جیهان بەرەو
جیهانی عەرەبی
ئابلۆقه‌ی بانكی
وەرچەرخانێکی
بەرەو بەهار ،یان
ناوه‌ندی؛ خه‌ساری
مێژوویی
ئەزموونێکی...
درێژماوه..
》9
》4
رژیمی ئێران زیاتر پەڕاوێز دەخرێت
dwaroj@komala.net
دوو هه‌فته‌نامه‌یه‌كی سیاسی گشتییه كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان ده‌ریده‌كات ژمار‌ه ( )53دەوری دووەم ،ساڵی چوارەم، 13 - 201١/١٢/4ی سەرماوەزی 1390 نرخ 500 :دینار
سمیناری هاوبەشی ژنانی کۆمەڵەو ئاسۆسات》6 له‌گرتنی باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا تا هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا
》11
پەیوەندییەکانی تاران‌و رۆژئاوا بەرەو ئاڵۆزیی زیاتر دەڕوات
ره‌زا که‌عبی Reza.kaabi@yahoo.com
س����یانزه‌ی خه‌زه‌ڵ����وه‌ری " 1358خوێندكارانی الیه‌نگری خه‌تی ئیمام" باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكایان له‌ت����اران داگیرك����رد ك����ه 444رۆژ ت����ا ئازادی دیپلۆمات����ه‌كان ،كه وه‌ك دیل هه‌ڵس����وكه‌وتیان له‌گه‌ڵ����دا كرا ،ب����ه‌رده‌وام بوو 32 .س����اڵ‌و 25 رۆژ پاش داگیركردن����ی باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا، ژماره‌یه‌ك به‌كرێگیراوی رژیم كه به "خوێندكارانی توڕه" ناویان لێبراوە ،ئه‌مجاره‌یان به‌شێوه‌یه‌كی نه‌ش����یاوو ناشارس����تانیانه هێرشیان كرده سه‌ر باڵوێزخان����هی بریتانیا‌و ت����ااڵن‌و وێرانیان كرد. ئه‌م ش����ێوه دیپلۆماس����ییه ته‌نها له قاموس����ی ده‌سه‌اڵتدارانی كۆماری ئیسالمیدا مانای هه‌یه. داگیركردن����ی باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا له س����اڵی 1358و ئێس����تاش هێرش بۆ سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا ،ئه‌گه‌رچی له دوو قۆناغ‌و س����ه‌رده‌می جیا پێگه‌ی كۆماری ئیس��ل�امی‌و موناس����ه‌بات‌و هاوسه‌نگی هێز له‌گه‌ڵ دنیای رۆژئاواو به‌تایبه‌ت ئه‌مری����كا‌و بریتانی����ا نیش����ان ده‌دات ،ب����ه‌اڵم ئامانجه‌كانی كۆماری ئیس��ل�امی له داگیركاری هه‌ر دوو باڵوێزخان ه له‌ماوه‌ی ئه‌م 32س����اڵه‌دا، گۆڕانكارییه‌كی به‌رچاوی به‌سه‌ردا نه‌هاتووه. ئه‌گ����ه‌ر داگیركردن����ی باڵوێزخان����هی ئه‌مریكا له‌س����ه‌ره‌تای هاتنه‌سه‌ركاری كۆماری ئیسالمی، ب����ۆ ب����ه‌ردی بناغ����هی رژیمێكی س����ه‌ركوتگه‌ر له‌ناوخۆ‌و هه‌نارده‌كردنی شۆڕش����ی ئیس��ل�امی ب����ۆ رۆژهه‌اڵت����ی ناوه‌ڕاس����ت پێویس����ت بوو، ئێس����تاكه‌ش هێرشكردنه‌س����ه‌ر باڵوێزخان����هی بریتانی����ا بۆ مان����ه‌وه‌ی رژیم ،ب����ۆ په‌رده‌پۆش كردنی قه‌یران����ه‌كان‌و وه‌ك رێگایه‌كی ده‌رچوون بۆ كۆتایی هێنان به شه‌ڕی ناوخۆی ده‌سه‌اڵت‌و بێده‌نگكردنی كه‌سانی ناڕازیی كه ئێستاکابینه‌ی ده‌وڵه‌ت و س����ه‌رۆك كۆمارییش����ی گرتوه‌ته‌وه، پێویسته. س����اڵی 1358كۆم����اری ئیس��ل�امی توان����ی له‌سه‌رده‌می دوو جه‌مس����ه‌ریدا له‌ناكۆكییه‌كانی دنی����ای رۆژئاوا به باش����ترین ش����ێوه س����وود وه‌رگرێ����ت‌و پێگه‌ی خۆی له ناوخۆ‌و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس����ت به‌هێز بكات .كۆماری ئیسالمی به هاتنه‌س����ه‌ركاری خۆی ،گه‌وره‌ترین هاوپه‌یمانی رۆژئاوای له‌ناوبرد كه س����نورێكی دوورو درێژی له‌گه‌ڵ یه‌كێتی س����ۆڤیه‌تدا بوو ،هه‌روه‌ها توانی ره‌وتی دژه ئیمپرالیس����تی ئه‌و س����ه‌رده‌مه‌ی له رۆژهه‌اڵت����ی ناوه‌ڕاس����ت بخاته ژێ����ر هه‌ژمۆنی خۆی����ه‌وه ،به‌رپرس����انی ت����ازه به‌ده‌س����ه‌اڵت گه‌یش����تووی كۆماری ئیس��ل�امی كه به‌رده‌وام له‌هێڵ����ه‌ك ده‌دران ب����ه‌ره‌و یه‌كده‌س����ت بوون ده‌چوون ،حیزبه سیاسییه‌كانی راست‌و چه‌پیان چه‌ك ك����رد .داگیركردنی باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا رۆڵێكی س����ه‌ره‌كی له سه‌قامگیركردنی كۆماری ئیس��ل�امیدا گێڕا ،به‌جۆرێك ك����ه به‌دوای ئهوه رژیم توانی قه‌یرانه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كان تێپه‌ڕ بكات. له‌بارودۆخ����ی ئێس����تاو له‌م س����ه‌رده‌مه‌دا ،ئایا رێگاچ����اره‌ی داگیركردن����ی باڵوێزخانه ،له‌وانه باڵوێزخانه‌ی بریتانیا ،ده‌توانێت وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ی نیازه‌كان����ی كۆماری ئیس��ل�امی ب����ۆ هه‌اڵتن له قه‌یران ناوخۆیی‌و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بێت؟
...بۆ ل 3
هێرش بۆسەر باڵوێزخانەی بریتانیا لەبەرچاوی هێزەکانی پۆلیسی ئینتیزامییەوە كۆماری ئیسالمی بڕیار ئابلۆقه‌ی سووربوونی كۆماری ئیسالمی بانكی ناوه‌ندی ئێرانی ده‌ركرد كه ئێران له‌سه‌ر درێژه‌دان به به‌رنامه هه‌ستیارترین دامه‌رزاوه‌ی دارایی ئه‌تۆمییه‌كانی‌و گوێ نه‌دان به ئێرانه ،به‌مه‌ش رق‌و توڕه‌یی له‌الی بڕیار‌و پێشنیاره‌كانی ئاژانسی ده‌سه‌اڵتدارانی رژیم دروست كرد‌و ئه‌تۆمی‌و ئه‌نجومه‌نی ئاسایش ،له پاش چه‌ند رۆژ‌و له رۆژی سێشه‌ممه‌ی دوو هه‌فته‌ی رابردوودا كۆمه‌ڵێكی هه‌فته‌ی رابردوو ژماره‌یه‌ك له نوێ له بڕیارنامه‌‌و بڕیاری سه‌پاندنی ئه‌ندامانی سوپای پاسداران‌و هێزه‌كانی سزای ئابوری بۆ كۆماری ئیسالمی به‌سیج له پالنێكی نه‌خشه بۆداڕێژراو به‌دواوه‌بوو. ده‌وڵه‌تی بریتانیا له بڕیارێكدا هێرشیان كرده سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بۆ سه‌پاندنی سزای زیاتر به‌سه‌ر بریتانیا له تاران‌و پاش هه‌ڵگه‌ران به
ده‌رگا‌و دیواره‌كانی باڵوێزخانه كه‌وتنه شكاندن‌و سوتاندنی ده‌رگا‌و په‌نجه‌ره‌‌و كه‌لوپه‌لی ناو باڵوێزخانه‌كه‌‌و ئااڵی بریتانیایان داگرت‌و ئااڵی كۆماری ئیسالمی‌و (یاحسین) یان له‌جێگه‌ی هه‌ڵكرد. ئه‌مه‌ش بوه‌هۆی ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی بریتانیا له‌بڕیارێكدا باڵوێزخانه‌ی ئێران له‌له‌نده‌ن دابخات‌و پاش دوو رۆژ رۆژی هه‌ینی 12/2سه‌رجه‌م كارمه‌نده‌كانی ره‌وانه‌ی ئێران كرده‌وه.
ده‌ره‌نجامه‌كانی ئه‌م رووداوه تا ئێستا چه‌ندین كاردانه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تی به‌دواوه بووهو چه‌ندین ناوهندو واڵت هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له تاران مه‌حكوم كرد‌و چاوه‌ڕێش ده‌كرێت رۆژانی داهاتوو چه‌ندین بڕیاری نێوده‌وڵه‌تی دیكه كۆماری ئیسالمی زیاتر له‌ئاستی جیهانی په‌راوێز بخات. لەمبارەیەوە راپۆرتێک لە الپەڕە ٣دا دەخوێننەوە
یه‌كێتی ئه‌وروپا ئابلۆقه‌ی زیاتر به‌سه‌رئێراندا ده‌سه‌پێنێت
وه‌زیرانی ده‌ره‌وه‌ی یه‌كێتی ئه‌وروپا رۆژی پێنجشه‌ممه‌ی رابردوو له‌كۆبوونه‌وه‌ی بروكسێل رێكه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئابلۆقه‌كانی ئێران ب ه سزادانی 180كه‌سایه‌تی‌و كۆمپانیای دیگه‌ی ئێرانی په‌ره‌پێ بده‌ن.
له‌كۆبوونه‌وه‌كه‌ی پێنجشه‌ممه‌دا ئه‌گه‌رچی بڕیاربوو رێكه‌وتن له‌سه‌ر ئابلۆقه‌ی فرۆشی نه‌وتی ئێران بدرێت ،به‌اڵم له‌مباره‌یه‌وه هیچ بڕیارێك نه‌درا .سزا نوێكان له‌كاردانه‌وه به سه‌رپێچیكردنی كۆماری ئیسالمی ئێران له پابه‌ندبوون به په‌یمانه
نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی خۆی له‌بواری هاوكاری كردن له گه‌ڵ ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزه‌ی ئه‌تۆم‌و ئه‌نجومه‌نی ئاسایش له‌سه‌ر دۆسیه ناوه‌كییه‌كه‌ی گیراوه‌ته‌به‌ر. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی وه‌زیرانی ده‌ره‌وه‌ی یه‌كێتی ئه‌وروپا سه‌باره‌ت به قه‌ده‌غه‌كردنی كڕینی نه‌وت له ئێران به‌هیچ رێكه‌وتنێك نه‌گه‌یشتن ،به‌اڵم رێكه‌وتن له‌سه‌رئه‌وه‌ی له‌داهاتوودا سزایه‌كی زیاتر له‌سه‌ر به‌شی وزه‌ی ئێران بسه‌پێنن. به‌پێی راپۆرتی هه‌واڵنێری فه‌رانسه، واڵتانی ئه‌ندامی ئه‌م یه‌كێتییه سه‌باره‌ت به ئابلۆقه‌ی نه‌وتی ئێرانو هه‌روه‌ها داواكاری بریتانیا بۆ ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی سه‌رجه‌م داراییه‌كانی بانكی ناوه‌ندی كۆماری ئیسالمی ،كه‌لێن‌و دووبه‌ره‌كییان تێكه‌وتووه .له‌وانه واڵتی یونان كه %50ی نه‌وتی خۆی له ئێران ده‌كڕێت دژی ئه‌و بڕیاره‌بووه .هاوكات پورته‌قاڵ‌و ئێسپانیاش كه‌نه‌وت له ئێران هاورده ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ سه‌پاندنی سزا به‌سه‌ر به‌شی وزه‌ی تاران دژایه‌تییان كردوه.
یه‌كێتی ئه‌وروپا له ئێستادا ده‌ستی به‌سه‌ر دارایی سه‌دان كۆمپانیا‌و كه‌سایه‌تی ئێران گرتووه‌‌و له‌مانگی ژوئیه‌ی رابردووش كۆمه‌ڵێك سزای بۆ پێشگرتن له سه‌رمایه‌گوزاری ،هاوكاری‌و گواستنه‌وه‌ی تێكنۆلۆژی له‌به‌شی پااڵوگه‌كان له‌به‌رچاوگرتوه. پاش باڵوبوونه‌وه‌ی دوا راپۆرتی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وه‌زی ئه‌تۆم له رۆژی هه‌شتی نۆڤمبه‌ری ئه‌مساڵ له‌سه‌ر به‌رنامه ناوكییه‌كانی تاران ،گوشاره‌كان بۆ سه‌ر ئێران ته‌شه‌نه‌ی سه‌ندوه. ئاژانس له‌راپۆرته‌كه‌ی خۆیدا رایگه‌یاند كه ئهگهری ئهوه هه‌یه ئێران له‌سه‌ر به‌رنامه‌یه‌كی سه‌ربازیی ناوكی به‌ئامانجی به‌رهه‌مهێنانی بۆمبی ئه‌تۆمی كارده‌كات. ئیسالمی كۆماری له‌به‌رامبه‌ردا له‌ماوه‌ی ئه‌م چه‌ند ساڵه‌دا به‌رده‌وام ره‌تیكردوه‌ته‌وه كه مه‌به‌ستی سه‌ربازیی له‌پشت به‌رنامه ناوكییه‌كانیه‌وه بێت‌و درێژه‌دان به‌و به‌رنامه‌یه‌ش به مافی خۆی ده‌زانێت.
