی مانگرتنی به‌رده‌وامی كرێكاران و بزووتنه‌و‌ه ناڕه‌زایه‌تیه‌كاندا، داماوی و بێ تواناییه‌كانی بۆ بیروڕای گشتی ده‌ركه‌وتووه، ده‌ستی داوه‌ت ه سه‌ركوت و زه‌بروزه‌نگی زیاتر.
حوکمی سێدارەی دوو زیندانیی سیاسی کورد لە بەندیخانەی ناوەندیی ورمێ جێبەجێ کرا
ئاشکارایە کە سیاسەتی سەرکوتکاری و زەبروزەنگ بۆ ڕژیمی کۆماری ئیسالمی ،لە کوردستان ئاسانتر دەچێتە پێش. هەر بۆیەش ئەم ڕژیمە لە سەرەتای هاتنە سەرکاریەوە، دەستی داوەتە جۆرەها کردەوەی جەنایەتکارانەی لەم چەشنە بەرانبەر بە گەلی کورد و بزووتنەوە ڕەواو مافخوازانەکەی. ئه‌م ڕژیم ه به‌وپه‌ڕی داماویه‌و‌ه به‌نیاز‌ه ب ه توندكردنه‌وه‌ی كه‌ش و هه‌وای ئه‌منییه‌تی و ئێعدامی به‌ندكراوانی سیاسی، ...بۆ ڵ ٣
فیرووز مامۆیی()٦ کادری پزیشکی پارێزەرانی بێ چەکی کۆمەڵگا یەسنا ئەحمەدی(ل)٧
جێپێی سیاسەت لە ژینگەدا وتووێژێک لەگەڵ دوکتور مەنسوور سوهرابی (ل)٩
بزووتنەوەی ژینگە پارێزی ئامانج و ئاکام ناسر چەورۆکە(ل)٩
زارا محەممەدی10ساڵ زیندانی بە سەردا سەپا کۆماری ئیسالمی ئێران :زیندانی گەورەی ژنان گالوێژ عەبدیکانی(ل)١١ پرسی ئەگەر و هۆکاری بنەڕەتیی دکتور عەبدواڵ عەلیدۆست(ل)١٢
حوکمی سێدارەی دوو زیندانیی سیاسی کورد لە بەندیخانە ی ناوەندی ورمێ جێبەجێ کرا بەرەبەیانی رۆژی سێشەممە ٢٤ی پووشپەڕ، حوکمی لەسێدارەدانی دوو زیندانیی سیاسیی کورد بە ناوەکانی «سابیر شێخ عەبدوڵاڵ و دیاکۆ ڕەسوو ڵ زادە» خەڵکی مەهاباد ،لە زیندانی ناوەندیی ورمێ ئێعدام کران. حوکمی لەسێدارەدانی ئەو دوو زیندانییە سیاسییە کوردە ،بە ئامادەبوونی بنەماڵەی ١٣ کەس لە کوژراوەکانی تەقینەوەی بومب لە مانگی خەرمانانی ساڵی ،٨٩جێبەجێ کراوە... .بۆ ڵ 3
«زارا محەممەدی» ،مامۆستای زمانی کوردی و ئەندامی ئەنجومەنی فەرهەنگی -کۆمەاڵیەتیی «نۆژین»، بە تۆمەتی «دانانی دەستە و گرووپ دژ بە نیزام بە مەبەستی تێکدانی ئەمنییەتی نەتەوەیی» لەالیەن لقی ١ی دادگای ئینقالبی سنە 10 ،ساڵ زیندانی بەسەردا سەپا. دوایین دادگاییکردنی «زارا محەممەدی» ڕێکەوتی ٢٧ی بەفرانباری ساڵی ،٩٨لە لقی ١ی دادگای ئینقالبی شاری سنە بە سەرۆکایەتیی دادوەر «سەعیدی» بەڕێوە چوو و رۆژی سێشەممە ٢٤ی پووشپەڕ ،حوکمی ١٠ساڵ زیندانییەکەی بە پارێزەرەکەی ڕاگەیەندرا.
...بۆ ڵ ٣
ڕیالیزمی حیزبەکان و ڕیالیزمی ڕاستەقینە دوکتور محەممەد حسەین زادە(ل)١٣ کۆماری ئیسالمی دەسەاڵتێک بە دژی ژیان و ژینگە بێهنام فەتحی(ل)١٥ هەستانەوەی بزووتنەوەی خوێندکاری عەزیز ئاجیکەند(ل)١٥
2
هەواڵ و ڕاپۆرت
ژمار‌ه ( )٩٢ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٧/١٥ ، Dwaroj@komala.com
ڕێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی لە بارەی حوکمی سێدارەی بەندکراوێکی سیاسیی کورد هاتە دەنگ
ئێعتیاد و سیاسەتی کۆماری ئیسالمی لە کوردستان سەیران مستەفازادە
ڕێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی بریتانیا داواکاری ئانالینی هەڵوشاندنەوەی حوکمی لەسێدارەدانی هوشمەند عەلیپوور ،بەندکراوی سیاسیی کوردی مەحکووم بە ئێعدامی کرد. ئەو ڕێکخراوە مافی مڕۆییە ،ڕای گەیاندووە لە مانگی بەفرانباری ساڵی ،٩٨لە دادگایەکی نادادپەروەانەدا، ئەو زیندانییە سیاسییە کوردە ،حوکمی سێدارەی بۆ بڕاوەتەوە. لە بەشێکی دیکەی ئەو داواکارییە ئانالینەی ڕێکخراوی نێودەوڵەتیی بریتانیاییەدا ،هاتووە« :هوشمەند عەلیپوور ،لە دەستڕاگەیشتن بە پارێزەرە دیاریکراوەکەی بێبەری بووە و گوتوویەتی کە بەهۆی ئازار و ئەشکەنجەدان و هەڵسوکەوتە نەشیاوەکان بەرانبەری ناچار بە دانپێنانی زۆرەملێ بووە. ڕێکەوتی ١١ی بەفرانباری ساڵی ،٩٨دادگای ئینقالبی شاری سنە« ،هوشمەند عەلیپوور» ،بەندکراوی سیاسیی کوردی خەڵکی شاری سەردەشتی بە لەسێدارەدان،هەروەها «محەمەد ئوستادقادر» خەڵکی شاری سەقزی بە ٥ساڵ زیندانیی تەعزیری مەحکووم کرد. ئەو دوو بەندکراوە سیاسییە کوردە١٢ ،ی گەالوێژی ساڵی ،٩٧بە تۆمەتی «ئەندامبوون لە یەکێک لە حیزبە کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆنی رژیمی ئێران» ،لەالیەن هێزە ئیتالعاتییەکانەوە دەستبەسەر و پاش ١٠٨ڕۆژ لە دەسبەسەرکرانیان ،ڕۆژی ٢٨ی خەزەڵوەری هەمان ساڵ بۆ قەرەنتینەی ئیدارەی ئیتالعاتی شاری سنە ڕاگوێزران و ئەو دوو بەندکراوە سیاسییە دواتر ڕێکەوتی ٥ی بەفرانباری ساڵی ٩٧بۆ زیندانی ناوەندیی شاری سنە ڕاگوێزران. پاش دەستبەسەرکردنی ئەو دوو بەندکراوە سیاسییە، دەنگ و ڕەنگی حکوومەتی ئیڕان دانپێدانانی زۆرەملێی ئەو دوو بەندکراوە کوردەیان باڵو کردەوە ،دواتر بنەماڵەی ئەو دوو بەندکراوە ڕایان گەیاند کە ئەو دانپێدانانە لەژێر گوشار و ئەشکەنجەی هێزەکانی ئیتالعاتدا بووە.
درێژەی سەروتار کۆتاییەکانی تەمەنی دیکتاتۆرەکان
بەاڵم درەنگ یان زوو کۆماری ئیسالمی یان ناچاری دەکەن گۆڕانکاری جیددی لە خۆیدا بکات کە ئەگەریش گریمان ئەو گۆڕانکاریە روویدا ئەوا ئیتر کۆماری ئیسالمی نیە ،یان ئەم رژیمە بە هێزی بزووتنەوەی جەماوەریی ئاڵۆگۆڕی بەسەردا دەسەپێت .ئەمڕۆ ئیتر کەم کەس هەیە کە نەزانێ و تێنەگەیشتبێ کە ئەم رژیمە لە ئاستی ئێران تااڵنکارو پێشێلکەرێکی گەورەی
مافەکانیانەو لە کوردستانیش بە تایبەتی داگیرکەرێکی ئەم خاکەو دژی هەموو مافێکی جەماوەری خەڵکە .بەاڵم هەرچەندە پیالنگێڕیی رژیمی کۆماری ئیسالمیی دژی خەڵکی کوردستان هەموو سنوورەکانی خۆی تێپەڕاندووەو لە مێژووی خۆیدا بە سەدان و بگرە هەزاران پیالنی لە دژی ئەم خەڵکە بەڕێوە بردووە بۆ ئەوەی دەنگی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانە لە کوردستان کپ بکات ،بەاڵم هەموو ئەو پیالنانە بە ئامادەبوون و یەکگرتوویی جەماوەری ئازادیخوازو هێزی جووڵێنەری شەقام کە ریشەی لە قواڵیی ئەم کۆمەڵگا هەیە ،دەتوانێ و نیشانیدا کە سەرەڕای سەرکوتی بێبەزییانە، دەیان خۆپیشاندان و مانگرتنی سەرکەوتووانەی سەرتاسەری لە کوردستان رێک بخات کە هەموو ئەوانە بڕگەی گرینگەکانی رۆژانی شکستی سیاسەتی ئەم رژیمە لە کوردستان و سەرکەوتنی خەباتی شۆڕشگێرانەو ئازادیخوازانەی خەڵکی ئێمەیە لە دژی ئەم قوڵە دیکتاتۆرەی سەردەم.
بە پێی هەواڵەکان رۆژانە ٥کەس لە رۆژهەاڵتی کوردستان گیانیان لە دەست دەدەن و بە دەیان کەسیش گیرۆدەی ماددەسڕکەرەکان دەبن .بە پێی ئاماری بەرەنگاربوونەوەی ماددەسڕکەرەکان لە ئێران لە ساڵدا ٥٠٠تۆن ماددەی سڕکەر ت و تەمەنی بەکارهێنانی بە کار دەبرێ ئەم ماددانە گەیشتۆتە ١٢بۆ ١٣سا ڵ و ئێعتیاد لە نێوان ژناندا لە سەدا دە بەرزبوونەوەی بە خۆیەوە بینیوە. رژیمی کۆماری ئیسالمی ئێران وا پیشان دەدات کە بەرەنگاری ماددە سڕکەرەکان دەبێتەوە ،بەاڵم بۆخۆی یەکێ لە سەرەکیترین سەرچاوەکانی پەرەپێدان بەم کێشە گەورە کۆمەاڵیەتیەیە لە ئێران‌و بەتایبەت لە ناوچە کوردنشینەکان .به پێچه‌وانه‌ی رابردوو ،ئاستی به کارهێنانی مادده‌سڕکه‌ره‌کان له کوردستان زۆر زیاتر بۆته‌وه و ئێستا به ده‌یان جۆری نوێ له مادده‌سڕکه‌ره‌کان هێنراوه‌ته کوردستان‌و تا ئه‌و راده چۆتە پێش که رژیم له ناو قوتابخانە و مێرمندااڵنیشدا باڵویان ده‌کاته‌وه و ته‌نانه‌ت کاتێ فرۆشیارێکی ئه‌و ماددانه ده‌گیرێت یان له الیه‌ن خه‌ڵکه‌وه به هێزه‌کانی رژیمی ده‌ناسێنن ،ته‌نیا بۆ چه‌ن رۆژ له زیندان رایانده‌گرن و له دواییدا زۆر به ئاسانی دێته ده‌ره‌و و دیسان ده‌ست ده‌کاته‌وه به‌و کاره نه‌گریسه‌ی خۆی. پێناسەی ماددەسڕکەرەکان واتە مەیل‌و حەزی زۆر و بەردەوامی جەستە و دەرونی کەسێک بۆ درێژەدان و
بەکارهێنانی ماددەیەک کە دەبێتە هۆی گۆڕانی دۆخی جەستەو دەرونی، کۆمەاڵیەتی کەسەکە ،لە راستیدا کەسێک کە گیرۆدەی ئەو ماددانە دەبێت جۆرێک نەخۆشییە ،وێڕای ئەوەی کە زەرەر و زیانی زۆر بەجەستە و رەوانی خۆی دەگەیەنێت ،ئاسەواری ڕووخێنەر لە سەر بنەماڵەکەی و کۆمەڵگا دادەنێت .لە شرۆڤەیەکی دیکەدا لە ساڵی ١٩٥٠رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان تووش بوون بە ماددە سڕکەرەکان بەم جۆرە پێناسە دەکات «بەرەبەرە ژەهراوی بوون بە هۆی بەکارهێنانی بەردەوامی جۆرە ماددە یان دەرمانێک جا چ سروشتی ت بێت یان بە شێوەی پیشەیی پێکهاتبێ و بۆ تاک و کۆمەڵگاش زەرەرمەندە بێ» . بە پێی ئەو هەواڵەی پێمان گەیشتووە؛ دامەزراندنی مافیای کڕین و فرۆشتنی ماددە سڕکەرەکان لە الیەن پۆلیسی دژی ئەو ماددانە لە پارێزگای کوردستان و کرماشان رێک خراوە و بە شێوەی سیستماتیک لەالیەن ئەو هێزانەوە ساپۆرت دەکرێن .کوردستا ن و کرماشان بە هۆی ئاسمیالسیۆنی ئەو شارە کوردنشینە لە الیەن رژیمی ئیسالمیەوە بۆتە مۆڵگەی کڕی ن و فرۆشتن و نەخۆشی ئایدز ،کە نیگەرانی و مەترسیەکی گەورەی بۆ شارۆمەندانی ئەو دوو پارێزگایە ساز کردووە .زۆرینەی الوانی کوردستا ن و کرماشان گیرۆدەی ئەو ماددانە ن و رۆژ لە دوای رۆژ رێژەی تووشبوان رووی لە زیادبوونە.
دەستپێکی شەپۆلێکی نوێی دەستبەسەرکردن لە کوردستان بە پێی ئامارەکان ،لە سەرەتای مانگی پووشپەڕەوە ،لەنیکەم 27هاوواڵتیی کورد لە شارەکانی شاباد ،سنە ،ورمێ ،سەقز ،پیرانشار ،نەغەدە ،دروود و مەریوان لە الیەن ناوەند ئەمنییەکانی رژیمی ئێرانەوە دەستبەسەر کراون .کە ناوەکانیان بە شێوەی خوارەویە : ڕێبوار پادەست ،سوران موختاری فەر،سۆران نەسیری ،ئومید عەباسی و ئەسعەد محەمەد نژادخەڵکی مەهاباد. ئەفشین شەیخولئیسالمی ،فەرانک جەمشیدی خەڵکی سنە. سەید ئەحمەد سابری و فەتاح فرووهەر خەڵکی پیرانشار . عەلی ساکنی و بەهمەن ڕەسووڵی خەڵکی سەقز . کاروان کەسرایی خەڵکی مەریوان . ئومید مستەفا پوور خەڵکی نەغەدە .ڕەزا سوفیوەند خەڵکی دروود . ئەسکەندەر محەمەد پوور ،رەحیم رەفعەت ،رەحمان تابش و سەعید تابناک . ڕەزا رەمەزانی خەڵکی شاباد و ئەرسەالن ناتووش خەڵکی ورمێ . هەروەها پێنج هاوواڵتی دیکە لە شارەکانی بۆکان ،شنۆ و جوانرۆ دەستبەسەر کران .رۆژی دوشەممە 16ی پووشپەڕ ،هێزەکانی ئیدارەی ئیتالعاتی بۆکان ،دوو برای دانیشتووی گەرەکی ئەمیراوای ئەو شارەیان بە ناوی ئەحمەد ناسری و
جەالل ناسری دوای چەند کاتژمێر لێکۆڵینەوە ئازاد کراوە بەاڵم ئەحمەد ناسری بۆدەسبەسەرگەی ئیداری ئیتالعات گوازراوەتەوە.لە الیەکی دیکەوە ،ڕۆژی یەکشەممە 15پووشپەڕە هێزەکانی ئیداری ئیتالعاتی بۆکان کەسێکی دیکەیان بە ناوی ئیبراهیم رەحمانی لە هەمان گەڕەک دەستبەسەر کردووە.لە هەمان ڕۆژدا هاوواڵتیەکی خەڵکی شاری شنۆ بە ناوی ئەبوبەکر بیالل دوای بانگ کران بۆ ئیداری ئیتالعات دەسبەسەر کراوە،جێی ئاماژەیە لە ماوەی رۆژانی رابردوودا النیکەم پێنج هاوواڵتی دیکەش لەو شارە دستبەسەرکراون. هەروەها ،چاالکێکی مەدەنی بە ناوی فاتێح محەمەد خانی خەڵکی جوانرۆ لە ماوەی رۆژانی رابردوودا لە الیەن هێزەکانی ئێداری ئیتالعات دەسبەسەر کراوە.ناوبراو لە حاڵێکدا ئەمڕۆ براوەتە دادگا کە 8 کەس لە هێزە ئەمنییەکان لە گەڵی بوون دوایی بۆ شوێنێکی نادیار گواستراوەتەوە .بە پێی ئامارەکان لە سەرەتای مانگی پووشپەڕ ەوە تا ئێستا النیکەم 27هاوواڵتی کورد لە الیەن ناوەند ئەمنییەکانی حکوومەتی ئێرانەوە دەسبەسەر کراون .
نه‌ته‌وه‌ی کورد له ئێران تا به ئه‌مڕۆ له الیه‌ن حکومه‌ته تۆتالیتێره چکۆله‌کانه‌وه چه‌وسێندراوه‌ته‌و‌ه و ئه‌م دیکتاتۆرانه هه‌موو رێگ ه و شێوه‌ی له ناو بردنی ئه‌م گەله لێقه‌وماوه‌یان داوه و به سه‌دان جار خه‌ڵکی کوردستانیان کۆمه‌ڵکوژ کردو‌ه و کوردستانیان کردووه به قاقڕستان ،ئێستا دهسهاڵتدارانی رژیمی کۆماری ئیسالمی له کوردستان ده‌ستیان داوه‌ته ئه‌نفالی کوردستان و ئه‌م ئه‌نفاله به ئه‌نفالی سپی لە کوردستان ده‌ناسرێت . مێژووی مادده‌سڕکه‌ره‌کان له کوردستان دهگهڕێتهوه بۆ دوای راپه‌ڕینه جەماوه‌ریه‌که‌ی ساڵی ١٣٥٧ی هەتاوی و دوای ئه‌وه‌ی رژیمی شا له ئێران وه‌ده‌ر نرا له ساڵی ١٣٥٩ی هەتاوی یاسایەک له ئێران به دژی مادده‌سڕکه‌ره‌کان داڕێژرا ،له‌م یاسایه‌دا هاتبوو که به توندترین شێوه ده‌بێ ئه‌وانه‌ی که گه‌مه ده‌که‌ن به ژیانی الوان‌و خه‌رێکی کڕی ن و فرۆشتنی مادده‌سڕکه‌ره‌کانن سزا بدرێن ،ئهگهر چی ئه‌م یاسایه
تا دوای شه‌ڕی نێوان ئێرا ن و عێڕاق بهڕێوه چوو ،بهاڵم هه‌ر لهو کاته‌شدا هه‌موو شته‌کان له کوردستان جیاواز بوو ته‌نانه‌ت یاساکانی خودی رژی م و بەوتەی پارێزگاری ئەو کاتی پارێزگای » کوردستان «محەمەد رەزا رەحیمی که دەڵێت :من چه‌کم له ده‌ست الوی کورد سه‌نده‌و‌ه و به جێگه‌ی چەک بافوورم دا به ده‌ستیانه‌و‌ه و لە سیاسەت دوورم خستنەوە و ی و بە دژی رێگەم نەدا ببن بە سیاس بەرژەوەندیەکانی رژیم کار بکەن .ئه‌مه سیاسه‌تی راسته‌قینه‌ی رژیمی کۆماری ئیسالمی ئێرانە له کوردستا ن و دوای ساڵئ ١٣٦٧ی هەتاوی رژیم سیاسه‌تی شو تێوەگالنی الوانی کوردی گرته پێ مادده‌سڕکه‌ره‌کانی وه‌ک نوق ل و نه‌بات له کوردستان باڵو کرده‌وه ،ئه‌گه‌رچی دهسهاڵتدارانی رژیم ناوه ناوه ده‌ڵێن مادده‌سڕکه‌ره‌کان رۆژ له گه‌ڵ رۆژ روو له زیاد بوونه و ئێستا زۆربه‌ی زیندانیه‌کانی کوردستان گیرۆده‌ی مادده سڕکه‌ره‌کانن..
شوانێکی کورد بە تەقەی هێزە کانی سپای پاسدارانی ئێران لە سنووری سەردەشت کوژرا
سەرلەبەیانیی ڕۆژی سێشەممە ١٧ی پووشپەڕ ،شوانێکی کورد بە ناوی «یووسف ئەحمەدی» خەڵکی گوندی «ئاڵوەتانـ»ـی ناوچەی میرئاوێی سەردەشت ،بە تەقەی هێزە نیزامییەکانی سپای پاسداران گیانی لەدەست دا.هێزەکانی سپای پاسداران لە بەرزاییەکانی بەخشی وەزێنە ،تەقەیان لەو هاوواڵتییە کوردە کردبوو .لەو پەیوەندییەدا،
ڕۆژی هەینی ١٣ی پووشپەڕ، مێرمنداڵێکی تەمەن ١٧ساڵ بە ناوی «ڕێبین ئیسماعیل» بە تەقەی هێزەکانی سپای پاسداران لە گوندی «وێزە»ی سەر بە شارۆچکەی چۆمان بریندار کرا .ئەو شوانە الوە لە کاتی لەوەڕاندنی مەڕەکانی، لەالیەن سپای پاسدارانەوە بە چەکی «بی کەی سی» تەقەی لێکرابوو.
مێرمنداڵێکی تەمەن 12ساڵ کوتایی بە ژیانی خۆی هێنا
مێرمنداڵێکی تەمەن 12ساڵ کوتایی بە ژیانی خۆی هێنا ڕۆژی دووشەممە ١٦ی پووشپەڕ، مێرمنداڵێکی تەمەن ١٢ساڵ بە ناوی «زانیار نادری» کوڕی «ئەحمەد» ،بە هۆکاری نادیار کۆتایی بە ژیانی خۆی هێناوە. ئەو مێرمنداڵە ،خەڵکی گوندی «بانی لەوانـ»ـی شاری جوانڕۆیە.
لەو پەیوەندییەدا ،ڕۆژی چوارشەممە ١١ی پووشپەڕ ،مێرمنداڵێکی خەڵکی گوندی تەوریوەر بە ناوی «شاخەوان ڕۆستەمی» بەهۆی کێشەی بنەماڵەییەوە و لە ڕێگای خۆهەڵواسینەوە ،کۆتایی بە ژیانی خۆی هێنا. ئەو مێرمنداڵە تەمەنی ١٢ساڵە و پۆلی شەشی سەرەتایی بووە.
هەواڵ و ڕاپۆرت بەڕووە بێ نازەکانی کوردستان دواڕۆژ هاوکات لەگەڵ دەستپێکی شۆڕشی پیشەیی لە ئورووپا دەسپێشخەریی بۆ دەستڕاگەیشتن بە کەرەسەی سەرەتایی کارگەکان‌‌و پێویستی بە ژینگە خێراییەکی بەرچاوی بە خۆیەوە بینی .واتە پشتگیری‌و پشتیوانی لە ژینگە گرنگی تایبەتی پەیدا کرد و ئەمە سەرەتای سەرهەڵدانی بزووتنەوەی پارێزگاری لە ژینگە بوو. کوردستان لە بواری سەرچاوەی ئاو ،نەوت و کانەکان یەکێکە لە دەوڵەمەندترین واڵتانی جیهان .یەکێک لە مامۆستایانی زانکۆی «ئیسراییل» دەڵێت ئەگەر ئێمە بە جێگەی واڵتی کوردستان بوایەین و ئەو خاکە لە دەستی ئێمەدا بوایە ،ئەوا ئێستا ئێمە یەکێک لە دەوڵەمەندترین واڵتانی جیهان دەبووین .ئەمە لە حاڵێکدایە کە کوردستان لە نێوان چوار دەوڵەتی ئێراق ،سووریە ،ئێرا ن و تورکیە دابەش کراوە و ئەم واڵتانە بۆ بەرژەوەندی خۆیان لە کۆمەڵێک لەم سەرچاوانە کەڵک وەردەگرن .بەاڵم زۆربەی سەرچاوەکانی کوردستان بە هۆی پرسە هەڵپەسێراو و ستراتژیەکان دەستی لێنەدراوە و وەک خۆی ماوەتەوە .بە پێی دابەشکردنی ژینگە و سەرچاوەکانی لە چەندین بەشی بەرباڵودا کوردستان لە پلەی «»١٩٨دایە و بە پێی پەیمانەکانی نێوان واڵتە زلهێزەکان و چوار دەوڵەتی داگیرکەری کوردستان ئەم نەتەوەیە بێ دەوڵەت ماوەتەوە و نەیتوانیوە ببێت بە
خاوەن خاک‌و کیانی خۆی و کوردستان کۆلۆنیەکی نێودەوڵەتییە. ت و باشووری کوردستان یەکێکن رۆژهەاڵ لە گەورەترین سەرچاوەکانی نەوت و هەروەها شاری بتلیس لە باکووری کوردستا ن و شاری حەسەکە لە رۆژئاوای کوردستان دوو بەشی دیکەی کوردستانن کە چەندین چاڵە نەوتیان هەیە. لەالیەکی دیکەوە بە هۆی هەڵکەوتەی مۆنۆگرافی و شاخاویی بوونی کوردستان سەرچاوەی ئاوی شیرینە و ئەمڕۆکە واڵتانی دراوسێی کوردستان بۆ چارەسەر کردنی کێشەکانیان لە کوردستان وەک کەرەسەیەکی گرنگ و ژێئۆپۆلێتیکی سیاسی کەڵک وەردەگرن .لەالیەکی تریشەوە کوردستان بە هۆی کانزاکانی زێڕ ،ئاسن ،مس ،ئاڵمنیۆم و زڕی سەوز و ئۆرانیۆم گرینگیەکی تایبەتی تری بۆ واڵتانی ناوچەکە و زلهێزەکانی جیهان پەیدا کردووە. کوردستان بە هۆی دارستانەکانی یەکێکە لە واڵتانی ناوچەکە کە زیاترین‌و چڕترین دارستانی هەیە و لە سەدا ٣٢ی ئەم دارستانانە لە رۆژهەاڵتی کوردستان قەراری گرتووە .پانتایی رۆژهەاڵتی کوردستان بریتییە لە دو ملیۆن‌و حەوسەدو هەشتاو دوو هەزار هێکتار و ی پانتایی دارستانەکانی بە پێوەری گیای و بە پێی رەسمی ماهوارەیی بریتییە لە ٣٧٣٢٨هێکتار کە لە سەدا ١٢/٩ی خاکی پارێزگای کوردستان دەگرێتەوە. دارستانەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان س و لە ٥٠هەزار ساڵی بەشێکن لە زاگرۆ
رابردوودا وردە وردە وێنەی ئەمڕۆی بە خۆی گرتوە و بۆ پاراستنی ژێرخانەکانی کوردستان گرنگی تایبەتی هەیە و بەرهەمەکانی بۆ دەرمان و تواناییەکانی «ئێکۆتوریستی»و بایەخەکانی ژیان گرنگی تایبەتیان هەیە. مەدەنی، چاالکی وشکساڵی، رێگە ناوچەکە، توپبارانکردنی دروستکردن ،ئاگر کەوتنەوە لە نێو ی و هێرشی دارستانەکەن ،نەخۆش پەتاکان بۆ سەر داری دارستانەکان و بڕینی دارەکا ن بوونەتە هۆی ئەوەی کە دارستانەکان هەر رۆژ بچووک و بچووکتر
بب ن و ئەم سنوورە رۆژ بە رۆژ کەمتر دەبێت .بەشێک لەم شتانە وەک ی لە دەستی ئێمەدا نییەو وشکساڵ هیچی لەگەڵ ناکرێت ،بەاڵم بەشێکی تر وەکوو چاالکی مەدەنی بە شێوەی راستەوخۆ دەستێوەردانی ئێمەیە لە نێو سروشت و بەشێکی دیکە وەک ی و پەتاکان دەکرێت پێشبینی نەخۆش ت و چارەسەری گونجاوی بۆ بکرێ بدۆزرێتەوە و لەالیەکی تریشەوە رژیم بە تۆپباران کرد ن و ئاگرتێبەردانی بە ئانقەست لە دارستانەکان دەیەوێت ژێرخانی کوردستان بە تایبەتی رۆژهەاڵتی کوردستان زووتر لە ناو ت و کاولی بکات .لە رۆژهەاڵتی ببا کوردستان پەروانەی زیاتر لە ٣٨٧ کانزا دراوە کە لەم رێژە ١٣٤کانزا چاالکە و باقیەکەی بە هۆی گرفتی ی و کێشەی دیکە چاالک نی ن ئابوور و داخراون. ئەم رۆژانە دارستانەکانی زاگرۆس کە دڵی کوردستانن تووشی کێشە و گرفتی زۆر بووەتەوە و جگە لە چاالکانی ژینگەی کوردستان هیچ کەسێک
درێژەی الپەڕەی ١
درێژەی الپەڕەی ١
حوکمی سێدارەی دوو زیندانی سیاسیی کورد لە بەندیخانە ی
زارا محەممەدی10ساڵ زیندانی بە سەردا سەپا
ڕۆژی دووشەممە ٢٣ی پووشپەڕ ،دوو زیندانیی سیاسیی کوردی مەحکووم بە ئێعدام لە بەندی ٢_١ی زیندانی ورمێ بۆ ژووری تاکەکەسی ڕاگوێزرابوون. لەسێدارەدانی ئەو دوو زیندانییە لە حاڵێکدا بووە کە ڕێکخراوی لێبووردنی نێونەتەوەیی لە بەیاننامەیەکدا ڕایگەیاندبوو کە بەرپرسانی رژیمی ئێران دەبێ دەستبەجێ بەرنامەی جێبەجێکردنی ئێعدامی «سابیر شێخ عەبدوڵاڵ و دیاکۆ ڕەسووڵزادە» ڕابگرن. «سابیر شێخ عەبدوڵاڵ» ،کوڕی «مستەفا» و خوێندکاری پێشووی کارناسیی بااڵی زانکۆی عەالمەی یەکسانیی شاری تاران و «دیاکۆ ڕەسووڵزادە» لە ساڵی ٩٢وەوە لە زینداندان و پاش ڕەتکردنەوەی حوکمی لەسێدارەدانیان لە دیوانی بااڵی واڵت ،ساڵی ٩٦دووبارە لە لقی یەکی دادگای ئینقالبی ورمێ بە تۆمەتی «ئەنجامدانی تەقینەوە» و «ئەندامبوون لە یەکێک لە حیزبە کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆنی رژیمی ئێران» بە ئێعدام مەحکووم کرابوون. حوکمی لەسێدارەدانی ئەو دوو زیندانییە سیاسییە پاش داسەپاندنی لەالیەن لقی یەکی دادگای ئینقالبی ورمێ ،لە دیوانی بااڵی واڵت پشتڕاست کرابووەوە. حوکمی ئێعدامی «حوسێن عوسمانی» یەکێکی دیکە لە هاودۆسیەکانی ئەو دوو زیندانییە سیاسییە مەحکووم بە ئێعدامە ،لە دیوانی بااڵی واڵت ڕەت کرابووەوە و دواتر لەالیەن لقی یەکی دادگای ئینقالبی مەهابادەوە بە سی ساڵ زیندانیی تەعزیری و دوورخرانەوە بۆ زیندانی ناوەندیی ورمێ مەحکووم کرابوو. «سابیر شێخ عەبدوڵال ،حوسێن عۆسمانی و دیاکۆ ڕەسووڵ زادە» ،مانگی ڕەشەمەی ساڵی ٩٢لەالیەن هێزە لیباس شەخسییەکانی ئیدارەی ئیتالعاتی شاری مەهابادەوە دەسبەسەر کران. ئەو سێ هاوواڵتییە کوردە ،ناوەڕاستی مانگی ڕەشەمەی ساڵی ،٩٣لە لقی یەکی دادگای ئینقالبی شاری مەهاباد ،بە سەرۆکایەتی دادوەر «ئەحمەد جەوادی کیا» بە تۆمەتی «ئەنجامدانی تەقینەوە» و «ئەندامبوون لە یەکێک لە
ڕێکەوتی ١١ی سەرماوەزی « ،٩٨زارا محەممەدی» ،مامۆستای دەسبەسەرکراوی زمانی کورد و ئەندامی ئەنجومەنی فەرهەنگی- کۆمەاڵیەتیی «نۆژین» ،بە دانانی بارمتەی ٧٠٠ ملیۆن تمەنی بە شێوەی کاتی ئازاد کرابوو. «زارا محەممەدی» ،ڕۆژی پێنجشەممە ٢ی جۆزەردانی ،٩٨لەالیەن هێزە لیباس شەخسییەکانی وەزارەتی ئیتالعاتەوە دەسبەسەر کرا و هەتا ١٠ی پووشپەڕی هەمان ساڵ لە شوێنیکی نادیار لە ژووری تاکەکەسیدا بوو و دواتر بۆ زیندانی سنە ڕاگوێزرا و شوێنی ڕاگیرانەکەی دواتر بە بنەماڵەکەیان ڕاگەیاند. دواتر زارا محەممەد لە کاتی چاوپێکەوتن لەگەڵ بنەماڵەکەی وتبووی کە لە ماوەی ٨ڕۆژ کە لە ژووری تاکەکەسیدا بووە ،لەژێر گوشاردا بووە هەتا ناچار بکرێت دانپێدانانی زۆرەملێ ئەنجام بدات. ڕۆژی چوارشەممە ٢٧ی خەرمانانی « ،٩٨زارا محەممەدی» ،بێ ئامادەبوونی پارێزەرەکەی بۆ دادگای ئینقالبی شاری سنە برا. ئەنجومەنی فەرهەنگی -کۆمەاڵیەتیی «نۆژین» سەبارەت بە تۆمەتی وەپاڵدراوی «زارا»، دژکردەوەی نیشان دابوو و ڕایگەیاندبوو« :لە کاتێکدا بۆ دانپێدانانی زۆرەملێ لەژێر گوشاردایە کە سەر بە هیچ حیزب و الیەنێکی سیاسی نییە و تەنیا تاوانی ،ڕاهێنانی مندااڵن بە زمانی کوردییە»
ناوەندیی ورمێ جێبەجێ کرا
حیزبە کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆنی رژیمی ئیسالمیی ئێران» بە ئێعدام مەحکووم کراون.
ژمار‌ه ( )92ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/07/15، Dwaroj@komala.com
فریایان ناکەوێت ،ئەو «دار بەڕووەی» کە ئەرکی دابینکردنی ئاو ،ئۆکسیژن ،بەرگرتن لەناوچونی ک و سێاڵو دەگرێت هەر سات بە خا هۆی گوێ نەدانی بەرپرسانی رژیمی ئیسالمی ئێران لە ناو دەچێت .لە هەموو شوێنی جیهاندا دار «بەڕوو» بە یەکێ لە گرنگترین سەرچاوەکانی ژیا ن و ژینگە دادەندرێت ،لە واڵتانی «ئەفریقا ،فەڕانسە ،بریتانیا ،لێتوانی، سێربیا و پۆلۆنیا» داری بەڕوو گیایەکی نەتەوەییە .دار بەڕوو نمادی دەسەاڵت‌و خۆراگرییە. گەشەدان بە بێ سەرنج بە ژینگە هیچ مانایەکی نییە و هەموو کەسێک دەبێت زانیاریی لە سەر ژینگە و شێوەکانی ت و تەنیا بە چاالکانی پاراستنی بزانێ ت و ژینگە هیچ شتێک جێبەجێ نابێ ئەوان تەنیا رۆڵی ئاگادار کردنەوەیان هەیە و دەبێت فەرهەنگی پاراستنی دارستانەکان ت و ئەوە ئێستا لە گشتگیر بکرێ کوردستان زۆر باش چووەتە پێش‌و بە هەوڵ‌و تێکۆشانی بێ وچانی شەریف باجوەرەکان پاراستنی دارستانەکان لە کوردستان چووەتە ئاستێکی دیکە.
3
ئامانج لە دامەزراندنی بزوتنەوە و ئەنجومەنی ژینگە پارێزەکان گۆڕانی دید و بۆچوونی کۆمەڵگایە سەبارەت بە ژینگە و پاراستنی ،تا ئەو جێگایەی کە دەغدەغەکانی ژینگە بووەتە پرسێکی سەرەکی کۆمەڵگا ،ئەنجومەنەکان دەنگی جەماوەرن لە پاراستنی ژینگەدا .داری بەڕوو زیاتر لە هەزار ت و ساڵەها ساڵ هەناسە دەکێشێ کاتی دەوێت تا نەمامێکی بەڕوو گەورە ت و بایەخی دارێکی بەڕوو ملیۆنها بێ تمەنە و بایەخی داربەڕوو بە پووڵ ئەژمار ناکرێت. لە کۆتاییدا دەبێ بڵێم بزووتنەوەی مەدەنی رۆژهەاڵتی کوردستان بە پ و تاقمێک بێ یارمەتی هیچ گروو هەمووکات تێکۆشاوە دارستانەکان لە کاول بوون و لەناوچوون رزگار بکە ن و چەندین کەس لە چاالکانی ژینگە لەو رێگایەدا گیانی ئازیزیان بەخت کردووە و ئەوان بە بێ هیچ داخوازییەک تتەنیا و تەنیا بۆ پاراستنی ژینگە و داربەڕووەکانی کوردستان ئامادەن گیانیان بەخت بکەن.
درێژەی الپەڕەی ١
ئێعدامی سیاسی لە کوردستان، درێژەی دەیان ساڵ داگیرکاری و هەوڵ بۆ سڕینەوەی بزووتنەوەیەکی نەتەوەیی
ماشێنی سه‌ركوته‌كه‌ی به‌رانبەر بە جه‌ماوه‌رێك بخاتەوەگەڕ ك ه كه‌وتوونه‌ت ه ژێر مه‌نگه‌نه‌ی گشتگیربوونی ویرووسی كۆرۆنا و بێكاری،هه‌ژاری ،گرانی و بێ مافی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی. کردەوەی دژەمرۆڤانەی ئێعدام بەگشتی و بەتایبەت ئێعدامی به‌نهێنیی به‌ندكراوانی سیاسی و توندكردنه‌وه‌ی كه‌ش و هه‌وای سه‌ركوت له ی هێز و توانای ڕژیمی ئیسالمی ئێران و کوردوستان ،نه‌ك نیشان ه نییە ،به‌ڵكوو هه‌وڵێك ه ل ه ڕووی داماوییه‌و‌ه ل ه جه‌رگه‌ی قه‌یرانێكدا ك ه تێیدا گرفتاره. بێ گومان كۆماری ئیسالمی ب ه ئێعدامی «سابیر شێخ عەبدولال» و «دیاکۆ رەسووڵزادە» ،ن ه ته‌نیا تووڕە‌یی پنگ خواردووی خه‌ڵكی خه‌باتكاری كوردستان هه‌ڵئەگرسێنێ ،به‌ڵكوو نه‌فره‌تی هه‌موو خه‌ڵكی ئازادیخوازی ئێرانیش به‌نه‌سیبی خۆی ده‌كات. کەوایە پێویستیی خەبات بۆ هەڵوەشانەوەی سزای ئێعدام لە بارودۆخێ ئێستادا کە رژیم ب ه ئاشكراو ب ه مه‌به‌ستی سیاسی دیاریكراو ،شه‌پۆلی ئیعدامی خستووەته‌ڕێ و پەرەی پێیده‌دا ،چه‌ند قات زیاتر بووەته‌وه.
4
ژمار‌ه ( )٩٢ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٧/١٥ ، Dwaroj@komala.com
ڕوو لە ڕۆژهەاڵت بۆ دژایەتی ڕۆژئاوا ️کاوان موکری ڕۆژی ٧ی پووشپەڕ ،وتاری مەحموودی ئەحمەدی نژاد سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران لە پارێزگای گیالن ،سەبارەت بە رێکەوتنێکی نهێنی لە نێوان کۆماری ئیسالمی و والتێکی بێگانە ،بوو بە هۆی راکێشانی سەرنجی میدیاکان و رۆژنامەکان سەبارەت بەو رێکەوتنە. بەاڵم ئەو رێکەوتنە و هۆی بوونی چییە ؟؟؟ لە رۆژی 11ڕێبەندانی سالی 94هەتاوی لە کۆبونەوەی نێوان شی جین پینگ سەرۆک کۆماری واڵتی چین و ڕێبەری کۆماری ئیسالمی، خامەنەیی دوای دەست خۆشی لە چین بۆ یارمەتی ئەو واڵتە لە کاتی گەمارۆکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ،پالەپشتی خۆی بۆ پڕۆگرامی ئابووری واڵتی چین بە نێوی «رێگای هاورێشەم» و رێکەوتنی «پەیوەندی ستراتجی 25سالەی نێوان چین و ئێران» ڕاگەیاند. لە ڕۆژی 18گۆاڵنی سالی 97هەتاوی دوای چوونە دەرێی والیەتە یەکگرتووەکانی ئامریکا لە رێکەوتنی هەستەیی بەرجام بە بیانووی پڕوگرامە مووشەکیەکان و هەروەها دەست تێوەردانی کۆماری ئیسالمی لە سووریا ،یەمەن وو عێراق ،ئەو رژیمە کەوتە ژێر سەخت ترین گەمارۆکانی ئامریکا وەک گەمارۆی نەوتیەوە.
ڕوانگە
(بابەتەکانی ئەم اڵپەڕەیە بیرووڕای نووسەرانە )
ئەو کارەساتە نیزیک بوونەوەی زۆرتری کۆماری ئیسالمی لە واڵتانی ڕۆژهەالت وەکوو چین و رووسیای لێ کەوتەوە. بەاڵم هۆی بە نرخ بوون و دەنگ دانەوەی ئەو رێکەوتنە دوای ۵سال چییە؟ بە پێی بڕیاری ژۆمارەی 2231شۆرای ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان ،کۆماری ئیسالمی لە رۆژی 27رەزبەری سالی 99هەتاویەوە مافی کرین و فرۆشتنی چەک و چۆل لەگەل هەموو واڵتانی دۆنیا بە دەست دەهێنێت. ئەو مەترسیە بۆ ئامریکا و واڵتانی رۆژهەالتی ناوەڕاست بە تایبەت ئیسراییل و عەرەبستان سعوودی هەیە کە کۆماری ئیسالمی دوای بەدی هاتنی ئەو بڕیارە دەتوانێ بە کرینی زۆری چەک لە واڵتانی وەک چین و رووسیا ببێتە هۆی ئالۆزیێکی زۆر لە ناوچەدا. هەر لەبەر ئەو بابەتە ئامریکا لە شۆڕای ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان هەوڵ دەدا پێش 27ی رەزبەر گەمارۆی هەمیشەیی چەک و چۆل بە سەر کۆماری ئیسالمی دا بسەپێنێت .بەاڵم لەو رێیەدا واڵتی چین و رووسیا کە خاوەنی مافی وێتۆ لە شۆرای ئاسایشن ناکۆکی خۆیان لەگەل ئەو گەمارۆیانە دەربڕیوە. بەاڵم هەروەک مێژوو نیشانی داوە الیەنگری چین و رووسیا بێ سەبەب نییە. هەتا ئێستا هیچ الیەنێکێ حکوومەتی باسی نێوەرۆکی ئەو رێکەوتنەی نەکردووە تەنیا سایتی «ئۆیل پڕایس» لە الیەن سەرچاوەیێکی حکوومەتی کە نێوی ناهێنێ باس لە چەند خاڵی ئەو رێکەوتنە دەکات .بە پێی هەواڵی ئەو سایتە واڵتی چین لە بەرانبەر پشتیوانی
ئابووری و سیاسی ،هەروەها پاراستنی بنکە ستراتجیەکانی ئێران وەکوو بنکە هەستەیی و نەوتیەکان داوای ئەو خااڵنە دەکات: - 1فرۆشتنی چەک ۆ چۆل بە سۆپای ئێران - 2هاتنی کەشتیە جەنگیەکانی سۆپای چین و رووسیا بۆ کەنداوو دەریای عۆمان - 3نیشتنەوەی فرۆکەکانی چین وو رووسیا لە فرۆکەخانە سەربازیەکانی ئێران - ۴گرتنە دەستی زۆرینەی بنکەکانی نەوت،گاز،پێتڕۆشیمی وهاتوو چۆ لە الیەن چینەوە - 5لە هەموو گرینگتر دابین کردنی پێداویستی نەوتی چین لە الیەن ئێرانەوە. ئەوانە تە نیا چەند دانە لە خاڵەکانی باس کراوی ئەو رێکەوتنە لە الیەن ئۆیل پڕایسەوەیە. بەاڵم ئەو خااڵنە دەتوانن راست بن؟ یان هەر ئەو جۆرەیە کە بەڕێوەبەری ئێران کۆماری سەرۆک دەفتەری دەلێت«:هەوالنێرە دۆژمنەکان دەیانهەوێت
نێوان ئێران و چین ئاڵۆز بکەن ؟؟؟!!!» بۆ وەاڵم دانەوە بەو پرسیارە ئەگەر چاوێک لە رێکەوتنە رابردووەکانی چین لەگەڵ واڵتانی دیکەی جیهان وەکوو واڵتانی ئافریقا و ئاسیا بکەین دەبینین کە هەموو کات چین توانیویەتی هێزی ئابووری خۆی لەو پەیوەندیانەدا بەسەر والتانی لێ قەوماوی جیهاندا بسەپێنێت و سەرچاوە سرووشتیەکانیان بە کەمترین پارە و قیمەت بگرێتە دەسەاڵتی خۆی تا ئەو ڕادەیەی کە ڕخنەگران ئەو رێکەوتنانە بە ئیستعمار نێو دەبەن. ئەو بابەتە کە باس کرا و هەروەها الواز بوونی کۆماری ئیسالمی ئێران لە ئێستای جیهاندا ،ئەو شارەزاییە بە ئێمە دەدا کە: تەنانەت ئەگەریش هەمووی خاڵەکانی ئاماژە پێکراو لەو هەواڵەدا ڕاست نەبێ ،دیسانیش تا ڕادەیێکی زۆر دەتوانین بلێین کە ئەو رێکەوتنە بە قازانجی واڵتی چین دەبێت نەک ئێران.
ژنانی فرۆشیار لە بازاڕی فریوکاری سەرمایەداریی ئێران و کوردستان سامان سنە
الوازیی ئابووریی ئێران و پێناسە بازرگانیەکەی بووەتە ھۆی ئەوەیکە ،ھێزی کاری ژنان لە کەرتی بەرھەمھێنانەوە بۆ بەشی خزمەتگوزاریی و بازرگانی پاڵی پێوە بنرێت و ئەم دۆخەش بووەتە ھۆی ئەوەیکە ژنان مەجبوور ببن ھێزی کاری خۆیان بە نرخێکی زۆر ھەرزانتر لە ھێزی کاری پیاوان بفرۆشن. یەک نموونەی زۆر بەرچاو ئەوەیە کە ،ھێزی کاری ژنان بۆ فرۆشیاری بەکار دەھێنن. فرۆشیاری پێویستی بە عەزولە و باسکێکی بەھێز نیە ،بەاڵم پێویستی بە خۆڕاگریەکی بەھێزی دەروونی و جەستەیی بۆ قبووڵ کردنی کاری درێژ ماوە و ئەنجامدانی کارێکی یەکجۆر ھەیە کە بە بەردەوامی دووبارە دەبێتەوە. بە سەرنجدان بەوەیکە سەرچاوە ئابووریەکان لە دەستی پیاوان دایە و کلتووری نەشئەت گرتوو لە پیاوساالری لە سەرنجڕاکێش بوونی ژنانی فرۆشیار بۆ راکێشان و کۆکردنەوەی پارەی گیرفانی پیاوان کە ،لە کلتووری ئێستای واڵتە رۆژھەاڵتیەکاندا وەک سەرپەرستی بنەماڵە دێنە ئەژمار ،کەڵک وەردەگرن. بۆ پێکانی ئەم ئامانجە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە دووکانە و بەتایبەت لەو شوێنانەی کە کەلوپەلی جوانکاریی ژنان دەفرۆشرێت ،لە دوو شیفتی کاریدا و ھەر
لە بەیانی تا شەو ژنان وەک ئامرازەکانی کەڵەکە کردنی سەرمایە بۆ پیاوان ئیشیان پێ دەکرێت و لە بەرانبەر ئەم کاتژمێرە دوور و درێژانەدا بڕە پارەیەکی کەمیان پێ دەدرێت. ژنان لەم شوێنانەدا وێڕای ئەوەیکە ھەندێ جار بە پێی وەرزەکان تۆزێ گۆڕانکاریان بەسەر دێت و کاتژمێرەکانی کاریان دەگۆڕدرێت ،بەاڵم بەگشتی نزیکەی ١٠بۆ ١٢کاتژمێر لە رۆژدا کار دەکەن و جگە لە کلتووری بەرھەمھێنەران و سەرمایەدارەکان کە بە شێوەیەکی سووک و بێ بایەخ سەیری کاری ژنان دەکەن ،یەکێک لە گەورەترین گرفتەکانی ژنانی فرۆشیار ،نەبوونی پشتوانەیەکی یاسایی و پیشەییە کە ،نە تەنیا لەم ئیشەدا و بەڵکوو لە ھەموو پیشە و کارێکدا دامەزراوەیەک بۆ پشتیوانی لە ژنانی خاوەن پیشە لە ئاستی ئێران و کوردستاندا بوونی نیە. زۆربەی دووکان و فرۆشگاکان زیاتر لە ١٠فرۆشیاری ژنیان ھەیە و زۆربەی ژنە فرۆشیارەکانیش لە ریزی ئەو کرێکارانەدان کە لە دەرەوەی بازنەی یاساکانی کاردان و ئەو حەقدەستەی کە وەریدەگرن کەمتر لە ئاستی دیاریکراوە. بە پێی ئامارە نافەرمیەکانی چاالکانی کرێکاری و ھەڵسووڕاوانی بزووتنەوەی ژنان ،حەقدەستی ژنانی فرۆشیار لە نێوان ٥٠٠بۆ ٧٠٠ھەزار بۆ شیفتێکی کاریە و ئەگەر بە شێوەی بەردەوام و رۆژانەش کار نەکەن ،زۆر لەم پارەیەش کەمتر وەردەگرن. زۆرێک لەم ژنە فرۆشیارانە بە شێوەی
بەردەوام و نامرۆڤانە لە ژێر گوشاری ناڕەوای جنسی خاوەنکارەکانی خۆیان لە نێو دووکان و بازاڕەکانی کاردان و بە ھۆی ئەوەیکە ئابڕوویان نەچێت و لە ترسی بنەماڵەکانی خۆیان ،بێ دەنگی رادەگرن و بەھۆی نەبوونی ھیچ یاسایەک بۆ پاڵپشتی لە کەرامەت و کەسایەتی ژنانی خاوەن پیشە ،خاوەنکارەکان ئەو ئیزنە بە خۆیان دەدەن کە لە کاتی باڵوکردنەوەی رێکالم و بانگەشە بۆ وەرگرتنی ژنانی فرۆشیار ،لە وشە و رەستەگەلێکی پڕ لە بێ رێزی کەڵک وەربگرن کە بریتیە لە« :پێویستمان بە فرۆشیارێکی ژنی جوان و خۆش روخسارە»، «پێویستمان بە ژنێکی فرۆشیارە لە فرۆشگایەکی ناسراوە کە ،خۆش قسە و خۆش سەر و زمان بێت» و ھتد.... وێڕای ئەوەیکە بە شێوەیەکی جنسی و پڕ لە بێ رێزی پڕوپاگەندە بۆ وەرگرتنی ژنانی فرۆشیار دەکەن ،یەکێک لە گەورەترین کێشەکانی ئەم
ژنانە ئەوەیە کە ،ھیچ رۆژێک بۆ پشوودان لە نێو ھەفتەدا بۆیان دیاریی نەکراوە و ھەموو رۆژێک بە بێ راوەستان و حەسانەوە دەبێ ھێزی کاری خۆیان بە بڕە پارەیەکی کەم بفرۆشن. لە ھەمان کاتدا نەبوونی گرێبەست و گارانتی و مافی بیمە ،لە گەورەترین گرفتەکانی ژنانی فرۆشیارە کە ،لە ھەر ئان و ساتێکدا ئەگەری ئەوەی ھەیە لە سەر کارەکانیان دەر بکرێن و ھیچ ناوەندێکیش بوونی نیە کە لە کاتی بێکاریدا پاڵپشتی لە ژنانی خاوەن پیشە بکات و زۆرینەی ئەو ژنانەی کە لە بازاڕەکانی کاردا مەشغووڵن تەنانەت ھیچ شارەزاییەکیان لە سەر مافەکانی خۆیان و مافی بیمە نیە و ئەمەش ھەلی چەوساندنەوە و غەدر لێ کردنی بۆ خاوەنکارەکانیان لەبار کردووە کە بە کەیفی دڵی خۆیان ژنانی خاوەن پیشە بۆ بەدەستھێنانی قازانجی زیاتر لە نێو چەرخی ئابووریدا بچەوسێننەوە.
ڕوانگە
(بابەتەکانی ئەم اڵپەڕەیە بیرووڕای نووسەرانە )
کۆڵبەری زاگرۆس بانە
مومکیندا بە دەسەاڵتی ڕەها ،وەحشیانە دەستیان گرت بە سەر هەموو سامانی کوردستان و دەسیان کرد بە پڕۆسەی بە هەژاری کردن و پاکتاوی نەتەوەیی و هاوکات لە گەڵ سازدانی سەدان قەیرانی ناوخۆیی و دەرەکی ،وەها سیاسەتگەلێک بوونە هێما و هۆکاری مانەوەی کۆماری ئیسالمی لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان. کۆڵبەری دیاردەیەکە دەرهاوێشتەی سیاسەتی چەپەڵی بە هەژاری کردنی کوردستانی ژێر دەسەاڵتی ئێران. سااڵنێک بەر لە ئێستا ئاڵوگۆڕی شتومەکی بازرگانی لە ڕێگای ماشین و هەندێ جار تەنانەت بە شێوازی کانتینێری بەڕێوە ئەچوو .بە تایبەت لە سەردەمی سەرۆک کۆماریی ئەحمەدینژاد کە ئابڵوقەی ئابووریی کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی بۆ سەر ئێران ،بە سەرکردایەتیی ئەمریکا ،تەنگی بە کۆماری ئیسالمی هەڵچنیبوو سنوورەکانی کوردستان بوونە دەالقەیێک بۆ دەور دانەوەی ئابلۆقە ئابوورییەکان. لەو کاتەدا ڕژیم نەیدەتوانی لە ڕێگای سنووری فەرمی و بەندەرەکان بازرگانی ئەنجام بدات هەر بۆیە بەکرێگیراوان و بەڵێندەرانیان ڕوویان کردە سنوورەکانی کوردستان و توانیان لەم ڕێگایەوە لە گوشاری وێرانکەر و ڕووخێنەری ئابڵۆقەکەکان کەم بکەنەوە .بە گشتی ڕوانگەی ڕژیم بەرانبەر بە کوردستان و بە تایبەت سنوورەکانی ،ئەمنییەتی بووە و هیچ کاتێک نەیانتوانیوە وەکوو دەرفەتێک بۆ گەشەی ئێران بە تایبەتی کوردستان کەڵکی لێ وەرگرن و بەردەوام بوون لە ئازاردانی کاسبکاران و کرێکارانی سەر سنوور. هەڵبەت با ئەم ڕاستییە پشت گوێ نەخرێت کە هەموو کات بەشێکی بەرچاوی سنوورەکان لە الیەن بەکرێگیراوان و خۆفرۆشانەوە ،قۆرغ کراوە و ئەوەی لەوێ جوواڵبێ و کاری کردبێت لە ژێر چاودێری و ئیزنی بەڵێندەرە خۆفرۆشەکاندا بووە. دوای بەسەراچوونی ماوەی سەرۆکایەتی ئەحمەدینژاد و هاتنی ڕووحانی و هاوکات لەگەڵ ئیمزا کردنی برجام ،سیاسەتی ئابووری ڕژیم گۆڕانکاریی بەسەر هات و هەر لەم ڕووەوە ستەمکاری و کوشتن لە سەر سنوورەکان زیای کرد. ماشینی هاوواڵتی گولـلەباران ئەکرا ،کاسبکار بریندار دەبوو یان دەکوژرا ،بار دەسوتێندرا، بارخانەکان خاپوورو تااڵن ئەکران و بە هەموو شێوەیەک فەرمانی زوڵم کردن ،بێکار کردن و هەژار کردن ئەدرا. تەنانەت بەمانەشەوە نەوەستان و دەستیان کرد بە خەندەق لێدان و سازکردنی بورجی چاودێری و ڕەوانە کردنی هێزی سەربازی بۆ سەر سنوورەکان و بە هەموو هێز و توانایان دەستیان خستە بینی خەڵک .ئەمەش لە کاتێکدا بوو کە سنوورەکانی کوردستان ،هەلی کار و گوزەرانیان زیاتر بۆ هاوواڵتیی نیشتەجێ دەرەوەی کوردستان بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دابین کردبوو. هەموو ئەم دەستدرێژی و وێرانکاریانە بۆ سەر کار و باری دانیشتوانی سنوور بە بڕیاری شوڕای بااڵی ئەمنییەتی نەتەوەیی و لە درێژەی ستراتێژی بە کۆیلەگرتن و ڕاگرتنی خەڵکی کوردستان لە هەژاری و مەینەتیدا پەیڕەو دەکران. لە دوای ئەم ڕەوتە ناڕەوایە بازرگانیی گشتی بە شێوازی کانتینێری و ماشینی ڕاگیرا و تەنیا سەرمایەدارە قۆرغکارە خۆفرۆشەکان توانای کاری کانتینێریان هەبوو. هەر بۆیە کۆمەاڵنی خەڵک ڕوویان کردە کاری کۆڵبەری و گواستنەوەی کەلوپەل بە واڵخ یان لە سەر پشتی مرۆڤ. گوشاری بێ بەزەییانە و چاوسووریی هێزەکانی
کۆڵبەری بە واتای هەڵگرتن و گواستنەوەی کەلوپەلە لە بەرانبەر تۆزەحەقدەستێک کە تەنیا دەتوانێ بەشێک لە پێداویستیەکانی مرۆڤ بۆ بەڕێوەبردنی ژیان دابین بکات. دیاردەی کۆڵبەری کە هەر ئێستا لە کوردستان دا بوونی هەیە ،یەکێک لە هەرە مەترسیدارترین پیشەکانی جیهان دێتە ئەژمار. قورسایی لە ڕادەبەدەرو ئەگەری سەرمابردوویی لە الیەک و مەترسی مینە چێندراوەکان و تەقەی هێزەکانی ڕژیم لە الیەکیترەوە ،بەرۆکی بە ژیانی کۆڵبەری گرتووە. ئەمە لە کاتێکدایە کە مێژووی کۆڵبەریکردن دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کۆیالیەتی. لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردووەوە تاکوو ئێستا ،ئاڵووگۆڕی بازرگانی لە ناوچە سنووریە دەسکردەکانی نیوان واڵتانی داگیرکەری کوردستان بەردەوام درێژەی هەبووە .بەاڵم ئێستا بەهۆی گۆڕانکاریە سیاسی و ئابوورییەکان لە ناوچەکەدا ،شێوازەکان گۆڕاون و هەر بەم هۆیەشەوە کۆڵبەری بووەتە دیاردەیەکی بەرچاوترو زەقتر بۆ ڕای گشتی و میدیاکان. دەسەاڵتە ناوەندییەکانیش ڕوانگەو هەڵوێستی خۆیان هەیە بۆ ئەم پیشە سەخت و نامرۆڤانەیە و بە گشتی بۆچوون و دژکردەوەی هاوبەشیان لەسەر ڕەنج و کاری کۆڵبەری هەیەو بەشێوازێکی دوژمنکارانە گەلی ئێمە لە سەر خاک و نیشتمانی داگیرکراوی خۆیان دەچەوسێننەوە. لێرەدا زۆتر سەرنج ئەخەینە سەر چۆنیێتی بە پیشەبوونی کۆڵبەری لە چل ساڵی پێشوودا و کاریگەری و ڕوانگەی دەسەاڵتی خوێنمژی «کۆماری ئیسالمی» لە سەر ئەم دیاردەیە. پێشینیان دەگێڕنەوە کە ماوەی زیاتر لە پەنجا ساڵ بەر لە ئێستا کاری بازرگانی لە سنوورەکانی کوردستان کراوە. ئەوسا چایی و ساون و قوماش و بەرهەمی کشتوکاڵی لە سەر پشتی وەاڵخ ئاڵوگۆڕ و بازرگانی پێوە کراوە .پاشان دوای هاتنی ماشین بۆ ناوچەکە و پەرەسەندنی ژیانی شار نشینی هێور هێور لەگەڵ پێشکەوتنی سەرمایەداری و تێپەڕبوونی سەردەمی فێئۆدالی ،بازرگانی لە سنوورەکان گەشەی کردووە و قۆناغ بە قۆناغ بە پێی سەردەم گۆڕانکاریی بە سەر هاتووە. لەم چل و چەن ساڵەی تەمەنی ڕژیمی سێدارە و ئێعدامدا ،ئاڵوگۆڕی بازرگانی بە هەموو تەنگەژە و سەختییەکانی بە کەڵک وەرگرتن لە ماشین، بە سەر پشتی واڵخ یان تەنانەت کۆڵبەری هەر بەردەوام بووە و هیچ سیاسەتێکی شەڕەنگێزانە نەیتوانیوە بەری پێ بگرێت .ئەمەش نیشاندەری ناچاربوونی کۆڵبەرەکان بۆ درێژەدان بە وەها پیشەیەکەو پارادۆکسێکی زەقی کرداری لە الیەن ڕژیمەوە کە لە الیەک پێش بە خولقانی دەرفەتی کار دەگرێت و لە الیەکی دیکەوە ،بە دەسڕێژی گولـلە دەچێتە پیریی کرێکارانی کۆڵبەرەوە. هەر وەکوو مامۆستا شێرکۆی مەزن دەفەرمێ: «تاران بە دەم مەرگەوە نەبێت بە دەم کەسەوە پێناکەنێ»... سەرەتای شۆڕشی گەالنی ئێران لە ساڵی 57ی هەتاویدا کە بووە هۆی داگیرکاری و ملهوڕیی خێڵی ئاخوندەکان ،لەشکرکێشی و تااڵن و ڕژیم لە کوردستان جارێکی دیکە بە کوشتن و خوێنڕشتن لە کوردستان دەستێ پێکرد. ئەم خێڵە دواکەوتوو و نەزانە لە کەمترین ماوەی تەقە کردن لە واڵخی واڵخدارەکان و هەروەها
بریندار کردن و کوشتنی کۆڵبەران پێی نایە مەترسیدارترین و جیددیترین دۆخی دڵتەزێن و ناخهەژێنی خۆیەوە. سەرەتا بێ بەزەییانە تەقەیان لە واڵخە بەسەزمانەکان و سوکایەتییان بە واڵخدارەکان ئەکرد ،واڵخەکانیان ئەکوشت و پاشان بارەکانیان ئەگرت یان ئەیانسوتاند .بە هۆی گرانیی نرخی واڵخ زۆرینەی خەڵک وازیان لە واڵخداری هێنا و بە ناچاری ڕێگای کۆڵبەریان گرتە بەر. بە ڕای من گەورەترین مەترسی ،ڕاهاتن بە ڕووداوەکان یان ئاسایی بوونەوەی مەترسی و قەیرانەکانە .کاتێک وشەی کۆڵبەری دێتە سەر زمان یان دەبیسترێ ،دەبێت مرۆڤ هەموو تان و پۆی لەشی بلەرزێ و هەست و نەستی بجوڵێ .لەبەر ئەوەی کۆڵبەری تەنیا یەک وشە نییە بەڵکوو دیاردەیەکی سەپاوە بە سەر مرۆڤ و بەتایبەت خەڵکی کوردستان، کە تەعبیر لە ئازارێکی مێژوویی و سیاسەتێکی نگریس دەکات تا ئامانجی قڕکردن و لە ناو بردنی نەتەوەی کورد بەڕێوە ببات. بە پێی ئاماری ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، تەنیا لە بەهاری ئەمساڵدا 54کۆڵبەر بە هۆی تەقەی ڕاستەوخۆی هێزەکانی ڕژیم، لە سنووری پارێزگاکانی ورمێ و کوردستان و کرماشان ،کوژراون و بریندار بوون .جیا لەمەش سااڵنە بە هۆی کەوتنە خوار لە بەرزایی ،سەرمابردوویی لەش یان خنکان لە ئاوی ڕووبارەکان بەشێکی دیکەی کۆڵبەران گیانیان لەدەست ئەدەن یان بریندار ئەبن. هەروەها لە ژێر گوشاری باری قورس و نالەباری و سەختیی ڕێگادا زۆرینەی کۆڵبەران دوای ماوەیەکی کورت تووشی دەیان ئێش و ئازاری جەستەیی ئەبن و لە ئاکامدا خانەنشین و بێکار ئەبن .بە درێژیی تەمەنی کۆماری ئیسالمی ،بێ موباالتی و گرینگی نەدانی دەسەاڵتداران بە هێزی کار و ئابووری کوردستان ،بازاڕەکانی بێ هێز و چۆڵ کردووە و خەڵکی -بە ناچاری -ڕەوانەی شارەکانی ناوەند یان کۆچکردن بۆ دەرەوەی واڵت کردووە. بەشێکی دیکە وەکوو تیشکمان خستە سەری، بوونەتە کۆلبەر و کرێکاری سەر سنوور. بە گشتی دەتوانین بڵێین ئێستا زۆرتر ئەو کەسانە کار و گوزەرانیان نۆرماڵە کە لە نانی ڕژیم ئەخۆن و سەریان لە کیسەی حکومەتدایە؛ ئەمانە کەسانێکن کە کەرامەت
ژمار‌ه ( )92ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/07/15، Dwaroj@komala.com
5
و ئازادییان لە پێناو بەرژەوەندیی تاکەکەسی بە بارمتە الی ڕژیم داناوە! بە داخەوە سااڵنێکە دەبینین جیا لە کرێکاران و جوتیاران ،چینێکی خوێندەوار و زاناش سەرقاڵی کاری کۆڵبەرین کە ئەمەش داخێکی گرانە بۆ گەلی ئێمە. لە کاتێکدا نەتەوەی بااڵدەست بیر لە خۆشگوزەرانی و ئاسوودەیی و پێشکەوتن دەکاتەوە ،ئێمەی کورد دەبێ کەرامەت و شەرافەتمان لە ژێر باری نالەباری کورەخانە و کۆڵبەریی سەر سنووردا هەرەس بێنێ. شۆڕشگێڕ یان ڕووناکبیر گەر دوای هەموو شیکاری یان لێدوانێک سەبارەت بە کێشە و قەیرانەکان تیشک نەخاتە سەر ڕێگە چارە و دەالقەی دەرباز بوون ،ڕەنجی بە خەسارە. لەالیەکەوە ئەرکی هێزە شۆڕشگێڕەکان لە هەمبەر دیاردەی کۆڵبەری ،کاری شۆڕشگێڕانە و بەگژدا چوونەوەی هێزەکانی ڕژیمە لە هەموو قۆناغەکان بە شێوەی بەرنامە بۆ داڕێژراو و ئامانجدار. هەر بۆیە دەبێت وێڕای خاوەنداریی کردنی ئەم بابەتە ،هێزە چەپ و شۆڕشگێڕەکان هەڵوێست بگرن و تەنانەت بە کردەوەش بەر بە کوشتن و تااڵن کردنی هاوواڵتیان لە الیەن هێزەکانی ڕژیم بگرن. ڕژیمی ئێران ئەیەوێت بە بێکاری و هەژارکردنی خەڵکی کوردستان جارێکی دیکە هێزی کاریان ڕەوانەی جەحەننەمی کورەخانە و کارگە و باخەکانی تاران و قەزوێن و شارە ناوەندییەکان بکات تا بە ئاسانی بتوانێ لە ڕێگای میلیتاریزەکردن و بەسەربازگەکردنی کوردستان ،تااڵنی هەموو سامانی کورد و خاپوری شار و دێمان بکات. ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ وەها دڕندەیەک کە تەنیا ماشینی ئێعدام و سەرکوتی لە کوردستان خستۆتە گەڕ ،پێویستی بە پالن و کار و زەحمەتێکی یەکجار زۆرە. ڕژیمی تۆتالیتێری دواکەوتووی ئیسالمیی کە پتر لە 41ساڵە بنەوای بندەستەیی و چەوساندنەوە لە کوردستان دائەڕێژێ و بە هەموو هێز و تواناوە هەوڵی بە کۆیلەکردنی نەتەوەی کورد ئەدات ،تەنیا بە هوشیاری و جەنگاوەریی شۆڕشگێڕانی ڕاستەقینەی کورد وەدەردەنرێ و لەناو ئەچێت. ڕژیمێک کە تەنیا بە دەم مەرگەوە پێدەکەنێ، بە چەپڵە ڕێزان واڵتمان بەجێ ناهێڵێت.