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ،
تایبەت
dwaroj@komala.net
په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان ئێرانو بریتانیا ئاڵۆزی تێدەکەوێت ئا :دوارۆژ پاش ئه‌وه‌ی له‌درێژه‌ی سه‌پاندنی سزا ئابورییه‌كان به‌سه‌ر كۆماری ئیسالمی، ده‌وڵه‌تی بریتانیا ئابلۆقه‌ی خسته‌سه‌ر بانكی ناوه‌ندی كۆماری ئیسالمی‌و به‌دوای ئه‌وه‌ی له مه‌جلیسی شورای ئیسالمی به‌دروشمی مه‌رگ بۆ ئینگلیس) ی په‌رله‌مانتاران بڕیار له‌سه‌ر راگرتنی په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ بریتانیا درا ،رۆژی سێشه‌ممه‌ی هه‌فته‌ی رابردوو ژماره‌یه‌ك له ئه‌ندامانی سوپای پاسداران‌و هێزه‌كانی به‌سیج له پالنێكی نه‌خشه بۆداڕێژراو هێرشیان كرده سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له تاران‌و پاش هه‌ڵگه‌ران به ده‌رگا‌و دیواره‌كانی باڵوێزخانه كه‌وتنه شكاندن‌و سوتاندنی ده‌رگا‌و په‌نجه‌ره‌‌و كه‌لوپه‌لی ناو باڵوێزخانه‌كه‌‌و ئااڵی بریتانیایان داگرت‌و ئااڵی كۆماری ئیسالمی‌و (یاحسین) یان له‌جێگه‌ی هه‌ڵكرد. رۆژێك پاش هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا ،ویلیام هه‌یگ ،وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی بریتانیا رایگه‌یاند له‌كاردانه‌وه به‌و هێرشه، حكومه‌تی بریتانیا سه‌رجه‌م كارمه‌ندانی ئێران له‌باڵوێزخانه‌ی ئه‌و واڵته له له‌نده‌ن ده‌رده‌كات .وتیشی ئه‌وه‌ی له‌تاران به‌رامبه‌ر به بریتانیا كرا پێشبینی نه‌كرا‌و‌و بوو كه زۆر هۆشمه‌ندانه پالنی بۆداڕێژرابوو. وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی بریتانیا راشیگه‌یاند كه هێرشكردنسه‌ر باڵوێزخانه‌ی واڵته‌كه‌ی
له‌الیه‌ن كه‌سانی پله‌بااڵی رژیم ئیسالمی كار‌و پالنی بۆ داڕێژرابوو .ویلیام هه‌یگ هه‌روه‌ها داواكاری ئهوه بوو ئابلۆقه‌‌و سزائابورییه‌كان بۆ سه‌ر ئێران زیاد بكرێت‌و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش داوای له واڵتانی ئه‌ندام له‌یه‌كێتی ئه‌وروپا كردبۆ زیاتر په‌راوێزخستنی ئێران هه‌وڵه‌كانیان بخه‌نه‌گه‌ڕ .هیگ ئاماژهی به‌وه‌دا كه‌نیگه‌رانی درێژماوه‌ی ده‌وڵه‌تی بریتانیا بۆ به‌رنامه ئه‌تۆمییه‌كانی كۆماری ئیسالمی ده‌گه‌ڕێته‌وه كه هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی جیدییه بۆ سه‌رئاشتی له رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و جیهان. پاش ئه‌وه‌ی حكومه‌تی بریتانیا بڕیاریدا كه باڵوێزخانه‌ی ئێران دابخات وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران ،رامین مهمانپه‌رست بڕیاری ده‌وڵه‌تی بریتانیا سه‌باره‌ت به ده‌ركردنی هه‌موو كارمه‌ندانی باڵوێزخانه‌ی كۆماری ئیسالمی له له‌ندن به هه‌وڵێكی «به‌په‌له‌‌و ئینفعالی» وه‌سفكرد‌و رایگه‌یاند كۆماری ئیسالمیش هه‌وڵی هاوشێوه‌ی له‌مباره‌یه‌وه ده‌دات. ده‌زگا راگه‌یاندنه‌كانی ئێران سه‌باره‌ت به‌و هێرشه رایانگه‌یاند «ژماره‌یه‌ك خوێندكاری توڕه كه به‌نیاز بوون باڵوێزخانه بریتانیا داگیربكه‌ن ،به‌كۆكتل مۆلۆتۆف‌و به‌رد هێرشیان كرده سه‌ر باڵوێزخانه‌كه‌‌و ده‌رگا‌و په‌نجه‌ره‌كانیان سوتاند‌و ئاگریان له ده‌رگای سه‌ره‌كی بیناكه به‌ردا». هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا كاردانه‌وه‌یه‌كی زۆری لێكه‌وته‌وه‌‌و زۆربه‌ی
واڵتانی رۆژئاواو ئه‌مریكا ئیدانه‌ی ئه‌و كاره‌یان كرد. باراك ئۆباما ،سه‌رۆكی كۆماری ئه‌مریكا له لێدونێكدا ریگه‌یاند ویالیه‌ته یه‌كگرتوه‌كان له هێرش بۆ سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له‌تاران نیگه‌رانه‌‌و هێرشكردنه سه‌ر ناوه‌نده دیپلۆماسییه‌كانی بریتانیا له‌تاران به نه‌شیاو ده‌زانێت .ناوبراو داواشی له ئێران كرد تا به په‌یمانه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان پابه‌ندبێت‌و هێرشبه‌رانی سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا بداته دادگا .كۆشكی سپیش پێشتر له‌به‌یاننامه‌یه‌كدا ئه‌م هێرشه‌ی ئه‌ندامانی سوپای پاسدارانی بۆسه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا مه‌حكوم كرد. پێشتریش وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی بریتانیا له‌هێرشكردنه‌سه‌ر خۆی توڕه‌یی باڵوێزخانه‌كه‌ی خۆی له‌تاران نیشاندا‌و جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌كرده‌وه به‌پێی یاسا نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی‌و كۆنوانسیۆنی ویه‌ن، حكومه‌تی ئێران به‌رپرسه له پاراستنی دیپلۆماته‌كانی‌و باڵوێزخانه‌ی بریتانیا. ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی رێكخراوی نهتهوه یه‌كگرتوه‌كانیش له به‌یاننامه‌یه‌كدا كه له‌الیه‌ن هه‌ر 15ئه‌ندامی خۆی له‌وانه چین‌و روسیا په‌سه‌ندكرا ،هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له‌تارانی مه‌حكومكرد. پێشه‌هاته نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌دوای ئه‌م هێرشه بۆ سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له‌تاران ته‌نها په‌راوێزكه‌وتنی زیاتری ئێرانی لێكه‌وته‌وه ئهگهری زیاتر هه‌یه له رۆژانی داهاتوودا گوشاری زیاتر بخرێته‌سه‌ر
كۆماری ئیسالمی .هه‌ر له‌م په‌یوه‌نده‌دا ده‌وڵه‌تانی ئه‌ڵمان ،فه‌رانسه‌‌و هۆڵه‌ند باڵوێزه‌كانی خۆیان بۆ «راوێژ» بانگهێشت كرده‌وه‌‌و نیكۆال ساركۆزی ،سه‌رۆكی فه‌رانسه هێرشی بۆسه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا مه‌حكوم كرد‌و ئاشكرایكرد كه ئه‌م هێرشه ئهوه ده‌سه‌لمێنێت كه سه‌پاندنی سزا نوێكان به‌سه‌رئێران كارێكی دروست بووه. رووداوه‌كانی چه‌ند رۆژی رابردوو له‌په‌یوه‌ند به هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له‌تاران به‌گه‌ڵ بێده‌نگی ده‌وڵه‌تی ئێران رووبه‌ڕووبووه‌وه‌‌و تا ئێستا مه‌حمودی ئه‌حمه‌دی نژاد له‌مباره‌یه‌وه هیچ لێدوانێكی نه‌داوه ،به‌اڵم له‌به‌رامبه‌ردا عه‌لی الریجانی سه‌رۆكی مه‌جلیسی شورای ئیسالمی‌و ژماره‌یه‌كی زۆر له نوێنه‌رانی مه‌جلیس‌و هه‌ندێك له به‌رپرسانی كۆماری ئیسالمی پشتیوانیان له‌و هێرشه‌كرد كه‌كرایه سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا‌و عه‌لی الریجانی رایگه‌یاند كه ئه‌مه هێمای رای گشتی خه‌ڵكی ئێران به‌رامبه‌ر به بریتانیا. ئه‌وه‌ی تا ئێستا له ناوه‌نده خه‌به‌رییه‌كانی باسی لێوه‌ده‌كرێت ئه‌وه‌یه كه كاتێك 32ساڵ له‌وه‌پێش هێرشكرایه سه‌ر باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا له‌تاران ،ده‌وڵه‌تی ئه‌وكات ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه ،ئه‌وه‌ی جێگه‌ی پرسیاره ئه‌وه‌ی كه ئایا ده‌وڵه‌تی ئه‌حمه‌دی نژاد به‌رامبه‌ر به‌م رووداوه چ هه‌ڵوێستێكی ده‌بێت؟
پێكهەڵپرژانی باڵەكانی ناو دەسەاڵت‌و ئەنجامەكانی رەزا ئەمینی بە گشتی هەموو لك‌و پۆپ‌و باڵەكانی دەسەاڵتی كۆماری ئیسالمی ئیران ،لە بنەرەتدا لە تەك چەمكی دەسەاڵت‌و موتوربە كردنی بیرۆكە زانستیەكانی پەیوەست بە دەسەاڵتدارەتی نامۆ‌و ناتەبان. هۆكاری سەرەكی ئەم خەسارە سیاسیە، داسەپاندنی سیستمێكە كە متمانە بە مافی دیاری كردنی چارەنووسی سیاسی تاك‌و كۆمەڵ ناكا ،بۆیە لە دەرەوەی ئەم بازنەیە هێزێكی دەسكرد رێكدەخا‌و بۆ وەبەرهەمهێنانەوەی خۆی خوێندنەوەی متافیزیكی لە هەمبەر دەسەاڵت ئاراستە دەكا ،تا بنەمای رەوایی خۆی پێوە بلكێنێ‌و بە پاڵپشتی كەرەسەكانی سەقامگیر كردنی دیكتاتۆریی تاك بە سەر كۆی كۆمەڵگادا كەڵك لە پاڵنەرەكانی مانەوەی بە تایبەت هێزی گۆپاڵخواز وەردەگرێ‌و بە پەیرەو كردنی شێوازی هەڵس‌و كەوتی زۆرەملی هەوڵی جێگیر كردنی ئیرادەی خۆی ،لە پێشدا بە سەر خەڵك‌و دواتر نەیارانی هاوبەرەی خۆی، دەدا .لە هەناوی كەلتورێكی گەندەڵی سیاسیی لەو چەشنەدا قۆرغكردنی هەرچی بەرباڵوتری دەسەاڵت‌و توور هەڵدان‌و لە گۆرەپان رادانی ركەبەرەكان ئاسایی خۆی دەردەخا‌و پاوانخوازیی‌و دارشتنی سیستمی مۆنۆپۆل‌و «سانتریاڵ كراتیك» دێتە بەرهەم‌و پێكهەڵپرژانی الیەنەكانی دەسەاڵت‌و یەكتر ئاوتكردن دەبێتە سروشتی سیاسی كاراكتیرەگۆش دراوەكانی ئەم سیستمە. بە پانتایی دەسەاڵتی سەركوتكەری واڵیەتی فقیە ،لێئەستاندنەوەی دەسەاڵت لە تاك بە تاكەكانی ئەندامانی كۆمەڵگا‌و پاوانكردنی بە هۆی تاكێك لە پێگەی دەسكردی وەلی فەقیە ،كە وەك نوێنەری خوا‌و بەرێوەبەری راسپاردەكانی ئایینی پێناسە كراوە،بابەتێكی ئاسایی بووە. پێخوستكردنی شوناسی سیاسی تاك‌و كۆمەڵگا بە هۆی دیكتاتۆرەوە تەنیا بە رەهەندی دەسەاڵت وەرگرتنەوە لە خەڵك نەبەستراوەتەوە‌و پێشێل كردنی هەمان شوناسی باڵو الیەنەكانی هاوبەرە، هاوچارەنووس‌و هاوهەڵوێستی دەسەاڵتیش بە هۆی رێبەری ئایینییەوە پەیرەو كراوە. بە مەودای تەمەنی دیكتاتۆری كۆماری ئیسالمی ئێران كێشە‌و پێكهەڵپرژانی باڵە دەسەاڵتساالرەكان گرینگترین كێشەی سیاسی لە ئێراندا بووەو باڵەكان لە
ژێر ناوو ناتۆرەی جۆراوجۆرو پێناسەی لە تەك پاراستنی بەرژەوەندییەكانی هاوبەشدا وەك باڵەكانی مام ناوەندی ،خەڵك نەكەوتوونە ملمالنی یەكتر‌و پتر توندئاژۆ ،چاكسازیخواز‌و ...خۆیان بۆ پاراستنی سیستمەكەیان‌و لە سەر دابەشكردنی دەسەاڵتی ناو خۆیان دەرخستووە. تاكی یەكەمی دەسەاڵتداریەتی ئێران پێكهەڵپرژاون‌و جار‌و باریش خەڵكیان لە بە هۆی سروشتی سیستمی سیاسی كێشەكانیان وەرداوە‌و كەڵكی كەرەسەییان دیكتاتۆری كۆماری ئیسالمی ،متمانەی لێوەرگرتوون .بەڵگە نەویستە ئەوەی بە دابەشكردنی دەسەاڵت لە نێو خوێنی لە جەستە چۆڕاوە خەڵكێك هاوبەرەكانی خۆیدا نەكردووە‌و ئەگەریش بووە ،كە بە هۆی لێكدانەوەی هەڵەیان پێویستییەكی بۆ بەشداری پێدانیان بووبێ لە ناسینی جەوهەری واقیعی سیستمی لە چوارچێوەی داخراو ،كونترۆڵكراو‌و ئایینساالری ئێران كەوتوونەتە ناو ئاگری كێشانی هێڵێكی خەریتە بۆ كێشراوی شەری باڵەكانی رژیمی تاران. سووری رێبەری بووەو بەزاندنی ئەم بەرفراوانترین پێكهەڵپرژانی باڵەكانی هێڵە هەنگامەی لێكەوتووەتەوە.بۆیە كۆماری ئیسالمی خووگەملەی نێوان پێبەخشینی بڕە دەسەاڵتی قاپۆریش رەوتی ناسراو بە 2ی جۆزەردانییەكان‌و گرێدراوە بە هەڵوێست‌و هەڵس‌و كەوتی هێڵی رێبەری بوو ،كە لە ئەنجامدا براوەی ئەم كەس‌و كەسانە كە پارێزگاری لە ركەبەرەكە «خامەنەیی» بوو‌و دیاردەی سیستمی دیكتاتۆری “والیت فقیە” یەكدەستكردنی دەسەاڵتی مۆنۆپۆلی یان سەلماندبێ یا خود هێڵی سووری رێبەری تێیدا بەرجەستە‌و ئابدێت بوویەوە. سنووری دەسەاڵتی رێبەرییان نەبەزاندبێ ،لە سەردەمی هەڵبژاردنی خوولی دەهەمی سروشتیە هەر چەشنە روویەكی جیاوازی سەر كۆماری دا الیەنی رێفۆرمخوازی سەلماندنی ئەم گەندەلییە سیاسیە بە رژیم بە گاردێكی سیاسی ترەوە هاتنە توندی بەرەورووی تێكشكانی فیزیكی‌و گۆرەپانی ركەبەرایەتی رێبەر‌و بە ناوی سیاسی بووەتەوە.ئەم الیەنانەی هەناوی بزوتنەوەی سەوز ،لەگۆڕەپانی زۆرەبانی دەسەاڵت كە ویستوویانە خویندنەوەیەكی دەسەاڵتدا خۆیان دەرخست‌و هەمان جیاوازتر لە كۆماری ئیسالمی وەروو ئەنجامی پێشوویان لە بەردم دانرا‌و هەمان بخەن مەبەستیان گەرانەوەی سەروەری تێكشكانیان تووش بوویەوە ،كە الیەنی بۆ خەڵك نەبووە‌و بە هۆكاری رەخنە لە بەناو چاكسازیخوازی 2ی جۆزەردانییەكان پێشێل كارییەكانی مافی سیاسی خەڵك ،تووشی هاتبوون .بەرئەنجامی ملمالنی دوو نەكەوتوونە بەر دەمی گیوتینی رێبەری ،الیەنی توندئاژۆ‌و رێفۆرمخوازی دەسەاڵت بەڵكوو دوچاری شەری دەسەاڵتخوازی تەفر‌و تونا بوونی باڵی دژبەری رێبەری‌و بۆ پارێزگاری لە كۆماری ئیسالمی بوون‌و یەك الیكردنەوی دامەزراوەكانی پەیوەست ئەوانیش متمانەیان بە دیكتاتۆر نەكردووە بە دەسەاڵتی لێكەوتەوە‌و پاش خووڵی تا بە داكۆكیكاری بێ ئەمال‌و الی سیستمە دەهەمیش شەڕیی دەسەاڵت كەوتە ئایینیەكەیانی بزانن‌و زیاتر خۆیان بە رەوا‌و خانەی دوو الیەنی رێبەری‌و سەركۆماری شیاوی ئەو جێگە‌و پێگەیە زانیوە كە كە پێشووتر هاوپەیمانی تاكتیكی یەكتر وا رێبەری پاڵی لێداوەتەوە .بە گشتی‌و بوون‌و بە یەكەوە چووبوونە شەری باڵی لە ئەزموون‌و پراكتیكدا سەلمێندراوە ،رێفۆرمخوازی رژیم‌و سەركەوتنیان تێدا كە باڵە جیاوازەكانی كۆماری ئیسالمی وەدەست هێنابوو ،بەم چەشنە‌و بە پێیی دژبەری چەمكی دەسەاڵتی دیمۆكراتیكن‌و سروشتی سیاسی رژیم سەركۆماری بە زۆر كێشەكەیان لە چوارچێوی تەسكی داسەپاو‌و رێبەری پاوانخواز كەوتنە گیانی دەسەاڵتخوازی تێ نەپەریوە ،چوونكە بە یەكتر‌و بە مانۆردانی سیاسی هەنووكە دەگمەن‌و تەنانەت لە وتەشدا نەدیتراوە كۆماری ئیسالمییان لە بەردم قەیرانێكی هیچكام لە ركەبەرەكانی هەناوی نوێـتر ،بە تایبەتمەندییەكی جیاوازترەوە دەسەاڵت ،بوونی كۆماری ئیسالمی وەك داناوە. سەرچاوەی سەرەرۆیی‌و نەگونجاو لە بە زۆر هۆكار وێناچێ ئەم قەیرانە گەڵ ئیستانداردەكانی بەرێوە بەرییەكی نوێیە هەمان تێكهەڵچوونی پیشووتری سەردەمیانە ،بخەنە ژێر پرسیار‌و تەنیا ناو باڵەكانی دەسەالت بێنێتە كایەوە‌و لە سەر شێوازی پشت گوێ خستنی دیكتاتۆری ئێران بە پێویستی نازانێ داواكارییەكانی خەڵك ،جیاوازییان لە هەمان سەركوتی سیاسی كە بەرانبەری گەڵ باڵی توندئاژۆ دا هەبووە .دوو باڵی باڵی چاكسازیخواز بەكاری هێنابوو ،روو لە ریفۆرمخواز‌و بناژۆخوازی رژیم لە پەیوەندیی ئەحمەدینەژادیش كۆپی كاتەوە .چوونكە
یەكەم« :ئەحمەدینەژاد» باڵێكی بێ جەماوەرە‌و لە فرت‌و فێلی خەڵك هێنانە ناو كیشەكانی دەسەاڵتخوازی ناسەركەوتوو بووە .بابەتێك كە رێفۆرمخوازەكان تێیدا سەركەوتوو بوون دووهەم« :ئەحمەدینەژاد» نەیتوانیوە هاو بەرەییەك لە نێوان الیەنەكانی دژبەری رێبەری دا پێك بێنێ‌و هیچكام لە الیەنەكانیش ،متمانە بە هاوپەیمانەتی لە گەڵی دا ناكەن. سێهەم :دونیای دەرەوە «ئەحمەدینەژاد» وەك كەسێكی بناژۆخوازتر تەنانەت لە رێبەریی دەنرخێنن‌و دیپلۆماسی‌و سیاستكردنی «ئەحمەدینەژاد» روو لە خۆیان‌و هەڵوێستەكانی لە هەمبەر خوێندنەوەی كۆماری ئیسالمی وەك ئیرادەی «خامنەیی» هەڵدەسەنگێنن، بابەتێك كە «ئەحمەدینەژاد» لە دوو خولی سەركۆماری دا سەلماندوویەتی‌و ئەمەش ناتوانێ سەركۆمار بۆ ئامانجە سیاسیەكانی رۆژئاوا بە كار بێنێ. چارەنووسی سیاسی «ئەحمەدینەژاد»و دەست‌و پێوەندە الوازەكانی ،هەر لە ئێستاوە روونە .چوونكە ئەو نە دەتوانێ جارێكی تر «بیعت» لە گەڵ رێبەری بكاتەوە‌و نە بۆی بووز دەخوا سەمپاتییەكی ناوخۆیی‌و دەرەكی بۆ خۆی دەستەبەر كا .بۆیە دووچاری تێكشكانێكی ئاوبروبەرانەتر لە باڵەكانی تری كۆماری ئیسالمی دەبێتەوە. هەنووكە‌و تا كۆتایی خوولی دەهەمی سەركۆماری رژیمی تاران لە بەردەم قەیران‌و كێشەی رێبەر‌و سەركۆماری دا راوەستاوە .شیمانە دەكرێ باڵی دۆراوی ریفۆرمخواز لەو ئاوە لێڵە ماسی بگرێ‌و خولیاكانی هەژمۆمی دەسەاڵت بەرهەم بێنێتەوە ،جارێ دیاریكردنی پێشهاتە سیاسیەكان چەتوونە بەاڵم بە سەرنجدان بە ئەزموونی رابردوو ،ئیتر خەڵك متمانە بە هیچكام لە باڵەكان ناكات. هەرچەند فاكتۆری بنەرەتی گۆرانكاری لە ئێران واتە خەڵك لەو هەل‌و مەرجەدا چاولێكەری رووداوەكانە‌و بزوتنەوە جەماوەری‌و نەتەوەییەكانی ئێران لە پێكگرتنی رابردوو لە بواری چاالكییەوە، راوەستانێكی بە خۆیەوە بینیوە .لێ چاوەروانی سەرهەڵكشانی بزوتنەوەیەكی رەوا‌و دیمۆكراتیك پێدەچێ لە ئەمرێكی «بالقوە» وە ببێتە بابەتێكی « بالفعل»و ئەگەری تێكەوەپیچانی تۆماری نیزامی دیكتاتۆر – تئۆكراتی ئێران بە هەموو باڵەكانییەوە لە هەر دەمێك مومكینترە.