6
ئێران
ژمار‌ه ( )٩٢ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٧/١٥ ، Dwaroj@komala.com
پەرەسەندنی کێشە کۆمەاڵیەتیەکان لە ئێران فیرووز مامۆیی کێشە کۆمەاڵیەتیەکەن بە ئاستێکی زۆر لە ئێرانی ژێر دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی لە حاڵی پەرەسەند دایە و ١٠٠هەزار تووشبووی مادەی هۆشبەر لە ئێراندا هەیە کە بە ئاشکرا هەموو تاوانێک ئەنجام دەدەن. ئەسکەندەر مۆئمنی” بەڕێوەبەری گشتیی ناوەندی بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ مادە هۆشبەرەکان ڕایگەیاند کە ٦٠تا ١٠٠هەزار کەسی تووشبوو بە مادەی هۆشبەر لە ئێران بوونیان هەیە کە بە ئاشکرا و بە بەرچاوی هەموانەوە هەموو تاوانێک دەکەن کە لەو ڕێژەیە زیاتر لە ١٥هەزار کەس لە شاری تارانن ،بە وتەی ناوبراو دوای تاران شارەکانی مەشهەد و
ئیسفەهان زۆرترین تووشبووانی مادەی هۆشبەری تێدایە کە بە ئاشکرا کەلک لە مادە هۆشبەرەکان وەردەگرن و تاوانەکانی دیکەش ئەنجام دەدەن و هیچ بایەخێک بە دەوروبەریان نادەن. بەڕێوەبەری گشتیی ناوەندی بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ مادەی هۆشبەر ئاماژەی بەوەش کرد کە بەشێک لە تووشبووان لە وەرزی سەرمادا ڕوو دەکەنە ناوچە گەرمەسێرەکانی ئێران. ناوبراو دەڵێ کە حکوومەت بە تەنیا ناتوانێ ئەو دیاردەیە وەئەستۆ بگرێ و بەشێک لە ناوەندەکانی پێوەندیدار بە کەسانی تووشبوو بە مادەی هۆشبەر لە ڕێکخراوە مەدەنییەکان لەالیەن خەڵکەوە بەڕێوە دەچێ. جێگەی ئاماژەیە کە ئەو قسانەی ناوبراو لە کاتێک دایە کە کاربەدەستانی کۆماری ئیسالمیی ئێران نەک هیچ گرینگییەک بە بارودۆخی تووشبووان بە مادە
هۆشبەرەکان نادەن ،بەڵکوو لە ڕێگەی دەست و پێوەندییەکانی خۆیان مادەی هۆشبەر باڵو دەکەنەوە و سااڵنە بە دەیان کەس بە ئاماری تووشبووان بە ماددەی هۆشبەرەوە لە ئێران زیاد دەبێ. شایانی باسە کە بە پێی ئامارە فەرمییەکانی ڕێژیمی کۆماری ئیسالمیی ئێران ئاماری تووشبووان بە مادەی هۆشبەر لەو واڵتە نزیکەی سێ میلیۆن
کەسە کە لە سەتا ١٠ی تووشبووان ژنانن و تەمەنی تووشبووانیش بۆ ژێر ١٥ساڵ دابەزیوە. بەاڵم زۆرێک لە چاالکانی مەدەنی و کۆمەاڵیەتی لە سەر ئەو قەناعەتەن کە ،لە ئێران زیاتر لە ١٠میلیۆن تووشبووی مادەی ھۆشبەر بوونی ھەیە و رژیم ھیچ بەرنامە و پرۆژەیەکی بۆ پێشگرتن بە تەشەنە سەندنی ئەم کێشە ماڵوێرانکەرە کۆمەاڵیەتیە نیە.
راپۆرتی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی لە سەر چاالکیە ئەتۆمیەکانی ئێران
فیرووز مامۆیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی ڕۆژی هەینی سەبارەت بە درێژەی ڕێگریکردنی کۆماری ئیسالمی لە پشکێنەرانی ئاژانسی وزەی ئەتۆم بۆ پشکنینی هێندێک لە ناوەندەکانی ڕژیم نیگەرانی جدی خۆی ڕاگەیند و وتی :ئەگەری هەیە ئەو چاالکیانەی پێشتر لەو ناوەندانە کراوە بە ئاراستەی بەرنامەی بەرهەمهێنانی چەکی ئەتۆمی بووبێت. هەواڵدەری ڕۆیتێرز دەنووسێ :ئاژانس و ڕێکخراوی ئیتالعاتی ئەمریکا لەو بڕوایەدان کۆماری ئیسالمی بەرنامەیەکی دارێژراوی بۆ بەرهەمهێنانی چەکی ئەتۆمی هەتا ساڵی ٢٠٠٣هەبووە و ئەوەی کە ئیسرائیل سەبارەت بە دەستپێراگەیشتن بە ئارشیوی زانیاریەکانی بەرنامەی ئەتۆمی کۆماری ئیسالمی ڕایگەیاند ،زانیاری زیاتری سەبارەت بە چاالکیە ئەتۆمیەکانی پێشووی کۆماری ئیسالمی تێدابوو. ئیسرائیل دەڵێ ڕێبەندانی ساڵی ٩٦بە ئەنجامدانی چاالکیەک ،توانیویەتی ئارشیوی ئەتۆمی کۆماری ئیسالمی بۆ تەل ئاویو بگوازێتەوە .بنیامین نەتانیاهۆ بەهاری ساڵی ١٣٩٧لە کۆنفرانسێکی ڕۆژنامەنووسیدا ٥٠هەزار بەڵگە و هەزاران سی
دی پڕ لە ئارشیوی ئەتۆمی کۆماری ئیسالمی باڵو کردەوە .سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ئەو کات گووتی: ئامانجی سەرەکی کۆماری ئیسالمی لە وەگەڕخستنی بەرنامەی ئەتۆمیەکەی ،درووست کردنی بۆمبی ئەتۆمی بووە و لە کاتێکدا ساڵی ١٣٩٤لەگەڵ واڵتانی جیهان بەرجامی واژۆ کرد ،ئەو بەڵگانەی لەناو نەبرد و لە کۆگایەک لە شورئابادی تاران شاردیەوە. دوای ئەوە ،ئیسرائیل ڕایگەیاند کۆماری ئیسالمی لە ناوەندی تورقوزئاباد لە نزیک تاران مادەی ئەتۆمی هەبووە .ئەو زانیاریە لە الیەن وەزارەتی دەرەوەی ئێران « درۆ ،ڕێسراو و بێ ناوەرۆک» ناوزەد کرا و عەباس عەراقچی جێگری وەزیری دەرەوەی ئێران وتی :کۆمەڵێک کەس گاڵتەیان بە نەتانیاهۆ کردووە و کاڵویان لەسەر کردووە. بەاڵم ئاژانسی وزەی ئەتۆم دوای پشکنینی ئەو ناوەندە شوێن پێی ئۆرانیۆمی پیتێندراوی پشتراست کردەوە و داوای لە ئێران کرد سەرچاوەی ئۆرانیۆمەکە ڕابگەیەنێت .دوای دوو ساڵ کۆماری ئیسالمی هیچ زانیاریەکی بە ئاژانس نەدا و ئیزنی چوونەوەی دووبارەی پشکێنەرانی بۆ ئەو ناوەندە نەدا. ئاژانس لە ڕاپۆرتی نوێی خۆیدا دەڵێ :خوازیاری ئەوەیە چاوی بە سێ ناوەند لە ئێران بکەوێت بەاڵم کۆماری ئیسالمی چەندین مانگە ڕێگری دەکات.
ئاتنا دائمی و مەحکوومییەتی نوێ لە پەروەندێکی نوێدا یەسنا ئەحمەدی ئاتنا دائمی زیندانیی سیاسی لە پەروەندێکی نوێدا لە زیندان ،بە دوو ساڵ و 74زەربەی شەلالق مەحکووم کرا .بە پێ راپۆرتی کەمپێنی بەرگری لە زیندانیانی سیاسی و مەدەنی رۆژی یەکشەممە 18ی جۆزەردان سەبارەت بە پەروەندێکی نوێ بە تۆمەتی کارشکێنی لەناو زیندان بە کوتنی دروشم بە دژی رژیمی ئیسالمی ئێران لە الیەن دادگایی ئێنقێالبی تاران بەدوو ساڵ زیندانیی تەعزیری و 74زەربەی شەلالق
مەحکووم کرا.ئەو حووکمە لە کاتێک دا بە ئەو زیندانی راگەیاندراو کە پاش تێپەربوونی 5ساڵ زیندانی ،دەبوو رۆژی 14پووشپەڕ لە زیندان ئازاد کرابێ ولە رۆژی 15پووشپەڕ حووکمی دوو ساڵ زیندانیی ئاتنا بە تۆمەتی تازە دەستی پێکرد بۆ کەسێک کە تەنیا ناڕەزایەتی خۆی دەربڕی و نیگەرانی خەڵک و نیشتمان و و مناڵەکانی کار بووە.باوکی ئەو زیندانی سیاسی داوای لە خەڵک و تەواوی ڕزگاریخوازان و رێکخراوە نیونەتەوەیی کردووە کە یارمەتی ئاتنا بدەن.
ئەو ناوەندە ناوی ناوەندەکانی باڵو نەکردووەتەوە بەاڵم وتویەتی لە یەکێک لەو ناوەندانە کە لە ساڵەکانی ٢٠٠٣و ٢٠٠٤تێکدراوە ،بە ئەگەری زۆر کۆماری ئیسالمی پاشەکەوتی ئۆرانیۆمی سرووشتی هەبووە و چاالکیەکی بۆ لەناوبردنی پاشماوەکانی ئەو یۆرانیۆمە ئەنجام داوە. لە درێژەی ئەو راپۆرتەدا ھاتووە کە ،ئێران ڕێژەی ڕێگەپێدراوی پیتاندنی ئۆرانیۆمی تێپەڕاندووە و ئەو کارەی ئێران بووە بە هۆی ناڕەزایەتی پشکێنەرانی ئاژانسی وزەی ئەتۆم. بە پێی ڕاپۆرتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی، پاشەکەوتی ئۆرانیۆمی پیتێندراوی کۆماری ئیسالمی ئێران هەشت بەرابەر لەو ئاستە زیاترە کە لە ڕێککەوتنی ئەتۆمی ناسراو بە بەرجام لە ساڵی ٢٠١٥ ڕێککەوتنی لەسەر کرابوو. ئەو رێکخراوەیە لە ڕاپۆرتێکدا سەبارەت بە چاالکیە ئەتۆمیەکانی کۆماری ئیسالمی ڕۆژی هەینی ١٦ی
جۆزەردان ڕایگەیاند کە ئێران لە جێگەی ٢٠٢.٨ کیلۆ ،لە ڕێککەوتی ٢٠ی مانگی مەی ١٥٧١.٦
کیلۆ ئۆرانیۆمی پیتێندراوی هەبووە کە لە الیەن لێکۆڵەرانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی دیاری کراوە. تاران هەروەها ئیزنی سەردانی دوو ناوەندی ئەتۆمی بە لێکۆلەرانی ئاژانس نەداوەو هەروەها پرسیارەکانی پێشووی سەبارەت بە چاالکیەکانی هەروا بێ وەاڵم هێشتووەتەوە و ئەوە هۆکارێکە بۆ نیگەران بوون. لێکۆڵەرانی ئاژانسی وزەی ئەتۆمی ٤مانگ هەوڵیان داوە سەبارەت بەو پرسیارانە بە ئاکامێک بگەن بەاڵم تا ئێستا لە الیەن کۆماری ئیسالمیەوە ئێران هیچ واڵمێکیان نەدراوەتەوە.
ئێران
ژمار‌ه ( )92ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/07/15، Dwaroj@komala.com
7
فرۆشتنی ئێران بە چین لە ژێر ناوی گرێبەستی ٢٥ساڵەدا دوارۆژ
گرێبەستی ٢٥ساڵەی ڕێژیمی ئێران لەگەڵ واڵتی چین زۆرتر لە هەر چەشنە گرێبەست و پەیماننامەیەکە و ڕێژیمی ئێران بە شێوەی فەرمی خەریکی فرۆشتن و حەراج کردنی ئەو واڵتەیە. بەپێی ڕاپۆرتی سەرچاوە ھەواڵنێریە ناوخۆیی و دەرەکیەکانی ئێران؛چین بە هیوایە بە دانانی کارخانەگەلێک لە ئێراندا و بەکارهێنانی وزەی هەرزانی ئێران بەهۆی بایەخی کەمیی دراوی ئێران ،بەرهەمەکانی خۆی لە ئێراندا بەرهەم بهینێت و لە ڕێگای پڕۆژەی «یەک پشتوێن، یەک ڕێگا» (یک کمربند ،یک راه ) هەناردەی ڕۆژئاوا بکات. گرینگترین بەشی ئەو گرێبەستە سەرشۆڕکەرە، ئەو قانە تایبەتە نیزامی و تەناهییانەیە کە ڕێژیمی ئێران بە چین و ڕووسیەی داوە کە دەبێتە هۆی زاڵبوونی تەواوی ئەو دوو واڵتە بەسەر ژێرخانە نیزامییەکانی ئێراندا و لە پەیوەندییە ژێئۆپۆلێتیکییەکاندا(جوغرافیای سیاسی)
ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست و تەناهیی جیهانیشدا کاریگەریگەری گرینگ دادەنێت. بەپێی بەرنامەداڕشتنی ڕێژیمی ئێران لەگەڵ چین و ڕووسیە ،لە ڕەزبەری ساڵی ٩٩ بەدواوە ،بنکە هەواییەکانی ڕێژیمی ئێران لە خزمەت بۆمبهاوێژەکان و فڕۆکە شەڕکەر و فڕۆکە لۆجێستیکییەکانی چین و ڕووسیەدا دەبێت. هەروەها سیستمی بەرگریی دژە مووشەکیی ڕووسیە ( ) S-٤٠٠و هەروەها «کراسوخا»ی ٤بۆ پێشگرتن لە ئەگەری هێرشی ئیسرائیل و ئامریکا و پووچەڵکردنەوەی تەواوی پەدافەندی هەوایی ئەمارات و عەرەبستان لە ئێراندا جێگیر دەبن. لەالیەکی دیکەوە بەپێی ئەو گرێبەستە، ڕێژیمی ئێران قانگەلێکی زۆری لە بواری نەوت ،گاز ،پێترۆشیمی ،هاتوچۆ و کەلوپەلە نیزامییەکان لە ئێراندا بە ماوەی ٢٥ساڵ ڕادەستی چین دەکات. یەکێک لە قانە پێدراوەکان بە چین، ڕادەستکردنی پەیمانکاریی سەرجەم پڕۆژە نەوتی ،گازی ،پێترۆشیمی و سەرجەم پڕۆژە
لێژنەی (کادری ) پزیشکی ،پارێزەرانی بێ چەکی ساڵمەتیی کۆمەڵگا
ناتەواوەکان بە شیرکەتە چینییەکان لە ماوەی ئەو چارەکە سەدەیەدایە و شیرکەتەکانی چین بە بێ «موناقسە» لە ئێراندا چاالکییان دەبێت. بەشێکی دیکە لە قانە پێدراوەکانی ڕێژیمی ئێران بە چین ،کڕینی بەرهەمە نەوتی، گازی ،پێترۆشیمییەکان بە داشکاندنی ١٢ لەسەدییە کە چین سەرەڕای ئەو داشکاندنە بەرچاوە ،هەتا ٢ساڵ مۆڵەتی بۆ پێدانی پارەی بەرهەمە کڕدراوەکان هەیە و ٦تا ٨ لەسەدیش داشکاندن بۆ ئەگەری زیانباربوون بە چین دراوە. لە بەرانبەردا چینیش لە باتیی پێدانی دۆالر بە ڕێژیمی ئێران ،دراوگەلی الواز
وەکوو« :دراوی ئوزبەکستان ،قەزاقستان و قرقیزستان بە ئێران دەدات و لەسەرێکی دیکەشەوە لە بەرانبەر گۆڕانەوەی ئەو دراوە الوازانە بە دراوگەلی بەهێز ،داشکاندنێکی ٨ تا ١٢لەسەدیی دیکە بە چین دەدرێت و لە کۆی گشتیدا چین تا ٢٥ساڵ دەبێتە خاوەن داشکاندنێکی ٣٢لەسەدی بۆ کڕینی نەوت، گاز و بەرهەمە پێترۆشیمییەکانی ئێران. پشتگرییە هەمەالیەنەکانی ڕووسیە لە چین و ئێران لە بەرانبەر ئامریکادا و دژایەتی لەگەڵ دووپاتکردنەوەی گەمارۆکانی چەکوچۆڵ دژ بە ڕێژیمی ئێران ،لە چوارچێوەی ئەو گرێبەستە ٢٥ساڵە دایە.
ئێران بە ھاوکاریی داعش ١٤تۆن مادەی ھۆشبەری بۆ ئیتالیا ناردووە دواڕۆژ
یەسنا ئەحمەدی هەواڵێکی کورت و ناخۆش بوو تەخەسسوسی ،دەرمانگەی سینا لە تاران لە ئاگر دا سووتا و بە داخەوە بە هۆی ئەو رووداوەدا ژمارەیەک لە هاوواڵتییان بە هۆی کەمتەر خەمی بەرپرسانی رژیمی ئێران گیانیان بەخت کردووە.زۆربەی ئەم گیان بەخت کراوانە کادری پزیشکی بوون .بێگومان تیا چوونی دڵتەزێنی ئەو هاوواڵتییانە بە هۆی کەمتەر خەمی و لێنەهاتووی بەرپرسانی دز و نەشیاوی رژیمی ئێران بووە کە لە ماوەی 40ساڵ دا ئێرانیان بەرەوەدواوە بردووە و دەبێت هەموو رۆژە چاوێری
رووداوێکی ناخۆش و دڵتەزێن ببین .ئەگەر دەوڵەتێکی پێوەندیدار بە خەڵکەوە و بەرپرسانە لە سەر کار با ،هەرگیز ئەو رووداوانە پێش نەدەھات و بنەماڵەکان بەم چەشنە تازیەباری ئازیزانیان نەدەبوون .کاربەدەستانی کارنەزان کە سەرمایەکانی زانستی و تەخەسسوسی
وەاڵتیان قوربانی دەسەاڵت خوازی و پڕ کردنی خەزێنەی خۆیان کردووە و لە گیان و ماڵی خەڵک چاوپۆشی دەکەن . ناوەکانی گیان بەختکراوانی کادری پزیشکی کە قوربانی رژیمی ئیسالمی ئێران بوونە بەم جورەیە دوکتور مەحمەد عەلی ئەکبەر ی کارناسی گوێ و گەروو و لووت دوکتور سووسەن سۆلتانی مەحمەدی کارناسی بێهۆشی و ئەندامی هەیئەتی عولووم پزیشکی تاران
دوکتور فەریدە توورانی کارناسی جەڕڕاحی عوموومی دوکتور سۆلتان پوور کارناسی بێهۆشی ئیبراهیم جەدی کارناسی ژووری عەمەل ئیحسان گەنج خانلوو و هاوسەرەکەی موحەدەسە رەزی ژمارەیەکی دیکەش لە کادری دەرمانی لەو رووداوەدا بریندار بوونە برووخێ کۆماری دیکتاتۆری ئیسالمی ئێران
ئێران بە هاوکاریی داعش خەریکی بازرگانی مادەی هۆشبەرە و بە ناردنی مادەی هۆشبەر بۆ ئەوروپا دەیهەوێ قەرەبووی گەمارۆ ئابوورییە جیهانییەکانی سەر واڵتەکەی بکاتەوە. چەند ڕۆژ پێش ئێستا ئیتالیا رایگەیاند بارێکی ١٤تۆنی مادەی هۆشبەری ئامفتامینی دەست بە سەردا گرت کە لە الیەن هێزەکانی داعش لە سوریە بەرهەم هێندرابوو .شپیگل لە بارەی بارە دەستبەسەرگیراوەکە نووسیویەتی :ئەو بەندەرە لە سوریە لە دەستی ئێران دایە و نزیکانی بەشار ئەسەد ئەو مادە هۆشبەرەیان بەرهەم هێناوە. پۆلیسی ئیتالیا سێ ڕۆژ پێش باڵوی کردەوە ١٤ تۆن مادەی هۆشبەری ئامفتامین-ی دیتووەتەوە و دەستی بە سەردا گرتووە. لە ڕاپۆرتەکەدا پشکێنەرانی گومرگی ئیتالیا گووتبوویان ئەو مادە هۆشبەرە لە سوریە و لە الیەن گرووپی تیرۆریستی
داعشەوە بۆ دابینکردنی تێچووی ماڵی چاالکییە بەرهەم تیرۆریستییەکانی هاتووە و بۆ بازاڕی نایاسایی ئەوروپا نێردراوە. تۆڕی هەواڵدەری سیانان لەو بارەوە باڵوی کردووەتەوە کە پۆلیسی ئیتالیا گوومانی چووەتە سەر سێ کەس و هەتا بەندەری سالرنۆ بە دوایانەوە بووە .لە درێژەی ئەم هەواڵە هاتووە بە زانیاری پێشوو لەو چاالکییەدا هێزەکانی پۆلیسی ئیتالیا توانیان دەست بەسەر چەندین ملیۆن حەبی ئامفتامین دابگرن. هۆشبەرە مادە
لە دەستبەسەرداگیراوەکە بەندەری سالرنۆ لە باشوری ڕۆژئاوای ئیتالیا لە سێ کانتینێر و لە چوارچیوەی ٨٥ ملیۆن حەب بە بەهای زیاتر لە ١ملیار یۆرۆ لە سوریەوە بۆ ئیتالیا نێردرابوو .سەرۆکی گومرگی ئیتالیا ڕایگەیاندبوو ئەمە گەورەترین باری ئامفتامین ـە لە هەموو جیهان کە دەستی بە سەردا گیراوە. ئەو مادە هۆشبەرە بە شێوەیەک شاردرابووە کە هێزەکانی گومرگی ئیتالیا لە سەرەتادا بە تیشکی ئیکس-ش نەیانتوانیبوو پەى پێ بەرن.
8
تایبەت
ژمار‌ه ( )٩٢ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٧/١٥ ، Dwaroj@komala.com
جێپێی سیاسەت لە ژینگەدا
مەنسوور سوهرابی دوکتورا لە ئەگرۆ ئێکۆلۆژی و لێکۆڵەری ژینگە ھەواڵی گیانبەختکردنی چەند ژینگە پارێز لە سااڵنی ڕابردوو کە کۆتاییترینییان دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆژانی ڕابردوو ،ھۆکارێک بوو بۆ ڕێکخستنی وتووێژێک لەگەڵ دوکتور مەنسوور سوھرابی دوکتورا لە ئەگرۆ ئێکۆلۆژی و لێکۆلەر لە بواری ژینگە ،مژاری وتووێژەکەش سەبارەت بە باروودۆخی ژینگەی کوردستان ،ڕوانگە نوێیەکان سەبارەت بە ژینگە لە جیهان و چەند مژاری گرینگی تر ،بە خۆشحالییەوە کاتی پێداین و ئاکامەکەی لە بەرچاوی خوێنەرانی بەرێزی دواڕۆژە. تێبینی :وتووێژەکە هێمن بایەزیدپوور ئەنجامی داوە پ -بۆ دەستپێکی وتووێژەکە پێویستە لە پرسیارێکی سەرەکی دەست پێدەکەین، باروودۆخی ژینگەی کوردستان لە پاش دەسەاڵتگرتنی کۆماری ئیسالمی لە کوردستان چۆن ھەڵدەسەنگێنن ،ئایا ئامارێک لە بەردەستە کە باروودۆخی ھەنووکەیی سەرچاوە گشتییەکان لە ھەمبەر سێ بابەتی گرینگی ژینگەیی وەک ئاو و خاک و دارستانەکان لە کوردستان چۆنە؟ لە گەڵ ھاتنەسەرکاری کۆماری ئیسالمی لە ئێران و پاش ئیزنی جیھاد لە الیەن خومەینییەوە لە گەالوێژی سالی ٥٨ی ھەتاوی بە دژی کوردستان، ژینگەی کوردستان بوو بە یەکێک لە یەکەمین قوربانییەکانی هەڵمەتی شەرئەنگیزانە. بە بیانووە جۆراوجۆرەکان وەک بوونی ھێزە کوردییەکانی دژبەری کۆماری ئیسالمی لە ناو دارستانەکان ،ھێزەکانی کۆماری ئیسالمی دارستانەکانیان دایە بەر تۆپباران و ھێرشێک کە تا ھەنووکەش درێژەی ھەیە ،ئەو تۆپبارانانە یەکێک لە ھۆکارەکانی ئاگرتێبەربوونی دارستان و لەوەڕگەکان لە کوردستان بووە ،دەبێت ئاماژە بە وەش بکرێت کە ھێندێک جار کەسانی سەر بە حکوومەتیش بە ئانقەست ئاگریان لە لەوەڕگە و دارستانەکان بەرداوە و بە پێی ئامارەکان ھەموو ساڵێک لە پارێزگاکانی ڕۆژھەاڵت زیاتر لە ٥٠ ھەزار ھێکتار لە دارستانەکان و لەوەڕگەکان لە ناو دەچن کە ئەو لە ناوچوونانە بوون بە ھۆی تاوانێکێک کە قەرەبوو ناکرێتەوە. سەبارەت بە باروودۆخی ئاو لە پارێزگای ورمێ ،دەریاچەی ورمێ دەتوانێ پیشاندەر و شاھیدێک بێت لەسەر مودیرییەتی نازانستییانەی سەرچاوەکانی ئاو لە رۆژھەاڵتی کوردستان. لەوڕۆدا رێژەیەکی زۆر لەو دەریاچەیە وەشک بووە و زیاتر لە ٢٠میلیۆن میتری سێ جا ڕێژەی ئاوەکەی بە بەراوەرد لە گەڵ سەردەمە پڕ
ئاوەکانی ڕابردووی کەمی کردووە و دەریاچەکە بە بەراوەرد لە گەل تەرازی ئێکۆلۆژیکی خۆی زیاتر لە ١١میلیارد میتری سێ جا ئاوەکەی کەمی کردووە. بە پێی ئامارەکان جۆراوجۆرەکان ئاستی کشت و کاڵی ئاوی لە ڕووبەری ناوچەی ئاوڕێژی دەریاچەی ورمی نیزیک ٦٠٠ھەزار ھیکتار بەراوەرد کراوە .ئەو ڕێژەیە نیشاندەری زیادبوونی ٣٠٠ھەزار ھیکتاری زەوییە ئاوییەکان بە بەراوەرد لە سەرەتاکانی دەیەیەی ٥٠ھەتاوی دەبێت. جگە لە زۆر بوونی پانتایی زەوییە کشت و کاڵییەکان لە بەشی کشتوکاڵی ناوچەکە، ھەووەھا گۆرانی مۆدێلی کشت و کاڵ لە کشت و کاڵی کەم تێچووی ئاوی بۆ مۆدێلی پر تێچوو کارێگەری لە سەر گەشەی عاداڵنە و یەکسان داناوە ،ئەو جۆرە لە گەشە کشت و کاڵییە بە بێ لەبەرچاوکردنی ھێزی ئێکۆلۆژیک و قەوارەی ژینگەکە بۆتە ھۆی کەڵک وەرگرتنی ڕێژەیەکی زۆرتری ئاو لە سەرچاوەکانی سەرزەوی و ژێر زەوی ئاو. جێگەی ئاماژەیە کە سااڵنێکی زۆرە بە بیانووی دابینکردنی ئاوی خواردنەوەی شاری تەورێز ،ئاو لە بۆکانەوە بۆ پارێزگای ئازەربایجانی رۆژھەاڵت دەگوازرێتەوە کە ڕێژەکەی دەکاتە پێنج میتری سێ جا لە سەدی بۆکان لە چرکەیەکدا و ھەنووکەش ئامادەکارییەکان بۆ گواستنەوەی پێنج میتری سێ جا لە سەدی نەورۆزلووی میاندوئاو بۆ ئازەربایجانی ڕۆژھەاڵت لە ئارادایە. ئەوە لە کاتێکدایە ئەو ئاوە سەرپشتی جووتیارانی ھەریمی چۆمی مەجید خان و شاماتە و سەر ڕێژەکەی دەبێت بچێتەوە بۆ دەریاچەی ورمێ. بەو ئاوەی کە بە بیانووی ئاوی خواردەمەنی دەگوازرێتەوە ،ئاوی شارە پیشەسازییەکان، وێستگەکانی بەرھەم ھێنانی کارەبا و زەوییە کەم بایەخە کشتووکاڵییەکان دابین دەکرێت. لێرەدا پرسیارێک کە دەبێت ڕوو لە بەرپرسە حکوومییەکان بپرسرێت ئەوەیە :ئەگە ئاوەێکی زیاتر لە ڕێژەی پێویست لە کوردستان بوونی ھەیە بۆ وێستگەی کارەبا و کارخانە و کارگە لە کوردستان دانامەزرێت و بە درێژایی سەدان کیلۆمتر ئەو ئاوە بۆ سنوورەکانی دەرەوەی کوردستان دەگوازرێتەوە؟ ڕێژەی بارانبارین لە پارێزگای سنە سااڵنە ١٠/٩٣میتری سێ جایە و لەو ڕێژەیە ٤/٨ی دووبارە دووپاتدەبێتەوە(تەجدید پەزیرە) رێژەی ٤/٣میلیارد میتری سێ جا بە شێوازی ئاوی رووبەرە و ٥٠٠ملوێن میتری سێ جا بە شێوازی ژێر زەوییە. ڕێژەی ئاوی بە کارھاتووی پارێزگای سنە ١/٢ میلیارد میتری سێ جایە کە ٦٠لە سەدی ئەو رێژەیە لە ڕێگەی ئاوی ژێر زەوی بەرھەم دەھێندرێت و تەنھا ٤٠لە سەدی لە ئاوی سەرزەوی دابین دەکرێت. ئامارەکان ئاماژە بە مودیرییەتی نا زانستییانەی ئاو لەو پارێزگایە دەدەن بە جورێک کە زیاترین کەڵک لە ئاوە ژێر زەوینییەکان بۆ دابینکردنی ئاو وەردەگیردرێت. بە پێی ئیستانداردە زانستییەکان ئەوپەری ٤٠ لەسەدی ئاوە دووپاتبووەکان دەتوانین کەڵک وەرگرین ،بە وتەیەکی تر دەتوانین تا ٤٠لەسەدی ڕێژەی ٤/٣میلیارد میتری سێ جا کە بە جۆری ئاوی ڕووبەرە کە ڕێژەکەی بەرامبەرە بە ١/٧٣ میلیارد میتری سێ جا دەتوانین بەکار بێنین، بە واتایەکی تر کۆی ڕێژەی بەکارھێنانی ئاو کە
١/٢٣میلیارد میتری سێجایە دەتوانین لە ئاوی ڕووبەر دابین بکەین ئەوە لە حالێکدایە کە ٦٠لە سەدی ئاوی پێویست بۆ دابینکردنی پێویستی ھاوواڵتییەکان لە ئاوی ژێر زەوی دابین دەکرێت! ئەو ڕێژەیە بەرامبەرە لەگەل ٧٢٧میلیون میتر سێ جا و ئەوەش لە حالێکدایە کە لە ڕێگەی باران بارینەوە تەنیا ٥٠٠ملوێن میتری سێ جا ئاو بۆ ژێر زەوی دووپاتدەبێتەوە. ھەر ساڵ زیاتر لە ٢٢٧میلوێن میتری سێ جا ئاوی زیاتر لە پێویست لەو سەرچاوانەی کە لە ماوەی ساڵیانێکی زۆر کۆ بۆتەوە بەکار دەھێندرێت و ئەگە ئەو ئاراستەیە بەردەوام بێت لە داھاتوویەکی نیزیک دەبێتە ھۆی ئەوەی ئاوەکانی ژێر زەوی لەو پارێزگایە بەتاڵ بێت و ئەوە تاوانی زۆر گەورەی بەدوادادێت وەک وشک بوون و ڕۆچوونی زەوی. لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە کە ئەو ئاوە رووبەرانەی سەر زەوی لە پارێزگای کوردستان چییان لێدێت؟ جێگای ئاماژەیە کە باروودۆخی ئاو لە پارێزگاکانی کرماشان وئیالمیش زۆر جیاوازتر نییە و لەو پارێزگایانەش ئاوی کوردستان بەرەوە پارێزگاکانی تر دەگوازرێتەوە. سەبارەت بە خاکیش دەبێت ئاماژە بەوە بکەین کە ڕێژەی داخورانی(فەرسایش) خاک لە ئێران سێ قات زیاترە لە ناوینە جیھانییەکەی ،بە جۆرێک کە سااڵنە زیاتر لە ٢میلیارد و ٥٠٠ملوێن تۆن خاک لە رێگەی داخورانەوە لە ناودەچێت. خاک لە سەرچاوە دووبارەبووەکان(تەجدید پەزیر) پۆلین دەکرێت ،بەاڵم بە پێی سەرچاوە جۆراوجۆرەکان بۆ بەرھەم ھاتنی یەک سانتی میتر خاک لە ژینگە جیاوازە کان لە نێوان ١٠٠بۆ ١٠٠٠ساڵ کاتی پێویستە ،ئامارەکان ئاماژە بەو ڕاستییە دەکەن کە لە ڕۆژھەاڵت ڕێژەی داخورانی خاک لە ڕێژەی ناوینی(مییانگین) ئێران زیاترە، ئەوە لە حاڵێک دایە کە ئێران پلەی یەکەمی بۆ ئەو دیاردەیە لە جیھاندا ھەیە.
بوون ،جوغرافییای ئێران بەرەو بەبیابانی بوون ھەنگاوی ھەلگرتووە ،تۆز و خۆڵ لە زۆربەی شوێنەکان کێشەی زۆری درووست کردووە، بەاڵم ئەوەی کە دەبێت ئێمە لێی ورد بینەوە ئەوەیە لەو ھەرێمانەی کە نەتەوەکانی تر وەک کورد و عەرەب و بەلووچ و تورکەمەنی تێیدا دەژین ،ڕێژەی ویرانکارییەکان زۆر زیاتر بوونی ھەیە ،بەواتایەکی تر دەتوانین بڵێین ئامانجی کۆماری ئیسالمی لەو شوێنانە لەناوبردنی ژینگە و سەرزمینی ئەو نەتەوانەیە. پ -لەگەڵ ئەوەی کە کۆماری ئیسالمی بە پانتایی دەستی لەسەر ئەو کاولکاریانە ھەیە و بۆ چرکەیەکیش دەستی لە داگیرکاری ھەڵنەگرتوور، ئێمە دەبینین کە ژینگە پارێزان زۆر فیداکارانە، خۆبەخشانە و پێشمەرگانە لە خەتی پێشەوەی دژ بە و داگیرکارییانە رادەوەستن و تەنانەت گیانیشیان لەو رێگایە بەخت دەکەن ،دستبەسەر دەکرێن و NGOمەدەنییەکانی چاالک لە بواری ژینگە پارێزی دەبەسترێن ،چۆنە لە کوردستان تا ئەو ڕادەیە نیشتمان پارێزی لە شوێنێکی داخراو و لەگەڵ بوونی سیستەمێکی پاوانخواز ئەوەندە پێشکەوتووە؟
لە پێوەندی لەگەل ژینگەی کوردستان دەبێت ئاماژە بەوە بکەین کە جوغرافیای کوردستان بە شێوازێکە کە خەڵک زۆر زیاتر گرێدراوی سرووشتن و خەڵکی کورد ڕێزێکی تایبەتیان بۆ سرووشت ھەیە ،سەبارەت بە NGOکانیش دەبێت ئاماژە بەوە بکرێت کە چاالکییەکانی خەڵکی کورد لە چوارچێوەی کاری ڕێکخراوەیی و هاوبەش مێژوویەکی دوور و درێژی ھەیە ،ھەر وەک دەزانن زیاتر لە حەوت دەیەیە خەڵکی کوردستان لەگەڵ ئەحزابی مودێرن ئاشناییەیان ھەیە و لە چوارچێوەی ئەو حیزبانەدا چاالکییان بووە ،ئەوە بۆتە ھۆی ئەوە کە ئەو ئەزموونانەی کە لە مێژوودا لە رێگەی ئەو حیزبانە بەدەستیان ھێناوە کار و چاالکی مەدەنی لە ڕێکخراوە پ -ئێمە لە چەند ساڵی ڕابردوو دەبینین کە جەماوەرییەکان زۆر بۆ خەڵکی کورد سەیر و کۆماری ئیسالمی دەستی داوەتە سووتاندنی سەمەر نەبێت. دارستانەکان ،بە تااڵنبردنی خاک و بە تایبەت ئاو لە کوردستان وەک ڕاگواستنی ئاو بۆ شوێنەکانی پ -لە دەیەی نەوەدی زاینییەوە گوتارێکی تازە دەرەوەی کوردستان ،درووستکردنی بێ بنەما دەبینین لە کونسێپتی گەشە ،کە ئەوەش گەشەی و بەرفراوانی سەد و بەربەست لە کوردستان بەردەوامە ،مەفھوومی ئەو جۆر لە گەشەیە لە الیەکی ترەوە ،ئامانجی سەرەکی کۆماری چییە و لە واڵتێکی داگیرکراو چۆن دەتوانین بیر لەو جۆر گەشەیە کە پێوەندی ڕاستەوخۆی ئیسالمی لەو کارانە چییە؟ ھەیە لەگەڵ مودیرییەت و بەرنامەی درێژ خایەن کۆی ئاماژەکانتان درووستە و پانتایی خەسارەکان و کاری کلتووری بیرلێکراو ،بکەینەوە؟ ڕۆژ لە پاش ڕۆژ زیاتر پەرە دەستێنێ ،ھۆیەکەشی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە کە لە کوردستان جگە لە بۆ بەرێوبردن و ئیدارەی سەرزەوینی دوو مودیرییەتی الواز و گەشەی نابەردەوام و ناعادالنە ،بژاردە لەبەردەستمانە ،بەرێوەبردنی کاولکەرانە ستەم و زوڵمی نەتەوەیی و ھەاڵواردنیش بوونی و نابەرپرسیارانە و لە بەرابەردا بەرێوەبردنی ھەیە ،کە بۆخۆی دەبێتە ھۆکارێک بۆ ئەوەی درێژ خایەن و زانستییانە و بە لەبەرچاوگرتنی شوێنەواری دارمانەکان زیاتر پەرەبستێنێ ،کۆی چینەکانی داھاتوو کە بژاردەیەکی پێشکەوتنخوازە گشتی فاکتەرە ژینگەییەکان وەک ئاو و ھەوا و لە بەرامبەری بژاردەکەی یەکەم ،بە واتایەکی خاک و ڕوخسارە جوراوجۆرەکانی ژیانی ژینگە ،تر دەتوانین مودیرییەت یان بەرێوەبردنی لە کوردستان تووشی ھەرەس بووە و ئەکە بابەتی بەردەوامی(پایەدار) سەرزەوین وەک دیاردەیەکی زانستییانە کە ئامانجەکەی ،مودیرییەتی مودیرییەتی زبڵیشی دەبێت پێ زیاد بکەین. ئەوە زۆر ئاشکرایە و دیارەیەکی حاشا ھەڵنەگرە ھاوبەشی زەوی ،ئاو و ژینگەیە ،پێناسە بکرێت کە حکوومەتی ئێران لە بەرێوەبردنی زانستییانەی کە ھاوکات یارمەتیدەرێکی باشە بۆ واڵمدانەوەی واڵتەکەی ناکارامەیە و تا ئەورۆشی لەگەڵ داخوازییەکان بۆ کەڵک وەرگرتن لە سەرچاوەکان بێت ئەو جۆرە لە بەرێوەبردن بە شێوازەکانی دابین دەکات و ھاوکات خزمەتگوزارییەکانی جۆراوجۆر شوێنەوارە ویرانکەرەکانی خۆی نیشان ئێکۆسیستەم و ئامرازەکانی ژیانیش دەپارێزێت. داوە ،زۆربەی ئاوپەنگەکان (تاالوەکان ) وشک ...بۆ ڵ 8
تایبەت درێژەی الپەڕەی ٨
جێپێی سیاسەت لە ژینگەدا گرنگترین ئامانجی مودیرییەت و گەشەی بەردەوامی سەرزەوینی ،بەرگریکردن لە داڕمانی سەرچاوە سەرزەوینییەکان، ھەماھەنگکردنی ئامانجەکان بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی ژینگەیی ،ئابووری و کۆمەاڵیەتی بۆ قازانجی چینەکانی ھەنووکە و داھاتوو ،ھاوکات پارێزگاریکردن لە تایبەتمەندییە باشە کانی ئاو ،ھەوا و خاک و ارتقا یان یەکێکی کە لە ئامانجەکانی ئەوجۆرە لە بەرێوەبردنەیە. پ -یەکێک لە ھەنگاوە پێشکەوتنخوازەکان لە واڵتانی ڕۆژئاوا ،حیزبە سەوزەکانن ،کە بیرێکی ئەخالقی و عیدالەتخوازانەیان لەسەر مرۆڤ و ژینگە ھەیە ،مێژووی درووست بوونی ئەو حیزبانە بۆ کەی دەگەرێتەوە و
باروودۆخی ھەنووکەیان چۆنە و زەروورەتی بوونی ئەو جۆرە حیزبانە لە داھاتووی کوردستان چییە؟ بیرۆکەی (زیست بوم گرایی) لە دوو دەیەی کۆتایی سەدەی بیستەم گەشەی وەرگرت و سیاسەتی سەوز خۆی لە سەرەوەی مژارەکان سەبارەت بە لێھاتوویی سیستەمی سەرمایەداری یان خۆد سۆسیالیستی دەرخست .سیاسەتی سەوز مەرامێکی سیاسییە کە لە دەیەی ١٩٧٠ی زایینی لە ڕۆژئاوا لە دایک بوو و بنکە سەرەکییەکەشی حیزبی سەوزی ئاڵمان بووە کە ئەالن لە نێوان ١٠بۆ ١٥لەسەدی کورسییەکانی پارلمانی فێدراڵی ئالمانی بەدەستەوە گرتووە. سیاسەتی سەوز بە ئامانجی بونیاتنانی کۆمەڵگایەکی بەردەوام درووست بووە و لەسەر سازگاربوون لەگەڵ ژینگە ،بنبڕکردنی کۆمەاڵیەتی، یەکسانی توندوتیژی، دێمۆکراسی بۆ خەڵکی ئاسایی و ھەروەھا چارەسەرکردنی کێشە لۆکالی و خۆجێیەکان پشتی بەستووە.
حیزبە سەوزەکان ھەروەھا لە بزووتنەوەی ماف پارێزی ژنان و چاالکانی ئاشتی پارێز پشتیوانی دەکات .پێش ئەوەی حیزبە سەوزەکان لە ئاڵمان درووستبن ،حیزبە سەوزەکان لە واڵتەکانی تریش پەیدا ببوون ،لە سالی ١٩٧٠لە ھولەند گرووپێک بە بەرنامەی سەوز ھاتبوونە گۆڕەپانی ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی شارەکانەوە و ھەروەھا لە ساڵی ١٩٧٢گرووپێکی سیاسی لە ئوسترالیا بۆ ئامانجی ھەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی کاولکارییە ژینگەییەکان لە یەکێک لە ھەرێمەکانی ئەو واڵتە پێکھاتبوو. لە ڕاستیدا یەکەمین حیزبی سەوز لە واڵتی ئینگلیس خۆی پێناسە کرد .حیزبی سەوز لە ئالمان یەکەمین حیزب نەبوو کە توانی کورسییەکانی یەک پارڵمانی نەتەوەیی بەدەستەوە بگرێت ،بەاڵم تا شوێنێک بەرەو پێشچوونی بە خۆیەوە بینی کە توانیی لەسەر حیزبە سەوزەکانی تر لە شوێنەکانی کە کاریگەری زۆری ھەبێت. سەرکەوتوویی حیزبە سەوزەکان لەوەدا خۆی دەبینییەوە کە توانی فووکووسێکی زۆری میدیاکان بۆ خۆی ڕابکێشێت.
ژمار‌ه ( )92ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/07/15، Dwaroj@komala.com
لە ساڵی ٢٠٠١ی زاینی کە سەوزەکانی جیھان بزووتنەوەی جیھانی سەوزیان پێک ھێنا ،شەش بنەمای سیاسی خۆیان بەو جۆرە باڵو کردەوە: شعووری ژینگەیی ،یەکسانی کۆمەاڵیەتی، دێمۆکراسی ھاوبەش ،دووری لە توندووتیژی، بەردەوامی و ڕێزگرتن لە جیاوازییەکان. زۆربەی حیزبە سەوزەکان ،لە سۆنگەی ئابوورییەوە لەگەڵ ئابووری سەرمایەداری کە لەسەر گەشەی ئابووری جەخت دەکاتەوە و لە ڕێگەی گەیشتن بەو ئامانجە چاوی لە کاولکاری ژینگە دەبەستێت نییە و زیاتر جەخت لەسەر کیفییەتی ژیان و پاراستنی ژینگەو دەکات. بە باوەری من لە داھاتووی کوردستانی ئازاد پوتانسییەلی بوونی حیزبی سەوز لە فەزای سیاسی رۆژهەاڵتدا ھەیە و لێرەوە من پێشنییار دەکەم حیزبە چاالکەکانی کوردستان دەبێت پرسی ژینگە بە ھێند وەرگرن و بەشێکی گرینگی ڕێکخراوە سیاسییەکەیان بەو پرسە دیاری و دەستنیشان بکەن.
بزووتنەوەی ژینگە پارێزی ،ئامانچ و ئاکام
ناسر چەورۆکە بزوتنەوەی ژینگە پارێزی لە بزوتنەوە هەرە مۆدێرنە کۆمەاڵیەتیەکانی گەالنی جیهانه کە لە واڵتانی بەختەوەر پاش دەستەبەرکردنی کۆمەڵێکی بەرچاو لە مافە سیاسی ،کۆمەاڵیەتی ،ئابوری ،ڕەگەزی و لە ئاستی لۆکاڵ دا سەرنجی خەڵک و تەیفە پێشکەوتنخوازەکانی جیهانی بۆ خۆی ڕاکێشاوە. ئامانجی ئەم بزوتنەوەیە پاراستن، بەرێوەبردن و زیندوو کردنەوەی سروشتە و پێی وایه رەفتاری مرۆڤی لیبراڵ لە سۆنگەی سەروەری بەرژەوەندیەکانی تاک بە سەر کۆمەڵ دا رەفتارێکی دوژمنکارانەیە لەگەڵ سروشت .ئەم بزوتنەوەیە لەو ڕووەوە کە ئاسەوارەکانی تێکچوونی سروشت داوێنگیری هەموو مرۆڤایەتی بە نەوەکانیشیەوە دەبێ، پاراستن و بوژاندنەوەی سروشت بە ڕێگە زانستی و کۆمەاڵیەتیەکان بە ئەرکی هەنووکەیی و مێژوویی خۆی دەزانێ ،لە یەک ڕستە دا مڕۆڤ خاوەنی سروشت نیه بەڵکه
بەشێکە لە سروشت و دەبێ ڕەوتی گەشەی خۆی لە سەر ئەم بنەمایە بچنێ. هەرچەند ناوەڕۆکی گوتاری بزوتنەوەی ژینگەپارێزی لە سەرەتا دا لە درێژەی قۆناغی گوزار لە ئیمپریاڵیزم و پاوانخوازی جیهانی بۆ سەرەوەری دەوڵەت نەتەوەکان لە ساڵەکانی شەستی سەدەی ڕابردوو لە ئاستی بزوتنەوەگەلی لۆکاڵی پچڕ پچڕ پێک هات بەاڵم هەر زۆر زوو لە کۆتاییەکانی سەدەی ڕابردوو دەرکی بەوە کرد کە ئەم پرسە ناکرێ لە چوارچێوەیەکی بەر تەسکی جوگرافیایی و لۆکاڵی دا چاوی لێ بکرێ و پرسەکە بە یەک ئاست پەیوەستە بە تەواوی دانیشتوانی گۆی زەوی .تەقینەوەی ڕێئاکتۆری ناوەکی چێرنۆبیل ،ناسک بوونەوەی توێی ئۆزۆن لە جەمسەری باشور و ڕووداوگەلێکی زۆری تر ئەمەی سەلماند کە لە ڕۆژئاواترین شوێنی گۆی زەوی ناکرێ لە سەر سروشتی ڕۆژهەاڵتترین شوێن کەمتەرخەم یا بێخەم بی .لە نێو کۆمەڵگاکانی خۆڕهەاڵتی ناوەڕاست بە دەسەاڵتەکانیانەوە به هۆکارگەلێکی زۆر کە خۆی لێکۆڵینەوەی زانستی درێژ دەخوازێ ،چ وەک کۆمەڵگا ،چ وەک دەسەاڵت و ئۆپۆزیسیۆنەکانی لە ڕەوتی پێشکەوتنە سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکانی جیهان بە تایبەت ڕۆژئاوا بە دەیان ساڵ لە پاشن و بزوتنەوەیەکی مەیدانی جێکەوتوو و پێگەیشتووی ژینگە پارێزی بەدی ناکرێ .هەم دەوڵەت و دەسەاڵتەکان و هەمیش کۆمەڵگاکان بایەخێکی بنەڕەتی و گشتگیریان بۆ بابەتی ژینگه نیه .کۆماری ئیسالمی ئێران بە هۆی نەبوونی ستراتیژی لە مەڕ ژینگه یا خود وەستانی ستراتیژی
ژینگە پارێزی لە هێڵی بەرامبەر و دژی ستراتیژیەکانی دەکرێ لە سەروی لیستی واڵتانی دژە ژینگەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست و جیهان پۆلێن بکرێ .بەاڵم لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان وەک ناوچەی داگیرکراوی ژێر ئەم دەسەاڵتە دژە ژینگەیە ،بزوتنەوەیەکی ژینگە پارێزی بە گوڕ و تین وەک گوڵ لە سەر تاشە بەردێک شین بووە .بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان لە ڕۆژهەاڵت وەک هەموو بزوتنەوەیەکی ڕەسەن و مۆدێرن لە ڕەوتی تەمەنی خۆی دا تا هاتووە لە جۆر و قەوارە دا گەشەی کردووە و لق و پۆپی
شوێندەسەاڵتەکانی ئێران و دووهەمیان ستراتیژی تایبەتی کۆماری ئیسالمی ئێران لە تااڵن و لە ناو بردنی سامانەکانی کوردستان بە مەبەستی درێژکردنەوەی تەمەنی داگیرکاری و کەم کردن یا لە ناوبردنی داراییە گشتیەکانی کوردستان کە لە سەریان کورد دەتوانێ بزوتنەوەکەی لە سەر پێ ڕاگرێ و لە قۆناغی بزوتنەوەی کوردیەوە بەرەو کیانی کوردی هەنگاو هەڵێنێ. هۆشیاری گشتی لە سەر ئامانج و ستراتیژی هەر بوتنەوەیەک وەک سەرەکیترین ئەسڵی مانەوە و درێژەی هەر بزوتنەوەیەک تەنانەت لە ژێر قورسترین هێرش و پەالمارەکان لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان کۆڵەیەکی بە هێزە. بۆیه لە سەر بنەمای ئەم هۆشیاریە هەموو تاکتیکەکانی داگیرکار لێک دەداتەوە و خۆی ڕێک دەخا بۆ بەرپرچ دانەوەی و گیانبازی بۆ دەکا .لە الیەکی ترەوە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد کە لە کۆنسێپتی بزوتنەوەیەکی لۆکاڵی گەماڕۆدراو دا دەکرێ پۆلێن بکرێ ،دەبێ هەوڵ بدا لە تایبەتمەندیەکانی بە گلۆباڵ کردنی بزوتنەوەی ژینگە پارێزی کوردستان کەڵک وەرگرێ و پرسەکانی ژینگەی کوردستان و بزوتنەوەی ژینگە پارێزی بباتە کۆڕ و کۆمەڵە نێودەوڵەتیەکان و و دەروازەیەک بە ڕووی ئەم گەمارۆیە دا بکاتەوە .بە دڵناییەوە ئەمەش
لێ بووەتەوە و هەوڵ دەدا لە هەر کەلێنێکەوە بچوکترین دەرفەت هەبێ ،ڕەگێک لەم بزوتنەوەیە بچەقێنێ و لە ئاراستەی هەڵکەندنی داگیرکاری زەخت بکا. کۆماری ئیسالمی ئێران وەک کیانێکی ئاژاوەخولقێن و ئاژاوەگێڕی مەزهەبی هیچ کات پالنی درێژ خایەنی پۆزەتڤی تەنانەت بۆ بنەڕەتیترین پرسەکانی کۆمەڵگا نەبووە .چما لە هەندێ بوار و ناوچە دا ستراتیژی تێکدەرانەی گرووەتە بەر .لە ڕووی ژینگەوە کوردستانی ڕۆژهەاڵت وەک هەموو بوارەکانی تری ژیان دوو جار لە ژێر داگیرکاری کۆماری ئیسالمی ئەران دا زەرەرمەندە ،یەکەمیان وەک ناکارمەیی کۆماری ئیسالمی ئێران لە ئەرکی هەرە خێرای حیزبەکانی ڕۆژهەاڵتە. بەڕێوەبردنی و پاراستنی ژینگە وەک هەموو
9
10
ژنان
ژمار‌ه ( )٩٢ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٧/١٥ ، Dwaroj@komala.com
کۆماری ئیسالمیی ئێران زیندانی گەورەی ژنان گەالوێژ عەبدیکانی
کە واتە تەنانەت ئەگەر هاوسەرەکانی ژنان کاتی داوای پاسپۆرت ڕەزایەتی خۆیانیان ڕاگەیاندبێ هەرکات بیانەوێ بە سەردانێکی ئیدارەی گوزەرنامە و پەشیمان بوونەوە لەو ڕەزایەتی دەتوانن ڕێگە لە سەفەری ژنەکانیان بۆ دەرەوەی واڵت بگرن. ئەو قەدەغەکرانی چوونەوە دەرەوەی واڵتە تەنها کاتێک کە مێردەکە بە ڕەسمی بە ئیدارەی پاسپۆتی ڕاگەیەنێ یان لە کاتی جیابوونەوە و پاش ئەوەی بەڵگەی ڕەسمیی جیابوونەوە درایە ئیدارەی گوزەرنامە هەڵدەوەشێتەوە. زۆر جار هەیە سەرەڕای ئەوە ژن و مێردێک چەند ساڵە پێکەوە ناژین بەاڵم لەبەر ئەوەت هێشتا سەندەی ڕەسمیی جیابوونەوەکەیان دەرنەکراوە، ژنەکە هێشتا بە پێی داوای پیاوەکە بۆی نییە لە ئاشکرایە ئەم یاسایانە لەگەڵ بیری واڵت بچێتە دەرەوە و ئاسەواری ئەو کارە ژیانی نوێخوازی کۆمەڵگای الوی ئەمڕپ و هەر وەها ژنەکە تووشی گرفت دەکا. پێداویستییەکانی ژیانی ژنانی ئەمڕۆ کە ڕۆژ لە ئەم یاسایەش وەکوو یاسا دژە ژنەکانی دیکەی کۆماری ئیسالمیی ئێران ،لە پیاوساالری زاڵ بەسەر ڕۆژ زیاتر بەشداری خوێندنی بااڵ و کارە گرینگە کۆمەڵگاوە هاتووە کە کولتوور و یاسای ئیسالمی کۆمەاڵیەتیی و ئابوورییەکانن ناتەبایە. پشتیوان و پەرەپێدەریەتی و کردوویەتی بە یاسای زۆرن ئەو ژنانەی کە لەبەر یاسا ناڕەوا و شەرعی ،هەمان یاسا کە تەنانەت چوونەدەرەوەی نەگونجاوەکانی حکوومەتی دژە ژنی ئێران ژنان لە ماڵ بە ڕەزایەت و ئیجازەی پیاوەوە نەیانتوانییوە ئەوەندەی لێهاتوویی خۆیان لە بواری کار و تەجارەت و ورزش و بابەتەکانی دەبەستێتەوە.
یاسا دژە ژنەکانی کۆماری ئیسالمیی ئێران یەکجار زۆرن .ئەو یاسایانە وا داڕێژراون کە ژنان بەرەو سووچی ماڵەکان پاڵپێوەنێن و لە ژێر سەیتەرە و دەسەاڵتی پیاواندا یەخسیریان بکەن. خاڵی سێهەمی ماددەی ١٨ی یاسای پاسپۆرت بە ڕوونی دەڵێ ئەو ژنانەی هاوسەریان هەیە بۆ وەرگرتنی پاسپۆرت پێویستیان بە ڕەزایەتی هاوسەرەکانیانە .هەموو ئەو ژنانەی بەتەمان داوای پاسپۆرت بکەن یان پاسپۆرتەکانیان تازە بکەنەوە دەبێ ڕەزایەتی هاوسەرەکانیان بە نووسراوە بدەنە ئیدارەی گوزەرنامە و لە فۆرمی داوای پاسپۆرتیشدا بەشێکی دیاری کراو بۆ ئەوکارە دانراوە و ڕەزایەتی هاوسەرەکە دەبێ لە الیەن دەفتەرێکی ئەسنادی ڕەسمییەوە تەئیید کرابێ .دیارە تەنانەت ئەو ژنانەی کە تەمەنیان سەرەوەی ١٨ساڵە و بۆخۆیان دەتوانن سەربەخۆ داوای پاسپۆرت بکەن بە بێ ڕەزایەتی ”سەرپەرەست” یان هاوسەر ناتوانن سەفەری دەرەوەی واڵت بکەن .ئەم یاسایە یاسای کۆماری ئیسالمیی ئێران کە لەسەر زنجیرێکی دیکەیە لە دەست و پێی ژنان. ماددەی ١٩ی هەمان یاسا دەڵێ ئەگەر ڕێگرەکانی شەرعی ئیسالمی داڕێژراوە بۆ ئەوەی ژنان دەرکرانی پاسپۆرت پاش دەرکرانی پاسپۆرتەکە زیاتر یەخسیر کات زۆرجار زۆر ناتەبایی و دەرکەون یان ڕووبدەن یان ئەوەی کەسانێک کە بەپێی دژبەریی لە نێو خۆیدا جێدەکاتەوە .بۆ نموونە مادەەی ١٨دەرکرانی پاسپۆرتەکەیان بە ڕەزایەتی بەرپرساریەتیی یاسایی کچان لە تەمەنی ٩ کەسێکەوە بەندە ئەو ڕەزایەتەیان وەرنەگرتبێ بەاڵم ساڵییەوە دەسپێدەکا لە حاڵێکدا هەمان کچ پاسپۆرتەکە دەرکرابێ ،خاوەنی پاسپۆرتەکە بۆی تەنانەت لە تەمەنی ٤٠سااڵنیچ بۆ چوونە نییە لە واڵت بچێتە دەرەوە و تا کاتێک ڕێگرەکان دەرەوە لە واڵت پێویستی بە ڕەزایەتی قەییم و النەبرێن پاسپۆرتەکەی دەستی بەسەردا دەگیرێ.
سەرپەرەست هەیە.
دیکەی بەشداریی سیاسی و کولتووری و ئابووری و کۆمەاڵیەتییەوە ،گەشە بکەن. نیلووفەڕی ئەردەاڵن کاپیتانی تیمی فووتساڵی ژنانی ئێران کە پاش ١٩ساڵ هەوڵ و تەمرین ئیمکانی ئەوەی هەبوو لە جامی واڵتانی ئاسیادا بەشدار بێ تەنها لەبەر ئەوەی هاوسەرەکەی ڕێگەی پێنەدا ،نەیتوانی بەشداری ئەو یارییانە بێ. یاسا دژە ژنەکانی ئێرانی ئیسالمی بە درێژایی
دەسەاڵتی ئەو حکوومەتە هەوڵیانداوە نەهێڵن ژنان لە ماڵ بێنە دەرێ و ڕۆڵ و نەخشی ژنان لە کۆمەڵگادا دابەزێنن بۆ کاری ناوماڵ. زۆرجار ئەو یاسایانە ژنان ناچار دەکەن بە ناحەق گوێڕایەڵی مێردەکانیان بن و لە کاتی جیابوونەوەدا لە حەق و مافەکانیان خۆش بن یان مل بە مەرجی ناڕەوا بدەن. هەرچەن خەباتکارانی ڕێگەی یەکسانی دەبێ بە شێوەیەکی شیاو و کاریگەر هەوڵ بۆ قۆستنەوەی هەموو هەلێک بۆ نەهێشتنی هەاڵواردنی جنسییەتی بدەن و البردنی ئەم بەندە لە یاسای پاسپۆرت دەتوانێ داواکارییەکی ئێستەی ژنان بێ ،بەاڵم تاکە ڕێگەی چارەسەری بنەڕەتیی ئەم ستەمە گۆڕینی بنەڕەتیی یاسی دژە ژنی کۆماری ئیسالمیی ئێران و هەڵپێچانی هەموو دامودەزگای دژە ئینسانی ئەو حکوومەتەیە.
ترسی ڕژیمی ئێران لە حوزووری سیاسی وکۆمەاڵیەتیی ژنان
ژیال ئەحمەدی ڕژیمی کۆماری ئیسالمی هەرلە سەرتای هاتنەسەرکاری یاساکانی لە دژایەتیی ژناندا دانراوە و بەردەوام گوشارەکان بۆ سەر ژنان زیاتر و بەرینتر بووەتەوە .کۆماری ئیسالمیی ئێران و یاساکانی بە هەموو شێوەیەک ڕێگەیان لە بەشداریی چاالکی ژنان لە بواری سیاسی و کۆمەاڵیەتیدا گرتووە و بەربەستیان لە ڕێگەی پێشکەوتن و گەشەی ژناندا ساز کردووە .گوشار و یاسا دواکەوتووانەکانی حکوومەتی ئێران وایکردووە کە ژنان لە سەرەتاییترین مافەکانی بێبەشن و ڕێگەیان پێنادرێ داوی مافەکانیان بکەن .هۆکاری ئەو یاسا و هەڵسووکەوتەی حکوومەتی ئێران بەرانبەر بە ژنان دەگەڕێتەوە بۆ ڕوانینی ئەو ڕژیمە بۆ ژنان، کۆماری ئیسالمی دەسەاڵتێکی پیاوساالری ئایینییە و ژنان وەکوو کۆیلە و جینسی دووهەم دەبینێ و هیچ مافێکیان بۆ بەڕەسمی ناناسێ و هەموو یاسا و ڕێساکانی ئەو دەسەاڵتە لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراوە و ئەوەش دەبێتە هۆی بێمافیی تەواوی ژنان .ئاکامی ئەو سیاسەت و یاسایە دوورکەوتنەوەی ژنان لە مەیدانی سیاسەت و دژواریی بەشدارییان لە چاالکییە کۆمەاڵیەتییەکان و پاڵپێوەنانیان بەرەو سووچی ماڵەکانە .حکوومەتی ئێران هەر زۆر زوو پاش بەدەسەاڵت گەیشتن پاش ڕاپەڕینی جەماوەریی ساڵی ١٣٥٧یاسای حیجابی زۆرە ملی
دانا و ڕێگەی لە ژنان گرت بە دڵی خۆیان جلوبەرگ لەبەر کەن دوابەدوای ئەو ژنانی دادوەر لە سەر کارەکانیان البران و ڕاگەیەندرا ژنان بە پێی یاسای ئیسالم بۆیان نییە دادوەر بن ،ژنان لە خوێندن لە زۆر بەشی زانستگەکان بێبەشکران و زۆرێک لە بوارەکانی خوێندن بوون بە پیاوانە لە سیاسەتیشدا تا ئەو جێگەیەی بۆیان کرا بەربەست و ڕێگریان لە سەر ڕێی ژنان دانا بۆ ئەوەی نەتوانن لەو مەیدانەدا چاالک بن و گەشە بکەن و بگەنە دەسەاڵت ،دیاری کردنی مەرجی پیاوبوون بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری و سەرۆک وەزیران و زۆر پۆستی گرینگی دیکە نموونەی بەرچاوی ئەو هەوڵە بوون. ژنان پاش بەدەسەاڵت گەیشتنی کۆماری ئیسالمی کۆتوبەندی کولتووری پیاوساالرانە و ئایینی لە ماڵەکاندا یەخسیری کردن و وەکوو زیندانییەکان هەڵسوکەوتیان لەگەڵ کرا ،لە شوێنە گشتییەکان هێزە سەرکوتکارەکانی حکوومەت وەکوو نوێنەرانەری دواکەوتوویی و پیاوساالری هێرشیان دەکردە سەر ژنان و گەشتی ئیرشاد و گەشتی ساروڵاڵ و چەندین ئورگانی دیکە لە ژێرناوی ستادی ”امر بە معروف و نهی از منکر” ڕێگرییان لە هەموو ئازادییە شەخسی و کۆمەاڵیەتییەکان دەگرت و بەتایبەت ژنان ئامانجی هێرشەکانی ئەو جەلالدانە بوون. ئێستاش پاش تێپەڕبوونی زیاتر لە ٤٠ساڵ
بەسەر هاتنەسەرکاری حکوومەتی کۆماری ئیسالمیی ئێران سەرکوت و بێمافڕاگرتنی ژنان هەر بەردەوامە و یاسای کۆنە و نوێی حکوومەت دژی ژنان بەرینتر و فراوانتر دەبن .نموونە یاسا نوێکانی دژی ژنان بە تاوان دانانی بێ حیجاب بوون لە دنیای مەجازیە کە بە هۆیەوە ژنانێک کە بە بێ سەرپۆش و حیجاب لە سایت و الپەڕە و ئەپلیکەیشنە کۆمەاڵیەتییەکاندا دەرکەون سزا دەدرێن .ئەمە درێژە هێرشەکانی دەسەاڵتی ئیسالمیی ئێران بۆ سەر مافی ژنانە و هەوڵێکە بۆ بەربەست کردنی بەشداریی ژنان لە دونیای مەجازیدا .نموونەکانی دیکەی سەرکوت و بەمافکردنی ژنان زۆرن لەوانە قەدەغەکردنی سواربوونی دووچەرخە کە بە فتوای ماالیەک دەستی پێکرد و دواتر لە مەجلیسی شوورای ئیسالمیش پەسەند کراو و بوو بە یاسا ،یان باڵوبوونەوەی وێنەی ژنان لە زۆرخانەکان و دوابەدوای ئەوە قەدەغەکرانی ئەو وەرزشە بۆ
ژنان. یاساکانی حکوومەتی ئێران و دۆخێک کە یاساکان و ڕوانینی ئەو حکوومەتە بۆ ژنانی پێکهێناوە کاریگەریی خراپی لەسەر ژنان هەیە و بە کردەوە نیوەی کۆمەڵ لە زۆر دەرفەت و ئیمکانی گەشە و پێشکەوتن بێبەش دەکا و کۆمەڵگاش لە بەشێکی بەرینی هێز و وزەی ئەو ژنانە بێبەشدەکا .ژنان لە ژێر گوشار و لەو دۆخە نەلەبارەی حکوومەتی ئێران بۆیانی ساز کردووە تووشی زۆر خەسار و گرفت دەبن و بێمافی و بە دەرەجە دوو بینین و هەمیشە وەکوو تاوانبار سەیرکردنیان لە الیەن حکوومەت و ئورگانە حکوومەتییەکانەوە کاریگریی خراپی لەسەر باری دەرونی و ژیانی ڕۆژانەیان دەبێ. کۆماری ئیسالمیی ئێران تانۆپۆی دژە ژنە ،تا دەسەاڵتێکی وا لەسەر کار بێ ژنان ناگەنە ئەو مافانەی کە هەیانە و لێیان بێبەش کراون.