3
له‌گرتنی باڵوێزخانه‌ی ئەمریکا ...پاشماوه ئایا به‌م جۆره پیالنانه ده‌توانێت یه‌كگرتوویی ده‌س���ه‌اڵتی بپارێزێت؟ دنیای رۆژئاوا توشی چه‌ند ده‌سته‌یی بكات‌و به چه‌واشه‌كاری «دژه ئیمپرالیستی» له‌و قه‌یرانه‌ی كه خۆیان زیاتر له‌هه‌ركه‌س دیانی پێدا ده‌نێن ،تێپه‌ڕببن؟ كۆماری ئیس�ل�امی دووانه‌ی قه‌یرانه .ره‌مزی مان���ه‌وه‌ی ئه‌م رژیمه ل���ه خولقاندنی قه‌یرانه یه‌ك ل���ه دوای یه‌كه‌كانه .هه‌ر له‌س���ه‌ره‌تای هاتنه‌س���ه‌ركار ،ئه‌م رژیمه له‌ش���ه‌ڕدا بووهو نائه‌م���ن نیش���اندانی ب���ارودۆخ ،ب���ه‌رده‌وام بیانوی���ه‌ك ب���ۆ پاراس���تنی ئه‌منیه‌تی خۆی بووه .له‌راس���تیدا ب���ه په‌ره‌پێدانی نائه‌منی‌و دروس���تكردنی دووب���اره‌ی ،ئه‌منیه‌تی خۆی دابینك���ردوه .ش���ه‌ڕ له‌گ���ه‌ڵ پاش���ماوه‌ی پاشایه‌تی (كه هێزێكی نه‌بوو) ،شه‌ڕ له‌گه‌ڵ ژنان ،ش���ه‌ڕ له‌گه‌ڵ كرێكاران ،ش���ه‌ڕ له‌گه‌ڵ كورد‌و باقی نه‌ته‌وه‌كانی ئێران له‌كوردستان‌و توركمه‌ن س���ه‌حرا‌و خوزس���تان ،شه‌ڕ له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نوس���ان ،ش���ه‌ڕ له‌گه‌ڵ به‌ش���ێك له دامه‌زرێن���ه‌ران‌و داكۆكیكاران���ی كۆم���اری ئیسالمی‌و سڕینه‌وه‌ی هه‌رجاره‌ی به‌شێكیان، ش���ه‌ڕی به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ دوژمنی گریمانكراو له‌و دیو سنوره‌كان ،بووه‌ته كارنامه‌‌و پێناس‌و شوناسی هه‌میشه‌یی ئه‌م رژیمه. هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا به هیچ ش���ێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ داگیركردنی باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا ،چ له‌بواری ناوخۆیی‌و چ له‌گۆڕپانی نێوده‌وڵه‌تی���دا ب���ه‌راورد ناكرێ���ت .كۆماری ئیس�ل�امی دوایین په‌له‌قاژێ‌و دواپیالنه‌كانی به‌كارده‌هێنێت .له‌ناوخۆدا ریزه‌كانی ده‌سه‌اڵت لێكت���رازاون .بازن���هی «خودی»ه‌كانی رژیم داخراوت���ر‌و ته‌نگت���ر بووه‌ت���ه‌وه‌‌و بزوتنه‌وه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان���ی كرێ���كاران ،ژن���ان، بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌كانی ئێران خه‌وی له چاوی سه‌ركوتگه‌رانی 30ساڵه تاراندوه .له بواری جیهانیدا ئه‌گه‌رچی هێشتا به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان له‌نێ���وان هێ���زه جیهانیی���ه‌كان ،رێگه‌ی بۆ مانۆری كۆماری ئیس�ل�امی هێش���تووه‌ته‌وه، به‌اڵم ره‌وت���ی رووداوه‌كان ب���ه قازانجی ئه‌م رژیمه نییه. رۆژهه‌اڵت���ی ناوه‌ڕاس���ت هه‌ڵگ���ری بزوتنه‌وه گه‌لێك���ی یه‌كج���ار گه‌وره‌ت���ره ل���ه‌وه‌ی كه له‌یه‌ك س���اڵی راب���ردوودا ئه‌زمونی كردوه. ل���ه‌م ناوچه‌یه‌ی جیهان كه هێش���تا له رووی ئابوری‌و س���ه‌رچاوه ژێرزه‌میینه‌كان قس���هی یه‌كه‌م ده‌كات ،ئه‌وه‌ی كه كۆماری ئیس�ل�امی هۆكاری سه‌ره‌كی ناس���ه‌قامگیرییه ،بووه‌ته گوتارێكی گشتی. به‌اڵم كۆماری ئیسالمی خۆی ئه‌و چاوه‌ڕوانی‌و ئه‌نجامه‌ی ك���ه له‌داگی���ركاری باڵوێزخانه‌ی ئه‌مریكا بوو ،له هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانی���ا نیه‌تی.ده‌بێت ده‌س���ه‌اڵتدارانی ئه‌م رژیم���ه كه 32س���اڵه س���ه‌رقاڵی مانۆری جۆربه‌جۆر له ئاستی جیهانیدان ،له راستییه تێگه‌یش���تبێتن .كه‌وای���ه هێ���رش بۆ س���ه‌ر باڵوێزخان���هی بریتانیا بڕیاره له‌خزمه‌ت كامه نیازی رژیمدا بێت؟ هێرشێك كه له‌گه‌ڵ هیچ پێوه‌رێكی دنیای ئه‌مرۆكه نایه‌ته‌وه. كۆماری ئیسالمی كه ره‌وتی گۆڕانكارییه‌كان به زیانی خۆی ده‌بینێت‌و له‌پرۆسه‌ی هاوده‌نگی جیهانی دژی خۆی ئ���اگاداره ،هه‌ر بۆیه زۆر پێویستی به دروستكردنی قه‌یران‌و كشاندنی رۆژئاوایه به هه‌وڵێك���ی به‌په‌له‌‌و زوودڕه‌س، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر شه‌ڕێكی دیاریكراو‌و سنوردار بێت .هێرش بۆ س���ه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له‌درێژه‌ی ش���ه‌ڕخوازییه‌كانی چه‌ند س���اڵه‌ی رابه‌ران���ی رژی���م بۆ ناب���ودی ئیس���راییل‌و به‌دواییانه هه‌ڕه‌شه له‌كه‌ناره‌كانی ئه‌مریكایه. كۆماری ئیس�ل�امی رێگایه‌ك���ی ده‌ربازبوونی نی���ه بۆ هه‌اڵت���ن له‌گۆڕانكاریی���ه ناوخۆیی‌و نێوده‌وڵه‌تیی���ه‌كان ك���ه به‌ئاش���كرا له‌زیانی ئێراندایه .ئۆمیدی گه‌یش���تنی دواساته‌كانی ته‌مه‌ن���ی ئ���ه‌م رژی���م بووه‌ت���ه هیوایه‌ك���ی گش���تگیر .ته‌س���فیه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی ناوخۆی ده‌س���ه‌اڵتی‌و پڕكردن���ی زیندانه‌كان له‌به‌رگریكارانی 30س���اڵه‌ی ده‌سه‌اڵتی خۆدی رژیم ،دروستكردنی قه‌یران‌و هه‌ڕه‌شه‌ی شه‌ڕ، بوونه‌ته رێگا چاره‌ی مان���ه‌وه‌ی رژیمێك كه بڕیاربوو شۆڕشه‌كه‌ی بۆ ده‌ره‌وه‌ی سنوره‌كانی خۆی بنێرێت .هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا رێگاچاره نی���ه ،بێچاره‌ییه ،له‌ڕووی بێهیوای���ی‌و داماویی���ه .رای گش���تی جیهان له‌وێنه‌یه‌كدا كه نیش���انی ده‌دا كه‌سانێك له ده‌رگا‌و دیواره‌كانی باڵوێزخانه هه‌ڵده‌گه‌ڕان، رابه‌ران‌و سیاس���ه‌تی رژیمێكی داماویان بینی ك���ه هاوكێش���ه ناوخۆی���ی‌و جیهانییه‌كانی هه‌ڕه‌شه‌ی جیدی له داهاتووی ده‌كات.
2
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ، dwaroj@komala.net
وه‌فدێك ی كۆمه‌ڵه به‌شداری ی لە چله‌ی ماته‌مینی شه‌هید مه‌شعه‌ل ته‌مۆ كرد
ی ی 18 ی هه‌ین دوانیوه‌ڕۆی رۆژ ی ی زایینی ،وه‌فدێك ی 2011 نۆڤه‌مبر ی ی كۆمه‌ڵ هی زه‌حمه‌تكێشان نوێنه‌رایه‌تی ی كوردستان ل ه شاری هه‌ولێر به‌شداری ی شه‌هید مه‌شعه‌ل ته‌مۆ ی ماته‌مین چله ی رۆژئاوا كرد. ل ه رێبه‌رانی كوردستان ی چل هی شه‌هید مه‌شعه‌ل ته‌مۆ، رێ‌وره‌سم ی ی پێشه‌وا له وه‌زاره‌تی رۆشنبیر ل ه هۆڵ ی شه‌هید ی بنه‌ماڵ ه و الوان ،ب ه به‌شداری ی حكوومه‌تی هه‌رێم و حزب و نوێنه‌ران ی ی پارچه‌كان و رێكخراو‌ه سیاسیه‌كان كوردستان و كه‌سایه‌تیه سیاسی و مه‌ده‌نیه‌كان به‌ڕێوه‌چوو. ێ ئارام له‌م رێ‌وره‌سمه‌دا ،هاوڕ
ی كۆمه‌ڵ ه ی نوێنه‌ر ی موده‌ڕه‌س ی زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان ل ه پایته‌خت ی ی ده‌ڕبڕین ی كوردستان ،وێڕا هه‌رێم ی ئه‌و هاوخه‌میی كۆمه‌ڵه له‌گه ڵ بنه‌ماڵ ه شه‌هید‌ه و هاوڕێیان و هاوحزبیه‌كانی و ی ی رۆژئاوا ،جارێك ی كوردستان خه‌ڵك ی ی كۆمه‌ڵ هی ل ه خه‌بات دیكه پشتیوانی ی سوریا ی كوردستان ی خه‌ڵك حه‌قخوازانه دووپات كرده‌وه. شه‌هید مه‌شعه‌ل ته‌مۆ یه‌كێك ل ه ی رۆژئاوا، ی كوردستان ی ناسراو رێبه‌ران ی ی حكوومه‌ت ی ل ه زیندان دوای ئازادبوون ی سوریا ،ل ه شاری قامیشلۆ و له پیالنێك ناجوامێرانه‌دا تیرۆر كرا.
راپۆرتەهەواڵ
ڕاگه‌یاندنی "ناوه‌ندی الوانی پێشڕه‌و" له ناوه‌ندی سه‌رکردایه‌تیی کۆمه‌ڵه کاتژمێر ٢دوانیوه‌ڕۆی ڕۆژی هه‌ینی ڕێکه‌وتی ٢.١٢.٢٠١١کۆبوونه‌وه‌یه‌ک له ناوه‌ندی سه‌رکردایه‌تیی کۆمه‌ڵه ب ه مه‌به‌ستی پێکهێنانی ناوه‌ندیک بۆ الوانی کۆمه‌له‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان سازکرا. ئه‌م کۆبوونه‌وه‌یه که حه‌فته‌یه‌ک پێشتر ئاماده‌کاریی بۆ کرابوو ،ئاکامی چه‌ند حه‌فته کاری پێشووتر بوو له الیه‌ن چه‌ند الوی ڕیزه‌کانی کۆمه‌ڵه‌وه به مه‌به‌ستی پێکهێنانی ناوه‌ندێکی تۆکمه‌و ئۆرگانیک بۆ چاالکی الوان له ئاستی کۆمه‌ڵه‌و پێوه‌ندییان به چاالکییه هاوپێچه‌کانی الوانه‌وه. سه‌ره‌تا کۆبوونه‌وه‌که به پێشکه‌شکردنی کورته‌یه‌ک له سه‌ر ئه‌زموونه‌کانی ڕابردوو، ڕێگره‌کان له ماوه‌ی ڕابردوو ،هه‌روه‌ها پێویستیی قۆناغی نوێ بۆ پێکهینانی ناوه‌ندێک تایبه‌ت به الوان ده‌ستپێکرد. دواتر له درێژه‌ی باسێکدا گرنگی چاالکیی ناوه‌ندی الوان بۆ ئه‌م قۆناغه‌و چڕکردنه‌وه‌ی کارو هه‌ڵسووڕانه‌‌کانی‌و پێناسه‌کردنی ئه‌رک‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی وه‌ک ناوه‌ندێکی ڕاسته‌قینه‌ی الوان خرانه به‌ر لێکدانه‌وه‌و هه‌ڵسه‌نگاندن ،که هاوکات ئه‌رکی سیاسی‌و سینفیی خۆی به‌وپه‌ڕێ لێپرسراوێتییه‌وه به‌ڕێوه‌ببات. گرنگی ئه‌م کۆبوونه‌وه‌یه له‌وه‌دا بوو که دوای زنجیره‌یه‌ک کۆبوونه‌و‌ه له چه‌ند ساڵی دوایی‌و به‌تایبه‌ت له دوای پێکهاتنی کۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشان،
جه‌خت له‌سه‌ر ئهوه کرایه‌وه که پێویسته له‌م قۆناغه‌و دوای چه‌ند بڕگه‌ی پڕڕووداو بۆ جیهان ،ناوچهی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و ته‌شکیالت ،الوان به ئیراده‌یه‌کی کرده‌وه‌یی‌و پشت به خوێندنه‌وه‌ی ئه‌زموون‌بۆکراوو ئه‌مڕۆیی هه‌وڵبده‌ن تا به شێوهیهکی ئۆرگانیک پێناسه‌کردنه‌وه‌یه‌ک بۆ چاالکیی الوان بکه‌ن‌و له ماوه‌یه‌کی کورتدا ئاماده‌کاریی پێویست بۆ به‌ستنی کۆنفرانس‌و کۆنگره‌ی یه‌که‌می ناوه‌نده‌که بکه‌ن. قۆناغی دواتری کۆبوونه‌وه‌که تێبینی هاوڕێیانی ئاماده‌بوو‌ی له خۆگرت‌و برێتی بوو له پێشنیاردان بۆ ناوو ئۆرگانه‌کانی ئه‌و ناوه‌نده ،هه‌روه‌ها
شێوازی پێوه‌ندیگرتنی له‌گه‌ڵ ناوهندو یه‌کێتییه‌کانی تری الوان له کوردستان‌و ده‌ره‌وه‌ی واڵت. له قۆناغی کۆتاییدا به به‌شداری‌و ده‌نگدانی هاوڕێیان ،به کۆی ده‌نگ ناوی «ناوه‌ندی الوانی پێشڕه‌و» بۆ چوارچێوه‌ی تازه هه‌ڵبژێردرا و لیژنه‌یه‌کی کاتیش که پێکهاته‌ی ٩که‌س له ئاماده‌بووان بوو ،تا به‌ڕێوه‌چوونی کۆنگره‌ی یه‌ک ،وه‌ک لێژنه‌ی کاتیی تا به‌ڕێوه‌چوونی کۆنگره ،وه‌ک ده‌سته‌ی توێژه‌رو نووسه‌ری په‌یڕه‌و پرۆگرامی ناوهندو رێکخه‌ری هه‌موو کارو چاالکی‌و ڕاگه‌یاندنه‌کانی ناوه‌ند تا ئه‌و کاته دیاریکران.
بە بۆنەی کۆچی دوایی دۆستی دێرینی کورد دانیاڵ میتەران
رۆژی ،١١\٢٢دانیاڵ میتەران دۆستی دێرینی گەلی کوردو خەمخۆری نەتەوە چەوساوەکان‌و خانمی پێشوتری یەکەمی فەرەنسا لە تەمەنی ٨٧ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. ئەو خاتونە فەرەنسیە کە زۆربەی ژیانی بە خزمەتی مرۆڤایەتی‌و نەتەوەو گەلە چاوساوەکان تەرخانکردو سەرۆکی دەزگایەکی خێراخوازی بوو بۆ یارمەتیدانی ھەژاران وەک خەمخۆرو دۆستێکی دێرینی کورد ھەمیشە لە پشتیوان‌و خەمخۆری نەتەوەی کوردو شۆرشەکانی بوە لە قۆناغە جیاجیاکانی خەباتی چەکداری‌و مەدەنیدا‌و بەردەوام‌و بە شێوازی جیاجیا
ئێران ل ه ریزی گه‌نده‌ڵترین واڵتانی جیهاندایه رێكخراوی شه‌فافیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی ب ه باڵوكردنه‌وه‌ی راپۆرتێك ئاستی گه‌نده‌ڵی ل ه واڵتانی جیهانی راگه‌یاند ك ه به پێی ئه‌و راپۆرت ه زالندی نوێ‌و دانمارك «پاكترین»و كوره‌ی باكور‌و سودان «گه‌نده‌ڵترین» واڵتانی جیهانن، ئێرانیش به پله‌ی سه‌دو بیسته‌م یه‌كێك له گه‌نده‌ڵترین واڵتانی جیهانه. رێكخراوی شه‌فافیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی ل ه دوا راپۆرتی خۆی ئاستی گه‌نده‌ڵی‌و به‌رتیل وه‌رگرتن ل ه 183واڵتی جیهان باڵوده‌كاته‌وه .پێوه‌ری گه‌نده‌ڵی ب ه سه‌رنجدان ب ه هه‌ڵسوكه‌وت‌و ره‌فتاری كارمه‌ندانی ده‌وڵه‌تی‌و خراپ به‌كارهێنانی پۆسته‌كان له‌الیه‌ن سیاسه‌تمه‌داران له‌واڵتانی جیاجیا به‌راورد ده‌كرێت. كه‌مترین ئاستی گه‌نده‌ڵی ب ه پێوه‌ری 10 ئیمتیاز‌و زۆرترین گه‌نده‌ڵی به پێوه‌ری سفر دیاری ده‌كرێت. زالندی نوێ به‌پێوه‌ری 9.5و دانمارك ب ه 9.4پله‌ی یه‌كه‌م و دووهم یان هه‌یه. فه‌نالند ،سوئێد ،سه‌نگاپور ل ه پله‌كانی دوایی پاكترین واڵتانی جیهانن .به‌پێی ئه‌و راپۆرته‌ی رێكخراوی شه‌فافیه‌ت، سیاسه‌تمه‌داران‌و كارمه‌ندانی حكومه‌ت له‌م واڵتانه ته‌ندروستی ئه‌خالقی‌و راستگۆییان هه‌یه.
ئه‌مریكا له پله‌ی 24و روسیا له پله‌ی 143ی جیهاندان .روسیا له‌چاو ساڵی رابردوو توانیویه‌تی بۆ نه‌هێشتنی گه‌نده‌ڵی تا راده‌یه‌ك سه‌ركه‌وتو بێت ،به‌اڵم به‌رتیل له‌م واڵته تا ئێستاش باوه. ئێران له پله‌ی 120ی جیهاندایه‌‌و یه‌كێك ه له‌گه‌نده‌ڵترین واڵتانی جیهان .ئێران ساڵی رابردوو ل ه پله‌ی 146ی ئه‌و ریزبه‌ندییه‌دا بوو .ئاشكرابوونی ئیختیالسی چه‌ندین ملیاردی له‌الیه‌ن دامهزراوه فه‌رمییه‌كانی به‌رتیل په‌ره‌ئه‌ستاندنی ئێران،
خواردن له‌نێو كارمه‌ندانی حكومه‌ت‌و سیاسه‌تمه‌داران هیچ شكێكی بۆ رێكخراوی شه‌فافیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی نه‌هێشتوه‌ته‌و‌ه ك ه كۆماری ئیسالمی ل ه ریزی گه‌نده‌ڵترین واڵتانی جیهاندایه .به‌اڵم رێكخراوی شه‌فافیه‌ت روونكردنه‌وه‌یه‌كی ده‌رباره‌ی چاكبوونی دۆخی ئێران له‌مساڵدا نه‌داوه. چاودێرانی ئابوری ل ه ئێرانو جیهان ب ه سه‌رنجدان به ئاستی ئیختالسه‌كانی ئه‌م دواییه باشتر بوونی دۆخی گه‌نده‌ڵی ئێران به دوور ده‌زانن.
بەشداریکردوە لە کەمکردنەوەی نەھامەتی‌و ئەو تراژیدیایەنی کە بەسەر گەلی کوردا ھاتووە لە ھەوڵی ئەوەش دابووە کە دۆزی رەوای کورد بە بنبەست بگات. دانیال میتەران ھاوسەری فرانسۆ میتەرانی سەرۆکی پێشوی سۆسیالیستەکانی فەرەنساو خانمی یەکەمی پێشوتری فەرەنسا لە ساڵی ١٩٢٤لە شارۆچکەی ڤێردون لە فەرەنسا لە دایکبووەو لە ساڵی ١٩٤٤لەگەڵ فرانسۆ میتەران کە ئەندامێکی ھێزی بەرگی ئەوسای فەرەنسا بووە لە دژی نازییەکان ژیانی پێکھێناوەو لە قۆناغە جیاجیاکانی خەبات لە فەرەنسادا رۆڵی بەرچاوی ھەبوەو ھەر
بۆ لێھاتویشی وەک گەنجێک خەاڵتی بەریگریکارانی فەرەنسای پێبەخشراوە، لە ساڵی ١٩٨١بوە بە خانمی یەکەمی فەرەنساو ھاوسەرەکی فرانسۆ میتەران لە ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی فەرەنسا سەرکەوتنی بەدەستھێناوە. لە ساڵی ١٩٨٦دا رێکخراوێکی خێرخوازی دامەزراندوەو یەکێک بووە لە ھەرە ھەڵسوراوە دیارەکانی پارێزگاریکردن لە مافەکانی مرۆڤ‌و گەلە چەوساوەکان ،لە ساڵی ١٩٩٢دا لەگەڵ بیرنارد کوشنیر وەزیری دەرەوەی ئێستای فەرەنسا سەردانی کوردستانیان کردوەو لە نزیکەوە پشتیوانی کوردو دۆزە رەواکەی بووە.
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ،
کۆمەڵگا
dwaroj@komala.net
جنایه‌ت ،ئیتالعات و قه‌تڵ ه زنجیره‌ییه‌کان ل ه ئێران
ئا :محه‌مه‌د حه‌کیمی داریوش فرووهه‌ر رێبه‌ری حیزبی نه‌ته‌وه‌یی ئێران و خێزانەکەی واتە په‌روانه مه‌جد ئه‌سکه‌ندەری ،دوو که‌سایه‌تی سیاسی ئێرانی بوون کە له کرده‌وه‌یه‌کی گوماناوییدا و به شێوهیهکی زۆر ناخۆش له الیه‌ن هێزه ئیتالعاتیه‌کانی کۆماری ئیسالمیه‌وه کوژران .کوژرانی ئه‌وان و له درێژه‌شدا ون بوون و لەناو چوون و کوژرانی ژماره‌یه‌ک له رووناکبیران و بیرمه‌ندان و هه‌ستیار بوونەوەی کۆمه‌ڵگه لە ئاست ئەو قه‌تاڵنه ،بووه هۆی ئه‌وه‌ی که خاته‌می ،سه‌رۆک کۆماری ئه‌و کاتی ئێران ،ناچار بێت بڕیاری به‌دواداچوونی ئه‌و دۆسیه‌یه دەرکات. تیرۆری کۆمەڵیک لە کەسایەتیە سیاسی‌و رۆشنفکرەکانی دژ بە دەسەاڵتی رژیمی ئێران چ لە دەرەوە و چ لە ناوه‌وه ،لەدەیەی 70ی هەتاوییدا، کارەساتیکی مێژوویی بوو کە به ده‌ست جه‌الده‌کانی کۆماری ئیسالمی خوڵقا. رێژەی تیرۆر و لەناو بردنی کەسایەتیەکانی ئێران لەو رێژەیە کە کۆماری ئیسالمی رایگەیاندووە، زۆر زیاترە .کۆمەڵێک لە بەرپرسانی کۆماری ئیسالمی خۆیان وتوویانە ژمارەی کوژراوەکان النیکەم ٨٠کەس دەبێت .لەم لیستە درێژەدا ،ئەوەی کە نەتەوەیی بوون ،ئامانجی تیرۆرەکانەیە، سەلمێنەری ئەم راستیەیە ،کە هەموو چین‌و تویژەکانی کۆمەڵگەی لە خۆ گرتووەو لەوانە کەسایەتی رووناکبیرو نووسەر ،چەپ ،نەتەوەیی ،ئایینی، گرووپە ئایینیە سوننەو شیعەکان و ،... تەنیا پێویستە ناوی چەند کەسایەتیەک لەوانە بێنین تا ئەم راستییە بسلەمێت. له‌و جینایه‌تانه‌داو له 30ی خه‌زه‌ڵوه‌ری ساڵی 1377ی هه‌تاوی ،په‌روانه مه‌جد ئه‌سکه‌ندەری و داریوش فرووهه‌ر دوو چاالکی ناسیاوی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی له ماڵه‌که‌یاندا کوژران. ئەمە لە کاتێکدا بوو کە دوو رۆژ پێشتریش مه‌جید شه‌ریف نووسه‌ر و وه‌رگێڕ له حاڵێکدا به جل و به‌رگی وه‌رزشیه‌وه له ماڵ هاتبووە ده‌رەوە، چیدی نه‌گه‌ڕایه‌وه بۆ ماڵه‌که‌ی و نزیکیانی ناوبراو رۆژی چوارشه‌مه‌ی سه‌رماوه‌ز ،تەرمه‌که‌یان له پزیشکی یاسایی تاران دۆزیه‌وه!. ئێواره‌ی 12ی سه‌رماوه‌ز محه‌مه‌د موختاری ،شاعیر و توێژه‌ر و ئه‌ندامی کانوونی نووسه‌رانی ئێران ،بۆ کڕینی پێداویستیه‌کانی رۆژانه‌ی له ماڵ دێته ده‌ر و هه‌رگیز نه‌گه‌ڕایه‌وه .دوای نزیک به حه‌وته‌یه‌ک ،تەرمی بێ گیانی موختاری له ساردخانه‌ی پزیشکی یاسایی له الیه‌ن کوڕه‌که‌ی موختاریه‌وه ناسرایه‌وه‌و دەزگای قه‌زاییش له دواییدا رایگه‌یاند کە تەرمەکەی محه‌مه‌د موختاری رۆژی 13ی سه‌رماوه‌ز له پشت کارگه‌ی سیمانی ره‌ی و له الیه‌ن خه‌ڵکه‌وه دۆزراوه‌ته‌وه. هاوکات له گه‌ڵ باڵو بوونه‌وه‌ی هەواڵی کوژرانی موختاری ،محه‌مه‌د جه‌عفه‌ر پویەنده ،وه‌رگێڕ و یه‌کێکی دیکه له ئه‌ندامانی کانوونی نووسه‌ران ،کاتێ بۆ چاوپێکه‌وتنێک ده‌چوو بۆ ده‌فته‌ری یه‌کێتی نووسه‌ران و کتێبفرۆشانی شاری تاران ،ده‌دزرێت .تەرمی بێ گیانی پوینده له الیه‌ن هێزه ئینتزامیه‌کانەوەوه له ژێر «پردی هێڵ ئاسنی بادامه‌ک» له نزیک ناوچهی شاریار دۆزرایه‌وه. به دۆزینه‌وه‌ی تەرمی هه‌ر کام له
قوربانیانی قه‌تڵه زنجیره‌ییه‌کان، دۆسیه‌ی جیا له ده‌زگا قه‌زاییه‌کان دروست کرا ،دۆسیه‌ی په‌روانه و داریوش فرووهه‌ر له ساختمانی جینایی تاران، دۆسیه‌ی محه‌مه‌د موختاری له دادگای گشتیی شاری ره‌ی و دۆسیه‌ی محه‌مه‌د جه‌عفه‌ر پوینده‌ش له دادگای گشتیی شاریار به‌ڕێوه چوو. دوای ماوه‌یه‌ک لە الیەن محه‌مه‌د خاته‌می ،سه‌رۆک کۆماری ئه‌و کاتی ئێرانەوە ،عه‌لی ره‌بیعی راوێژکاری ئه‌منیه‌تی ناوبراو و عه‌لی ....به‌رپرسی دادگای قه‌زایی هێزه نیزامیه‌کان و عه‌لی سه‌رمه‌دی جێگری ئه‌منیه‌تی وه‌زاره‌تی ئیتالعات ،ڕاسپێردران بۆ به‌دواداچوونی ئه‌و قه‌تاڵنەو ئه‌رکی ئه‌م که‌سانه‌و کومیتەکەیان ئهوه بوو که دوای ناسینی بکوژه‌کان ،ئاکامه‌که‌ی رابگه‌ینن. عه‌لی ره‌بێعی له ئه‌ندامانی ئه‌م کومیته‌یە ،له دواییدا به راگه‌یاندنه‌کانی وت :هه‌ر له سه‌ره‌تاوه گومانمان له کۆمه‌ڵێک له به‌رپرسانی ئیداره‌ی ئیتالعات هه‌بوو و ئەو گومانەمان لەال گەاڵڵە ببوو ،که ئه‌و قه‌تاڵنه کاری ئه‌وان بێت. ره‌بێعی هه‌ر ئه‌و کاته به خاته‌می ده‌ڵێت که گرێپووچه‌که کراوه‌ته‌وه‌و ده‌توانێن به‌دوداچوونی قه‌زایی بۆ بکه‌ین. له حاڵێکدا که کومیته سێ که‌سییە کۆماری، سه‌رۆک تایبه‌تەکەی بکۆژه‌کانی ده‌دۆزیه‌وه و هەندێکیانی ده‌ستبه‌سه‌ر کردبوو ،گرووپێکی نه‌ناسراو به ناوی فیدائیانی ئیسالمی نابی موحه‌مه‌دی نه‌واب ،به دەرکردنی راگەیاندنێک ،به‌رپرسایه‌تی قه‌تڵه‌کانی وه‌ئه‌ستۆ گرت و رایگه‌یاند که قه‌تڵی په‌روانه و داریوش فرووهه‌ر ،محه‌مه‌د موختاری و محه‌مه‌د جه‌عفه‌ر پویەنده، سه‌ره‌تای هه‌نگاوی یه‌که‌می ئه‌م گرووپه‌یه و ژماره‌یه‌کی دیکه‌ش له نووسه‌ران و رووناکبیران له زووترین کاتدا ده‌کوژن. له 15ی به‌فرانباری ساڵی 1377دا، وه‌زاره‌تی ئیتالعات به باڵوکردنه‌وه‌ی به‌یانییه‌یەک رایگه‌یاند که ژماره‌یه‌ک له هاوکاره نابه‌رپرسیار و سه‌ره‌ڕۆوەکانیان که بوونه‌ته دارە ده‌ستی هۆکارگه‌لێکی نادیار ،بێ ئه‌وه‌ی خۆیان بزانن چوونه‌ته خزمه‌تی بێگانه‌و دەستیان داوەتە ئەو قەتاڵنە. ئه‌م جینایه‌تانه بە فەرمانی دەسەاڵتدارانی رژێم ،بە تایبەت قوربانعلی دوڕی نەجەف ئابادی، وەزیری ئیتالعاتی ئەو کاتەی رژێمی ئێران و بەرپرسان‌و مووچەخوەرانی ئیدارەی ئیتالعات‌و هەروەها بە فەرمانی سەعیدی ئیمامی جێگری ئەمنیەتی ئەو ئیدارەیە‌و هەروەها عەلی فەالحیان وەزیری ئیتالعاتی هاشمی رەفسەنجانی و مستەفا مووسەوی کازمی جێگری کاتی ئیدارەی ئیتالعات‌و میهرداد عالیخانی روویانداوە. به‌اڵم دوای تێپەڕ بوونی ماوه‌یه‌ک له‌و ڕووداوه‌و باڵوبوونەوەی ئەو راگەیاندنە، « قوربانعه‌لی دوڕی نه‌جه‌ف ئابادی» ده‌ستی له کار کێشایه‌وه. لە درێژەی چەواشە کردنی ئەم تیرۆرانە‌و به الڕێدا بردنی بیری شارۆمه‌ندانی ئێرانی ،خامنه‌یی رێبه‌ری کۆماری ئیسالمی ،له نوێژی هه‌ینی 18ی به‌فرانباری ساڵی 1377دا وتی: ئه‌م قه‌تاڵنه گۆماناوین‌و راگەیاندنەکه‌ی وه‌کوو ئیتالعاتی، وه‌زاره‌تی کرده‌وه‌یه‌کی ئازایانه شرۆڤه کرد. خامنەیی ئه‌م کرده‌وه دزیوه‌ی خستە ئەستۆی ئەمریکاو ئیسراییل‌و له درێژه‌دا وتی :ئه‌م قه‌تاڵنه ،کاره‌ساتێکی زۆر ناشیرین و قێزه‌ونن‌و له راستییدا ده‌بێ مه‌حکووم بکرێن .ئه‌و که‌سانه که ئه‌مانه‌یان سزا داوەو کوشتوویانن، زۆر نا بەجێ ئه‌و کاره‌یان کردووهو ئەو چەشنە کرده‌وە سەرەڕۆیانە جگه له‌وه‌ی که قه‌تڵن ،جینایه‌تیش بوون و به شێوەی نایاسایی‌و خراپ روویان داوەو ده‌بوا ئه‌م جۆره که‌سانه بدرابان به دادگا ،نه‌ک تاک به ده‌ستی خۆ بیانکوژن.