ژنان ئەستێرەکان دایکی تاڵەسوار دایە بەهیە پڕشنگ محەممەدی
بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانەی کوردستان و خەبات بۆ مسۆگەرکردنی مافی گەلی کورد و خەڵکی چەوساوە و هەژار ،تەنیا بە خەبات و شوڕشی تێکۆشەرانی ناو جەرگەی خەبات ،نەچووتە پێش ،بەڵکوو لەم بەرخۆدانەدا کەسانێکی زۆر بە بێ ئەوەی کە ناوێکیان هەبێت بەشدار بوون و لە ڕاستیدا کۆڵەکەی ئەم شۆڕشە بوون. کەم نین ئەو دایکانەی کە شاهێدی مەرگی ڕۆڵەکانیان بوون و لەم رێگایەدا گەلێک مەینەت و چەرمەسەرییان کێشا ،دایە بەهیەی کۆنەپۆشی نموونەیەکی بەر چاوی ئەو دایکە شۆڕشگێرانەیە کە خۆی و بنەماڵەکەی دەورێکی سەرەکیان گێڕا لە بزووتنەوەی ڕەوای خەڵکی چەوساوەی کوردستاندا. دایە بەهیە ژنە قارەمانێک بوو کە بەڕاستی نموونەی دایکێکی فیداکار و جەسوورە کە لە مێژووی بزووتنەوەی کوردستاندا ،هیچ کاتێک لە بیر ناکرێ و لە ڕاستیدا سەمبولی خۆڕاگری و کۆڵنەدانی ژنانی کوردە. ئەو دایکی پێنج گیانبەختکردووی کۆمەڵە و خەباتکاری ڕێگای رزگاری کرێکاران و زەحمەتکێشان و خەڵکی چەوساوەی کوردستانە .پێنج ئەستێرەی سووری ئاسمانی کوردستان و پێنج قارەمانی خەبات دژی بێمافی و چەوسانەوە کاک فوادی ڕێبەر ،ئەمین ،ماجد ،حسێن، ئەمجەد ،جگەر گۆشەکانی دایە بەهیە بوون کە لە نێو ڕیزەکانی کۆمەڵە و لە بزاڤی ڕزگاریخوازانەی خەڵکی کوردستان دەور و ڕۆڵی سەرەکییان هەبوو. دایە بەهیە ساڵی ١٣٠٦ی هەتاوی لە ئاوایی ڕەشەدێی ناوچەی مەریوان لە دایک بووە ،سەردەمی مناڵێ لە ڕەشەدێ تێپەڕ کردووە ،بەاڵم بە هۆی بارودۆخی ئەو سەردەم و وەزعی کۆمەاڵیەتی و نەبوونی قوتابخانە، دایە بەهیە وەک زۆربەی کچانی ئەو سەردەم نەیتوانیوە بخوێنێت .سەردەمی مناڵی دایە بەهیە هاوکات دەبێت لە گەڵ دەورانی دیکتاتۆری ڕەزا شا کە بۆ داسەپاندنی دەسەاڵتی خۆی زەبر و زەنگ دەخاتە سەر ژیان و گوزەرانی خەڵک و بۆ دامەزراندنی بنەمای دیکتاتۆری خۆی ژیان لە خەڵک تاڵ دەکات ،تا ئەو ئاستەی زمان و جل و بەرگی
سیمۆن دوبووڤوار نووسەری “جینسی دووهەم”
ئەسعەد دوروودی سیمۆن دوبووڤوار لە دایکبووی ساڵی ١٩٠٨ی هەتاوی لە شاری پاریسی فەرانسە بیرمەند ،نووسەر ،فەیلەسۆف و فیمینیستێکی سوسیالیستی ناسراوە کە بەناوبانگترین کتێبەکەی لە ژێرناوی جنسی دووهەم لە نێوان ساڵەکانی ١٩٤٩تا ١٩٥٠نووسراوە. ئەو کتێبە تا ئەمڕۆش وەکوو یەکێک لە گرینگترین کتێبەکانی بواری فیمینیسم دەناسرێ و وەکوو سەرچاوەیەکی گرینگ سوودی لێوەردەگیرێ. سیمۆن لە خانەوادەیەکی دەوڵەمەندی خەڵکی پاریس لە دایکبوو کە دواتر و پاش شەڕی جیهانی بەشێکی زۆر لە سەروەت و سامانیان لەدەستدا و دایک و بابی سیمۆن بەتەمابوون سویمۆن و هێلێنی خوشکی بنێرنە خوێندنگە ئاینییەکان بەاڵم سیمۆن کە هەر لە مێرمنداڵییەوە زیرەکی و لێهاتوویی خۆی دەرخستبوو ساڵی ١٩٢٥خوێندنی لە ئاستی بکالوریوس لە بواری فەلسەفە و مەتماتیک تەواو کرد و دواتر بۆ درێژەی خوێندن لە بواری فەسلەفە چوو زانستگەی سۆربۆن و ساڵی ١٩٢٨توانی بڕوانامەکەی لەوێ وەرگرێ .دواتر لە خێندنگە دواناوەندییەکانی پاریس خەریکی وانەوتنەوە بوو و هاوکات درێژەی بە خوێندن لە بواری جۆراوجۆر دەدا .لە یەکێک لەو کۆرسانەی دەیخوێند یەکەم جار چاوی بە ژان پۆل سارتر کەوت کە دواتر بوو بە هاسەر و هاوژینی سیمۆن ،بەاڵم ژیانی سیمۆن و ژان لە ژیانی هاوسەرانی سەردەمی خۆیان نەدەچوو و شێوەیەکی ڕەها و نزیک لە شێوە ژیانی ئەمڕۆی واڵتانی پێشکەوتووی ڕۆژئاوا بوو. دوبووڤوار لە نێوانی ساڵەکانی ١٩٢٩تا ١٩٤٣لە خوێندنگە دواناوەندییەکانی مارسەی و پاریس وانەی دەوتەوە پاش ئەو دەورەیە توانی ژیانی تەنها لە ڕێگەی نووسینەکانیەوە دابین بکا .دوبووڤوار و سارتر نووسینەکانی یەکتریان دەخوێندەوە و کاریگەرییان لە سەر یەکدی هەبوو. شێوەی ژیانی سیمۆن و جۆری پەیوەندییەکەی لەگەڵ سارتر
کوردی قەدەغە دەکات ،هەر لە بەر ئەم زەبر و زەنگانە شێخ ئەحمەد کۆنەپۆشی باوکی دایە بەهیە کوردستانی ڕۆژهەاڵت بە جێ دێڵێت و ڕوو دەکاتە کوردستانی باشوور و لە ئاوایی نزارەر نزیک بە پێنجوێن نیشتەجێ دەبن ،دایە بەهیە لە ئاوایی نزارە ئەو دەرفەتەی بۆ دەرەخسێت کە بۆ ماویەکی کورت بڕواتە قوتابخانە و بخوێنێت. گەورە بوون لە بنەماڵەیەکی ناوداردا کە ئەوکات هەردەم جێگای هاتوچووی کەسانی ناسراوی وەک قانعی شاعێر بووە و هەروەها خوێندن لە قوتابخانە وادەکات دایە بەهیە بە دیدێکی تەواو کراوە لە جیهان بڕوانێت و تێگەیشتنی زۆر ببی بۆ جیهان و ڕووداوەکانی. دایە بەهیە ساڵی ١٣٢٥لە گەڵ حەمە ڕەشیدخان مستەفا سۆڵتانی ژیانی هاوبەش پێک دێنێت و دەڕواتە ئاوایی ئەڵمانە .بەرهەمی ئەم هاوژینییە ١٠منداڵ بووە ،بە ناوەکانی؛ فواد ،حسێن ،فاێزە ،ئەمین ،ماجید ،مەلکە، ئەمجەد ،ڕەزا ،حشمەت ،کاوە. ڕۆژی ٢٨ی گەالوێژی ١٣٥٨ی هەتاوی هاوڕێیان حسێن مستەفاسۆڵتانی و ئەمین مستەفا سۆڵتانی ،بە دەست جینایەتکارانی ڕژیمی ئیسالمی لە شاری مەریوان دەستبەسەر کران و شەش ڕۆژ لە زینداندا دەبن ،لە ماوەی ئەو شەش ڕۆژەدا دایە بەهیە هەوڵی زۆر ئەدات بۆ ئازاد کردنی حسێن و ئەمین ،بەاڵم بە داخەوە جەالدانی ڕژیم بە فەرمانی خەڵخاڵی ڕۆژی ٣ی خەرمانان ئەم دوو کوڕەی دایە بەهیەیان وێڕای حەوت کەسی دیکە ئیعدام کرد ،ئەو ڕۆژە دایە بەهیە تەرمی هاوڕێیان حسێن و ئەمین لە باوش دەگرێت و ئەو شەوە هەتا بەیانی لە مزگەوت لە گەڵ دوو ڕۆڵە گیانبەختکردووەکەی دەبێ و دەست دەکات بە الواندنەوەیان و دەڵێ؛ من دڵم نایە بکەم شینتان ،فواد گیان خۆش بێ لە جێ نشینتان، خەڵخاڵی هاتووە بە واڵتدا ،ڕۆڵە جوانەکانمی برد لە زەکاتدا، هەی دا هەی بێداد نەوجەوانم ڕۆ ،یەخسیر کێشەکان پادگانم ڕۆ، دایک ئیعدامیەکان چی حاڵیان ،ئاگر دەبارێت لە دەور ماڵیان، دایک ئیعدامیەکان بێن بۆ دووکانم ،هەواڵ و ئەو کۆستە من باش ئەزانم. کە لەگەڵ نۆرم و ستانداردەکانی ئەو سەردەمە نەدەهاتەوە و بەتەواوەتی جیاوازبوون سێبەری خستبووە سەر کار و نووسینەکانی زۆرجار لە باسەکاندا فکووس لە سەر کاری ئاکادمیک و فیکریی سیمۆن نەدەما و گرینگی زیاتر بە ژیانی شەخی ئەو دەدرا .سیمۆن و سارتر سەرەڕای ئەوەی تا کۆتایی تەمەن پێکەوە بوون بەاڵم قەد بە ڕەسمی پێکهێنانی ژیانیان ڕانەگەیاند. لە کتێبە گرینگەکانی دوبووڤوار دەتوانین ئاماژە بە چەند دانەیان بکەین کە دەنگدانەوەی زۆریان لە ناوەندە ئەدەبی و فیکری و تەنانەت سیاسییەکاندا بووە .ئەو هاتووە بمێنێتەوە ،١٩٤٣ ئەخالقی ئێگزیستانسیالیستی ،١٩٤٤سەردەمی نوێ (کە پاش کۆتایی شەڕی جیهانیی دووهەم نووسراوە) ،جینسی دووهەم ١٩٤٩و ماندارینەکان ١٩٥٤لەو نووسراوانەی دوبووڤوارن. لە نووسراوەکانی دووبوڤواردا کتێبی جینسی دووهەم جێگەیەکی تایبەتیی لە باسی بیرمەندانی فیمینیست و خەباتکارانی یەکسانیخواز و چاالکانی ڕێگەی ڕزگاریی ژناندا بووە ،لەو کتێبەدا نووسەر باسی چۆنیەتی هەلسوکەوت لەگەڵ ژنان بە درێژایی مێژوو دەکا .لەو کتێبەدا پرسیارێکی گرینگ ئەوەیە کە ژن چییە؟ دووبوڤوار دەڵێ لە کۆمەڵگای ئێمەدا پیاو وەکوو ستاندارد و نۆرم دەبینرێ و ژن وەکوو جینسی دووهەم چاوی لێدەکرێ .کەواتە ئینسانییەت بووەتە پیاوانە و پیاوان ژنان لە پەیوەندی لەگەڵ پیاودا پێناسە دەکەن ،نەک وەک مرۆڤێکی سەربەست و تاکێکی تایبەت .سیمۆن پاش لێکدانەوەی ژنان و پیاوان لە باری فیزیۆلۆژییەوە دەڵێ ناکرێ وا بیربکەینەوە کە ئەم نابەرابەری و هەاڵواردن بنەمایەکی فیزیۆلۆژیکیی هەیە بەڵکوو ئەو راستییە زانستییانە دەبێ لە بەر ڕووناکیی هەستی ناسی ،ئابووری و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتی و جەستەییەکاندا لێکبدرێتەوە. بە پێی بۆچوونی دوبووڤوار بەشداریی ژنان لە بەرهەمهێناندا و ڕزگاربوونیان لە کۆیلەیەتیی بەرهەمهێنانەوە دوو فاکتۆری سەرەکین لە پێشکەوتنی ژناندا .سیمۆن دەڵێ :ژن لە بەرگی دایکایەتیدا یەخسیر کرا و پیاوان توانیان بەسەر ژن و سروشدا زاڵ بن .پیاوان بەناوی پاراستنی خانەوادە و ژیانی هاوبەشەوە زوڵم لە ژنان دەکەن .هاوکات باس لە دەوری خراپی ئایینی مەسیحی دەکا لە ژێدەستە بوونی ژنان و پاراستی دەسەاڵتی پیاوان لە کۆمەڵگادا .دوبووڤوار دەڵێ دۆخی ژنان بەدرێژایی سەدی نۆزدەهەم بە گشتی نەگۆڕا بەاڵم تاکە ژنهایەک هەبوون کە لەو مێژووەدا دیارن و ژمارەیک پیاویش هەن کە کاریگەریی باشیان لەسەر دۆخی ژنان هەبووە .لە کتێبی جینسی دووهەمدا
ژمار‌ه ( )92ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/07/15، Dwaroj@komala.com
11
پێنج ڕۆژ دوایی مەرگی هاوڕێیان «حسێن و ئەمین» جارێکیتر دایە بەهیە هەواڵی مەرگی کوڕێکی تری پێ دەگات ،ڕۆژی ٩ی خەرمانان چەند هلیکۆپتر بەسەر شاری مەریوان و ئاواییەکانی دەوروبەردا دێن و دەچن ،دایە بەهیە بە دیتنی ئەو هێلیکۆپترانە ئارام و قەراری نامێنێ دەتگوت هەستی بەوە کردبوو هاتوچووی ئەو هێڵیکۆپترانە دیسان وەیشوومە و نەهامەتیەکی تری هاپێوە کە دامەنگیری دەبێت .ئەو ڕۆژە زوو زوو لە بەرخۆیەوە دەڵێتەوە؛ تەیارەی چەمران شانەو شان ئەکات، داوای جوانەکان مەریوان ئەکات، ئاخ من نەمردام عەزررەت وەتۆەوە ،ساتێک سەرم ئەنا فواد ڕۆڵە گیان وەبااڵی تۆەوە، ئاگرێک بەر بووە لە سەر و ماڵم ،مەالن سڵ ئەکەن لە کۆی زوخاڵم. ڕۆژی ٩ی خەمانان کاک فواد لە نزیک ئاوایی بسامی
سەرشیوی سەقز گیانی بەخت دەکات ،ئەو ڕۆژە هەواڵی گیانبەختکردنی کاک فواد نادەن بە دایە بەهیە ،تەرمی کاک فواد سەرتا دەبرێتە شاری مەریوان و لەوێوە بە بەشداری جەماوەری شاری مەریوان لە ناو خەم و پەژارەدا تەرمەکەی دەبرێتەوە بۆ ئاڵمانە ،هەر کە دایە بەهیە جەماوەر دەبینێ و دەزانێ کاک فواد گیانی بەختکردووە ،بە توندی باڵی مەلکە دەگرێ و باوەڕ بە مەرگی کاک فواد ناکات و ئەڵێت؛ مەگەر دوایی ئەمین و حسێن، من کوڕیکیترم دەکوژرێ؟ کە دەزانێ بەڵێ گیانبەختکردنی کاک فوئاد ڕاستە ،پەلی فاێزە خۆشکی کاک فواد دەگرێ و دەڵێ؛ «هەڵپەڕە ئەوە زەماوەندی فوئادە» ژێر کراسەکەی فواد دەنێتە بەخەڵی و پێاڵوەکەی دەنێتە باوشی و تا تەرمی کاک فواد دەشۆرن ،هەر ماچی دەکا و دەیالوێنێتەوە و دەڵێ؛ من فوادم بوو شێری ڕووی جیهان ،ئەحیاکەرەوەی بنەچەی کوردان، تۆ بۆ کوێ ئەڕۆی عەزمی کوێ داری ،ڕەفیقەکانت فواد ڕۆڵە گیان بە کێ ئەسپاری، ئەوە چەن ساڵە هام بە تاسەتەو ،بۆم نەنا بە بۆی هەناسەتەو، فەرهاد کۆکەن نەتەوەی چینی ،لە سەر شیو سەقز بۆ وا خەمگینی. کاک فواد لە الی دوو برای دیکەی کە پێنج ڕۆژ پێشتر لە مەریوان گیانیان بەختکردبوو دەنێژرێت ،کاتێک قەبرەکەی حازر دەبێت ئەوەڵ جار دایە بەهیە خۆی دەخاتە ناو قەبرەکە و هاوار دەکات ،ئەو بەرد وخاکە داتانناوە بیکەن بە سەر فواد دا، لە باتی ئەو بیکەن بە سەر مندا« ،توخوا من بە جێگەی ئەو داپۆشن» فواد جوانە مەرگە ئەوەڵ عومریە ،ڕەفیقەکانی تەمایر ئەون ،لە زیندان هاتووەتەوە ماندوویی دەر نەچووە ،کاری زۆرە ،کێ دڵی دێت ئەو ڕۆڵە شیرینەی من بنێتە قەبر.
کۆستی دایە بەهیە بەمە کۆتایی نایە ،لە ماوەی کەمتر لە ساڵێکدا دیسان هەواڵی مەرگی دوو کوڕیتری پێ دەگات ،ئەمجارەیان لە شاری تەورێز ئەمجەد و ماجد لە زیندان ئیعدام دەکرێن. پووشپەڕی ١٣٦٠ی هەتاوی جارێکیتر دایە بەهیە جەرگی دەسووتێت ،کەس ناتەوانێ وەسفی ئەو
هەروەها باس لە شۆرشی پیشەسازی و بەشداریی ژنان لە کاری بەرهەمهێناندا دەکرێ و ئاماژە بەوە دەکرێ سەرەڕای هاتنەدەرەوەی ژنان لە ماڵ و بەشدارییان لە بەرهەمهێناندا، لە چاو پیاوان حەقدەستێکی زۆر کەمتریان دەدرایە .هەروەها ئاماژە بە پەرەسەندنی ڕێکخراوە کرێکارییەکان و بەشداریی ژنان دەکرێ .دوبووڤوار هەروەها باسی مافی دەنگدانی ژنان و هۆکارەکان و ئاکامەکانی ڕێگەپێندەرانیان بۆ بەشداری لە دیاری کردنی چارەنووسی سیاسیی کۆمەڵگادا دەکا .سیمۆن دەنووسێ بوونی کەسانێکی وەکوو ڕۆزا لوکزامبوورگ و ماری کووری دەریدەخا ئەوەی دەگوترێ لێنەهاتوویی ژنان بووەتە هۆی ژێردەستەبوونیان و نادیاربوونی مێژووییان درۆیەکی گەورەیە، ڕاستییەکەی ئەوەیە بەشدارنەبوونی ژنان لە دیاریکردنی چارەنووسی کۆمەڵگایە کە بووەتە هۆی ژێردەستەبوونیان. دوبووڤوار باس لە ڕوانینی زاڵی کۆمەڵگا دەکا کە بە بۆچوونی ئەو ڕوانینی پیاوانی هێترۆسێسکسوێلە و بۆ ژن بوون و ژنانەبوون پێناسەیەکی هەیە کە دەیەوێ وەکوو ڕاستییەک بەسەر ژناندا بیسەپێنێ .دوبووڤوار هەروەها باسی چەمک و مەسئەلەکانی وەکوو پێریۆدی مانگانە ،کچ بوون و ژن بوون، جنسییەتی ژن و ژیانی هاوبەش و دایکایەتی و ژیانی هاوبەش و لەشفرۆشی دەکا و هۆکار و ئاکامەکانی هەرکام لەوانە لەسەر مەسئەلەی هەاڵواردن و سەقای جنسییەتیی ناو کۆمەڵگا لێکدەداتەوە .دوبووڤوار نموونەی نووسینەکانی زۆر شاعیر و نووسەری بەناوبانگی وەکوو ئاندرێ برێتۆن و ئێدگار ئالێنپۆ و گۆتە و شێکسپێیر دێنێتەوە و دەیسەلمێنێ کە لە هەموو ئەو نووسینانە و زینی نووسەرەکانیان هێمۆسێکسوێل بوون تەنها حاڵەتێکە کە دەبینرێ و کراوەتە نۆرم و ستانداردێک لە زەینی خەڵک و خوێنەرەکانیان. کاتێک سیمۆن دوبووڤوار باسی مندااڵن و پەروەردەی
پیاوساالرانە دەکا دەڵێ هەر لە سەرتای منداڵییەوە کوڕان و کچیان دەور و ڕۆلی جیاوازیان لە کۆمەڵگادا بۆ دیاری دەکرێ و کوڕان وەکوو پیاوێکی چکۆلە دەبینرێن و کچانیش فێر دەبن کە ژن بن و ”چارەنووسی ژنانەی” خۆیان قەبووڵ بکەن .ئەو دەڵێ کچان کە لەدایک دەبن هیچ هەستێکی دایکانەیان نییە بەڵکوو ئەمە ڕۆڵێکە کۆمەڵگا بەسەریاندا دەیسەپێنێ. لە کتێبی جینسی دووهەمدا باس لەوە دەکرێ کە ژنانێک کە تەنها ڕۆڵ و دەوریان لە کۆمەڵگادا و لە ژیانی هاوبەشیان لەگەڵ پیاوان بووەتە کاری ناوماڵ و بەخێوکردنی منداڵ لە
دایکە جگەر سووتاوە بکات کە چ حاڵەتێکی بووە، کۆست لە دوای کۆست جارێکیتر دوو ڕۆڵەیتری تیر باران دەکرێن ،تەنیا بە دەم ئاسانە بوترێ کە لەماوەیەکی کورتدا پێنج ڕۆڵەی قارەمان بە دەست جینایەتکارەکانی ڕژیمی ئیسالمیی گیانیان لە دەستدا ،تەنها دایە بەهیە توانیویەتی بزانێ ئەو داخە یان چی و کەس ناتەوانێ ئەو حاڵەتە وەسف بکات ،بەڵێ دایە بەهیە کە بە ڕاستی دەکرێ بە سومبولی خۆڕاگری و بەرخۆدان نەتەوەیەک بزانرێ، ساڵی ١٣٧٠ڕوو دەکاتە والتی سوێد و لە گەڵ کوڕ و کچەکانیدا لەوێ دەمێنێتەوە ،چەند ساڵ لە واڵتە ژیان بەسەر دەبات ،تا ئەوەی کە بەداخەوە تووشی نەخۆشی شێرپەنجە دەبێ و ڕۆژی ٣ی جوالی ١٩٩٥ی زایینی لە نەخۆشخانەی شاری ئۆپسەال ماڵئاوای لە ژیان دەکات و لە سەر وەسیەتی خۆی تەرمەکەی دەگەڕێنەوە بۆ ئاڵمانە و لە تەنیشت پێنج شۆڕەسواری ڕیگای ئازادیدا ،لە تاڵەسووار دەینێژن. وەسیەتی دایە بەهیە :دوای مردن بە هەر شێوەیەک بوو بمنێرنەوە ئەڵمانە و پاشان پشتوێنە خوێناویەکەی حسێنم تێوە پێچن ،چاوبەسەکەی ماجدم بکەنە کەمەربەند ،ژێر کراسەکەی فوادم لە بەر بکەن ،بە کراسە خوێناویەکەی ئەمجەد سەرم ببەستن ،بە جامانەکەی ئەمین دامپۆشن ،جا ئەوکاتە لە تاڵەسوار الی جوانەمەرگەکان بمنێژن.
ڕاستیدا هەرچەن زیندوون بەاڵم ناژین .دوبووڤوار دەڵێ لەو کولتوور و فەرهەنگە پیاوساالرانەیەدا تەنها ژنانێک بە باش دەزانرێن کە خزمەتگوزاری ناو ماڵ و ناو جێگە بن بۆ پیاوان .لە ڕوانگەیە نووسەری کتێبی جینسی دووهەمەوە ژیانی هاوبەش النیکەم لەو فۆرم و شێوازەی کە هەیە بە هێچ شێوەیەک لە بەرژەوەندیی ژناندا نییە و لە ڕاستیدا بۆ پیاوانیش باش نییە. دوبووڤوار دەڵێ سەرەڕای ئەوەی ژنان دەزان چۆن دەکرێ وەکوو پیاوان بن و ئەو دەور و ڕۆڵەی ئەوان بگێڕن بەاڵم دۆخەکەیان وایان لێدەکا کە خەریکی چێشت لێنان و منداڵ بەخێوکردن و کاری ناوماڵ بن ،لەبەر ئەوەی بەکەلک بوون و باشبوونی ژن لەم دنیایە ئاوا پێناسە کراوە .کەواتە ژنان بۆ ئەوەی ژیانیان مانایەکی ڕاستەقینەی هەبێ و وەکوو ئینسانێکی سەربەخۆ و نەک لەپەیوەندی لەگەڵ پیاو و بەپێی پێوەر پیاوساالرانەکان پێناس بکرێن ،دەبێ هەوڵ بۆ ڕزگارکردنی خۆیان بدەن. سیمۆن دوبووڤار ساڵی ١٩٧٢و ساڵێک پێش مردنی لە وتووێژێکدا دەڵێ :فیمینیستەکان ئەو ژن و پیاوانەن کە بە بێ ئەوەی چاوەڕوانی ئاڵوگۆڕی خێرا لە هەموو کۆمەڵگا بن ،بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی ژنان هەوڵ دەدەن ،بۆیە من خۆم بە فیمینیست دەزانم لەبەر ئەوەی دەزانم لە دنیای سیاسەتدا خەبات بۆ مافەکان خێرا ناگاتە ئەنجام. هەر بۆیەش ئێمە ئەرکی سەرشانمانە پێش گەیشتنمان بە سوسیالیزمش کە چارەسەری گرفتەکانە بەردەوام هەوڵ بدەین بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی ژنان و گەیاندنی ئەم خەباتە بە ئاکام.
12
ئەندێشە
ژمار‌ه ( )٩٢ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٧/١٥ ، Dwaroj@komala.com
پرسی ئهگهر و هۆکاری بنه‌ڕه‌تیی
دوکتور عەبدوڵاڵ عەلیدۆست
ل ه ده‌یه‌‌کانی ڕابردوودا ده‌سته‌واژه‌ی «ئهگهر» یا خۆ هۆکاری بنه‌ڕه‌تیی ل ه بازنه‌ی ئه‌کادیمیی و زانستییدا ده‌ورێکی به‌رچاو ده‌گێڕێت .ڕه‌نگ ه ل ه یه‌که‌م سه‌رنج و تێڕاماندا پێناسه‌ی ده‌سته‌واژه‌ی بێهۆ خۆی زۆر ب ه ساکاری ب ه ده‌سته‌و‌ه بدات ،بهاڵم ئهگهر ب ه سه‌رنجی ورد و بیری تیژه‌و‌ه بۆ ناخی ئه‌و کاته‌گۆریی ه بڕوانین ،ئهوه پێناسه‌ک ه زیاتر ئاڵۆز ده‌بێت .دیارده‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیی به‌بێهۆ ب ه دیارده‌یه‌ک ده‌گوترێت ،ک ه ئه‌مڕۆ و ئێستا ک و ل ه شێوه‌‌یه‌کدا پیشان ده‌دات، خۆی ل ه قه‌واره‌‌یه بهاڵم سبه‌ی و دواتر خۆی ب ه شێوه‌یه‌کی دیکه‌و نامۆ ئاراوه ده‌نوێنێت ،واوه‌تر ده‌کرێت ب ه شێوه‌یه‌ک بێت ه ک ه پێشتر پێشبینیی نه‌کرابێت ،ب ه واتایه‌کی دیکه ،چ ئه‌م شێوه ،یاخۆ ئه‌و شێوه ،هه‌ردووکیان و شێوه‌کانی دیکه‌ش ئه‌گه‌ریی هه‌بوونیان هه‌یه ،هیچ کام لهو شێوانه‌ش پێناسه‌یه‌کی شه‌فاف و موتڵه‌ق بۆ هه‌موو شێوه‌کان به‌ده‌سته‌و‌ه نادات .پاشان ده‌بێ بگوترێت که زۆر ئه‌سته‌م ه له‌سه‌ر بنه‌مای مه‌نتیق ،گرێبه‌ندو په‌یوه‌ستبوونی خان ه ب ه خانه‌ی ئه‌و دیاردان ه بکرێت. سه‌بک و قه‌واره‌ی ئه‌و دیاردانه تا ڕاده‌یه‌ک ل ه یه‌ک ده‌چن ،بهاڵم مه‌رج نیی ه ک ه داهێنه‌رو ڕاکێشه‌ری یه‌کتر بن .هه‌بوونی ئه‌م دیاردان ه حه‌یاتیی نییه .وات ه مه‌رج نیی ه که سه‌رهه‌ڵبده‌ن ،بهاڵم هیج ساتیش ناتوانین ب ه ئه‌رخه‌یانییه‌وه بێژین ک ه سه‌رهه‌ڵناده‌ن .ب ه پێیی لۆژیکی بێگه‌رد و ڕه‌وان ،مه‌رج نه‌بوو ک ه ئه‌مڕۆ و ئێستا و به‌و شێوه بێن ه ئاراوه .هه‌ر بۆی ه مه‌نتیق ل ه ته‌ک ئه‌م جۆر‌ه دیاردانه‌دا گرفتی گه‌وره‌ی هه‌یه .زۆر که‌س دهستهواژه ،به‌ستێن و گرامه‌ری «ئهگهر» ل ه ته‌ک ناوه‌ڕۆکی ده‌سته‌واژه‌ی ڕێکه‌وت یاخۆ هه‌ڵکه‌وتدا ئاوێت ه ده‌که‌ن .بهاڵم ل ه کاکڵدا جیاوازیه‌کی جیدی نێوان هه‌ڵکه‌وت و ئهگهر (ئیحتیمال) هه‌یه .هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی خۆمان ل ه واتای مه‌نتیق و هزری زانست ه سروشتییه‌کان دوورخسته‌وه ،ئه‌‌وکات ئه‌و ئاڵۆزیی ه دێت ه ئاراوه ،بهاڵم ئهگهر ب ه سه‌رنجی ورده‌و‌ه بۆ کۆمه‌ڵێک پڕه‌نسیپی زانست ه مرۆییه‌کان بڕوانین، ئهوه باشتر لهو ئاڵۆزیی ه تێده‌گه‌ین و ده‌توانین ب ه شێوه‌یه‌کی ساخ ل ه ته‌ک ده‌سته‌واژه‌ی ئهگهر و ئیحتیمالی کۆمه‌ڵیک دیارده‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تییدا مامه‌ڵ ه بکه‌ین .دیاره زانست ه سروشتییه‌کان ل ه سه‌ر بنه‌مای مه‌نتیقێکی بێگه‌رد دامه‌زراون ،ئهوه کۆمه‌ڵێک یاسای نه‌گۆڕن ،ک ه ژێربه‌نای به‌هێز و پته‌و و شه‌فافیی بۆ دروست کردوون .هه‌ربۆی ه لهو به‌ستێنه‌دا ،ن ه هه‌ڵکه‌وت ،ن ه ڕێکه‌وت و نه ئه‌گه‌ری ئه‌م و ئه‌و دۆخ، ده‌توانێت هه‌واڵ ل ه چۆنیه‌تیی ئه‌و یاساو ڕێسا بدات. واوه‌تر پێناسه‌ی ئه‌و کۆمه‌ڵ ه یاسا بۆ من و بۆ تۆ و بۆ هه‌موو که‌س نه‌گۆڕو شه‌فافه .بهاڵم ئهگهر بۆ پێکهات ه کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییه‌کان بڕوانین، ئهوه ده‌بینین ک ه ده‌سته‌واژه‌ی ئهگهر (ده‌رفه‌ت و ئیحتیمال) ل ه به‌ستێنی زۆر گه‌شه‌دا ده‌ور ده‌گێڕێت. بۆچی ،مه‌گه‌ر پێکهات ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان به‌بێهۆ و ب ه ڕێکه‌وت دامه‌زراون؟ نا ،هه‌موو پێکهات ه کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییه‌کان ئاکامی گه‌شه‌یه‌کی درێژخایه‌ن و پڕۆسه‌یه‌کی مێژوویین .ئهگهر لێره‌دا بۆ ناوه‌ڕۆکی ده‌سته‌واژه‌ی «ئهگهر» بڕوانین ،ئهوه ده‌توانین بێژین ،ک ه هه‌ر نه‌زمێکی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی ده‌کرا وه دابمه‌زرایه ،خۆ هیچ کام ب ه قه‌واره‌یه‌کی دیکه‌شه لهو نه‌زم و سیسته‌مان ه ل ه ده‌ره‌وه‌ی گه‌شه‌ی مێژوو ل ه دایک نه‌بوون .خۆ هه‌موویان به‌رهه‌می ده‌ستی مرۆڤن و هیچ کامیان ل ه ئاسمانه‌و‌ه ن ه هاتوون ه خواره‌‌و‌ه و پێدراوێکی خودایی نین ،خۆ هه‌موویان ده‌رفه‌تی گۆڕان و ئاڵوگۆڕیی خۆیان ل ه جه‌وهه‌ری خۆدا هه‌ڵگرتووه .ڕه‌نگه ئه‌م ڕوانگ ه بۆ مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌م ه تا ڕاده‌یه‌کی زۆر شه‌فاف بێت و نه‌مانخات ه دۆخی
خه‌یاڵ و تێڕامانه‌وه ،بهاڵم تێگه‌یشتن و پێگه‌یشتن بەم هزر‌ه ل ه هه‌موو سه‌رده‌مه‌کاندا ئاسایی نهبووه، ئهوه مرۆڤی سه‌رده‌می مۆدێڕنیزمه ک ه ته‌نیا
باوه‌ڕی ب ه ژوماره ،بیرکاری و ئامار هه‌یه‌‌و باوه‌ڕی ب ه زاتی گه‌وره‌ترو به‌رزتر ل ه مرۆڤ نه‌ماوه .ئهوه ئاوێنه‌ی سه‌رده‌می خودی مۆدێڕنیزم ه ک ه وێنه‌یه‌کی دیک ه و جیاواز ل ه سه‌رده‌مه‌کانی دیک ه ده‌خاته‌و‌ه به‌رچاوی کۆمه‌ڵگه .ڕوانگ ه و جیهانبینیی سه‌رده‌می فۆیدالیزم ب ه ڕوانگه‌و جیهانبینی قۆناغی کاپیتالیزم په‌ڕاوێز ده‌خرێت. ل ه ئاستێکی دیک ه و ل ه هه‌نگاوی دواتردا ،وات ه پاش شۆڕشی پیشه‌سازی و دابه‌شکاریی ئیش و پیش ه و دواتر شۆڕشی ب ه مێدیاییکردن ،یاخۆ ل ه ئاکامدا گه‌شه‌ی گلۆبالیزم و ب ه جیهانیبوون ده‌بن ه هۆی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی نه‌زم ه کۆن و کالسیکییه‌کان .لێره‌و‌ه پرسی ئه‌گه‌رو بێهۆیی، یاخۆ گه‌ڕان ب ه دوا هۆکاری مه‌نتیقیی و لۆژیکدا زه‌ق و زه‌قتر ده‌بێته‌وه .هۆکاری دامه‌زرانی پێکهات ه کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسییه‌کان ده‌که‌ون ه له‌رزین و الواز ده‌بن .ڕۆژ ب ه ڕۆژ و ساڵ ب ه ساڵ بوار‌ه جیاواز‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ده‌که‌ون ه به‌ر شااڵوی ڕه‌خنه ،زۆرینه‌ی ئه‌و دیاردان ه نووقمی گومان ده‌بن .ب ه واتایه‌کی دیکه ،ئه‌م گه‌ش ه ده‌بێت ه خودی دیارده‌ی پۆستمۆدێڕنیزم .چونک ه ئیخالق ده‌کرێت ه ئه‌مرێکی شه‌خسیی و تاکیی، دواتر پێوانه‌کردن و هه‌ڵسه‌نگاندنیی دهگهڕێتهوه بۆ خودی تاک .سیاسه‌ت بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆی و سه‌لماندنی زه‌رووره‌تی هه‌بوونی ژانڕی خۆی، پرسی سه‌ربه‌خۆیی تاک زه‌ق و به‌رچاوتر ده‌کات و تاک به‌ره‌و دیارده‌ی ئه‌تۆمیزم ده‌بات .نه‌زم و نیزامی سیاسی ب ه شێوه‌یه‌کی دیک ه هێڵکێشی سنوره‌کانی خۆی ده‌کاته‌وه .بهاڵم هێڵه‌کان به‌رچاو نین و زۆرینه‌ی شارۆمه‌ندان هه‌ست ب ه هه‌بوونیان ناکه‌ن .قه‌فه‌سی زێڕین ده‌بێت ه جێگه‌ی حه‌واندنه‌وه‌ی شارۆمه‌ندان .بۆ بایه‌خدانی زیاتر ب ه ئاسایش و داڕشتنی یاسا و ڕێسای پێویست بۆی، سنوره‌کانی ئازادی به‌رته‌سک ده‌کرێنه‌وه. کۆمه‌ڵگ ه ک ه پێشتر ئیخالقێکی گشتگیر و گوشارهه‌ڵگری پیاد‌ه کردبوو ،تاک ل ه گه‌ڵ ئه‌و دیارده‌دا ڕووبه‌ڕوو ده‌کاته‌وه ،ک ه هه‌رکه‌س بۆ خۆی بژارده‌ی باش و خراپ ،دادپه‌روه‌ران ه و ساخ و ناساخ بکات و خۆی داڕێژه‌ری تیئۆری ئیخالقی شه‌خسیی خۆی بێت .پێشتر ک ه ئایین و فه‌رهه‌نگی سونه‌تیی ده‌ورێکی سه‌ره‌کییان ده‌گێڕا و نۆڕمی پێکه‌وه‌ژیانیان داده‌ڕشت ،ب ه شێوه‌یه‌ک گۆشه‌گیر ده‌کرێن و ل ه وزه‌ی کاریگه‌ربوونیان ل ه ده‌ست ده‌ده‌ن .تاک ب ه ته‌واویی ته‌نیا و تاک ده‌مێنێته‌وه ،خۆی ده‌کرێت ه ئه‌ندازیاری ژیانی خۆی ،بهاڵم ل ه به‌ستێنی ئه‌و تاک که‌وتنه‌وه‌یدا ل ه ته‌ک که‌لێنێکی گه‌وره‌ی ناخ و ده‌روونی خۆی ڕووبه‌ڕوو ده‌بێته‌وه .چونک ه کۆڵه‌که‌ی به‌هێزو پته‌وه‌ی مانابه‌خشی چه‌ندسه‌د ساڵه‌ی ژیانی ده‌ڕوخێت .پرسیار ل ه سه‌ر پرسیار ئێخه‌ی ده‌گرن ،پرسی مانای ژیان ده‌بێت ه پرسێکی بنه‌ڕه‌تیی ،بهاڵم بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی وه‌اڵم ته‌نیا خودی تاک ه ک ه ده‌بێت ه ئادره‌سی سه‌ره‌کی .دیاره تا ئه‌و کاته‌ی (چه‌رخی ناوه‌ڕاست) نه‌زم و نیزامی نه‌گۆڕی کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسیی واتای کاته‌گۆریی شارۆمه‌ندی موتڵه‌ق پێناس ه ده‌کرد ،ته‌نیا باس ل ه ئێمه‌و ئه‌وان ده‌کرا ،باس ل ه سه‌ربه‌ئێم ه و سه‌ر ب ه الیه‌نی دیکه ،باس ل ه ناوه‌وه‌ی نیزام و باس ل ه ده‌ره‌وه‌ی نیزام ده‌کرا ،باس ل ه دوالیزمیی دۆست و دوشمن ،باس ل ه یارو نه‌‌یار ده‌کرا .ئه‌مرۆ زۆرینه‌ی تیئۆری ه کاریگه‌ره‌کانی پرسی
دادپه‌روه‌ری ،هه‌مان پرس ب ه گرامه‌رێکی دیکه‌و‌ه زیندوو ده‌که‌نه‌وه‌و پرسی شارۆمه‌ندی ڕاسته‌قین ه ده‌که‌ن ه باس .ئایا ئهگهر ل ه چاویلکه‌ی دادپه‌روه‌رییه‌و‌ه بڕوانین ،ده‌توانین دۆخی نادادپه‌روه‌ران ه هه‌روا ب ه ئاسانیی وه‌ربگرین و هه‌ست ب ه په‌ستیی ویژدان نه‌که‌ین؟ مه‌گه‌ر ده‌دسته‌واژه‌ی شارۆمه‌ند ،ده‌سته‌واژه‌یه‌ک و کاته‌گۆریه‌کی مۆدێڕنی سیاسیی نیی ه ک ه مافبه‌خش بێت؟ مه‌گه‌ر خودی ده‌سته‌واژه‌ی ف شارۆمه‌ند بریتیی لهوه نیی ه ک ه مافی ما هه‌بوونت هه‌بێت؟ ئه‌م مه‌گه‌ر و ئه‌گه‌ره‌ی ه که ل ه سااڵنی ڕابردوودا زۆر پرسیاری به‌که‌ڵکی داهێناو‌ه و په‌نجه‌ی ناوه‌ته‌و‌ه سه‌ر شێوازی زۆر ئایدیا و ڕوانگه‌ی سیاسی .کۆمه‌ڵێک بیرمه‌ند ک ه هه‌ندێ ئایدیای موتڵه‌ق و فوندامێنتالیستیی ده‌که‌ن ه ئامانجی ڕه‌خنه‌کانیان ،پشتگیری ل ه نیسبیی کردنه‌وه‌ی زۆر پێکهاته‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی ده‌که‌ن .ته‌نانه‌ت خوازیاری داهێنانی فه‌رهه‌نگێکی دیسکورسی سیاسین ،تا ئه‌و فه‌رهه‌نگ ه به‌ر ب ه به‌هێزبوونه‌وه‌ی ئایین و ئایدۆلۆجیی سیاسی بگرێت و چیدیک ه ده‌رفه‌ت به‌و‌ه نه‌دات که بیرۆکه‌ی نیولیبڕالیزمیی ئابووری خۆی ب ه ته‌نیا ڕێگ ه و ئایدیا بۆ دابینکردنی سه‌رمای ه و خۆشگوزه‌رانی ببینێت .ده‌سته‌واژه‌ی ئهگهر بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ه به‌کار دێت ،تۆمی به‌دیلێکی جیدی دیکه‌ی نیزامی سه‌رمایه‌داری بچێنێت .چونک ه زۆرینه‌ی کۆمه‌ڵگ ه مۆدێڕن و سه‌رمایه‌داره‌کان به‌و قه‌ناعه‌ت ه گه‌یشتوون ک ه ئهوه ته‌نیا نیزامی ئابووری نیۆلیبڕالیزم ه ک ه ئه‌و خۆشگوزه‌رانی و گه‌ش ه ئه‌رێنی ه ئابووریی ه ده‌ڕه‌خسێنێت .ئایدیای ئابووریی نیۆلیبڕالیزم و بیرۆکه‌ی فه‌لسه‌فی لیبه‌رتاریانیزم بۆ به‌تاک و ئه‌تۆمیزمه‌کردنی مرۆڤی سه‌رده‌می مۆدێڕنیزم گه‌وره‌ترین کاریگه‌رییان هه‌بوو ،بهاڵم ل ه الیه‌کی دیکه‌و‌ه مرۆڤی بێئۆقر‌ه کردووه و ئارامی لێهه‌ڵگرتووه، بۆی ه ئه‌ویش ڕاسته‌وخۆ یاخۆ ناڕاسته‌وخۆ په‌نا بۆ کۆمه‌ڵێک پێکهاته ده‌بات ،ک ه نه‌گۆڕن ،یاخۆ هیچ نه‌بێت بانگه‌شه‌ی نه‌گۆڕیی خۆیان ده‌که‌ن و خۆیان ب ه دوایین کونج و په‌نای ئارامبه‌خشی ئه‌و که‌سایه‌تیی ه واسواس و نائارامان ه ده‌زانن .ئه‌و دۆخ ه ئاڵۆزه کاردانه‌وه‌یه‌‌کی نه‌رێنی هه‌یه ،چونک ه ل ه الیه‌که‌و‌ه بانگه‌شه‌ی ئازادی به‌بێ سنووری تاک ده‌کرێت و ل ه الیه‌کی دیکه‌و‌ه ئه‌و «سه‌ربه‌خۆییه« یاخۆ ئه‌و ته‌نیامانه‌و‌ه (تاک خۆی به‌رپرسی ئیخالقی خۆیه‌تی ،به‌رپرسی داهێنانی مانای ژیانی خۆیه‌تی ،به‌رپرسی ته‌ندرووستی و ده‌روون و ناخیی خۆیه‌تی) ده‌بێت ه هۆی درووستبوونی که‌لێنێکی گه‌وره‌ی ناخی مرۆڤی مۆدێڕن ،واوه‌تر ل ه سه‌رئه‌نجامدا ناچار به‌و‌ه ده‌بێت ک ه هانا بۆ پێکهات ه نه‌گۆڕ‌ه چه‌قبه‌ستووه‌کان ببات .ئه‌م دیارده ده‌بێت ه هۆی به‌کارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی ئهگهر و نیسبیکردنه‌وه‌ی زۆر پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی .ئه‌مڕۆ کۆمه‌ڵی ئه‌و بیرمه‌ندان ه که‌م نیین ک ه بایه‌خ ب ه سازاندنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگێکی «کالسیکیی» (ئه‌و فه‌رهه‌نگه‌ی ک ه هێشتا نه‌که‌وتبوو‌ه ژێر کاریگه‌ری لۆژیکی زانست ه سروشتییه‌‌‌کانه‌وه) ده‌ده‌ن ،فه‌رهه‌نگێک ک ه زۆرینه‌ی گه‌شه‌کان نیسبی بکاته‌وه .فه‌رهه‌نگێک ک ه بایه‌خ ب ه هه‌ست و ناخی تاک بداته‌وه .چونک ه گه‌ش ه کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییه‌کان ل ه سه‌ر بنه‌مای مه‌نتیق و لۆژیکی بیرکاری و زانست ه سروشتییه‌کان بهڕێوه ناچن .نیزامی دیموکڕاسی گه‌شه‌یه‌کی یه‌کڕاستی به‌بێ نشێو و هه‌ڵدێر نهبووه ،ته‌نیا حه‌فتا ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ل ه جه‌رگه‌ی یه‌کێک لهو واڵت ه پێشکه‌وتووانه‌دا ک ه ئه‌مڕۆ خۆی ب ه هێمای دیموکڕاسی سه‌رده‌م ده‌بینی ،دۆخێکی به‌ڕبه‌ڕیه‌تیی دوور ل ه هه‌ر چه‌شن ه ئیخالقێک ده‌ستدرێژی کرد‌ه سه‌ر هه‌موو ده‌ستکه‌وت و به‌ها سیاسی و ئیخالقیی ه مۆدێڕنه‌‌کان .وات ه یه‌کتووپڕ ل ه به‌ستێنه‌یه‌کی سیاسیی و مێژووییدا فه‌رهه‌نگ
و ته‌مه‌دوون و که‌رامه‌تی مرۆڤ خرای ه ژێر پێ و چه‌ندان میلیۆن مرۆڤ ب ه مرۆڤی زیانبه‌خشیی ده‌ستی دوو ل ه قه‌ڵه‌مدران و نه‌فره‌تیان لێکرا. بێگومان بیرمه‌ند و کۆمه‌ڵناس هه‌ن ک ه سهرههڵدانی ئه‌و گه‌ش ه نه‌رێنییه‌ی نازیه‌کانی واڵتی ئاڵمان بۆ چه‌ند سه‌د ساڵ له‌مه‌وبه‌ر دهگهڕێننهوه .زۆر جار باس له فه‌رهه‌نگێکی تایبه‌تی واڵتی ئاڵمان ده‌کرێت ک ه گوای ه هه‌ر ل ه دێرینه‌و‌ه و ل ه ناخه‌و‌ه هه‌ڵگری تۆمی ناته‌بایی و خه‌شنیی بوو‌ه و هه‌یه .با ل ه کۆتایی باسه‌که‌مدا بیرۆکه‌کانم کۆ بکه‌مه‌و‌ه و به‌ره‌و خاڵی سه‌ره‌کی داڕشتنه‌که‌م بڕۆم .مه‌به‌ستی سه‌ره‌کی ئه‌م داڕشتن ه ته‌نیا ئه‌وه‌ی ه ک ه ئاماژ‌ه ب ه گه‌شه‌یه‌ک و په‌یامێکی بواری زانست ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بدات، ئاماژ‌ه به‌و خاڵ ه هه‌ستیاره‌ی ،ک ه په‌نج ه ل ه سه‌ر نیسبیی بوونی هه‌موو پێکهات ه کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسییه‌کان داده‌نێت .ئهوه ده‌سته‌واژه‌ی دژ‌ه فوندامێنتالیزم ه وه‌یادمان دێنێته‌وه ،که هیچ پێکهاته‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تیی و سیاسیی ل ه سه‌ر بنه‌مایه‌کی یاسایی هاوشێوه‌ی یاسا سروشتییه‌کان دانه‌مه‌زراوه .ل ه ئاکامدا ئهگهر ئه‌و پێکهاتانه‌‌ش بێئیراد و بێخاڵی الواز بن ،یاخۆ پڕ ل ه هه‌ڵ ه و که‌موکه‌سریی بن ،هه‌ر پێویست ه ک ه هه‌ردوو جه‌مسه‌ره‌ک ه به‌رده‌وام و به‌رده‌وام ب ه‌ر پالرکی ڕه‌خنه‌ی به‌بنه‌ما بدرێن و هیج سات ئه‌و هه‌ست ه ل ه نێو فه‌رهه‌نگی سیاسی کۆمه‌ڵگه‌دا ڕه‌گ دانه‌کوتێت ،ک ه گوای ه ئه‌و پێکهاتان ه ب ه شێوه‌یه‌ک به‌رهه‌می سروشتن و نه‌گۆڕن .لێره‌دا پێویست ه ئه‌وه‌مان ل ه یاد نه‌چێت ،که نابێت هه‌رگی‌ز ده‌سته‌واژه‌ی دژه‌فوندامێنتالیزم ل ه ته‌ک دهستهواژه ناوداره‌که‌ی پاول فایه‌رئابنددا (هه‌موو شت ده‌بێ و به‌جێیه) ئاوێت ه بکه‌ین، هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه و ڕه‌خنه‌ی جیدی ل ه ستڕاکته‌ری کۆمه‌ڵگ ه بریتیی نیی ه لهوه ،ک ه هه‌موو شت قابیلی قه‌بوڵ بێت و ده‌رگا و ده‌رواز‌ه بۆ هه‌موو ڕه‌خنه‌و هه‌موو چه‌شن ه ئاڵوگۆڕێک ئاواڵ ه بێت .ب ه خۆشحاڵییه‌و‌ه له‌م به‌ستێنه‌شدا بیرمه‌ند هه‌ن ،ک ه ب ه شیاوی ده‌زانن زیاتر باس ل ه ده‌سته‌واژه‌ی په‌سا فوندامێنتالیزم بکه‌ین و دیسانه‌و‌ه قورسایی ل ه سه‌ر کۆمه‌ڵێک پڕه‌نسیپی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی دابنێینه‌و‌ه ک ه ڕه‌نگه تا دوایین خانه‌کانیان ب ه مه‌نتیق پشتگیرییان لێنه‌کرێت .بۆ وێنه ،خودی ئایدیای دیموکڕاسی ته‌نیا ب ه ڕه‌خنه‌و ب ه تازه‌کاریی و ب ه زیندووبوون و ب ه به‌رینبوونیه‌و‌ه ده‌توانێت ته‌مه‌ن بکات و به‌ره‌و کامڵبوون بڕوات، ب ه واتایه‌کی دیکه ،دیموکڕاسی درووست ل ه نێوان ئه‌و دوو جه‌مسه‌ره‌دا ڕاوه‌ستاوه .چونک ه ئایدای دیموکڕاسی ن ه نه‌گۆڕ‌ه وه ن ه ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ش ده‌دات ،ک ه ب ه لۆژیکی یاسای زانست ه سروشتییه‌کان پێناس ه بکرێت .ڕه‌نگ ه هۆکاری بنه‌ڕه‌تیی سهرههڵدانی بیرۆکه‌ی دیموکڕاسی ته‌نیا زه‌رووره‌تێکی مێژوویی ئه‌زموونی مرۆڤایه‌تیی بووبێت ،جا خودی ئه‌م ڕاو ڕوانگه‌شه ،ڕوانگه‌یه‌کی پاش ڕوداو و سهرههڵدانی خودی دیارده‌که‌یه. ئهگهر ب ه دوایین ڕست ه هه‌وڵی شه‌فافکردنی په‌یامی ئه‌م داڕشتنه بده‌م ،ئهوه دێژم که زانست ه مرۆییه‌کان ئه‌مڕۆ ل ه نێوان نیسبیکردنه‌وه‌ی پڕه‌نسیبه‌کانی خۆیان و خۆهه‌ڵواسینی زۆر شارۆمه‌ند ب ه پێکهات ه جیڕو خۆڕاگره‌کانه‌و‌ه گیریان کردووه .بۆ سازاندنی په‌یوه‌ندیه‌ک و مامه‌ڵه‌یه‌کی شیاوی نێوان ئه‌و دوو دیارده ،چاره‌سه‌ر ته‌نیا په‌روه‌رده‌کردنێکی ب ه بنه‌مای ه بۆ دیموکڕاسی ،په‌روه‌رده‌یه‌ک ک ه بایه‌خ به‌و‌ه بداته‌وه، دیارده کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان له شوێن و ل ه پرس و وه‌اڵمی به‌ستێنی خۆیدا تاوتوێ بکرێت .ئه‌و شوێنه‌ش جه‌رگه‌ی خودی کۆمه‌ڵگه‌یه ،پاشان گه‌شه‌ی کۆمه‌ڵگ ه هیچ سات ب ه ئامڕازو لۆژیکی زانست ه سروشتییه‌کان شڕۆڤ ه ناکرێت ،هه‌ربۆی ه گه‌ڕان به‌دوا دوایین هۆکاره‌کاندا ،هه‌روه‌ک گه‌ڕانێک ه به‌دوا ئه‌و پرسه‌دا که :ئایا له‌بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه هێلک ه هه‌بوو یاخۆ په‌له‌وه‌ر
(مریشک).
ئەندێشە ڕیالیزمی حیزبەکان و ڕیالیزمی ڕاستەقینە دوکتور محەممەد حسەین زادە ڕیالیزم تاقە یەک تیۆری جیاواز و دیاریکراو نییە، بەڵکو ڕوانگەیەکی گشتییە سەبارەت بە سیاسەت. باشتر وایە بڵێین ڕیالیزم قوتابخانەیەکە و چەندین تیۆری جیاواز لەخۆ دەگرێ .تیۆرییەکانی سەر بە قوتابخانەی ڕیالیزم یارمەتیدەرن دەدەن بۆ تێگەیشتن لە کردەوە و ڕەفتاری ئەکتەرە سیاسییەکان و سەلماوە کە توانایەکی بەرفراوانیان هەیە لە ڕوونکردنەوە و شرۆڤەی دیاردە و ڕووداوە سیاسییەکان .بەتایبەت بنەما و گریمانەکانی ئەم ڕوانگەیە لە ئاستی سیاسەت و پەیوەندییە نێونەتەوەییەکاندا بەها و بایەخێکی ئێجگار زۆریان هەیە .النیکەم لە پاش جەنگی جیهانی دووەمەوە گرنگترین ڕوانگە بووە لەو بوارەدا .ڕاستە ڕیالیزم زیاتر لە ئاستی نێونەتەوەیی و سیاسەتی نێوان نەتەوەکاندا باسی لێ دەکرێت ،بەاڵم ئەمە بەو مانایە نییە کە ئەو ڕوانگەیە تەنیا تایبەت بە سیاسەتی نێونەتەوەیی بێت .بەڵکو ئەکتەرە نادەوڵەتییەکانیش دەتوانن کەڵک لە ڕێنوێنییەکانی ئەم ڕوانگەیە وەر بگرن .بەتایبەت ئەو ئەکتەرە سیاسیانەی یان باشترە بڵێین ئەو حیزبانەی کە خۆیان بە نوێنەری نەتەوەیەکی جیاواز دەناسێنن و هەوڵی گەیشتن بە ئامانجە نەتەوەییەکان و دابینکردنی بەرژەوەندییەکانی نەتەوەی خۆیان دەدەن. ڕیالیزم تا ئێستا گرنگترین و سەرەکیترین ڕوانگەی سیاسەت بووە بەتایبەت لە خوێندنەوەی پرسەکانی بواری بە شەر و ئاشتیدا .ئەوەش دوو هۆکاری هەیە، یەکەم ئەوەی کە گریمانەکانی ئەم ڕوانگەیە زۆر نزیکن لە کردەوەی ڕاستەقینە و بەرچاوی سیاسەتوانان و هەروەها تێگەیشتنی زۆرینەی مرۆڤەکان لە سیاسەت و ڕووداوە سیاسییەکان .دووەم ئەوەی کە توانا و زاڵبوونی ڕیالیزم دەگەڕێتەوە بۆ توانای ئەو ڕوانگەیە لە ڕوونکردنەوەی دیاردەسیاسییەکان و پێش بینی ڕەفتاری سیاسەتوانان و الیەنەکان .ڕیالیزم بەتایبەت جەخت دەکاتەوە لەسەر هەندێ چەمکی تایبەت وەک هێز ،بەرژەوەندیی و ئاوەزمەندی کە بۆ تێگەیشتن لە سیاسەت زۆر گرنگن. بەاڵم بەداخەوە ئەو تێگەیشتنەی کە هەندێ کەس و الیەن و بە تایبەت حیزبەکان [ لێرەدا زیاتر مەبەستم حیزبەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستانە] لە ڕیالیزم هەیانە و دەری دەبڕن ،زۆر دوورە لەو ڕیالیزمەی کە لە جیهاندا باوە .دەتوانین بڵێین ئەو تێگەیشتنە دوورە لە ڕیالیزمی زانستیانە و ئاکادێمیک یان ڕیالیزمی ڕاستەقینە .ئەگەر سەرنج بدرێتە نووسین و لیدوانەکانی بەرپرسانی هەندێ لە حیزبەکانی ڕۆژهەاڵت کاتێ باس لە ڕیالیزم دەکەن ،دەر دەکەوێت کە تاقە گریمانەیەک کە لە ڕیالیزم وەریان گرتووە ئەوەیە کە دەبێ بەپێی توانا و هێزی خۆمان بجوڵێینەوە و هەڵوێست بگرین. ئەوە تاقە گریمانەیەکە کە حیزبەکان لە ڕیالیزم وەریانگرتووە و پشتی پێ دەبەستن و بەردەوامیش دووپاتی دەکەنەوە .بۆیە وای لێ هاتووە کە زۆر جار هەموو جۆرە کەموکۆڕی و الوازی و ناچاالکی و بێ جموجووڵییەک لە ژێر ناوی ڕیالیزمدا دەشاردرێتەوە. واتا ڕیالیزم بووەتە پاساوێک بۆ کەموکۆڕییەکان. لە وەاڵمی زۆرێک لە ڕەخنەگرانیشدا هەر پەنا دەبنە ئەو ڕیالیزمە .بەداخەوە ئەوە هەموو حیزب و الیەنەکانی گرتووەتەوە .زێدەبێژی نییە ئەگەر بڵێم هەر ئەوەشە کە زۆر جار ڕێگری کردووە لە داڕشتن و داهێنانی سیاسەت و ستراتیژییەکی نوێی خەبات. هەڵبەت ئەوە ڕاستە و گریمانەیەکی ڕیالیستیشە کە پێویستە هەموو ئەکتەرە سیاسییەکان بەپێی ڕێژەی هێز و توانای خۆیان چاالکی بکەن و ئامانجەکانیان لەگەڵ تواناکانیان بخوێنێتەوە و هاوسەنگ بن ،بەاڵم کێشەی سەرەکی حیزبە کوردییەکان ئەوەیە کە نەیانتوانیوە لە هەموو فاکتەرەکانی هێزی کۆمەڵگەی ڕۆژهەاڵت بۆ بەهێزکردن و بەتواناکردنی خۆیان کەڵک وەر بگرن .ئەوە لە حاڵێکدایە کە یەکێک لە گرنگترین گریمانەکان /ڕێنوێنییەکانی ڕیالیزم
خەڵکی ڕۆژهەاڵت بپارێزن و ڕێگای نوێ دابهێنن و پەرە بەو پەیوەندییانە بدەن؟ تا چ ڕادەیەک لە تەکنۆلۆژیا ،تۆڕە گۆمەاڵیەتییەکان و میدیا بۆ گەیاندنی پەیمانی خۆیان و بە گشتی بەهێزکردنەوەی خۆیان کەڵکیان وەرگرتووە؟ ئایا خاوەن ستراتیژین و توانای داڕشتنی ستراتیژی ڕاستیوازانەیان بووە؟ ئایا توانای وەاڵمدانەوەی پیالنەکانی دوژمنیان بووە؟ وەاڵمی ئەم پرسیارانە ڕوونی دەکاتەوە کە حیزبەکان تا چ رادەیەک بە پێی ڕێنوێنی ڕیالیزم هەوڵی پەرەپێدان بە هێزی خۆیان داوە. هەروەها گریمانەیەکی ڕیالیزم بۆ حیزبەکان کە نوێنەرایەتی نەتەوەی خۆیان دەکەن ئەوەیە کە یەکەمین ئامانجیان ڕزگاری کوردستانە .ڕزگاری کوردستان تاقە ڕێگای پاراستنی ئاسایش و ژی و مانەوەی نەتەوەکەیانە .هیچ ئامانجێکی تر لە سەرەوەی ئەو ئامانجە بوونی نییە .جێبەجێکردنی ئەو ئامانجەیش پێویستی بە کەڵەکە کردنی هێزی ماددی و مەعنەوی هەیە .دیارە هەر الیەنێک هێزی زیاتر کەڵەکە بکات ،بەختی مانەوەی زیاتر دەبێت. کورد وەک نەتەوەی بێ دەوڵەت هیچ کات هەست بە ئاسایش ناکات و ئاگربەسی کاتیی بە مانای کۆتاییهانتنی پالن و پیالنی نەتەوە داگیرکەرەکان نییە و ئەگەری ئەوە هەیە کورد لە هەر کات و ساتێکدا بکەوێتە بەر پەالمار و هێرشی دۆژمن .بۆیە دەبێ بەردەوام ئامادەی بەرگری بێت .نەک هەر بەرگری بەڵکو دەبێ بەپێی توانای خۆی ڕێگای تۆڵەکردنەوە بدۆزێتەوە .بەپێچەوانەی ئەوەی کە لە نێو کورد باو بووە ،تۆڵەکردنەوە نەک هەر کردەوەیەکی سووک و نێگەتیڤ نییە بەڵکو تەنانەت لە نێو زلهێزەکانیشدا ڕێزی لێدەگیرێ و هەموو واڵتان بۆ پەشیمانکردنەوەی ئەو الیەنانەی کە لە بیری پەالمار و هێرشبردندان ،کەڵکی لێ وەردەگرن. ڕیالیزم هەروەها جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە ئەخالقی تاکەکەسی جیاوازە لە ئەخالقی سیاسی. لە سیاسەت و ملمالنێی نێوان نەتەوەکان و هەروەها لە ئاستی سیاسەتی جیهانیشدا ئەخالق زۆر برەوی نییە .سیستەمی سیاسی جیهان النیکەم سێ سەدە و نیوە بەشێوەیەکی نەگۆڕ و بەردەوام سیستەمێکی نائەخالقی بووە و ئێستاش و تا داهاتوویەکی پێش بینی کراویش هەر وا دەمێنێتەوە .بەتایبەت ڕەفتاری ئەکتەرەکان لەگەڵ نەتەوە بێ دەوڵەتەکان ڕەفتارێکی ناپەسەن ،دوژمنانە و بێ بەزەییانە بووە. واتا ڕیالیزم بە کورد دەڵێ نابێ چاوەڕانی ئەوە بێت کە ئەخالق و یاسای نێودەوڵەتی لە کاتی قەیران و تراژدیاکاندا بە هانایەوە بێت .لەبنەڕەتدا سەرچاوەی پرسی کورد دەگەڕێتەوە بۆ بێ ئەخالقی سیاسیی. دەوڵەتە داگیرکەرەکان خۆیان لە هیچ سیاسەت
ژمار‌ه ( )92ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/07/15، Dwaroj@komala.com
13
نزیکبوونەوە لە الیەنە ناکوردەکانی تردا بن ،هەوڵی ئەوە بدەن کە بە هاوکاری یەکتری کەڵک لە توانا نێوخۆییەکان وەر بگرن .بێ گومان هەر ئەندازە لەو بوارەدا بەهێزتر بن ،قورساییان لە دەرەوە زیاتر دەبێ. ئەگەر ڕیالیزم بکوردێنین ،بە حیزبەکان دەڵێ بۆ ئەوەی سیاسەت و ستراتیژییەکی گونجاویان هەبێ ،دەبێ النیکەم بۆ حەفت ئاست ،واتا ئاستی سیاسەتی جیهانی، ناوچەیی ،هەر چوار دەوڵەتی داگیرکەر ،دەوڵەت و کۆمەڵگەی ئێران ،هەرێمی کوردستان ،کۆمەڵگەی ڕۆژهەاڵت و ئاستی خۆدی حیزبەکان خوێندنەوە و لێکۆڵینەوە و هەڵسەنگاندنیان هەبێ .ئەوەش ناکرێ بەبێ ئەوەی نوخبە سیاسییەکانی نێو حیزبەکان و نوخبەی ئاکادیمیکی دەرەوەی حیزبەکان پێکەوە هاوکاری بکەن .ئەمە ڕێنوێنییەکی دیکەشی لەگەڵدایە و ئەویش ئەوەیە کە سەرچاوەی کێشە و گرفتەکان دەتوانێ لەو ئاستە جیاوازانەدا بێت نەک ئەوەی تەنیا چاومان لە نێوخۆ و کەموکۆڕییەکانی خۆمان بێت یان بەپێچەوانەوە سەرچاوەی هەموو گرفتەکان لە دەرەوە ببینینەوە. لێرەدا ناپرژمە سەر ئەم باسە و دەکرێ لە بابەتێکی جیاوازدا بە وردی باسی لێ بکرێ. خاڵێکی تری ڕیالیزم کە دەبێ کورد و حیزبەکان گرنگی پێ بدەن ئەوەیە کە پێویستە بە گومانەوە بڕوانیتە وادە و پەیمان و بەڵێنەکان .هەم ئەو بەڵێنانەی کە لە الیەن داگیرکەرانەوە دەدرێن و هەم ئەو بەڵێنانەی کە لە الیەن دوژمنانی داگیرکەرانەوە دەدرێن .هۆکاری ئەوەی کە کورد زۆر لە هەندێ چەمک و لەوانە «پیاو و ناپیاو» و «خیانەت» بۆ شرۆڤەی ڕووداوەکان و بەتایبەت تراژدیاکان کەڵک وەردەگرێ ئەوەیە کە بە دیدێکی ناسیاسی دەڕوانێتە سیاسەت.