ناوبراو بە ئاماژە کردن بە دەستێوەردان ه ده‌ره‌کییه‌کان ،ئەم تیرۆرانەی خستە ئەستۆی واڵتە ده‌ره‌کییه‌کان ،خامنه‌یی وتی من باوه‌ڕ ناکه‌م که ئه‌م قه‌تاڵنه به بێ ده‌ستێوەردانی ده‌ره‌کی ئه‌نجام درابێت و وه‌ها کرده‌وه گه‌لێک به بێ ده‌ستی ده‌ره‌کی مومکین نییه. لە کاتی پێداچوونەوە بە دۆسیه‌کەی سەعید ئیمامی ،ئەوە ڕوون بووەوە کە هەموو ده‌سه‌اڵتدارانی پایه‌به‌رزی کۆماری ئیسالمی به شێوه‌یه‌ک له‌و جینایه‌تانه‌دا تێوه گالون‌و پالنی کوشتنی کەسایەتیە سیاسی‌و رووناکبیرە کوردو ئێرانییەکان له الیه‌ن به‌رپرسانی رژێمه‌وه دارێژراوه. هەر لەو پەیوەندەدا چەندین کەس لە بەرپرسانی ئیدارەی ئیتالعات له الیه‌ن رژێمه‌وه دەسبەسەر کران‌و لە دادگایەکی شانۆییدا بە تاوانبار ناسران و حوکمی چه‌ند ساڵ زیندانیان به سه‌ردا سه‌پاندن ،به‌اڵم سه‌عیدی ئیمامیان هه‌ر له ناو زینداندا خنکاند و بە پێی سناریۆیه‌ک وتیان که خۆی کوشتووه ،چونکە ناوبراو ده‌یویست زۆر شت ئاشکرا بکات. وه‌زاره‌تی ئیتالعات له کاردانه‌وه‌یه‌کی دیکه‌دا و لە زاری روح الله حسه‌ینیان نوێنه‌ری مه‌جلیس و یه‌کێک له ناسراوه‌کانی هه‌ره کەسایەتییە ئیتالعات و له وتووێژێکی تلویزیونیدا، هه‌موو ئه‌و قه‌تاڵنه‌ی خسته پاڵ خاته‌می و ده‌وڵ هت‌و الیه‌نگرەکانی. ناوبراو وتی ئه‌و که‌سانه‌ی که بە وه‌ها جینایه‌تێکەوە تێوەگالون، هێزه ئایینیه‌کان بوون و له ڕوانگه‌ی سیاسیه‌وه له الیه‌نگرانی ره‌وتی چه‌پ و له الیه‌نگرانی سه‌رۆک کۆماری به‌ڕێزن‌و تا ئه‌و جێگه‌ی من ئاگاداربم به‌رپرسی ئه‌م ره‌وته ،که‌سێکی خاوه‌ن بیر بووە. ئەم تیرۆرانه بە پێی پالنێکی داڕێژراو بەڕێوە چوون و چەندین ساڵ درێژەیان کێشا ،بەاڵم ئەوەی جێگەی سەرنجە، ئەوەیە کە ئەم تیرۆره سیاسیانه ئێستاش بە شێوەگەلی جۆراوجۆر لە ئێران روودەدەن ،بەاڵم بە هۆی ئەوەی ڕاگەیاندنێکی ڕوون‌و ئازاد له ئێران بوونی نییەو رژێم دۆخی میلیتاریزە بوونی بە سەر هه‌موو ئێراندا سەپاندووە ،ئەم تیرۆرانه ئاشکرا ناکرێن‌و ڕه‌نگه چه‌ند ساڵی بوێت تا ئه‌م رووداوانه بۆ جه‌ماوه‌ر روون ببێته‌وه. ئەم تیرۆرانە تەنیاو تەنیا بە هۆی ترساندن‌و تۆقاندنی خەڵکی ئێران بە تایبەت توێژی رووناکبیرو کەسایەتییە سیاسیەکانی ئێران روویانداو رژێم بۆ ئەوەی قەڵەم بشکێنێت و سانسۆر بکات ،دەستی دایە جینایه‌ت، جینایه‌تێکی گهوره که هه‌موو مێژووی شڵه‌قاندو مێژووی ئێرانی شه‌رمه‌زار کرد .ئه‌م جینایه‌ته به جینایه‌تی موقه‌ده‌س له ئێران ناوبانگی ده‌رکرد. ئەم تیرۆرانە کارەساتێک بوو کە دڵی هەموو جیهانی هەژاند ،بۆ نموونە داریوش فرووهەرو ژنەکەی پەروانە ئەسکەندەری لە نێو ماڵەکەی خۆیاندا ئەنجن ئەنجن کرابوون ،بە وتەی کۆمەڵێک لە رۆژنامەکان مەمکی پەروانە خێزانی داریوش فرووهه‌ریان بڕیبوو .ئەمه کارەساتێک بوو بۆ جیهان و شارۆمه‌ندانی ئێرانی. رۆژی یه‌کشه‌ممه 30ی جۆزه‌ردان، رۆژنامه‌ی که‌یهان له هه‌واڵێکی زۆر کورتدا نووسی ،سه‌عیدی ئیمامی ناسراو به سه‌عید ئیسالمی، تۆمه‌تباری سه‌ره‌کیی دۆسیه‌ی قه‌ته‌ڵه زنجیره‌ییه‌کان له نێو زینداندا خۆی کوشت .ئه‌م هه‌واڵه بووه هۆی به بون به‌ست گه‌یشتنی هه‌موو دۆسیه‌کان. کاره‌ساته‌کان هه‌ر به‌م تراژدیانه کۆتایی پێ نەهات‌و دواتریش تەرمی مەعسوومە موسەدیق ،کوڕەزای دوکتۆر موسەدقیش هەر بەو شێوە لە نێو ماڵەکەی خۆیدا دوزرایەوە‌و هەر بە وتەی رۆژنامەکانی رژێم ئەویش بە شێوەیەکی زۆر دڕندانە‌تر لەوانەی پێشوو ،له‌ت وپه‌ت کرابوو. دەنگدانەوەی ئەم قه‌تاڵنه لە جیهانی دەرەوەدا بێ وێنە بوو .ڕاگەیاندنەکان ئەم جینایەتانەیان بەرەوقەیرانیکی
گەورە ڕاکێشا .بەو بۆنەوە کە ئەم تیرۆرانە هەستی کۆمەڵگەی بزواندبوو، رژێم ناچار کرا تاقمێک لە کەسەکانی خۆی بکاتە قوربانی‌و هەر بەو هۆیەوە کومیتەیکی به ناو ،بۆ بەدوادا چوونی ئەم تیرۆرانە کە دەوترێت زیاتر لە 80 کەس بوون ،دروست کرد .به‌اڵم هه‌موو کرده‌‌کان ،ته‌نیا بوو به سناریۆیەکی گاڵته‌جاڕانە. هەر رۆژنامه‌یەک که په‌رده‌ی له سه‌ر ئه‌م جینایه‌تانه الئەدا ،دەکەوتە بەر ڕەخنەی بەرپرسانی رژێم‌و ئەو رۆژنامەیە لە الیەن دادگاوە ته‌نیا به هۆی باڵوکردنه‌وه‌ی ڕاستییه‌کان دادەخرا. شایانی باسه یه‌کێک له‌و که‌سانه‌ی که سکااڵی ئاراستەی رۆژنامه‌ی سەالم کردبوو ،ئه‌حمه‌دی نژاد بوو که ئێستا سه‌رۆک کۆماری ئێرانهو ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە خوێندکاران‌و رووناکبیران بە دژی بڕیاری دادگا برژێنە سەر شەقامەکان‌و بە دوای ئەوەدا کاره‌سات له دوای کاره‌سات ڕوویدا .تاران بووه ناوەندی کاره‌سات‌و کارەساتێکی گەورەتر له قه‌تڵه‌کان روویدا .زانکۆ کرایه قاقڕستان‌و حورمه‌تی خوێندکاریان شکاندو به ده‌یان خوێندکار کوژران‌و بێ سه‌روشوێن کران. لە هیج مێشکێکدا نەدەگونجا کە کەسانێک لە نێو دەسەاڵتدا بەم شێوە دڕندانەیە بکەونە گیانی رووناکبیران‌و کەسایەتییە سیاسی و خوێندکارییەکان‌و دەست بدەنە ئەم جینایەتە .جێی سەرنجە کە ده‌سه‌اڵتداران ،ئەم کارەساتە بە رەوا ده‌زانن‌و پێداگری ده‌کەن لە سەر رەوا بوونی جینایەتەکانیان. قەتڵە تۆمەتبارانی دادگای زنجیرەییەکان ،بە بێ ئامادە بوونی بنەماڵە و پارێزەرەکانیان بە شێوەی غیابی بەڕیوە چووو سەرۆکی دادگا رایگەیاند کە لە دوای بیستنی ڕوانگە و قسەکانی جێگری دادستانی نیزامی تاران و چونکە عەلەنی بوونی دادگا دەبێتە هۆی کێشە و ئەمنیەتی نەتەوەیی دەخاتە مەترسیەوەو هەروەها بە پێی بەندی ٣لە یاسای٣٢٧ی ئایینی دادڕەسی کەیفەری ،قەراری دادرەسی غەیرە عەلەنی پەسەند دەکات. دادگا لە مەودای ٣ی بەفرانبار تا ٣٠ی ........ساڵی ١٣٧٩دا بە شێوەی غەیرە عەلەنی و بە بێ ئامادە بوونی هەر پارێزەر یا ئەندامێک لە بنەماڵەی کوژراوەکان بە سەرۆکایەتی محەممەد رەزا عەقیقی سەرۆکی شوعبەی یەکی دادگای نیزامی یەکی تاران بەڕێوە چوو. بە بەڕێوەچوونی ١٢کۆبوونەوەی داداگای نەهێنی و غەیرە عەلەنی ،لە ئاکامدا شوعبەی یەکی دادگای نیزامی تاران بە سەرۆکایەتی قازی عەقیقی، مستەفا کازمی جێگری ئەمنیەتی وەزارەتی ئیتالعات و میهرداد عالیخانی بەرپرسی گشتیی وەزارەتی ئیتالعاتی بە پالن دارێژەر‌و بڕیاردەرانی چوار قەتڵ ناساندو سزای زیندانی هەتاهەتایی بە سەریاندا سەپاند. عەلی رەوشەنی بەرپرسی کاتی حەراسەتی بەهەشتی زارای تاران بە تاوانی یارمەتیدانی بکوژی محەممەد عەلی موختاری و محەممەد جەعفەر پویەندەو هەروەها مەحموود ئیدارەی ئەندامی جەعفەرزادە عەمەلیاتی وەزارەتی ئیتالعات بە تاوانی بەشداریکردن لە قەتڵی داریوش فرووهەر و خێزانەکەی بە قەساسی نەفس مەحکووم کران و عەلی حەسەنی ئەندامی دیکەی ئەو ئیدارە بە هۆی بەشداریکردن لە کوشتنی پەروانە مەجد ئەسکەندەری بە قەساس و دانی نیوەی دیەی کەسێک مەحکووم کراو بەم شێوەیە دۆسیەی قەتڵە زنجیرەییەکان کە هەتاهەتایە وەکوو پەڵەیەکی رەش بە نێو چاوانی دەسەاڵتدارانی کۆماری ئیسالمییەوە دیارە ،داخرا.
5
دیارده‌ی توندوتیژی
دژی ژنان ئارێز محه‌مه‌دی
مافی ژن‌و توندوتیژیی دژی ژنان بە یەکێک لە گرنگترین مەسەلە کۆمەاڵیەتیەکان دێتە ئەژمار. سەرەڕای ئەوەیکە لە سەدەی بیست ویەک‌و لەم سااڵنەی دوایدا لە زۆربەی واڵتانی جیهان گۆڕانێکی بنەڕەتی لە هەلومەرجی کۆمەاڵیەتی ژنان هاتە ئاراوە کە بەرهەمی تێکۆشان‌و هەوڵی بێوچانی ئەوانە ،بەاڵم هێشتاکە ئاماری توندوتیژی ،قەتڵ، دەستدرێژی وخۆکوژی ژنان بە ڕێژەیەکی بەرچاو لەسەرەوەیە. هەرچەند دیاردەی توندوتیژی دژی ژنان باس‌و خواسێکی سەردەمە ،بەاڵم زۆربەی هەرە زۆری ئەم توندوتیژیانە لە ناو چوارچێوەی پەیوەندییە خێزانیەکاندا روودەدەن .شایەنی باسە سەرەڕای پێشکەوتنی کۆمەاڵیەتی زۆربەی واڵتان ،بەاڵم ڕۆژانە ومانگانە لە ڕۆژنامەکاندا ئەم دیاردەیە بە شێوەیەکی بەرچاو دەبینرێت ،کە لێرەدا ڕەگەزی نێر تاوانباری سەرەکییە .ئەم قەیرانە لە کۆمەڵگا سۆننەتییەکا ن واڵتانی روو لە گەشە زۆر زیاترو توندترە‌و تەنانەت بە شێوەی سیستماتیک لە هەندێک لە واڵتانی ئاسیایی‌و ئافریقایی ،پیاوان لە هەر جۆرە بەدواداچوونێکی یاسایی بە هۆی توندوتیژی وتەنانەت کوشتنی هاوسەرەکانیان لە ئەماندان. مەسەلەیەکی جێگای سەرنجیش ئەوەیە کە ژن لە الیەک دەکەوێتە ژێر ئازارو ئەشکەنجەو دەستدرێژی جنسیەوە‌و لەالیەکی تریشەوە چاوپۆشی لەم مەسەلە دەکات ودەیشارێتەوە .لێرەدا پرسیارێک دروست دەبێت کە ئایا هۆکاری ئەمە چیە؟ بۆچی ژنان تەنانەت لە کاتێکدا کە یاسا پشتیوانی لەوان دەکات لە دەربڕینی ڕاستیەکان خۆ دەبوێرن؟! لە زۆربەی مەسەلەکاندا ،کەسی بەرامبەر کە توندوتیژی بەرامبەری نواندووە‌و خستووەیەتیە ژێر ئازارەوە ،لە کەسە نزیکەکانین‌و لەوانە باوک، برا ،هاوسەر وەیان دۆستێکی نزیک ...هەر بۆیە ژن بە هۆی هۆکارەکانی سۆزداری وخۆشەویستی بۆ کەسەکانی ،چاپۆشی لە سکااڵ کردن دژ بەوان ئەکات‌و بێدەنگی ئەنوێنێت .بەاڵم یەکێک لە هۆکارە گرنگەکان‌و لەوانەشە هۆکارێکی سەرەکی زۆربەی ئەم بێدەنگیانەو قبووڵ کردنی هەموو مەینەتیەکان بیت ،بیروبۆچوونە پیاو ساالرانەکانە. ئەو بیروبۆچوونانەی کە لە درێژەی مێژوودا بووەتە هۆی ئەوەیکە ژن مافی پێشێل بکرێت، ئەو بیرکردنەوانەیە کە ژنی وەک نامووس پێناسە کردووە‌و بەم هۆیەوە بە مڵکی پیاوی دادەنێت ،ئەو بیروبۆچوونانەی کە زۆربەی هەڵسوکەوتەکانی بۆ پیاوان بە ئاسایی‌و بۆژنان بە عەیب زانیوەو ژنی لە زۆربەی بابەتەکان‌و مافی بڕیاردان وگەشەی لە بوارەکانی ژیانا ،بێبەش کردووە .ئەم بیروبۆچوونانە لە بیرو هزری زۆربەی ژنان وپیاواندا ڕیشەی داکوتاوە .بیروبۆچوونگەلێک کە هەر لەمنداڵیەوە یەخەی ژنان‌و پیاوانی گرتووەو زۆربەی کات‌و تا کۆتایی ژیانیان دەستبەرداریان نابێت .هەر بۆیە زۆربەی کات ،بیر کرنەوەی ژنان لە عەیبە وایان لێدەکات کە تووشی خەمۆکی بن ،وە یان هەندێ جار ئەم بیرکردنەوانەش دەبێتەوە هۆی ئەوەیکە دەست بدەنە خۆ کوژی .لە زۆربەی کۆمەڵگاکانداو تەنانەت لە ئێران کە لە ڕووی فەرهەنگیەوە ،لە ئاستێکی بەرزتر لە واڵتە درواسێکانیە ،بەدەگمەن ژنێک ئەدۆزینەوە کە هیچ کات نەخرابێتە ژیر گوشاری جەستەیی ودەروونییەوە .ئەو گوشارانەی کە سەرچاوەکەی ئیسالم ویاسا دواکەوتوانەکانی کۆمەڵگای پیاو مەزنییە .شایەنی باسە بە فەرمی کردنی کۆمەڵگای پیاو مەزنی ،هێزو تواناو دەسەاڵت دەداتە پیاوو لە ژنی دەسێنێتەوە .ژن دەبێتە هاواڵتی پلە دوو ،دەبێتە سێبەرو کۆیلەو ،پیاو دەبێتە بکەرو ژن دەبێتە وەرگر وجێبەجێ کاری فەرمان.هەر هەموو ئەوانەی کە لە سەرەوە باس کران بە دڵنیایەوە چەندجارەو بگرە سەدجارەش دووبارە بوونەتەوە ،بەاڵم هەر وەک ئەزانین سەرەڕای هەموو ئەمانەش ،تا ئێستا مەسەلەی ژن ودیاردەی توندوتیژی بەرانبەریان هەر لە کۆمەڵگادا ماوەتەوە. ئەمە مەسەلەیەکە کە جگە لەژنان پێویستیشی بە هەوڵ بێوچانی پیاوان هەیە کە بۆ پێک هێنانی دواڕۆژێکی یەکسان وبەرابەرو دوور لەهەر پێشێل کردنی مافێک هەنگاو بنێن .بە هیوای گەیشتن بە دنیایەک بە دوور لە پێشێلکاری‌و توندوتیژی.