ئەوەیە کە دەڵێت هەموو ئەکتەرە سیاسییەکان لە هەموو دەرفتەکان کەڵک وەردەگرن بۆ بەهێزکردنەوە و پەرەپێدان بە توانای خۆیان. لێرەدا مەبەستمە بڵێم کە کورد و بەتایبەت حیزبەکان ڕێنوێنییە سەرەکییەکانی ڕیالیزمیان لەبەرچاو نەگرتووە و تەنیا ئەو گریمانەیان لێ وەرگرتووە کە بووەتە پاساوێکی الوازییان لە ڕەوتی خەبات .بۆیە ئەمە وەک ڕیالیزمی حیزبەکان ناو دەبم و مەبەستمە لە درێژەدا ئاماژە بە هەندێ گریمانە و ڕێنوێنی ڕیالیزمی ڕاستەقینە بکەم کە کەمتر باسی لێ دەکرێ یان حیزبەکان کەمتر بە پێی ئەو گریمانە و ڕێنوێنیانە دەجووڵێنەوە .گرنگی ئەم باسەیش لەوەدایە کە هەرچەندە لەوانەیە ڕیالیزم کەمومۆرتیشی تێدا بێت بەاڵم نوسخە ڕاستەقینەکەی ڕێنوێنی زۆر باشی تێدایە بۆ کورد بە گشتی و حیزبەکان بە تایبەتی. لە ڕاستیدا ڕیالیزم زیاتر لەوەی کە باسی ئەوە بکات کە دەبێ الیەنەکان بە پێی توانا و ڕێژەی هێزی خۆیان بجوڵێنەوە و هەڵوێست بگرن ،جەخت لەوە دەکاتەوە کە پێویستە هەموو ئەکتەرە سیاسییەکان هەوڵ بدەن بۆ بەدەستهێنان ،پاراستن و بەرفراوانکردنی هێزی خۆیان .من لێرەدا حیزبەکانی ڕۆژهەاڵت وەک گوتمان کە ڕیالیزم بە ڕادەیە گرنگی بە فاکتەری ئەکتەرێکی سیاسی چاو لێ دەکەم کە النیکەم هێز دەدات کە پێی وایە فاکتەری هێز لە سیاسەت خۆیان بە نوێنەری نەتەوەیەکی جیاواز دەزانن و وەک فاکتەری پارە لە ئابووریدا وایە .لە الیەکیشەوە لەگەڵ نوێنەرانی نەتەوە جیاوازەکانی تر لە ملمالنێی دەزانین کە یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی هێزی سیاسیدان ،ئەگەرچی نوێنەرانی بەرانبەر ئەکتەری نەتەوەیی کورد و هەروەها هێزی حیزبەکان ،هێزی فەرمی یان دەوڵەتن .بۆیە حیزبەکانیش ناچارن پێشمەرگەیە .بۆیە دیدی ڕیالیزم هیچ یەک لەو بەردەوام هەوڵی پەرەپێدان و کەڵەکەکردنی هێز بانگەشانە بە جددی وەرناگرێت و بە جۆرێ بە بدەن و لە هەموو دەرفەتەکان بۆ ئەو مەبەستە کەڵک گاڵتەی دەزانی کە پێیان وایە سەردەمی پێشمەرگە وەربگرن .ئەگەر ڕاستە کە خەبات بەردەوامە ،واتە و خەباتی چەکداری کۆتایی هاتووە .بەتایبەت لە سیاسەت بەردەوامە و سیاسەتی نیوان نەتەوەکانیش سەردەمێکدا کە لە ژێر چەک و فیشەکی دوژمندا ورد هەوڵێکی بەردەوامە بۆ بەرفراوانکردنی هێز .حیزبێ و پان و پڵیش بووییت .ڕیالیزم گرنگی بە هەموو ئەو کە نوێنەرایەتی خەباتی رزگاریخوازانەی لە ئەستۆ توخمانەی دەدات کە پێگەی تۆ لە سیاسەتدا بەرز گرتووە النیکەم تا گەیشتن بە ئامانجی خۆی دەبێ دەکەنەوە .هێزێ پێشمەرگە یەکێک لە گرنگترینی بەردەوام کەڵکەڵەی پەرەپێدان بە هێزی بێت .کورد ئەو توخمانەیە. تا کاتێ نەگاتە ئامانجی سەرەکی خۆی خوازیاری گرنگتر لە هەمووی ڕیالیزم هیچ کات لەگەڵ ئەوەدا گۆڕانی دۆخی هەنوکەییە و گۆڕانی ئەو دۆخەش نییە کە ئەکتەرێک کە خۆی بە نوێنەری نەتەوەیەکی پێویستی بە کۆکردنەوەی بەردەوامی هێز هەیە .لە جیاواز دەزانێت ،لەسەر بەرژەوندییە بنەڕەتییەکان ڕاستیدا حیزبەکان پیویستییان بە ڕێبەرانێکە کە و هێما نەتەوەییەکان و بنەما سەرەکییەکانی بەردەوام لە بیری کۆکردنەوە و کەڵەکەکردنی هێزدا نەتەوەییبوون سازش بکات .بۆیە هیچ ڕیالیزمێک بن و بە پێویستییەکی حاشاهەڵنەگری بزانن .ئەمە ناتوانێ پاساوی هەبێت بۆ هەندێ دەستەواژەی وەک ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگرە و ڕیالیزمی سیاسی زۆر جەختی لەسەر دەکاتەوە .تەنیا ئەو الیەنانەی کە لە و کردەوەیەکی بێ ئەخالقانە نابوێرن .داگیرکەران ئەوەی دەڵێن « ئێمە ئێرانی ئەسیلین» یان «ئێمە سیاسەت تێنەگەیشتوون یان خوێندنەوەی هەڵەیان سەلماندوویانە کە بوونەوەرانێکی بێ بەزیین و بەردەوام لە ئێرانی ئێرانیترین» .ئەمە نەک هەر ڕیالیزم بۆ سیاسەت هەیە دەرفەتەکانی بەهێزکردنی خۆیان بە شوێن هەل و دەرفەتێکەوەن بۆ ئەوەی پەالماری نییە بەڵکو خۆفەوتاندنێکی نائاوەزمەندانەیە. بەفیڕۆ دەدەن ،بەهەر پاساوێک بێت .لە کۆتاییدا کورد بدەن و الواز یان تەنانەت تەفروتوونایان بکەن .هیچ ڕیالیزمێک ڕێنوێنی ئەوە ناکات کە نوێنەر و ئەوەی کە پێگەی الیەنێک لەبەرانبەر الیەنێکی تردا لە الیەکی ترەوە ،بە پێی ڕیالیزمی سیاسی پاساوی وتەبێژی نەتەوەیەک ،بە بیانووی دۆخ و هەلومەرجی دیاری دەکات ،ڕێژەی ئەو هێزەیە کە بەدەستی ئەخالقی بۆ بێ هەڵوێست بوون ،پاساوی الوازەکانە .تایبەت و لە ژێر پاساوی ڕیالیست بوون ،بنەما ئەگەر کورد توانای جێبەجێکردنی هەندێ پالنی هەبێت و بەرژەوەندییە سەرەکییەکانی نەتەوەکەی بکاتە هێناوە. حیزبەکان دەبێ لەوە تێبگەن کە چاالک نەبوونیان بەاڵم پاساوی ئەخالقی بێنێتەوە بۆ جێبەجێ نەکردنیان ،قوربانی بەرژەوەندییەکانی الیەنی بەرانبەر. بەو جۆرەی کە پێویستە و کەوتنە دۆخی بەناچاری بەختی مانەوەی خۆی کەم دەکاتەوە .هەندێ لە بنەما و گریمانەکانی ڕیالیزمی سیاسی بە حەقیقەت لە شوێنێکدا کە ئاسایش نەبوو هەموو ڕاستەقینە ئەوانەن کە ئاماژەیان پێ کرا و تا چاوەڕوانیی ،هیچ پەیوەندییەکی بە ڕیالیزمەوە کردەوەیەک ڕەوایی هەیە .مەیدانی سیاسەت گۆڕەپانی نییە .بەپێچەوانەوە هۆکاری ئەو چاالک نەبوونە پراکتیزەکردنی بنەماگەڵی ئەخالقی نەبووە و نایشبێت .ڕادەیەکی زۆریش بۆ ڕەوتی بزووتنەوەی کوردی و ئەوەیە کە هەوڵیان نەداوە بەپێی ڕێنوێنییەکانی بەاڵم لەبەر ئەوەی کە کورد لە ڕادەبەدەر بە دیدێکی بەتایبەت ئەکتەرە حیزبییەکان سوودمەندن .ئەوەی ڕیالیزم بجووڵێنەوە و لە هەموو دەرفەتەکان بۆ ئەخالقی دەڕوانێتە سیاسەت ،ئەو حەقیقەتە قەبووڵ و کە ئەو ڕێنوێنیانە شیرینن یان تاڵ ،ئەوەی کە ئایا حیزبەکان توانا یان مەیلی جێبەجێکردنی ئەو بەهێزکردنەوەی خۆیان کەڵک وەربگرن .ئەوەی کە تەحەمۆڵ ناکات. بەهێزبوونەوەی حیزبەکان چۆنە و چۆن دەبێت ،ئەگەر حیزبەکان بە حەقیقەت بڕوایان بە ڕیالیزم هەیە ،ڕێنوێنیانەیان هەیە یان نا ،ئەوەی کە ئایا ئەو بابەتێکی ترە و دەکرێ لە نووسراوەیەکی تردا دەبێ ئەوەش لە ڕیالیزم وەر بگرن کە مادام خۆیان بنەمایانە لەگەڵ زەینی ئەخالقی -ئایینی و شێوازی باسی لێ بکرێ .لێرەدا تەنیا ئەو پرسیارە دەکەم بە نوێنەری نەتەوەیەکی داگیرکراو دەزانن ،ناکۆکی بیرکردنەوە و تێڕوانینی کورد بۆ سیاسەت و بۆ کە حیزبەکان چەندە توانیویانە لە فاکتەرەکانی بەرژەوەندییەکانیان لەگەڵ دەوڵەتانی داگیرکەر بەردەوام جیهان دەخوێننەوە یان نا ئەوانە باس و بابەتی ترن. بەرهەمهێنانی هێز کەڵک وەربگرن یان چەندە خاوەن و هەمیشەییە .النیکەم تا قۆناغی ڕزگار بوونی نەتەوەیی .خالی گرنگ ئەوەیە کە هەر کەس و حیزب و الیەنێک ئەو فاکتەرەکان؟ بۆ نموونە چەندە توانیویانە لە بۆیە دەبێ تا گەیشتن بەو ئامانجە بەردەوام هەوڵی بیهەوێ سیاسەتی خۆی بە ڕیالیزم وەسف بکات، بەهێزکردنەوەی خۆیان بدەن و لە بیری بەرفراوانکردنی دەبێ بزانی ڕەفتار و سیاسەت و هەڵوێستەکانی تا هێزی پێشمەرگە کەڵک وەر برن؟ ئەو هێزە مرۆییە هێزدا بن. کە دێتە بەردەستیان چەندە لە تواناکانیان کەڵک ڕیالیزم جەخت لەسەر ئەوەش دەکاتەوە کە ستراتیژی چ ڕادەیەک لەگەڵ ئەو خااڵنەی ئاماژەیان پێکرا یەک وەردەگرن؟ ڕێبەرایەتی ئەو حیزبانە چەندە بە جۆراوجۆر هەن بۆ ئەوەی ئەکتەرە سیاسییەکان دەگرنەوە یان لەو چوارچێوەیەدان .هەر ئەندازە لەو توانا بووە؟ بەرپرسانی تر چەندە توانیویانە بنەما ئامانجەکانی خۆیان دەستەبەر بکەن .بەاڵم گرنگترینی چوارچێوەیە نزیک بن ڕیالیستن و هەر ئەندازە لەوانە و ئامانجەکانی حیزبەکانیان لە نیو کۆمەڵگە پەرە ئەو ستراتیژیانە ئەوەیە کە لە توانا نیوخۆییەکانی دوور بن ئەوەی کە ڕیالیزم نین ڕوونە ،بەاڵم ئەوەی پێ بدەن؟ ئایدۆلۆژیاکەیان چەندە وەاڵمدەرەوەیە؟ خۆت کەڵک وەربگریت .پاشان لە بیری هاوپەیمانێتی کە چین ناڕوونە. ئایا توانیویانە نوخبەکانی ڕۆژهەاڵتی تێکەڵ بە یان ستراتیژییەکانی تردا بیت .مانای ئەم ڕێنوێنییە رەوتی خەبات بکەن؟ ئایا توانای ئەوەیان بووە ڕێگا ئەوەیە کە حیزبە کوردییەکان دەبێ پێش ئەوەی لە پێشووەکانی پەیوەندی خۆیان لەگەڵ کۆمەڵگە و بیری هاوکاری یان بەهێزکردنەوەی خۆیان لە ڕێگای
14
ئەدەبیات تایبەت
ژمار‌ه ( )٩٢ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٧/١٥ ، Dwaroj@komala.com
کۆماری ئیسالمی دەسەاڵتێک بەدژی ژیان و ژینگە بێهنام فەتحی ڕژیمی ئێران ڕێگە نادات هیچ جۆرە دامەزراوەیەکی مەدەنی و کۆمەاڵیەتی بەشێوازی ئازاد و سەربەخۆ، بەبێ داسەپاندنی زەخت و بەربەست دروستکردن و سنووردارکردن ،چاالکی بکات. «کۆماری ئیسالمی» پێکهاتەیەکی تۆتالیتێر و داپڵۆسێنەرە کە بۆ پاراستنی دەسەاڵت و هەیمەنەی نامەشرووعی خۆی کەڵک لە یاساگەلی کۆن و سوواوی ناو کتێبە ئایینیەکان وەردەگرێ .بۆ ئەم مەبەستەش قامک دەنێتە سەر بیروباوەڕە پیرۆزەکانی خەڵک و بە قازانجی خۆی چەواشەیان دەکات. ئایین تێکەڵ بە هەموو بەشەکانی ژیانی مرۆڤ دەکات و ڕێگری دەکات لە گردبوونەوە و هاپشتی کۆمەڵگا بۆ بەدیهێنانی ژیانێکی باشتر بە هەموو پێوەرێکەوە. پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و مندااڵن،کەمایەتی و نەتەوەکان و کرێکاران و زەحمەتکێشان ،لەناوبردن و ئازاردانی ئاژەڵەکان بەبیانووی «پیسایەتی» و بەگشتی دژایەتی سرووشت و تەبیعەت -بە هێنانەوەی پاساوگەلی ساختەی شەرعی و ئایینی -بنەماکانی پشت ئەستووربوونی ئەم دەسەاڵتە کۆنەپارێزە ،بە هێماو ڕێسا دوگمو دواکەوتووانەکانیەوە دەخاتە ڕوو. پاراستنی ژینگە کردارێکه سەرچاوە لە جەوهەر و سرووشتی مرۆڤەوە دەگرێت. ئەم بابەتە بەردەوام پێویستی بە پێداچوونەوەو زانستی زیاتر هەیە. زانست و زانیاریی مرۆڤ دەربارەی چۆنیەتی تەبایی نێوان «بوونایەتیی» خۆی و دەوروبەری ،هەموو کاتێک بە هۆکارگەلی سرووشتی و دەسکردەوە ،گۆڕان و گەشەی بەخویەوە بینیوە.
هۆکارە دەسکردە سەرەکییەکان کە بریتین لە -شەڕ و داگیرکاری و گەشەی پیشەسازی و مەیلی «مەسرەف»ی لەڕادەبەدەری مرۆڤ -ژینگەو شوێنی نیشتەجێ بوونی گشت بوونەوەرێکی خستووەتە مەترسیەوە. له سەرەتای مێژووی هاوچەرخی نوێ دا و لە سەردەمی شۆڕشی پیشەسازی بەمالوە ،هاوکات لەگەڵ مۆدێڕنیزاسیۆن و گەشەی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان، شێوازگەلی نوێی حەوڵ و تێکۆشانی مرۆڤ بۆ پاراستنی ژینگە دەستیپێکرد. ڕەوتی مێژوویی چاالکی بواری پاراستنی ژینگە لە ماوەی چەن سەدەی ڕابردوودا لە چوارچێوەی ئەدەبیات و شێعرەوە خۆ دەردەخات. سەرەتا مرۆڤی خولیای تەبیعەت و جوانیەکانی سرووشت، بە نووسینی چیرۆک و وتنەوەی سروود و گۆرانی ،حەوڵ دەدات پارێزگاری لە دەقە نەشێواوەکانی سرووشت بکات. لە سەروبەندی سەدەکانی نۆزدەهەم و بیستەم ،جیهان دەبێتە گۆڕەپانی شۆڕشە جەماوەرییەکان و شەڕ و پێکدادانی میلەتان و مرۆڤ بەتەواوەتی پێ دەنێتە قۆناغێکی نوێ لەو سەردەمەدا. هاوکات لەم قۆناغە تازەیە ،هەست و خولیاکان گۆڕانیان بەسەردا دێت و لەوەبەدوا ،بابەتی ژینگە تێکەڵ بە بابەتەکانی دیکەی خەباتی مەدەنی دەبێت. ئەمڕۆکە لە واڵتانی پێشکەوتووی جیهان ،خواستی پاراستنی ژینگە چووەتە قۆناغێکی سیاسیەوەو تەنانەت هەندێک حیزب و الیەن کە هەڵگری بۆچوونی ژینگەپارێزانەن ،لە پێکهاتەی دەوڵەتەکاندا دەورونەخشی تایبەت دەگێڕن. لە جوگرافیای ژێر دەسەاڵتی ڕژیمی ئێران ،دەیان و سەدان ڕێکخراوەی ژینگەپارێز لە ماوەی چەن ساڵی ڕابردووەوە دامەزراون و لە زۆر بواری تایبەت بە پاراستنی ژینگە چاالکیان لە خۆیان نواندووە. هەڵسووڕانی ئەم ڕێکخراوەگەلە لە کوردستان ،بەرچاوترو
بەشێوازێکی سەربەخۆتر بەرەوپێش دەچێت. «کۆماری ئیسالمی» زۆرجار حەوڵی داوە چاالکوانانی ژینگەپارێز بە تۆمەتگەلی ناڕەوا و ساختەکاری، دەسئەنقەس بلکێنێتە ڕێکخراوە سیاسیەکانی نەیاری خۆی یان تەنانەت وەک سیخوڕو کرێگرتەی واڵتانی دژبەری خۆی پێناسەیان بکات. ڕژیمی ئێران لە پێناو دژایەتی کردنی ڕێکخراوە مەدەنیە سەربەخۆەکان و هێنانە ژێر ڕکێفی هەرجۆرە دامەزراوەیەکی سەربەخۆی مرۆیی ،دەیان چاالکوانی ناو بزوتنەوە جۆراوجۆرەکانی دەسبەسەر کردووەو زۆرجاریش بە داڕشتنی پیالنە دزێوەکانی خۆی ،حەوڵی لەناوبردنیان دەدات. ئەو ڕژیمە بۆ ئەم مەبەستە ،تەنیا بە ئاقاری داپڵۆسێنەرانەوە ناوەستێت و ڕاسپاردەی قەڵەم بەدەستی بەرداوەتە نێو تۆڕەکۆمەاڵیتیەکان بۆ دژایەتی کردنی هەر جۆرە بزووتنەوەیەکی خۆڕسک و سەربەخۆ. سازکردنی لە ڕادەبەدەری بەنداو کە هۆکاری سەرەکی وشکبوون یان کەم بوونەوەی ڕێژەی ئاوی دەریاچەکانە، بەڕێوەبردنی جۆرەها پڕۆژەی زەبەالح ،لە الیەن «سپای پاسداران» و دەستوپێوەندەکانی کە بووەتە هۆی تێکدانی ڕواڵەتی ژینگە ،مین ڕێژکران و شەڕو کاولکاری ،ئاگرتێبەردانی کێوەکان و دارستانەکان، بنەوای دژەژینگە و ناستانداردی ترافیک و ناوەندەکانی بەرهەمهێنان و کوالێتی نالەباری بەرهەمە پیشەیی و خۆراکیەکان ،سیستێمی پەروەردەی سەقەت و
ناکارامەیی و ناشارەزابوونی کاربەدەستانی حکوومەت و دەیان دیاردەی دیکە کە سەرچاوە لە دەسەاڵتێکی گەندەڵ و سەرەڕۆ دەگرێت ،خەڵک ناچار بەوە دەکات کە سەرەڕای ئەزموونی کەم و نەبوونی ئامرازو کەرەسەی پێویست ،بەشێوەی خۆبەخشانە فریای ژینگە بکەونو حەوڵی پاراستنی بدەن. ڕێکخراوە مەدنیە ژینگە پارێزەکان و هەڵسووڕاوانی ئەم بوارە سەرەڕای ئاستەنگەکان و زەختی دەسەاڵت ،جیاواز لە گردبوونەوەو مانگرتن و بەدواداچوونی کێشەکانی ناو ژینگە ،دەتوانن بە لێکۆڵینەوەی چڕو نووسین و باڵوکردنەوەی بابەتە پەیوەندیدارەکان بە ژینگەوە یان بە نووسینی کتێب و کاری چڕوپڕیی کولتووری ،گەورەترین کاریگەرییان هەبێت لەسەر گۆڕینی ئاراستەی ڕووداوگەلی تێکدەری ژینگە بەشێوازێکی پۆزێتیڤ. بەحیزبیکردنی تاک و ڕێکخراوەکانی پارێزەری ژینگە یان هەرجۆرە حەوڵێک بۆ لکاندنیان بە الیەنە سیاسیەکانەوە، لە ئێستادا کاریگەریی نەرێنی و نالەبار دادەنێت و سەرچاوە لە بیرکردنەوەیەکی کاڵ و پێنەگەیشتووەوە دەگرێت.
ل ه پله‌ی دووهه‌میشدا هەناردەی غەیرە نەوتیی ئێران بە بەراورد لەگەڵ هەناردەکردنی نەوتدا کەمە داکشانی به‌های دراوی ڕەسمی ،هێرشێکی ترە بۆسەر ئاستی بەڕێچوونی ژیانی خەلک ! و دەستەبەرکردنی داهاتی دراو لەم ڕێگایەوە، ناتوانێ ببێتە ئامانجی وەها سیاسەتێکیش .لەگەڵ دراودا كاتین و بەزوویی تێپەرو چارەسەر دەکڕێن .ئەوەدا وەها سیاسەتێک بەر لەوەیکە ببێتە هۆی بهاڵم كارناسانی ئابووری هۆكاری هاتنه‌خوارێی پەرەسەندنی بەرهەمی ناوخۆیی ،دەبێتە هۆی عـــزیز ئاجیکەند ئه‌رزشی تمه‌ن و هۆكاری ئه‌وه‌یك ه خه‌ڵكی ئێران بێ ئێعتیباریی هه‌رچی زیاتری دراوی ڕەسمیی. ڕوویان كردووه‌ت ه كڕینی زیاتری دراوی ده‌ره‌كی ،کەواتە ده‌بێ ل ه جیگه‌یه‌كی دیكه‌دا به‌شوێن لە ماوەی ئەم ڕۆژانەی دواییدا به‌های دراوی ئێران دهگهڕێننهوه بۆ ئه‌گه‌ری توندبوونه‌وه‌ی گه‌مارۆكانی ئامانجی وەها سیاسەتێکه‌و‌ه بین و ئەویش شتێک لە بەرانبەر دراو‌ه دەرەکییەکاندا بە شێوەیەکی ئه‌مریكا و ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان دژب ه نییە بێجگەلە دابینکردنی كورتهێنانی بوودج ه سەرسورمان و کتوپڕ داکشانی کرد .بە جۆرێک كۆماری ئیسالمی لە قۆناغی ئێستاو داهاتوودا. لە گیرفانی خەڵک نه‌بێ .دەوڵەتی ڕوحانی، کە نرخی تمەن لە بەرانبەر دۆاڵردا نزمترین ئاستی دەوڵەتی ڕوحانی لە قۆناغی دوایی و لە سەروبه‌ندی سەرەڕای تەبلیغاتێکی بێ بنەما کە لە بواری خۆی تۆمار کرد .تا رادەیەک کە نرخی یەک دۆاڵری ڕێككه‌وتنی هەستەییدا دەیوت کە بە هاتنەوەی پارە دەستکەوتە ئابوورییەکانیدا دەرخواردی خەڵکی بلۆک کراوەکان بۆ نێو واڵت ،دراوی ڕەسمیی ئێران ئەمریکی سنوری ٢٣هازار تمەنی لە بازارەکانی ئێراندا مەوقه‌عییەتێکی پایەدارتری دەبێت ،بەاڵم وادیارە دەدات ،بەکردەوە لە بنبەستێکی ئابووریدا گیری بەزاند .ئەم ئاستە لە نزمبوونەوە تا رادەیەک لە لە حاڵێکدا کە بەرجام خێرێکی بەشوێنەوە نەبووە ،خواردووە و بە سیاسەتی ئەمڕۆ بە سبەیکردن، بازاری دراوی ئێراندا ئەگەر چی نامۆش نیەو جارێکی دەوڵەت بەرەوڕووی كورتهێنانی بودجەیەکی زۆر ئابووریی ئێران بەڕێوە دەبات. تریش لە سالی ٢٠١٥لە ئاکامی جێبەجێکردنی بۆتەوە ،پارە بلۆک کراوەکانیش نەگەیشتوونەتە ئەوەیکە جێگه‌ی نیگەرانییە ئەوەیە کەبڕیارنامه‌كه‌ی هەندیک لە سەزاکانی ئامریکا بەسەر والتی ئێراندا ، خۆی نیشان دا ،ڕاستەوخۆ هێرشێکە بۆ سەر ژیان دەست ڕژیم .لە ئامریکاشەوە پەیامی ناخۆش و شۆرای حۆكام ل ه الیه‌ن سێ واڵتی سه‌ره‌كیی و گوزەرانی کۆمەاڵنی رەنجدیتوی ئێران و دەیانکاتە ناسازگار لەم بوارەدا بە بەردەوامی دەگاتە گوێ. ئۆرووپا وات ه ئاڵمان ،فه‌ڕانس ه و ئینگلیس کە دابەزینی به‌های دراوی ڕەسمیی لە ئێران بە هەر لە ڕێگەی سیاسەتی شەڕئەنگێزانەی ناوچەیی و ئامانجی ڕاستەوخۆی خۆی. ئەم دۆخە لەئاکامی په‌سه‌ندكرانی بڕیارنامه‌ی هۆكارێكیش بێ ،بەرهەمی ڕەوتە غەیرە قابیلی دابینكردنی بەرژەوەند و مەسڵەحەتەکانیانەوە و شۆاری حۆكامی ئاژانسی نێونه‌ته‌وه‌یی وزه‌ی کۆنتڕۆڵەکان لە ئابوورییەکی قەیرانلێدراو بێت یان هەروەها له‌ڕێگه‌ی دەرکردنی بیانییە و بڕیارنام ه ئه‌تۆمی دژب ه كۆماری ئیسالمی ل ه ڕۆژی هه‌ینی سیاسەتێکی وشیاران ه و به‌ئانقه‌ست ،لە هەر حاڵدا بۆ مەحکومکردنی ڕژیمی ئیسالمیی لەژێرناوی ڕێکەوتی ٢٤مانگی ژۆئەن ،هاتۆتە کایەوە کە بە ئهوه کرێکاران و حقوق بگیرانی ئاسایی و خەلکی ئیجرانه‌كرانی تەعەهودەکانی ،پیالنە گاڵوەکانی تەواوەتی بازاری دراوی ئێرانی توشی دارمان کرد .رەش ورووتی کۆمەڵگان ك ه ده‌بێ هه‌زینه‌كانی بده‌ن. خۆیان دەبەنە پێش ،دەست دەنە داسەپاندنی لە جیهانی پێشکەوتووی سەرمایەداریدا ،زۆرجار بە جۆریک کە نرخی تمه‌ن ل ه بازاڕه‌كانی دراوی دەوڵەتان له هه‌ندێ حاڵه‌تدا به‌های پووڵی ڕەسمیی تەحریمی زیاتری لەوچەشنە به‌سەر کۆماری ئێران ،توشی داکشانیکی لە ڕادەبەدەر هات .ڕۆژی واڵتەکەیان ،وەک سیاسەتێکی داڕێژراو و ئاگاهانە ئیسالمیدا .کە بێگومان ئاکامی ئەو تەحریمانە سێشەمە ١٧ی مانگی پووشپه‌ڕ ،هه‌ر دۆالرێكی کەمێک دادەبەزێنن هه‌تا کڕیارانی دەرەکیی بۆ کڕینی جیا لە بێبەشی زیاتری خەلکی ئێران هیچی ئه‌مریكا سنوری ٢٣هەزار تمەنی بەزاند .ك ه ئه‌وه‌ش کاال بەئەرزی هەرزانتر هان بدرێن و لە ئاکامیدا سودێکی تری نیە و راستەوخۆ دوکەڵەکەی ل ه ماوەی ساالنی رابردوودا تا ڕادەیەک بێ وێنه‌یه. هه‌ڵبه‌ت سه‌رچاو‌ه ناڕه‌سمیه‌كان باسیان ل ه ڕه‌قه‌می هەناردەکردن زیاد بکات و بەرهەمی نێوخۆیی دەچێتە چاوی جەماوەری زەحمەتکێشی ئێرانەوە لهوه سه‌رتریش كردووه .حه‌سه‌ن ڕووحانی و ناسر گەشە بەخۆیەوە ببینێ .بەاڵم وه‌ها دابەزینێكی و ژیان و بەڕێچوونیان لەمه‌ی ئێستا زیاتر ،تووشی هێمه‌تی ،سه‌رۆكی بانكی ناوه‌ندی ،ڕۆژی سێشه‌مم ه خێرا و كتوپڕی به‌های دراوی ڕەسمیی لە واڵتێکی هەژاریی و فەالکەت دەکات .سەرانی کۆماری ڕایانگه‌یاند ك ه چوونه‌سه‌ره‌وه‌ی نرخی دراو ،ڕیشه‌ی وەک ئێراندا ،دەرئەنجامێکی لەم چه‌شنه‌ی نابێت .ئیسالمیی و دەستوپێوه‌نده‌كانی ئەم نیزامە بنه‌ڕه‌تیی ئابووریی نیی ه و هۆكاره‌كه‌یان گه‌ڕانده‌و‌ه بۆ لەبەر ئەوەیك ه ل ه پله‌ی یه‌كه‌مدا ئابووریی ئێران ل ه و سەرمایەدارانی ناوخۆیی ،لە تەحریمەکانی هاندان و كرده‌وه‌ی ده‌روونیی ل ه ئاست نێونه‌ته‌وه‌ییدا بنه‌ماو‌ه پشتی بە هەناردەکردنی نەوت بەستووە و سااڵنی ڕابردوو کەڵكێكی سیاسیی و دارایی و وتیشییان ك ه ئە دۆخەی ئێستا ل ه بازاڕی نەوتیش بە به‌ها نێونەتەوەییەکان مامەڵە دەکرێت.
ڕژیمی ئیسالمیی ناتوانێ لەم قەیرانانە دەربازبێ و نایهه‌وێ و ناش توانێ ئاڵوگۆڕێک به‌ئاراسته‌ی باشترکردنی دۆخی ژیان و بەڕێچوونی کرێکاران و جەماوەری ئێراندا بەدی بێنێ و هەروا لە قەیرانێکی هەمەالیەنەدا پەلەقاژەیەتی. كاربه‌ده‌ستانی كۆماری ئیسالمی ل ه به‌رامبه‌ر توندبوونه‌وه‌ی گوشار‌ه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان و توندبوونه‌وه‌ی گه‌مارۆكان ،ب ه خۆگێل كردن ل ه باروودۆخی فه‌الكه‌تباری بژێویی جه‌ماوه‌ری خه‌ڵك ،له‌سه‌ر درێژه‌ی سیاسته‌كانی هه‌تا ئێستایان پێداگری ده‌كه‌ن ك ه بەم شێوەیە ئابووریی ئێرانیان بردووه‌ت ه سه‌ر لێواری داڕمان. لە وه‌ها بارودۆخێکدا ئەوەیکە بە تایبەت کرێکاران خەلکی بەش مەینەت و کەم داهاتی کۆمەلگا پێویست ه باش بیزانن ،ئەو راستیەیە کە له به‌یان و سیمای کۆماری ئیسالمیدا ،ڕێگه‌چارەیەک به‌دیناكرێت کە ببێتە هۆی باشتربوونی ژیانی ماددییان .بۆنگا دەوڵەتییەکانی ژێر کۆنتڕۆڵی سپای پاسداران ،سه‌ختترین کۆنتڕۆڵیان خستووه‌تەسەر هەموو جۆرە جوڵەیەکی ژیانی کۆمەالنی رەنجدیتوی ئێران .لە ئاوا بارودۆخێکدا بۆ ڕزگاربوونی جەماوەری هەژاری کۆمەڵگە لەژێر باری قورسی ئاسەوارەکانی سەرچاوە گرتوو لە وەها بارودۆخێک کە ڕژیمی کۆماری ئیسالمی بەسەر خەڵکیدا سەپاندوە ،ڕێگایەک بێجگە لە ناڕزایەتیی و خەباتێکی هەمە الیەنە و هاوئاهەنگ ،بە شێوەیەک کە نە تەنیا ئەم کۆمەڵگایە لە شەڕی کۆماری ئیسالمی ڕزگار بکات ،بەڵکو پێداویستی بەرپا بوونی شۆڕشێکی کۆمەاڵیەتیش فەراهەم بکات و مژدەدەری دامەزرانی کۆمەڵگایەکی ئینسانی و یەکسان و پڕ لە ڕێفاە و خۆش بە دیاری بۆ کۆمەالنی ڕەنجدیتوی ئیراندا بێنێ.
زۆریان وەرگرت و گیرفانەکانیان لێ ئاخنی.
چاالکیە مەدەنی و کۆمەاڵیەتیەکان لەناخۆداو لە دڵی جەماوەرەوە ،بناغەدانەری کۆمەڵگایەکی وشیارو خاوەن ئەزموونەو بێگومان وەها کۆمەڵگایەک توانای پێکهێنانی گۆڕانکاری و پێشکەوتنی دەبێت.