4
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ، dwaroj@komala.net
ئێران تایبەت
جیهان بەرەو وەرچەرخانێکی مێژوویی
فیروز مامۆیی هەموو ئەو ئاڵۆزی‌و ڕاپەڕین‌و شۆڕشانەی کە زۆربەی هەرە زۆری واڵتانی جیهانی گرتە بەر‌و بە شێوەیەکی جیدی‌و لەبن نەهاتوو ،جیهانی تووشی قەیران کرد‌و بەرەو هەڵدێر‌و گۆڕانکارییەکی نوێ ،پاڵی پێوە دەنێت‌و هانی دەدات ،دەکرێت بلێین کە ،لە سەر دوو چەمک‌و دوو تەوەرەی سەرەکی‌و بنەڕەتی ،پێناسە دەکرێن‌و لە سەر خاڵی هاوبەشی ئەو دوو مێکانیزمە وەردەچەرخێتەوە ،ئەویش چەمکی ئانتی دیکتاتۆر‌و ئانتی سەرمایەدارییە ،یان بە واتایەکی دیکە ،دژایەتی لەگەڵ دەسەاڵتە دیکتاتۆر‌و سەرمایەدرەکان کە ،هەموو هێزو وزەی خۆیان بۆ چەوساندنەوەی کۆمەاڵنی خەڵک خستۆتە گەڕ،هاتووەتە ئاراوە. قەیرانێکی ئابووریی کە هەموو جیهانی گرتووەتە بەر‌و کارتێڵ‌و کۆمپانیا زل‌و زەبەالحەکانی واڵتانی ڕۆژئاوایی‌و ئەمریکای خستووەتە ژێر کاریگەریی خۆیەوە ،بێ هیچ گومانێک ئەوە دەسەلمێنێت کە، دونیای سەرمایەداری‌و تەنانەت ئەو ئاڵترناتیڤانەی وەک ،سوسیال دیموکرات، لیبڕاڵ‌و نێئۆلیبڕاڵ‌و تەنانەت سوسیالیزمی ئەخالقی کە ،خۆیان بە چەشنێک لە چەپ پێناسە دەکەن ،لە ڕاستیدا ،بۆ خستنە پەراوێز‌و دزێو‌و نگەتیڤ نیشاندانی ڕەوتی چەپی ڕاستەقینە لە ماوەی یەک ،دوو سەدەی ڕابردوو بۆ ڕکەبەرایەتی‌و بەزاندن‌و چەواشە کردنی ئەوان ،هێنرانە گۆڕەپانی سیاسییەوە .کاتێک دونیای سەرمایەداری‌و ئاڵترناتیڤە ژێر ڕکێفەکانی بینیان قەیرانی ئابووری بەربینگی پێگرتوون‌و ناتوانن بە هیچ شێوەیەک لە دەستی هەڵبێن‌و قەیران ڕۆژ لەگەڵ ڕۆژ زیاتر تەشنە دەستێنێت‌و
وەکوو چقڵێک لە جەستەیان دەچەقێت، هەوڵیاندا کێشەکانی خۆیان بگوازنەوە بۆ ئەوپەڕی سنوورەکان‌و بە تەنگ‌و چەڵەمە ساز کردن لە بەردەم هەندێ لە واڵتانی دیکە کە لە ژێر ناوی چەپ‌و سوسیالیست دەسەاڵتداریەتی دەکەن‌و بەم شێوە خۆیان لەو شەپۆلە ڕاهەژێنە ،دوور بخەنەوە. ئەمەش ئەو ڕاستیەیە کە ،دونیای دووجەمسەری ،رەنگە لە قاڵب‌و قەوارەی سنووردار‌و بە شێوەیەکی تۆخ‌و بەرچاو نەمابێت ،بەاڵم ئاسەوارەکانی هەر بەجێ ماوە‌و هێشتاکە سنوورەکانی نێوانیان بە تەواوەتی نەسڕاوەتەوە‌و دژایەتی‌و دووبەرەکایەتیان هەنووکەش بەردەوامەو دەکرێت بڵێین لە شەڕی ساردی سەردەمی نوێدا ،هەر بەرەیەک کە ڕۆژئاوا‌و ئەمریکا دژی بوەستنەوە ،چین‌و ڕووسیە پشتیوانی لێ دەکەن‌و دەیکەن بە هاوپەیمانی خۆیان. ئەمریکا بۆ ئەوەی کە بیسەلمێنێت، هێشتاکە سەرمایەداریی «چ دەوڵەتی‌و چ خوسوسی لە ژێر دەور‌و نەخشی کارتێڵ‌و تاکە کەسەکان»دا بۆ بەرەو پێش بردنی نیزامی ئابووریی دەتوانێت وەاڵم دەرەوە بێت ،دەستی دایە گواستنەوەی قەیرانەکان بۆ واڵتانێکی دیکە‌و لەم نێوەشدا چ واڵتێک لە ئێسپانیایەکی داڕماوو قەرزار باشتر کە ،هەم چەپەکان لە دەسەاڵتدان‌و هەم ئابوورییەکەشی توشی کەلێن بووە .هەر بەم هۆیەوە تۆی شۆڕشێکی دژ بە ڕەوتی
سوسیالیستی بە مەبەستی زڕاندنی ناوی چەپەکان ساز کرد‌و ئەو سیستمەی وەکوو سیستمێکی هەڵە خستە ژێر پرسیارەوە. گەرچی تا ڕادەیەکیش توانی سەرکەوێت‌و ڕاستەکانی واڵتی ئێسپانیا بەهێز بکات‌و بیان هێنێتە سەر دەور‌و دەسەاڵت ،بەاڵم دەور وەرگەڕایەوە‌و قەیرانەکە داوێنگیری ئابووریی خۆی بووەوە‌و زۆر بەهێزتر لەوەی کە لە ئیسپانیا سەری هەڵدا شەقامی ئەمریکای هەژاندو دیسانەوە پیالن‌و بۆسەکانی شکستی خوارد‌و هەروەها واڵتە ئەورووپییە هاوبەرەکانیشی تێوەگالند‌و پێشنیارەکانی ئەوان بۆ خۆچەوساندنەوە‌و لە ڕاستیدا خەڵک چەوساندنەوەی ئابووریی ،یان بە واتایەکی دیکە ڕیازەتی ئابووریی ،بووە هۆی ئەوەی کە خەڵک لێیان وەدەنگ بێن‌و لە بەرانبەریاندا بڕژێنە سەر شەقامەکان. زۆرێک لە لێکۆڵەرانی سیاسی لەسەر ئەو بڕوایەن کە ،چەشنێک لە شەڕی ساردی نوێ لە کاتی ئاڵۆزییەکانی قەفقاز‌و گورجستانەوە دەستی پێکردووە‌و بەرەکان لەو کاتەوە لە بەرانبەر یەکدا ،ڕیزیان بەستووە .گەرچی هەندێ لە واڵتان لەوانەوە کۆماری داپڵۆسێنەری ئیسالمی، کە خۆیان بە چەشنێک لە سوسیالیزمی ئەخالقی_ مەزهەبی پێناسە دەکەن، بەم ئاڵۆزییانەی کە داوێنگیری ڕۆژئاوا‌و ئەمریکاو واڵتانی سەرمایەداریی بووەوە،
مانۆڕ‌و خۆنواندن دەکەن ،بەاڵم ئەم ڕووداوانە بە کۆماری ئیسالمی‌و واڵتانێک کە پەیڕەوی لە جۆرێک لە سەرمایەداریی دەوڵەتی دەکەن نییە ،ئەویش لە بەر دوو هۆکاری سەرەکی :یەکەم سەرمایەداریی لە هەر چەشنێکی بێت سەرمایەدارییە‌و ناتوانێت خۆی لە هێرش‌و شەپۆلەکانی دەریای چەوساوەکان بپارێزێت‌و خۆ دوور بخاتەوە‌و دواتریش ئەوەیە کە، سوسیالیزم‌و بیرۆکەی چەپ ،گەرچی بەشی سەرەکی خەباتەکەیان ،چینایەتییە، بەاڵم لە هەمان کاتدا ،دژ بە داب‌و نەریت‌و یاساو ڕێسا کۆنەپەرەستانەکانە‌و سوسیالیزم هیچ کات لە قاڵب‌و قەوارەی ئیدئالیسمی دوگم‌و داخراودا ناتوانێت سەقامگیر بێت‌و مەزهەب‌وئایین ناتوانن خۆیان لەگەڵ چەپەکان‌و ئەو عداڵەت خوازی‌و ئازادبینییەی کە ئەوان لە هەموو بوارەکانی ژیانی مرۆڤەکاندا هەیانە ،ڕێک بخەن و تەنیاو تەنیا هاودەنگ بوونی ئەوان لەگەڵ ڕووسیە‌و چین‌و بەرەی کۆنە بلووکی ڕۆژهەاڵتییەکانە کە ئەوان دەخاتە ئەو بازنەیەوە‌و لە الیەکی دیکەشەوە بۆ خنکاندنی بزووتنەوە کۆمەاڵیەتیەکان‌و فریودانی چەپەکان وەکوو جارەکەی جارانە ،چونکە کۆماری ئیسالمی خۆی باش دەزانێت کە ،زۆربەی هەرە زۆری ڕەوتی ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی ،چەپ‌و سێکۆالرەکان پێکی دێنن‌و ئەوان ڕێبەریی دەکەن .لە الیەکی دیکەوە سەرهەڵدانی بزووتنەوەگەلێکی بەهێز‌و جەماوەرییە کە لە واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و بەتایبەتی واڵتانی عەرەبی سەری هەڵداوە‌و بۆیە ئەم ڕاستییە کە زۆر کەس حاشای لێ دەکەن‌و لە هەوڵی شاردنەوەیدان ،ئەوەیە کە ،دونیا بەرەو هەڵدێر‌و وەرچەرخانێکی مێژوویی دەڕوات‌و لەو کاتەدایە کە حکومەت‌و دەسەاڵتە نیزامی‌و لە هەمان کاتدا سەرمایەدارییەکان ناتوانن ،چیتر لە بەر وزەی بەهێزی کۆمەاڵنی خەڵکی خوازیاری کۆمەڵگایەکی شارستانی‌و دادپەروەر کە ،مرۆڤەکان چ وەک تاک‌و چ وەکوو بزاوت ،ئاسۆوەکانی ژیانی خۆیانی تێدا ڕەچاو دەکەن ،خۆڕاگریی بکەن ولەم سەردەمەدایە کە ،ملیشیا‌و فندامنتالەکان، خۆڕاگری خۆیان لە بەرانبەر ڕەوتی دیموکراسی خوازی‌و شارستانیەت ڕابگرن. چیتر حکومەتی ئەمیر نشینی وپاشایەتی‌و
ئەو نیزامانەی کە ،خۆیان بە ئیدئالیسمی سیاسیەوە هەڵدەواسن ،ناتوانن بە شێوەی سەردەمی بەڕبەڕییەت دەسەاڵتداریی بکەن‌و دەسەاڵت‌و سەرمایە‌و هێزو هزری کۆمەڵگا لە دارتەی قەتیس ماوی ئیدئۆلۆژی‌و بیرۆکەی پرتووکاو ڕابگرن‌و بیپارێزن‌و دەبێ ملکەچی بڕیارەکانی دەسەاڵتێکی سێکۆالر‌و دوور لە هەموو ئیدئۆلۆژیەکی ئایینی‌و ئاسمانی‌و هەروەها چینایەتی‌و هەاڵواردنێک بن .بەاڵم وەاڵمی چەپەکان بەم ڕووداو‌و دیاردانەی سەردەم چیە؟ ڕەوتی چەپ‌و سوسیالیستی لەسەر ئەو بڕوایەن کە ،وەاڵمی ئەم ئاڵۆزییانە تەنیا بە سەقامگیر کردنی کۆمەڵگا‌و جێگیر کردنی شارستانیەت‌و دانی مافی سەربەخۆیی بە هەموو بزاوتە کۆمەاڵیەتیەکانەو جەماوەرن کە دەبێ بڕیاردەری چارەنووسی خۆیان بن‌و دەستیان بە مافە زەت کراو‌و گەمارۆ دراوەکانیان ڕا بگات‌و چەوساندنەوەی مرۆڤ بە دەستی مرۆڤ‌و مرۆڤ بە سەر هەموو پێکهاتەکانی جیهان لەوانە: ژینگە ،کۆتایی پێ بێت .ئەمەش تەنیا لە کۆمەڵگایەکی دادپەروەر و سێکۆالر‌و دوور لە ڕادیکاڵیسم‌و داپڵۆسان دێتە ئاراوەو هەروەها چەپەکان لەسە ئەو بڕوایەن کە هەر تاکێکی کۆمەڵگا دەبێ بەش بەحاڵی خۆی لە داهاتەکان بێبەری نەبێت‌و سەرجەم داهاتەکان بە شێوەی هاوسەنگ دابەش بکرێت‌و ئەمنیەت‌و ئاسایشی ژیان بۆ هەموو مرۆڤەکان دابین بکرێ‌و ژیانێکی لۆجێستیک هەمووان بگرێتە بەر .لەم کاتەدایە کە دەوڵەت‌و دەسەاڵت‌و ئیدئۆلۆژی مانای ئەوڕۆیی خۆی لە دەست دەدات‌و هەموو کەس لە تەنیشت یەک‌و بە یەک شێوە‌و شێواز ،کەڵک لە ژیان وەردەگرن. ئەم شەڕەی ئەمڕۆ لە ڕاستیدا ،بەشی هەرە زۆر‌و بەرینی ،شەڕی کۆمەاڵنی خەڵک ،لەبەرانبەر دەوڵەت‌و دەسەاڵتە دڕندەکانە ،کە ئەیانەوێ بە خوێن ڕێژی‌و لە نێو بردنی گیانی مرۆڤەکان ،مانەوەی خۆیان داسەپێنن .بەاڵم چی تر ئەم چەشنە هەڵوێست گرتنە لە بەرانبەر ئیرادە‌و هەستی ڕاپەڕیوی خەڵک خۆی ناگرێت‌و دەبێ لە قۆناغێکدا ملکەچی بڕیاری زۆرینەی کەم دەسەاڵت ،بەسەر دەسەاڵتدارێتی کەمینەدا بن‌و ئەو کاتەیە کە کاریگەرییەکانی کۆمەڵگای مەدەنی خۆی دەردەخات.
سوریا لە بەردەم ئەگەرە جۆربەجۆرەکاندا ئا :دواڕۆژ لە ماوەی چەند مانگی ڕابردوودا، ڕووداوگەلێکی سیاسی ،کۆمەاڵیەتی کەم وێنەو دەکرێ بڵێین بێ وێنە لە واڵتانی عەرەبی لە ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و باکووری ئەفریقا هاتە ئاراوە .ڕێبەرانی چەوسێنەری واڵتانی میسر ،توونس ،لیبی‌و هتد ...یەک لەدوای یەک‌وبە ڕاپەڕین‌و خرۆشانی خەڵک‌و ڕژانە سەرشەقامیان دژ بە دەسەاڵتە گەندەڵەکانیان ،ڕووخان‌و ئەو دەسەاڵتە داپڵۆسێنەرانە ،جێگای خۆیان دایە دەوڵەتە گواستنەوەییەکان. لە هەندێ لەم واڵتانە ،خەڵک بە شێوەی یەک دەست‌و یەک بڕوا هاتنە گۆڕەپانی بەرەنگاریی لەگەڵ سیستمی دەسەاڵتدار‌و خوازیاری نەمان‌و لەناوچوونی ڕژێمە دیکتاتۆر‌و گەندەڵەکانی سەردەم بوون‌و لە سەر نەمان‌و ڕووخانی ئەم چەشنە ڕژێمانە پێداگریان کرد .ڕەت کردنەوەی دەوڵەتە گەندەڵە عەرەبییەکان ،لە ڕاستیدا ڕەت کردنەوەی ڕژێمە داگیرکەرەکانیش دێتە ئەژمار ،چونکە ئەم دەوڵەتانە بە ماوەی چەند دەیە لە الیەن ئەمریکاو واڵتانی ڕۆژئاواییەوە ،پشتیوانی‌و بەهێز کران‌و ڕێک هەر بەم هۆیەوەیە کە ،ئەمڕۆکە بینەر‌و بیسەری دوو جۆر ڕوانگە‌و لێکدانەوەی واڵتانی ئەمریکایی‌و ڕۆژئاوایین سەبارەت بەو شۆڕشەی کە بە بەهاری عەرەبی ناوی لێدەبەن. واڵتی سوریاش وەکوو یەکێک لە
ئامانجەکانی شەپۆلی خرۆشاو‌و هەڵقواڵوی خەڵک دژ بە دەسەاڵتە کە لە ساڵی 2011ی زایینی دەوڵەتی بەشار ئەسەدی تووشی قەیرانێکی قووڵ‌و جیدی کردووەتەوە‌و مان‌و نەمان‌و مەشرووعییەتی ئەو ڕژێمەی خستووەتە ژێر زەبری کاریگەری گورزی هەڵبڕاوی هات‌و نەهاتەکانەوە. لە دوایین ڕووداوەکانی سوریا‌و لێکدانەوە‌و توێژینەوەکان سەبارەت بە شۆڕشە دەتوانین هەڵگیرساوەکەی سوریا، ئاماژە بدەین بە دواین ڕێژەی قوربانیانی توندوتیژییە حکومەتیەکان دژ بە خەڵکی ناڕازی ئەو واڵتە کە ،ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاندووە کە ،بە پێی دوایین ئامارەکان لەم پەیوەندەدا ،تاکوو ئێستا پتر لە 3500کەس لە‌سوریا بوونەتە قوربانی‌و گیانیان لەدەست داوەو بە هەزاران کەسیش بریندار بوونەو هەروەها چەند هەزار کەسی دیکەش لە الیەن هێزە ئەمنییەتی‌و نیزامییەکانی پارێزەرەی دەسەاڵتی ئەسەدەوە قۆڵبەست‌و ڕەوانەی زیندانەکان کراون‌و هەروەها لە الیەکی دیکەشەوە یەکیەتی عەرەب لە دوایین دانیشتنی خۆی‌و دوای لێکدانەوەی ڕەوتی ڕووداوەکانی سوریا ،ئۆڵتیماتۆمێکی 3 ڕۆژەیان بۆ حکومەتی ئەو واڵتە دیاری کرد‌و بەستەیەکی پێشنیاریان پێشکەش کرد ،کە تێیدا باس لەوە کرابوو کە دەبێ لە خێراترین کاتدا توندوتیژییەکان لەو واڵتە کۆتایی پێ بێت‌و دەوڵەتی سوریا ئیزن بدات تا کۆمەڵگای نێونەتەوەیی 500 چاودێری خۆی بۆ لێکدانەوەی ڕووداوەکانی
ئەو واڵتە ڕەوانەی دەمیشق بکات‌و ڕۆژی پێنجشەممەی ڕابردووش ،کەمتەرخەمی ڕژێمی بەشار ئەسەد لە ئاست بڕیارەکانی یەکیەتی عەرەب ،ئەو یەکیەتیەی ناچار کرد کە لە دژکردەوەیەکی دیکەدا ،بە دیاری کردنی ئۆڵتیماتۆمێکی 24کاتژمێری داوای واڵم لە دەوڵەتی ئەسەد بکات‌و لە ئەگەری وەاڵم نەدانەوەی ئەم ڕژێمەدا ،دوایین بڕیاری خۆیان کە گەمارۆ خستنە سەر ئەو حکومەتەیە بێننە سەر مێز‌و وەکوو کارتێک بۆ بەچۆکداهێنانی ڕژێمی بەعسی سوریا بەکاری بهێنن .ئەسەد کە بینەری ئەو ڕاستییە بوو کە لە الیەن جیهان‌و بەتایبەت جیهانی عەرەبەوە بەرەوڕووی دژایەتیەکی توند بووتەوە‌و تەنانەت ئەندامیەتەکەشی لە الیەن یەکیەتی عەرەبەوە هەڵپەسێردراوە، لە وەاڵم بە داواکارییەکانی ئەوان ڕایگەیاند کە ،لە ئەگەری کەم کردنەوەی ڕێژەی چاودێرانی دەرەکی لە 500کەسەوە بۆ 400کەس ،ئامادەیە کە لەگەڵ الیەنە دەرەکییەکان هاوکاری بکات .بەاڵم بە پێی دوایین زانیاری لە ڕووداوەکانی سوریا، توندو تیژی‌و ئاڵۆزییەکانی ئەو واڵتە بەردەوامەو بەردەوام‌و بە شێوەی ڕۆژانە قوربانی لێ دەکەوێتەوە. الیەنێکی دیکەی ئەم بابەتە کە گرنگ‌و جێگای بایەخە ،ئەوەیە کە بەشێک لە سوریا واتە ناوچە کورد نشیینەکان کە کەمایەتیەکی ڕەگەزی لەو واڵتە دێتە ئەژمار ،سەرەتا زۆر باش‌و گونجاوو هاوشان‌و تەبا لەگەڵ باقی بەشەکانی دیکەی سوریا هاتنە گۆڕەپانی گۆڕانکارییەکانی
ئەو واڵتەوە ،بەاڵم بەداخەوە بە هۆی تیرۆر‌و کوشت‌و بڕێک کە کرایە سەریان‌و هەروەها دانیشتن‌و وتووێژی ئەوان لەگەڵ دەوڵەت ،تا ڕادەیەک داواکارییەکانیانی بەالڕێدا بردووەو ئەمڕۆکەش خۆیان لە چکۆلەترین ناڕەزایەتیە دژە حکومەتیەکان دەبوێرن‌و دوورەپەرێزی ڕەوتی ڕووداوەکان بوونەو ئەمەش دەتوانێت زەبرێکی کوشندە بێت‌و بێگومان نەتەوەو بزووتنەوەیەک کە نەتوانێت داواکارییە بەرحەق‌و ڕەواکانی خۆی لەم هەلە بێنێتە مەیدان‌و لە هەوڵی گواستنەوەیان بێت ،خەسارێکی گەورە لە بوون‌و مانەوەی خۆی دەدات .بەاڵم بەگشتی دەتوانین بڵێین کە ،ڕەوتی ڕووداوەکان بە هۆی هەڵوێستە جۆراوجۆرو نایەکگرتووەکانی کۆمەڵگای جیهانی، بووتە هۆی ئەوەی کە توند‌وتیژی‌و کوشت‌و بڕەکانی سوریا بەردەوام بێت‌و بە هۆی پشتیوانی هەندێ لە واڵت‌و الیەنەکان لە بەرەوڕوو بوونەوەی جیدی‌و لێبڕاوانە لەگەڵ دەسەاڵتی بەشار ئەسەد ،ئەگەری درێژە کێشانی ئاڵۆزییەکانی سوریا هێشتاکە بەردەوامەو پێ دەچێت ،بە ئاکام‌و ئەنجام گەیشتنی ڕووادوەکانی سوریا ،زۆر زیاتر لەم ئامارە سەرسووڕهێنەرەی کە لە بەردەستدایە ،قوربانی لێ بکەوێتەوە. بەاڵم لە هەمان کاتدا چاوەڕوان دەکرێت‌و حاشا هەڵگریش نییە کە‌سوریا بەرەوڕووی گۆڕان کارییەکی بنەڕەتییە‌و خۆگێلکرد ن لەم ڕاستییە بە مانای چەواشە کردنیانە‌و لە هەمانکاتدا کوردەکانی ئەم ناوچەیە دەبێ زۆر وشیارتر‌لەگەڵ ڕووداوەکاندا،
تێکەڵ بکەن‌و تەنانەت لە ئەگەری ڕێکەوتنی دەوڵەتی بەشار ئەسەد لەگەڵ ناڕازییان‌و کۆمەڵگای جیهانی ،کورد دەبێ ئاڵترناتیڤ‌و پڕۆگرام‌و پالتفۆرمی گونجاو بۆ دەستەبەر کردنی مافەکانی خۆی پێشکەش بکات‌و کەڵکی پڕبایەخ‌و گونجاوی لێ وەربگرێت‌و دەسکەوتی شیاو بۆ خۆی دەستەبەر بکات.
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ،
ه ئه‌ندێش
dwaroj@komala.net
یژیی دژی ژنان لەناوەندی سەرکردایەتی کۆمەڵە
دەستبەسەر بکەن و سزای سووکیان بە سەریاندا سەپاند. لە خومینی شاریش 12کوڕی گەنج کە تەمەنیان تا 25ساڵ بوو هێرشیان کردە سەر باخێک کە کۆمەڵێک پیاوو ژن لە میوانییەکدا بوون ،ئەم کوڕە الوانە دەچنە ناو باخەکە و دوای بەستنی دەست و قاچی پیاوەکان دەستدرێژی دەکەنە سەر ژنەکان. ئەمە نیشانەی ئەوەیە کە کۆمەڵگەی ئێران وای لێهاتووە کە توندوتیژیی تێدا بووە بە بەشێک لە ژیانی خەڵک و بە تایبەت الوانی ئێمە تووشی ئەو دەردە بوون ،با ئەوەش بڵێن کە بەشێکیشی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی ئازادی و نەدانی ئەو دەرفەتە بە الوان چ کچ‌و چ کوڕبۆ ئەوەی ئازادانە وەاڵمی پێویستییە عاتیفی و جینسیەکانی خۆیان وەربگرنەوە ،کە ئەمە مەسەلەیەکی زۆر واقیعییەو ناتوانین حاشای لێ بکەین. ئاسایی بوونەوەی توندوتیژیی لە کۆمەڵگەی ئێران وایکردووە کە هەموو رۆژ و سەعاتێک توندوتیژیی بەرانبەر بە تاکەکانی کۆمەڵگە و بە تایبەت ژنان بکرێت .پەیوەندیی نێوان یاسا و کلتووریش یەکێک لە کێشە هەر سەرەکییەکانە لە ئێران .بە هۆی ئەوەی کە لە جواغرفیایەک ئەژین کە بە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەناسرێتەوەو فەرهەنگ و کلتوور هێشتاکە قسەی یەکەم دەکات و کێشەی ژن هەروەک خۆی ماوەتەوەو چارەسەر نەکراوە، بەاڵم لە ئێران یاسا و سیستەمەکەش زۆر دواکەوتووانەیە .سەرەڕای ئەوەی کە خەڵکی ئێمە ئاستی رۆشنبیری گەشەی کردووە و پێشکەوتووە ،بەاڵم لە پاڵیشیدا یاسا رێگرێکی گەورەیە بۆ گۆڕانکاری .ئەگەر لە خێزانێک ئازادی بۆ کچ و ژنێک بە رەسمی دەناسرێت، بەاڵم ئەوە کۆمەڵگە و یاسایە کە رێگری دەکات ،ئەگەر خەریکین پاشەکشە بە کلتوور دەکەین ،بەاڵم ئەوە یاسایە کە رێگە بە گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکان نادات .لە کۆمەڵگەی ئێمە کلتوور و یاسا بوون بە دوو کێشە کە رێگر و کۆسپێکن لە سەر رێی ژنان تا بتوانن بەرەنگاری توندوتیژیی ببنەوە. چونکە نە رێگە بە رێکخراوەکانی ژنان و چاالکانی ئەم بوارە ئەدرێت کارێک بکەن و نە دەرفەتی ئەوە هەیە کە خەڵک بۆ بە دەست هێنانی مافەکانیان خەبات بکەن. بەند بە بەند و خاڵ بە خاڵی یاساکانی کۆماری ئیسالمی دژی مافەکانی مرۆڤە
و سەرەتاییترین مافەکانی ژنان تێدا پێشێل کراوە .حیجابی زۆرەملی ،یاسای فرەژنی ،نەدانی مافی جیابوونەوە بە ژن ،سەرپەرستی منداڵ بە ژن نییە، میرات نیوەی پیاو وەردەگرێت و زۆر مەسەلەی دیکە کە پێشتریش باسی پەروەردەمان کرد ،تەنانەت لە خوێندن و پەروەردەش مافەکانی ژن پێشێل دەکرێت .ئەوەندە دژایەتی لە گەڵ ژن، ورد و تئۆریزە و نهادینە کراوەتەوە کە کاتێک هەر بوارێک لێکدەدیتەوە چ لە باری کۆمەاڵیەتی ،سیاسی و فەرهەنگی ،لە گەڵ توندوتیژیی بەرەوڕووین. لە باری سیاسییەوە دەرفەت بە ژنان نادرێت ،تەنیا یەک وەزیری ژن هەیە کە ئەو ژنانەش کە دەچنە ناوەندەکانی بڕیار هەموویان سەر بە دەسەاڵتدارانی کۆماری ئیسالمین و لە باری فکرییەوە کەسانی دواکەوتوو و دژە ژنن و ئەمە وادەکات کە هیچ ئاڵوگۆڕێک بە سەر یاساکاندا نایەت .هەرچەند لە سااڵنی رابردوودا کەمپەینی یەک ملیۆن ئیمزا وەڕێکەوتووە تا کوو نیشان بدەن یاسای ئێران یاسایەکی دژە ژنە و خوازیاری گۆڕانکاری لەم یاسایەن کە هەموومان باش دەزانین کە تا کاتێک کۆماری ئیسالمی لە سەر کار بێت هیچ گۆڕان و ریفۆرمێک بە دی نایەت، بەاڵم ئەم ژنانە بە ناساندنی یاسای کۆماری ئیسالمی بە خەڵک و دەرەوە هەوڵ دەدەن تا هەمووان ئاگاداری ئەو پێشێلکارییە یاساییە ببنەوە .زۆر جار چاالکانی ژن بەرەو ڕووی توندوتیژیی و زیندان بوونەتەوە ،چونکە ئەو ژنانە زۆر بە باشی هەستیان بەوە کردووە کە یاسا یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانە. ئەگەر ژنان بەرەوڕووی توندوتیژیی ببنەوە پەنا ببەنە کوێ؟ کام یاسا هەیە پشتگری لەوان بکات؟ میدیا و راگەیاندن زۆر دەور و کاریگەرییان هەیە لە سەر بیروڕای گشتی کۆمەڵگەیەک ،بەاڵم لە ئێران میدیا و راگەیاندن لە خزمەت بەرژەوەندییەکانی دەسەاڵتدارانە و رۆژانە لەم رێگایەش بانگەشە بۆ فرەژنی ،توندوتیژیی، سۆکایەتی ،پێشێل کردنی مافەکانی ژنان دەکات .فەرهەنگی پیاوساالری و بە کەم زانینی ژن لە فیلم و سریاڵەکاندا بەرچاو دەکەوێت .هەر بۆیە راگەیاندن و میدیا بووە بە یارمەتیدەرێکی گەورە بۆ خزمەت کردن بە بیرۆکە و مەبەستە دواکەوتووانەکانی دەسەاڵتداران .یان لە ئەدەبیاتیشدا تەنیا پیاو لە بەرچاو دەگیردرێت بۆ نموونە نووسەرێکی گەورە وەک مەحمود دەوڵەت ئابادی لە رۆمان و کتێبەکانیدا ،کەڵک لە هەمان بیرۆکەی پیاوساالری وەردەگرێت. کە ئەمەش بۆ خۆی کاریگەی لەسەر هزر و بیری کۆمەڵگە و بە تایبەت الوان دادەنێت .هێشتاکە ئەدەبیات لە خزمەتی پیاوانە و ئەمەش توندوتیژیی و بێ مافی ژنان لە کۆمەڵگە دووپات دەکاتەوە.