مێژوو ١٨ی پووشپەڕی ،١٣٧٨
هەستانەوەی بزووتنەوەی خوێندکاری و دەسپێکی خەباتی جەماوەریی نوێ عــــەزیز ئاجیکەند ئەم ڕۆژانە ل ه سه‌روبه‌ندی یادی ١٨ی پووشپه‌ڕی ساڵی ١٣٧٨ی هەتاوی داین. ئەو ڕۆژەی کە شاری تاران بوو بە مه‌یدانی به‌ره‌وڕووبونه‌وه‌ی خوێندكاران و خه‌ڵكی ناڕازی لەگه‌ڵ هێزه سەرکوتکارە پڕچەکەکانی ڕژیمی كۆماری ئیسالمیی ئێران .ئەو ڕۆژەی کە بە ناوی بزووتنەوەی شش ڕۆژەی کووی دانیشگای تاران ناوبانگی دەرکرد و هەموو ساڵێکیش یادی دەکرێتەوە. لە ڕاستیدا ١٨ی پووشپەڕ ،وەک هەر هەستانێکی جەماوەری ،لە ئەدەبیاتی ڕژیمی کۆماری ئیساڵمی و لە زمان بەرپرسانییەوە وەک ڕۆژیکی ڕەش ناوزەد دەکرێ کە تێیدا تاقمێکی ئاژاوەگێر لە پیالنێکی تایبەتدا بە مەبەستی تێکدانی بارودۆخی واڵت هاتنە سەرشەقامەکان .بەاڵم بە پێچەوانەوە لە ئەدەبیاتی سیاسیی نەیارانی کۆماری ئیسالمی و لە زمان بەشدارانی ئەو ڕووداوانە، ئەو ڕۆژە واتا ١٨ی مانگی پووشپەڕی ساڵی ١٣٧٨وەک ڕۆژی هەستانەوەیەکی نوێ و خاڵێکی وەرچەرخانی گرینگ لە بزووتنەوەی خۆیندکاریی ئێران پاش به ناو ئینقالبی فەرهەنگی و ئاخێزی سەرلەنوێی کۆمەاڵنی خەڵک بە دژی دامودەزگای سەرکوتی کۆماری ئیسالمی تۆمار کراوە و گرینگی تایبەتی پەیدا کردووە. لە ڕاستیدا لەدوای بەهاری ساڵی ١٣٥٩ و دەسپێکی هێرش بۆ سەر زانستگەکان بە ناوی ئینقالبی فەرهەنگی و لەدوای ناڕەزایەتییەکانی مـــانگی جۆزەردانی ساڵی ١٣٦٠ی هەتاوی ئەمە یەکەم جار بوو کە خۆپیشاندان و هاتنە مەیدان و رووبەڕووبوونەوەی جەماوەریی لەو چەشنە و لەو ئاستەدا لە الیەن خویندکاران و بزووتنەوەی کرێکاری و خەڵکی ناڕازی لە شاری تاران و چەندین شاری گەورەی دیکە ڕووبدا. لە ساڵەکانی دەیەی هەفتای هەتاویدا بە ڕەواڵەت بارودۆخێکی تایبەتی و تازە بەسەر کۆمەڵگای ئێراندا زاڵ بووبوو .باردۆخێک کە گوتاری چاکسازی و ئالوگۆر لە کۆمەلگای ئێراندا تێدا زاڵ بوو و جموجۆلێکی تایبەتی خستبووە ناو بزووتنەوەی خوێندکاری و بزووتنەوەکانی تری ناو کۆمەلگا کە بەدەس دیکتاتۆرییەتی ویالتی فەقیە وەتەنگ هاتبوون. ڕووداوه‌كانی ئه‌و ڕۆژان ه که لە ١٨ی پووشپەڕەوە و تا درەنگانی شەوی ٢٣ی پووشپەڕ دڕێژەی کێشا ،ب ه هێرشی پاسداران و لیباس شه‌خسیه‌كان بۆ كووی دانشگای تاران ده‌ستی پێ كرد .ل ه ئاكامی هێرشی شه‌وانه‌ی هێزه‌كانی ڕژیم بۆ سه‌ر خوێندكاران ژماره‌یه‌ك گیانیان به‌ختكرد و ژماره‌یه‌كی زۆریش بریندار بوون .ئه‌م ڕووداو‌ه ل ه گه‌ڵ دژە كرده‌وه‌ی خوێندكاران ل ه گشت زانستگەكانی ئێران به‌ره‌وه‌رو بووه‌و‌ه و شاری تارانیش بوو‌ه مه‌یدانی خه‌باتێكی بەگوڕ و تین ل ه دژی حکوومەتی ئیسالمیی ئێران. هۆکاری سەرهەڵدانی ئاخێزی ١٨ی پووشپەڕ ل ه چه‌ندین ده‌یه‌ی ڕابردوودا ،بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری وه‌ك یه‌كێك ل ه بزووتنه‌و‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و یه‌كێك ل ه سه‌نگه‌ره‌كانی
خۆڕاگری و خه‌باتی سیاسی و چینایه‌تی و ی شۆڕش مەیدانەکانی بەربەرەکانێی بەرەکان و دژە شۆڕش ،چاالكان ه ده‌ركه‌وتووه .ل ه سه‌رده‌می ڕژیمی سته‌مكاری پاشایه‌تیدا، خوێندكاران ده‌ور و نه‌خشێكی به‌رچاویان لە خەبات دژی سەرکوت و دیکتاتۆری و ل ه ناڕە‌زایه‌تیی جه‌ماوه‌ریی ئه‌وكات گێرا و پاشا ن گرووپ و ڕێكخراو‌ه چه‌پ و كۆمۆنیست و شۆرشگێرەکان له دڵی بزووتنەوەی خوێندکاری و زانستگەکان سەریان هەڵدا و بوونە پشتیوان و ڕێکخەری خه‌باتی كرێكاران و زه‌حمه‌تكێشان .بزووتنەوەی خوێندکاری که پاش ساڵی ١٣٣٢بۆ ماوەی زیاتر له دەساڵ کپ کرا ،له ناوەڕاستی دەیەی چلی هەتاوی هێدی هێدی سەری هەڵداوە و زانستگەکان بوون به مەکۆی خەبات و چاالکی دژی دیکتاتۆری .بۆ دەورەیەکی دوورودرێژ بزووتنەوەی خوێندکاری ئەرکی قورسی خەباتێکی گەورەی جەماوەری له سەرشان بوو .سەدان کادری ڕابەری ڕێکخراوەکان و هەزران تێکۆشەری چەپ و سوسیالیست و شۆرشگێر و قارەمانانی خەباتی جەماوەری و خۆڕاگری زیندانەکان له هەناوی بزووتنەوەی خوێندکاری سەریان هەڵدا و تا ڕووخاندنی ڕژیمی پاشایەتی وەک بزووتنەوەێکی به هێز و کاریگەر ڕۆڵی گەورەی نواند. دوای ڕووخانی ڕژیمی پاشایه‌تی و ل ه كاتێكدا ك ه كێشمه‌كێشێكی قووڵ له‌سه‌ر چۆنیه‌تیی درێژەی شۆڕش ل ه ئارادابوو، زانكۆ بوو ب ه یه‌كێك ل ه سه‌نگه‌ره‌كانی شۆڕش و بوو به سەنگەرەێک ك ه دوو بەرەی شۆرش و دژەشۆڕش ل ه به‌رامبه‌ر یه‌كتردا ڕیزیان ده‌به‌ست .ڕەوتی خۆسه‌قامگیركردنی ی له‌سه‌ر به‌ستێنی دژە شۆڕشی ئیسالم سه‌ركوتی هه‌مه‌الیه‌نه‌ی بزووتنه‌وه‌ی ڕادیكاڵی خوێندكاران و پاشەکشە به شۆڕش و داخۆازییەکانی ڕاپەڕینی ٥٧و هەرچەشنە خەباتێکی جەماوەری ئه‌نجام درا .ئەگەرچی بۆ ماوەی زیاتر له یەک دەیە بزووتنەوەی خوێندکاری به هۆیی سەرکوتی خوێناوی لە ژێر ناوی ئینقالبی فەرهەنگی و سەرکوتەکانی دەیەی ٦٠ی هەتاوی و بیانوی شەڕی ئێران و عێراق کپ و خامۆش کرابوو بهاڵم سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش ن ه “ئینقالبی فه‌رهه‌نگی” ڕژیمی ئیسالمی و هێرشی هاوسارپساوی باند‌ه حیزبوڵاڵیه‌كان و ن ه پڕۆژەی الیه‌نگرانی باڵی ڕێفۆڕمخوازانی حكوومه‌تی ل ه زانستگەکان شۆڕشگێڕانه، سوننه‌تی نه‌یانتوانی چه‌پ و ئازادیخوازانه‌ی خوێندكاران بنبڕ بكه‌ن و به‌ر ب ه پێشڕە‌وییان بگرن. کۆتایی هاتنی شەڕی ئێران و عێراق، تێکشکانی سیاسی ئیدئۆلۆژیک و تێکشکانی سەربازیی کۆماری ئیسالمی ،خواردنی جامی ژەهر له الیەن خومەینییەوە و ماندووبوون و بێزاریی خەڵک له شەڕ و نەداری و بێکاری و ئاوارەیی ،دەسپێکی گۆڕانێکی قووڵی کۆمەاڵیەتی و سیاسیی هەمە الیەنە بوو. هەر بۆیە زۆر زوو دوای کۆتایی هاتنی شەڕ، داخۆازییەکانی خەڵک بۆ قەرەبوکرانەوەی زیانەکانی شەڕ ڕووی له هەڵکشان کرد. کۆتایی شەڕ گەورەترین بیانو و چەکی له دەس ڕژیم دەرهێنا که هەمو ئەو سااڵنە هەر داخۆازیێک و هەر دەنگی ناڕەزایەتییەکی پێ سەرکوت دەکرد .بزووتنەوە ناڕەزایەتییەکان
دەستیان پێکرد .کۆمەڵگای ئێران تینوی ڕزگاری له شەڕ و دەربەدەری و زیندان و سەرکوت بوو و شەپۆلی ناڕەزایەتییەکان ڕۆژ له دۆای ڕۆژ له پەرەسەندندا بوو .پێویستیی کۆمەڵگا به ئاڵوگۆر ،ئێرانی هەژاند .بەشێک له ڕژیم ناڕەزایەتی کۆمەڵگای ئێرانی کردە ئامرازێک بۆ شەڕی ناوخۆیی دەسەاڵت و ویستیان جڵەوی ناڕەزایەتییەکانی خەڵک به دەستەوە بگرن .هاتنی خاتمی ،پەرەسەندنی چاپەمەنی له ئاستێکی زۆر بەرین ،و پێویستی واڵمدانەوە به داخۆازییەکانی خەڵک ،کۆماری ئیسالمی تووشی قەیرانکی قووڵ کرد. ١٨ی پووشپەڕ و ڕووداو و ئاخێزەکانی داوتر کە لە ژێر کاریگەریی ئەو بزووتنەوەیەدا بوون سەرەتای کۆتایی ئەو گوتارەبوون کە ئەساڵحخوازانی حکوومەتی لە ساڵەکانی پێش ١٣٧٨ی هەتاوی و بە هاتنە سەرکاری خاتمی هەوڵیاندابوو لە زانستگەکان بیکەنە گوتاری زاڵ و لەو ڕێگەیەوە بزووتنەوەی خوێندکاری بخەنە چوارچێوەیەکی خوازراوی دەسەاڵتەوە و کۆنترۆڵی بکەن و ڕێگە لە ڕادیکاڵیزەبوونی بگرن .ڕووداوەکانی تابە ئێستاش بە تایبەتی ڕووداوەکانی مانگی خەزەلوەری ساڵی ١٣٩٦و بەفرانباری ساڵی ١٣٩٨بە باشی ئەم گۆرانکاریانەی ناو بزووتنەوەی خوێندکاری لە ئێرانیان سەلماندووە. لە پووشپەڕی ساڵی ١٣٧٨ی هەتاویشدا لە پیالنێکی لەپێش داڕێژراودا بەناو نوێنه‌رانی موحافزه‌كاری مه‌جلیس ل ه كۆتایی دەورەی ٤ساڵەی خۆیاندا ویستیان گەاڵڵەیەک پەسەندکەن کە یاسای راگه‌ێنه‌ره‌كان ب ه شێوه‌یه‌ك بگۆڕی کە داخستنی ئەو گوڤار و باڵوکراوانەی ڕەخنە لە کۆماری ئیسالمی و سیستمی حکوومەتی ئێران دەگرن ،ئاسانتر کاتەوە .ڕۆژنامەی « سەالم « کە ڕۆژنامه‌ی سەر بە ئیسالحخوازانی حکوومەتی بوو ،یەکەمین قوربانی ئەم پرۆژەیە بوو کە کەوتەر بەر هێرش و لەئاکام دا داخرا. بە دوای بڕیارەکە دەزگای قەزایی بۆ داخستنی ڕۆژنامەی «سەالم» لە ١٧ی مانگی پووشپەڕدا خوێندكاران سه‌رل ه ئێواره‌ی ئەو ڕۆژە ل ه ناوه‌و‌ه و ده‌وروبه‌ری كوی دانیشگا خۆپیشاندانێكیان وه‌رێ خست و خوازیاری دانەخرانی ڕۆژنامەی «سەالم» و پەسەندنەکرانی الیەحەی گۆڕینی یاسای راگەێنەرەکان و هەلوەشاندنەوەی ئەو بڕیارە بوون . لە نیوه‌ی شه‌ودا و دوای ئه‌وه‌ی ك ه خۆپیشاندانی خوێندكاران هێور بووەو‌ە ب ه فه‌رمانی «خامنەیی» حیزبوالله و باقی هێزه‌كانی سەرکوتکارەکانی ڕژیم لهو په‌ره‌ی دڕنده‌ییدا ڕژان ه ناو كووی دانشگا و خوێندكارانیان ل ه حالێكدا ك ه نیوه‌یان خه‌وتبوون دایه به‌ر لێدان و ژماره‌یه‌كیان بریندار و خوێندكارێكیان ب ه ناوی « عیززتۆڵاڵ ئیبراهیم نەژاد» كوشت .خوێندكارێكی دیکەش ب ه ناوی «فرشته‌ی عه‌لیزاد» سه‌رله‌به‌یانیی ١٨ی پووشپەڕ ل ه كوی دانشگا ده‌ست ب ه سه‌رکرا و ل ه ژێر ئه‌شكه‌نج ه دا گیانی به‌ختكرد .خوێندكاران و ژماره‌یه‌ك ل ه دانیشتوانی شه‌قامی كارگه‌ری شومالی ،ڕۆژی ١٨ی پووشپەڕ ده‌ستیان دای ه خۆپیشاندان و كه‌وتن ه به‌ر هێرشی هێزه‌كانی ڕژیم و ل ه ئاكامی ئه‌م به‌ره‌وروبونه‌وه‌ی ه دا خوێندكارێك
ژمار‌ه ( )92ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/07/15، Dwaroj@komala.com
ب ه ناوی « تامی حامی فه‌ر» کوژرا. خۆپیشاندان و ناره‌زایه‌تی تا شش ڕۆژ وات ه تا ٢٣ی پووشپەڕ درێژه‌ی هه‌بوو. له‌م ماوه‌یه‌دا دروشمه‌كان ڕۆژ ل ه گه‌ڵ ڕۆژ رادیكاڵتر ده‌بوونه‌و‌ه و سه‌رجه‌م ڕژیم و دیكتاتورییه‌تی ئیسالمیان كردبوو‌ه ئامانج. ل ه دوو ڕۆژی كوتاییدا وات ه ڕۆژه‌كانی ٢٢و ٢٣ی پووشپەڕ ك ه ئه‌م خه‌بات ه جه‌ماوه‌ری بوویه‌و‌ه ١٤٠٠كه‌س ده‌ست ب ه سه‌ر كران و كه‌وتن ه ژێر توندترین ئه‌شكه‌نجه‌كانه‌وه و ژماره‌یه‌كیش ل ه ژێر ئه‌شكه‌نج ه دا گیانیان به‌خت كرد. خه‌باتی شش ڕۆژه‌ی خه‌ڵك و خوێندكاران ل ه ١٨تا ٢٣ی پووشپەڕ ل ه الیه‌ن خوێندكارانه‌و‌ه له باقی شاره‌كان پشتیوانی لێ كرا. سەرەڕای ئەوەی هەر دوو باڵی ڕژیم به دەسپێکی بزووتنەوەی کووی دانشگا لەسەر سەرکوت و هێرش بۆ سەر ئەو بزووتنەوەیە و خەڵک و خوێندکاران هاودەنگ بوون، ڕووداو‌ه جینایه‌تكارانەکانی ١٨ی پووشپەڕ ل ه كووی دانشگا ناكوكیی ل ه نێوان باڵەکانی ناو حکوومەت ،وات ه ئیسالح خوازان و موحافزه‌كاران زۆرتر کرد .ئاخێزی ڕۆژه‌كانی ١٨تا ٢٣ی پووشپەڕ هاتن ه مه‌یدانی خه‌ڵكی ناڕازی و دانی دروشم ل ه دژی كۆماری ئیسالمی و ڕێبه‌ری ئه‌م ڕژیم ه بێدەنگی و خامۆشیی درێژماوەی بزوتنەوەی خوێندکاری و زاڵبوونی دەزگای سەرکوتی کۆماری ئیسالمیی تێکشکاند .هه‌ر بۆی ه ده‌كرێت خه‌باتی خوێندكاران و خه‌ڵكی ناڕازی له‌م ڕۆژان ه دا وه‌ك ده‌ستپێكێکی نوێی جه‌ماوه‌ری بوونه‌وه‌ی خه‌باتی ئازادیخوازان ه و ڕزگارخوازانەی خه‌ڵكی ئێران ل ه دژی ڕژیمی ئیسالمی ببینین ،خه‌باتێك ك ه الیه‌ن ه پرشنگدار و پێشڕه‌وکانیمان ل ه خه‌باتی جه‌ماوه‌ری و به‌رینی خه‌ڵک لەم سااڵنەی دواییدا بینی .لە ڕووداوەکانی ئەم شش ڕۆژەدا و تا ئەمرۆش بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری زۆر ب ه خێرایی داخوازیی سیاسی و ڕادیكاڵی كرد ب ه هه‌وێنی خه‌بات و ئه‌وه‌ش خۆی به‌ستێنی پێكهاتنی مه‌یلی چه‌پ و سۆسیالیستی ل ه ناو خوێندكارانی زانستگەکانی ئیراندا بۆ جارێکی دیکە بووژاندەوە .زاڵبوونی کەش و هەوای ئەمنییەتی و کەم ئەزموون بوون و الوازیی ڕێکخراوەیی و نەبوونی ڕێبەرییەکی بەئەزموون ،بۆنە هۆی ئەوەی کە ئەم بزووتنەوەیە بەرلەوەی بە تەواوی جەماوەری بێتەوە سەرکوت بکرێ بەاڵم ئاسەوارەکانی لە دۆخی سیاسیی ئێراندا نکۆڵییان لێناکرێ. لە دڕیژەی خەباتی خۆێندکاران لە زانستگەکانی ئێراندا به‌شی ڕادیكاڵی بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری ب ه به‌شداری وشیارانه‌ی خۆی لە ئاخێزی سه‌رتاسه‌ریی مانگی به‌فرانباری ٩٦و ب ه جه‌ماوه‌ری كردنه‌وه‌ی درووشمی « ئیسالح تەڵەب ، ئوسوولگەرا ،ئیتر تەواو بوو ماجەرا» دەورو نەخشی خۆی ل ه كۆتایی هێنان ب ه زاڵبوونی گوتاری ڕێفۆرم خوازان به‌سه‌ر كه‌ش و هه‌وای سیاسیی ئێراندا بینی ،ل ه ئاخێزی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ریشدا بۆ هاوپشتی له‌گه‌ڵ هه‌ژاران و سته‌ملێكراوانی شار ،زانكۆیان كرد ب ه ناوه‌ندی ناڕه‌زایه‌تی دژبه ده‌ستدرێژی ڕژیمی ئیسالمی بۆ سه‌ر بژێوی خه‌ڵك و سه‌ركوتگه‌رییه‌كانی. بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری له‌م سااڵنەی دواییدا و تا بە ئەمرۆش ب ه به‌شداریی ل ه ئاكسیۆنه‌كانی ئه‌وه‌ڵی مانگی مه‌ی و ناڕە‌زایه‌تی موعه‌لیمان و خانه‌نشینان و ی درووشمی « خوێندكار ،كرێكار، وتنه‌وه موعه‌لیم ،یه‌كگرتن یه‌كگرتن ،خوێندكاران
15
وشیارن ،هاوڕێی كرێكارانن» به‌ڕوونی بەهێزبوونی مەیلی چەپیان له‌ناو دڵی بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاریدا نیشاندا .له ئاخێزی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ری ساڵی ١٣٩٦ی هەتاویدا خوێندكاران ناڕە‌زایه‌تی خۆیان له‌گه‌ڵ هاواری ناڕە‌زایه‌تی هه‌ژارانی شار و الوانی بێزار ل ه بێكاری تێكه‌ڵ كرد. ئاخێزی سه‌رتاسه‌ریی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ر ل ه درێژەی ئاخێزی مانگی به‌فرانبار بۆ جاریكی دیك ه ڕیزبه‌ندیی ناو بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاریی گۆڕێ .ئهگهر پاش ئاخێزی مانگی به‌فرانبار درووشم و شێوه‌ی كاری ڕێكخراو و ناوه‌نده‌كانی سه‌رب ه ڕێفۆڕمخوازانی حكوومه‌تی كه‌م ڕه‌نگ بوو‌ه و توانای كۆكردنه‌وه‌ی هێزیان له‌دسه‌تدا ،ل ه ئاخێزی مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ریشدا ،خه‌بات بۆ ڕووخاندنی كۆماری ئیسالمی كه‌وت ه قۆناخێكی نوێوه. بزووتنه‌وه‌ی خوێندكاری بۆ ئەوەی بتوانێ دەور و نەخشێکی بەرچاو و کاریگەر لە خەبات دژی دیکتاتۆریدا بنوێنێ ،پێویستی بە هاودەنگی و هاوپشتیی بزووتنەکانی دیکەی وەکوو ژنان و کرێکاران و ...هەیە هاوکات تەنیا ڕێگەی گشتگیربوون و بەرینبوونەوەی ئەو بزووتنەوە ڕادیکاڵبوونەوەی خواست و دروشمەکانی ودژایەتیی ئاشکرا لەگەڵ هەموو سیستمی دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمیی ئێران بە هەموو باڵەکانیەتی .هەژاری و بێبەشی و چەوسانەوەی جەماوەری بەرینی خەڵک و دۆخی نالەباری ئابووریی میلیۆنها کەس ،نەبوونی ئازادییە تاکەکەسی و کۆمەاڵیەتییەکان ،بێمافیی بەرینی ژنان و نەتەوە ژێردەستەکان ،بێداهاتوویی و بێهیوایی الوان و مندااڵن و دەیان دەرد و ئازاری چین و توێژە کۆمەاڵیەتییە جۆراوجۆرەکان، کۆمەاڵنی خەڵک بەرەو ڕاپەڕین هاندەدا و هەموو نیشانەکان دەردەخەن کە ئاخێزی بەهێزتر و ناڕەزایەتیی بەرینتر بەڕێوەیە.
لە دۆخێکی وەهادا خوێندكاران وەکوو چینی ڕووناکبیر و وریای كۆمه‌ڵ، ده‌توانن ده‌ور و نه‌خشێكی گرینگیان ل ه ڕێكخستنی ئه‌م ئاخێزانه‌دا هەبێ. بەشی ڕادیکاڵ و یازادیخوازی ناو بزوتنەوەی خۆێندکاران کە بەشێکی بەرینی ئەم بزووتنەوەیە پێکدێنێ ناوەرۆکێکی پێشکەوتوو و ڕادیکاڵی هەیە ،بهاڵم هێشتا خاوەنی ڕێبەرییەکی ڕادیکاڵ و گشتگیر نییە .بەسەرەنج بەو ڕاستییانە و ئەو بەستێن لەبارەی کە خولقاوە و گۆڕانیی هاوسەنگیی هێز لە زەرەری حکوومەتی ئێران خوێندكاران و الوانی سوسیالیست، پێویستە خه‌باتی پرش و باڵوی خۆیان یەکگرتوو بکەن و ئەو خەباتە لەگەڵ خەباتی کرێکارانی پێشڕەو و بزووتنەوەی ژنان و بزووتنەوە پێشکەوتووەکانی دیکەی کۆمەڵگادا هەڵپێکن و هەوڵ بۆ جه‌ماوه‌ری كردنه‌وه‌ی دروشم ه دیموكراتیك، شوڕشگێران ه و سوسیالیستەکان بدەن .ڕووداوەکانی ١٨ی پووشپەڕی ساڵی ١٣٧٨و بزووتنەوەکانی دوایی پێویستیی ئەم هەوڵ و هاوئاهەنگییە زیاتر دەردەخەن.
Dwaroj@komala.com
16
ژمار‌ه ( )٩٢ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٧/١٥ ، Dwaroj@komala.com سەرنووسەر: ڕەزا کەعبی بەڕێوەبەری نووسین و دیزاین: هێمن بایەزیدپوور ئێدیت و پێداچوونەوە: محەممەد فەرهادزادە
بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت سه‌ردانی www.komala.comبکه ن پەیوەندی dwaroj@komala.com
پەیمانی لۆزان و میساقی میللی
دواستوون تێکۆشانی کرێکارانی «حەفت تەپپە» شایانی پشتیوانیە
زانیار عەزیزنژاد پەیمانی لۆزان لە سالی ١٩٢٣بستراوە و دوای سەد سالە لە ڕۆژی ٢٤ی مانگی جووالیی ساڵی ٢٠٢٣کوتای دێت .لە ریکالمەکی ئەردوغان کە سالی ٢٠١٥ئامادە کراوە بانگەشە بۆ ئەوە دەکریت کە ڕۆژیک دیت حەلەب و مووسڵ و کەرکووک و هەوڵیریش دەخرینەوە سەر تورکییە ،ئایا ئەمە هەر ڕیکالمە یان حکوومەتی تورکییە و ئەردوغان پیالنی داگیرکردنی ئەو ناوچانەیان هەیە؟هەر چەند ئەردوغان و بەرپرسانی تورک لە ترسی کاردانەوەی نێودەوڵەتی ناوێرن زۆر بە ڕاشکاوی باس لە داگیرکردنی ئەو ناوچانە بکەن بەالم لەساالنی ڕابردوودا بە شێوازی جۆراوجۆر نیازی خۆیان ئاشکراکردووە. زۆر تورکییە دەسەاڵتدارانی جار باسی میساقی میللی دەکن و پارتی گەشەپێدان و پارتی نەتەوەپرستی مەهەپە کە چندین ساڵە لە چۆارچیوەی ئامانجە تورکییەدا ناسێونالیستییەکانی بونەتە هاوپیمان ،پێکەوە هەوڵی بووژانەوەی میساقی میللی دەدەن کە لە چۆارچیوەی ئەو پیماندا دەیانەوێت تا سال ٢٠٢٣ڕۆژئاوای کوردستان و باشووری کوردستان بلکێنن بە کۆماری تورکییەوە. پەیمانی میساقی میللی چیە؟ لە کوتای شەڕی جیهانیی یەکەمدا ئیمپراتووری عوسمانی بە ڕادەیکدا اڵواز ببو کە تەنیا خاکی تورکییەی ئەمڕۆ ،باشووری کوردستان ،ڕۆژئاوای کوردستان و بەشیک لە خاکی یونانی ئیستای بە دەستەوە مابوو و والتە زڵهێزەکانی ئەو کات هەوڵی بچووک کردنەوەی دەولەتی عوسمانیان دا تا دواجار لە چۆارچیوەی ئیستادا تورکییەی کۆماری کویانکردەوە بەالم بە رووخانی ئیمپراتووریی عوسمانی دەوڵەتی عوسمانی پروژەیەکی بە ناوی میساقی میللی بو ئاشتی ئامادە کرد ئەم پڕۆژەیە دواتر لە ٢٨ی کانونی دوومی ١٩٢٠لە الیەن پەرلەمانی تورکییەوە پەسەند کرا .پیمانی میساقی میللی لە ٦خاڵ پێکدێت -١ئەو بەشانەی خاکی دەوڵەتی عوسمانی بە تایبەت ئەوانەی زۆرینەی دانیشتووانی عەربن و لە دوای ئاگربەسەکەی ٣٠ی ئوکتۆبری ١٩١٨ لە ژیر کۆنترولی دەوڵەتی ڕۆژئاوا ماونەتەوە پیویستە بە ڕێفراندۆم چارەنووسیان یەکالیی بکرێتەوە. -٢لە هەر سی وەالیەتی قەرس،
بێهنام فەتحی
ئەردهان و باتوم ڕێفراندۆم بکرێت بو ئەوی بڕیاربدەن دەیانەوێ لە چۆارچیوەی دەولەتی عوسمانیدا بمیننەوە یاکوو نا. -٣دیاریکردنی چارەنووسی یاسایی ڕۆژئاوای تورکییە کە بە ئاشتی لەگەڵ تورکییە دەمێنێتەوە تا دوایی ڕێفراندۆمی بو دەکرێت. -٤ئاسایشی دەریای مەڕمەڕە و شاری ئەستەنبوڵ ناوەندی خەالفەتی ئیسالم دەبێ لە بەرامبەر هەرجۆرە هێرشیک پارێزراو بێت. -٥لە چۆارچیوەی بنەماکانی ریکەوتنامەکانی نێوان عوسمانی و والتانی ڕۆژئاوادا مافی کەمینەکان لە الیەن ئیمەوە گەرنتی دەکرێت. -٦دەستەبەر کردنی پیشکەوتنی نیشتمانی و ئابووری و سەرخستنی پیشکەوتنمان، مەرجەکانی پرنسیپی سەرەکیی داهاتومانە. بە پێی ئەم پیمانە دەبوایە هەموو هێزە سەربازییەکان لە شۆینی خۆیان بمێننەوە و تا کوتای پیمانی ئاشتی واژو دەکرێت .لەو قوناخەدا ویالیەتی مووسڵ کە بەشی زۆری باشووری کوردستانی دەگرتەوە لە ژیر کۆنترولی سوپای عوسمانیدا بوو بەاڵم حکوومەتی بریتانیا کە گرینگیی ستراتێژیکی مووسڵی دەزانی ئاگربەستی مەندریسیان پشتگۆی خست و پەالماری مووسڵیان دا و ئەو شارەیان لە ژیر دەسەاڵتی سوپای عوسمانی دەرهێنا .دوای ئەو هێرشە سەرتا پیمانی سیڤەر و دواتر پیمانی لۆزان بەسترا و
میساقی میللی عوسمانی وەک بریارەکی تاک الیانەی تورکەکان چووە کتێبخانەی میژووەوە و کۆماری تورکییە دامەزرا. سیاسەتی عوسمانیی نۆی و زیندووکردنەوەی میساقی میللی دەستەواژەی سیاسەتی عوسمانیی نۆی بویەکەمجار لە کاتی هێرشی تورکییە بو سەر قوبرس سالی ١٩٧٤لە الیەن یونانیەکانەوە
بە کارهێنرا ،دواتر لە سەردەمی تورگوت ئەوزاڵ دا هەوڵی پراکتێزەکردنی درا ،ئوزال لە سالی ١٩٩١کاتێک ئەمریکا و هاوپیمانان هێرشیان کردە سەر عیراق هەوڵیدا ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە بەاڵم شکستی هێنا .ساڵی ٢٠٠٢ بە هاتنە سەر کاری پارتی داد و گەشەپێدان ئەم سیاسەتە جارکی دیکە بووە بە ڕۆژڤی دەسەاڵتی سیاسیی تورکییە ،ساڵی ٢٠٠٩ ئەحمەد داڤوود ئۆغڵوو کە ئەو کات وەزیری دەرەوی تورکییە بوو بە باڵوکردنەوەی کتێبیک بە ناوی قوواڵیی ستراتیژیک ،ئامانجەکانی دەوڵەتی تورکییەی ئاشکرا کرد. دواتر لە ٧ی دیسامبری ساڵی ٢٠١٠لە کوبوونەوی گەالن لە بەریتانیا دەوڵەتی عوسمانی وکوو نموونەی پێکەوە ژیانی گەالنی هینایەوە زۆر نیشانە دەری دەخەن کە دەسەاڵتدارانی تورکییە و ژمارەیەکی بەرچاوی سیاسەتمەدارانی ناسیۆنالیستی تورک خەون بە گەڕانەوە بو سنوورەکانی دەوڵەتی عوسمانی دەبینن ،ئەمە لە کاتێکدایە کە کەمتر لە سێ ساڵ بو کوتایی پەیمانی لۆزان ماوە و شەڕیکی فەراوان ناوچەکەی گرتووەتەوە و چاوەڕێ دەکرێت جوگرافیای سیاسیی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئاڵوگۆڕی بەسەردا بێ و حکوومەتی تورکییە ئامادەکاریی بو بەدستهێنانی دەسکەوتی زیاتر لە چۆارچێوەی پروژەی میساقی میللیدا کردووە .ڕاستییەکان ئامانجی دەوڵەتی تورکییە بە ڕوونی دەردەخەن کە هەوڵی الوازکردن و لەناوبردنی دەسەاڵت و پێگەی سیاسیی کورد دەدا ،پرسیارەکە ئەمەیە ئایا کورد لم پیالنەی دەوڵەتی تورکییە ئاگادارە ؟؟؟
قۆناغێکی تازەی مانگرتنەکانی کرێکارانی نەیشکەری «حەفت تەپپە» لە مانگی ڕابردووەوە دەستیپێکردووە. نەدانی 3مانگ حەقدەست لە الیەن خاوەنکارەکان ،درێژەوەنەکردنی ماوەی بیمەی خزمەتگوزاریە دەرمانی و کۆمەاڵیەتیەکان و قۆرغی هەمەالیەنەی بەڕێوەبەرایەتی ئەم زنجیرەکارخانەیە لە الیەن کەرتی تایبەتەوە ،سەرەکیترین هۆکارەکانی ئەم مانگرتنەی کرێکارانی کشتوکاڵ و پیشەسازیی نەیشەکەری حەفت تەپپە پێکدێنن. وێڕای ئەوەیکە نزیکەی ٦0ساڵ بەسەر دامەزراندنی ئەم پێکهاتەیەو چاالکیەکانی تێپەڕ دەبێت ،بەاڵم مێژووی ڕێکخراوبوون و ڕێکخستنە کرێکاریە سەربەخۆەکانی کرێکاران لەم زنجیرە کارخانەیە دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی دەهەی 90ی ئێرانی. لە دەسپێکی ئەو چاالکیگەلەدا کە هاوکات بوو لەگەڵ دەسبەسەرکردنی ڕێبەرانی مانگرتنەکانی ئەو سەردەمە ،سەندیکای کرێکارانی نەیشەکەری حەفت تەپپە توانی گەلێک سەرکەوتن لە بواری جێبەجێ کردنی داواکارییەکانی بەدەست بێنێت. لە ماوەی چەن ساڵی ڕابردوودا ،هەڵسووڕانی بەردەوامی کرێکاران بۆ وەرگرتنی حەقدەستە وەدواکەوتووەکانیان و داخوازییەکانی دیکەیان درێژەی هەبووە. پاییزی ساڵی (1397دوو ساڵ پێش ئێستا) ،ناڕەزایەتی کرێکاران گەیشتە بااڵترین و ڕێکخراوترین ئاستی جموجۆڵەکانی خۆی و هاوکات توانی پشتیوانی چەن ڕێکخراوەی کرێکاری دیکەو ،بزووتنەوەی خوێندکاری و بزووتنەوە مەدەنیەکانی لێبکەوێتەوە. لەمە زیاتر ،ئەو ڕووداوانە ،کاربەدەستانی ڕژیمی ئێران و ڕاگەیاندنەکانی ئەم ڕژیمەی هێنایە سەرخەت. ئەگەرچی مانگرتنەکانی ئەم دواییانەی کرێکارانی «حەفت تەپپە» جارێکیترو نزیکەی یەک مانگە دەستیپێکردووەتەوە ،بەاڵم هەموو جارێک سەرەڕای دەسکەوت و ئەزموونەکان، دیسانەوە داواکاریە کرێکارییەکان لە الیەک و لەالیەکی دیکەوە ،مافەپێشێلکراوەکان ،لەجێگەی خۆیەتی و لەکردەوەدا دۆخی بژێوی کرێکاران ،گۆڕانکارییەکی ئەوتۆ بەخۆیەوە نابینێ. گەلێک خەسارناسی و لێکدانەوە لەم بابەتەوە لە الیەن کۆڕوکۆمەڵە کرێکارییەکان و ڕێبەران و چاالکانی ئەم بوارە ئەنجام دراوە کە دەکرێ بە کورتی هۆکارە سەرەکیەکانی پێشنەکەوتن و لەجێ خۆیدا مانەوەی ئەم حەواڵنە کە بەگشتی پەیوەندیی بە بزووتنەوەی کرێکاری لە ئێرانی ژێر دەسەاڵتی «کۆماری ئیسالمی» هەیە ،ئاماژەیان پێ بکرێت. ئەم هۆکارگەلە دەکرێ دابەش بکرێتە سەر دوو بەشەوە کە یەکەمیان :پەیوەندیی بە ناو بزووتنەوەی کرێکارانەوە هەیەو دووهەم :هۆکارەکانی دەرەوەی بزووتنەوەی کرێکاریە.
لەمپەرە ناوخۆییەکانی ناو بزووتنەوەی کرێکاری لە ئیران: ئاستی نزمی زانیاری چینایەتی و نەخوێندەواریزاڵبوونی بیرۆکەی ئایینی و ڕوانینی ئیدەئالیستی بۆ هاوکێشە بنەڕەتییەکانیژیان لەخۆبێگانەبوونی کرێکاران لە ئاکامی دژواربوونی تێگەیشتن لە مێکانیزمیپەیوەندیەکانی سەرمایەداری ناکۆکی و کەلێنی ئایدیۆلۆژیک و لەڕادەبەدەری نێوان چاالکانی کرێکاری والیەنگەلی سیاسی لەگەڵ یەکتر یان بزووتنەوەگەلی دیکە. هۆکارە دەرەکییەکانی ئەم بزووتنەوەیە: سەرمایەداری گرێدراوی هاوردەکاری و ئابوورییەک کە بەستراوەتەوە بەسەرچاوە سرووشتییەکانەوە گەشەی نالەباری کەرتی بەرهەمهێنان کە ڕێگرە لە درووستبوونی دەرفەتیکار و لە ئاکامدا پڕۆلێتاریزە بوون و تایبەتی بوونەوەی گشتگری هێزی کار لە هەموو ناوچەکان دەسەاڵتێکی تاسەر نادێمۆکراتیک و دژەکرێکاری کە ڕێگە نادات بزووتنەوەکەنەک تەنیا خواستەکانی تێکەڵ بە داخوازیگەلی سیاسی بێت بەڵکوو تەنانت لەبوارگەلی سێنفی و مەدەنیانەش پێشی پێدەگرێت و سەرکوتی دەکات لە ئاکامدا وێڕای لەبەرچاو گرتنی گشت کەموکووڕی و لەمپەرەکان ،ئەرکی هەموو الیەنێکی مافخواز ،یەکسانیخواز و ئازادیخواز ئەوەیە کە بەرگری لە تێکۆشان و حەوڵەکانی بزووتنەوەی کرێکاری بکات و بۆ پێکەوە گرێدانی هەمەالیەنەی بزووتنەوە جیاجیاکانی نێو کۆمەڵگا ،تواناکانی خۆیان بەکار بێنن. بێگومان هەنگاوی یەکەم بۆ پێشکەوتن و گەشەی بزووتنەوەی کرێکاری، لە الیەن ئەم چینەو ڕێبەرەکانیەوە هەڵدەگیرێ و هێمای ئەم هەنگاوانەش، «وشیاری و یەکگرتوویی» کرێکارانە.