ئیلهام چایچی ئەندامی دەستەی ژنانی یەکێتی بەڕێوەبەرایەتی دیموکراتی کوردستانی ئێران رۆژی 25نوامبر رۆژێکە کە بە ڕای من دەرفەتێکی زۆر باشە بۆ ژنان کە
بزانن چ بەرنامەو پالنێکیان هەیە بۆ داهاتوویان و بۆ بن بڕ کردنی توند و تیژیی لە کۆمەڵگا ،بە ڕای من ئەمساڵ گرینگیەکی زۆری هەیە چونکە چاالکانی بواری ژنان هەموو ساڵێک باس لە دەسکەوتەکانیان دەکەن کە لە ماوەی ئەم یەک ساڵەی رابردوو چیان کردووە و دەتوانین چی بکەین. لێرە دا ئاماژە بە یاسای بەرەنگار بوونەوەی توندو تیژیی لە ناو بنەماڵە لە پارلمانی کوردستان دەکەم کە زۆر مادەی بۆ نەهێشتنی توند و تیژیی پەسند کردووە کە زۆر گشتگیرن و شوێندانەریی ئەرێنی لە سەر کەم کردنەوەی توند و تیژیی لە ناو هەناوی کۆمەڵگا دادەنێ. هەر وەک دەزانین زۆر جار پرسی توندو تیژیی بە دژی ژنان دێتە بەرباس و رەهەندە جیاواز و نەرێنیەکانی لێکدانەوەی لە سەر دەکرێ و ئەم کردەوە نامرۆڤانەیە شەرمەزار دەکرێ .هەر وەها باس لە جۆرەکانی توندو تیژیی دەکرێ، شێوازەکانی و پەیوەندیی سیستەم و یاساو شوێندانەری لە کەم کردنەوەو بڕەو پێدانی توند و تیژییە بە تایبەت لە کۆمەڵگای ئێران کە سیستەمێکی باوکساالری هەیەو خۆی رژیمێکی دژە مرۆڤ و دژە ژنە ،بۆ نمونە ئەگەر بمانهەوێ باسی کلتووری کۆمەڵگای خۆمان بکەین ،کۆمەلگای ئێران کۆمەڵگایەکی باوکساالرە و ژن وەک الوازترین بازنەی کۆمەڵگا سەیری دەکرێ و هەموو توندو تیژییەک لە ئاستی بە رەوا دەزانرێ .زۆر جار ئەو پرسە دێتە بەرباس کە بۆچی کە باسی توندو تیژیی دەکرێ ،ئاماژەکان روو لە پیاوانە ،بە هۆی بوونی کلیشەیەک بە ناوی لیباسی غیرەت‌و پیاو بوون‌و بە هێزتر بوون لە ژنان ،کە هەر لە ئاستی پەروەردەی قوتابخانەوە ،کوڕەکان فێری ئەو جیاوازییە دەکرێن. هەروەها دەورانی سەربازی لە ئێران کە ئەم دەورە پڕە لە توندو تیژیی‌و دواتر دەبێتە هۆی سەپاندنی هێزی خۆی بە سەر ژندا .کەواتە ئەم شێوە پەروەردەیە جۆرێک توندو تیژییە بەرامبەر بە پیاوانیش ،چونکە ئەوان بە بێ ئەوەی خۆیان ئاگادار بن چەوسێنەر بار هاتوون و ژیانێکی نۆرماڵیان نییە. دوو جۆرمان توندوتیژیی هەیە کە دەبێ قامکی بخەیەنە سەر ،یەکەم: توندو تیژیی نهێنی ،ئەو جۆرە مەترسیدارترین جۆری توندو تیژییە، چونکە نهێنییەو نابیندرێ و کە روو بدا هیچ ئامارێک نییە بیسەلمێنێ. دووهەم :توند و تیژیی فیزیکی کە زۆر جا دەبێتە هۆی گیان لە دەست دانی ژنان و دەبێ پشتیوانی کۆمەاڵیەتی لەو کەسانە بکرێ و زۆر بە جیدی بە دواداچوونی بۆ بکەن. من لێرە دا هەندێک بەڵگەو ئامارتان بۆ دێنمە بەر باس کە هیچیان بە ڕای خۆشم جێگای باوەڕ نین ،بەالم بە پێی ئەو لێکۆڵینەوانەی کە لە تاران کراوە ،رادەی توندو تیژیی جەستەیی لەم شارە ،لەسەدا 4/25 لە لێکۆڵینەوەیەکی تر لە سەدا 25تا 35لە ورمێ لە سەدا 50ئەربیل5/28 گلستان 5/32 ،خوزستان 2/20 ،لە پارێزگای خورەم ئاباد 2/35لەسەدا توند وتیژی ناراستەوخۆ و 8/6توندو تیژی راستەو خۆ لەو شارانەی ئێران بە دژی ژنان رووی داوە .ئێستا دێینە سەر ئاسەوارەکانی توند و تیژیی‌و سەرەکیترینیان خۆکوژی ،سڕینەوەی جەستە و زۆر جار کوشتنی هاوسەر، نەخۆشیی دەروونی ،تووش بوون بە مادە سڕکەرەکان ،هەاڵتن لە ماڵ وەکوو کچانی سەر شەقامە کە دواتر دەبێتە هۆی قاچاخی کچان و ژنان لە ئێڕان .ئێمە وەک رێکخراوەکانی ژنان دەبێ هەوڵی جیدی بۆ بن بڕ کردنی توندو تیژیی بە دژی ژنان بدەین،
یەکەم رێگە چارە پەروەردەیە کە گرینگترین پرۆسەیە بۆ نەمانی توندو تیژیی کە زۆربەی ژنان لێ بێ ئاگان، چونکە زۆر جار ژنانی ئێمە خۆیان جلی پێاو ساالریان لە بەرەو خۆیان پەرە بە دیاردەی توندو تیژیی دەدەن. زۆر ژن هەیە کە بە سەر ژن دەچن ئەوە توندو تیژییەکی مەترسیدارە بەرامبەر بە هاو رەگەزەکانیان. دووهەم؛ کاناڵیزە کردن و رێکخستنی ژنان بۆ خەبات بۆ بەرابەری لە پێشکەوتوو، چوارچێوەیەکی مدێرن‌و دیموکراتیک کە ئەوە ئەرکی رێکخراوەکانی ژنانە بۆ پێناسە کردنەوەی مافی ژنان و ئەرک و کارەکانیان .سێهەم؛ کۆبونەوە لە گەڵ کۆڕو کۆمەڵە نێونەتەوەییەکان کە دەتوانین پرسی توندو تیژیی بە دژی ژنان لە کوردستان و ئێران بێنینە بەر باس و رێگە چارەی گونجاوی بۆ ببینینەوە .چوارەم؛ میدیا ،بالڤۆک و کەرەسەکانی گواستنەوەی هەواڵ کە دەتوانن لەم رێیەوە زۆر بە چاالکی بەرەنگاریی لە گەڵ توندو تیژیی بکەن .پێنجەم ؛ پەیوەندیی لەگەڵ رێکخراوو چاالکانی ژنان کە پێویست ناکا زۆر بپرژێمە سەر ئەو بەشە. رێگە چارە گونجاوەکان بۆ کۆمەڵگای ئێران؛ جۆری پەروەردەیە بۆ پیاوان و ژنان‌و هەروەها بردنە سەرەوەی باوەڕ بە خۆ بوونی ژنان و پەروەردەیان بۆ سەربەخۆ بوونیانە .لێکۆڵینەوەی پێویستە کە دەبێ بکرێ‌و لەو بوارەوە کۆمەڵناسان دەتوانن هەنگاوی ئەرێنی هەڵگرن. یاسای پشتیوانی لە ژنانە لە کاتی بەرەوڕوو بونەوەی لە گەڵ توندوتیژیی ،مەنع کردنی ئیعدام و بردنە سەری بەها مرۆییەکان لە یاساکانداو البردنی یاسا هەاڵواردن ئامێزەکانی کۆمەڵگا کە پەرەپێدەری توندو تیژیین .البردنی حوکمی ئیعدام لە ناو بیرو ڕای گشتیی ،بەرتەسک کردنەوەی ئایین لە دەسەاڵت و یاسا، بە تایبەتی ئەوانەی کە لە ئیسالمداو لە جەستەی ژنان وەک پانتایی دەسەاڵتی خۆیان کەڵک وەردەگرن، بردنە سەری رادەی خوێندەواری چونکە باشترین رێگە چارەی بن بڕ کردنی توندوتیژییە ،دانانی هێزی ئەمنیەتی بۆ بەرەنگار بوونەوە لە گەڵ توندو تیژیی .پەروەردەی ماڵ و مەکتەب چونکە ئەو دووشوێنە بە ڕای من سلوولهایەکی بچوک بچووکن کە دەتوانن لە ماوەی ژیانی مرۆڤدا هەردەم بمێننەوە و شوێندانەریی لە سەر ژیانی تاک دادەنێن .البردنی ئەدەبیاتی پیاو مەزنی‌و توندوتیژ. باشتر کردن و لە بار کردنی ساختاری ئابووری لە کۆمەڵگا ،چونکە نەبوونی پشتیوانیی ماڵی‌و هەژاری دەبێتە هۆی بەڕێوە بردنی توندو تیژیی لە کۆمەڵگا .بوونی راوێژکاری بنەماڵە بۆ ئەوەی ژنان بتوانن کێشەکانی خۆیانیان لە گەڵ بێننە بەر باس بۆ ئەوەی رێگە چارەی گونجاوی بۆ بدوزنەوە .گۆڕینی شێوەی بیر کردنەوەو یەکدەنگی کە راگەیەنەکان بۆ نەمانی توندوتیژیی دەتوانن کەڵکی لێ وەرگرن .راگەیەنەکان دەبێ بزانن کە بەرنامەکانیان نابێ کلتووری توندوتیژیی پەرە پێ بدات .ژن‌و پیاو دەبێ بتوانن بە شێوەیەکی ئازاد بە یەکەوە هەڵسوکەوت بکەن و ئازادییە تاکەکەسییەکانیان بەرتەسک نەکرێتەوە. سەربەخۆیی ئابووری ژنان کە زۆر گرینگە بپارێزرێت‌و ژنان خۆیان بەرهەمهێنەر بن‌و هەوڵ بدەن پشت بە خۆیان ببەستن بۆ ئەوەی ژێردەستە نەبن. بەو هیوایەی رۆژێک دابێ هیچ مرۆڤێک بە دەستی هیچ مرۆڤێکی تر نەچەوسێتەوە.
7
جیاوازی چینایه‌تی بنەمای توندوتیژی دژ ب ه ژنان حه‌بیب ه عه‌بدواڵهی پۆلێنکردنی توندوتیژی پتر به دوو چه‌مکی توندی تیژی فیزیکی‌و سایکۆلۆژی پێناس ه کراوه‌‌و په‌یوه‌ندیی دینامیکی ئه‌م دوو ره‌هه‌نده سه‌لمێندراوه ،به‌اڵم کۆمه‌ڵناسانی فێمێنیست چوار چێوه‌ی توندو تیژی ته‌نیا به‌م دوو بواره‌وه گرێ ناد‌هن‌و زۆر روو‌و الیه‌نی تری توندو تیژی پێناسه ده‌که‌ن. هه‌نووکه باسکردن له چه‌شنه جۆراو جۆر‌و جیاوازه‌کانی توندو تیژیی وه‌ک توندوتیژیی ئابووری ،سیاسی ،کۆمه‌اڵیه‌تی ،که‌لتووری‌و هتد..و توێژینەوەو لێکدانەوەی هه‌رکام له‌و ره‌هه‌ندانه جێگای شرۆڤه کردن‌و خوێندنه‌وه‌ی به‌رباڵوتری لقی کۆمه‌ڵناسانی فێمێنیستیه‌‌و له به‌ر رووناکی تێئورییه نوێیه‌کانی په‌یوه‌ندیدار به واتای توندو تیژی ،بزاڤی یه‌کسانیخوازی ژنان له قه‌واره جوغرافیاییه جیاواز‌و ستراکتۆره کۆمه‌اڵیه‌تییه چه‌شناو چه‌شنه‌کاندا ده‌ستیان داوه‌ته خه‌باتێکی سه‌رده‌میانه‌تر‌و ئه‌مه‌ش له‌و بیرۆکه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه که بزووتنه‌وه‌ی ژنان له بازنه‌یه‌کی به‌رفراوانترو له ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته هزری‌و لۆژیکیه‌کانی خۆی ،ئامانجه‌کانی بزووتنه‌وه کردووهو مه‌به‌ستدارتر پێشکه‌وتنخوازه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانی بهدهر له بزووتنه‌وه‌ی ژنانیشی هێناوه‌ته به‌ره‌ی خۆیه‌وه. خاڵی جێگای سهرنجی رێکخستنی که‌مپه‌ینی دژی توندو تیژی که به هۆی بزاڤی ژنان هاتۆته ئاراوە ،ئه‌وه‌یه که کۆی لقه جیاوازه‌کانی فێمێنیستی ،گه‌یشتوونه‌ته ئه‌نجامی بیرۆکه‌یه‌کی کلیلی که ئه‌ویش ئه‌و دروشمه‌یه که (توندوتیژی به توندوتیژی وه‌اڵم نادرێته‌وه) .ئه‌م دروشمه له بازنه‌یه‌کی به‌رفراواندا گرینگیه‌که‌ی له‌وه‌دا بووه که زۆرترین هه‌وڵ بۆ به کرده‌وه‌یی کردنی دراوه و ،له به‌ر رووناکی ئه‌م بیرۆکه‌یه‌دا هه‌نگاو بۆ بزووتنه‌وه‌ی پراکتیکی ژنان هه‌ڵگیراوه. ره‌نگە دروشمی ئاماژه بۆ کراو له به‌ر ناسینی الیه‌نه هه‌ستیاره ناسکه‌کانی سایکۆلۆژی مرۆیی ژن بێ ،که له بنه‌ڕه‌تدا دژبه‌ری توندو تیژی بووهو ئه‌گه‌ریش ئه‌م ره‌وشه‌ی به‌ره‌وڕوو کراوه‌ته‌وه هه‌مدیس نه‌که‌وتۆته داوی ئه‌وه‌ی که خۆی توندو تیژی په‌یڕه‌و بکات .له‌وانه‌یه ئه‌م وته به ته‌واوی وا نه‌بێ‌و زۆر هه‌ڵسو که‌وتی ژنانیش بکه‌وێته خانه‌ی توندو تیژی‌و به شێوازێکی ره‌ها ژنان دروشمی توندو تیژی به توندو تیژی وه‌اڵم نادرێته‌وه‌یان به کردەیی نه‌کردبێ ،به‌اڵم له بواری رێژه‌ییه‌وه زۆربه‌ی ژنانی جیهان په‌یڕه‌وییان له‌و دروشمه کردووه .چه‌شنی سیستمی سیاسی ده‌توانێ گرینگترین کارتێکه‌ریی نێگه‌تیڤ یان پۆزه‌تیڤی هەبێ لە سه‌ر شێوازی په‌یڕه‌و کردن یان خاشه‌بڕ کردنی توندوتیژی. له گۆڕه‌پانێکی به‌رباڵودا جیاوازی ده‌توانێ بنه‌ماییترین هۆکاری توندو تیژی بێت، جیاوازی ئه‌تنیکی ،جوغرافیایی ،سیاسی‌و نه‌ته‌وه‌یی‌و هتد ..ده‌کرێ شوێندانه‌ریی به سه‌ر دیارده‌ی توندو تیژیدا هه‌بێت ،به‌اڵم نابێ ئه‌و خاڵه بنه‌ماییه له بیر بکه‌ین که گرینگترین هۆکاری توندو تیژی جیاوازیی چینایه‌تییه .کۆمه‌ڵگای سه‌رمایه‌داری‌و سیستمی سیاسی په‌یوه‌ست به سیستمی به‌ڕێوه به‌ری سه‌رمایه‌داری ،توانیویه رێژه‌ی توندو تیژی دابه‌زێنێ ،به‌اڵم نه‌یتوانیوه بنبڕی بکات‌و ته‌نیا خوێندنه‌وه له‌و بواره‌دا ئه‌وه‌یه ،که چه‌شنی توندو تیژی له کۆمەڵگای سه‌رمایه‌داری دا نه‌رم‌و نیانتره له سیستمه‌کانی جیاواز‌و پێشووتری خۆی. وه‌ک پێشووتر ئاماژهی پێ کرا جیاوازی چینایه‌تی بنەمای توندو تیژییه‌و ناعاداڵنه دابه‌شکردنی داهاته‌کان کارتێکه‌ریی له سه‌ر هه‌موو کۆمه‌ڵگا داده‌نێ.
6
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ، dwaroj@komala.net
ئه‌ندێشه
بەڕێوەچوونی رێوڕەسمی رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتی رۆژی جومعە 25ی نوامبر لە ناوەندی سەرکردایەتی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان سێمینارێکی هاوبەش لە الیەن ژنانی کۆمەڵە و ئاسۆسات بە بۆنەی رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژی ژنان بەڕێوەچوو. هەر یەک لە بەڕێزان سامان سێوەیلی سەنتەری بەرپرسی دەرونناس‌و راوێژکاری خێزان لە سلێمانی و فەریبا محەمەدی ئەندامی کومیتەی ناوەندی کۆمەڵە و چاالکی ژنان ،ئیلهام چایچی ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەرایەتی یەکێتی ژنانی دیموکراتی کوردستانی ئێران و چاالکی ژنان ،سێ تەوەرەی گرنگیان دایە بەر باس‌ولێکۆڵینەوە.
سامان سێوەیلی دەروونناس کە باسی توندوتیژیی دەکەین ناتوانین هەڵوێستە لە سەر الیەنی دەروونی نەکەین چونکە کاریگەری نەرێنی لە سەر دەروونی مرۆڤەکان دادەنێ، بە داخەوە لە کۆمەڵگای ئێمە دا کە باس لە توند و تیژیی دەکرێ تەنیا الیەنی جەستەییمان بۆ شی دەکاتەوە و جۆری توند وتیژییەکان تەنیا لە جۆری جەستەییدا سنووردار کراوەتەوە، وەکوو لێدان ،کوشتن وبریندار کردن، لە کاتێکدا توندوتیژیی جەستەیی لە کوردستان لە چاو واڵتانی تر زۆر کەمە و بەڵکوو توند و تیژیی دەروونی زۆرزیاترە کە بە داخەوە زۆر جار هەر حیسابی وەک توند و تیژیی بۆ ناکرێ. توند و تیژیی زۆر الیەنی هەیەو بە شێوازی جۆراو جۆر خۆی دەردەخا. بۆ نمونە توند و تیژیی کۆمەاڵیەتی کە لە کۆمەڵگای ئێمە دا زۆر باوە و دەبیندرێ ،وەکوو دەست تێوەردانی بنەماڵە و خزم و دراوسێ لە ژیانی تاکەکەسی ،کە ئەوەش شوێندانەری نەرێنی لە سەر دەروونی ژنان دادەنێ. توند و تیژیی خۆشەویستی و سۆزداری کاتێک کە پەیوەندیی خۆشەویستی دەبەستن دەکەونە پەراوێزەوەو زۆر جار وەکوو گوشارێک بە دژی کیژەکە بە کار هاتووە و هەڕەشەی لێ کراوە کە بچێتە ژێر داخوازییەکانی کوڕەکانەوەو ئاسەواری تری دەروونی کە بۆتە هۆی سڕینەوەی جەستەی کچەکە پەیوەندییە لە رێگای ئینتێرنێت و هتد ...ئەم جۆرە لە توند و تیژیی لە ناو بنەماڵەکانێش دەبیندرێ ،بە داخەوە نەخوێندنەوەیەکی دروست لە بواری سایکۆلوژی لە نێوان نێر و مێ کێشەی زۆری لێ کەوتوتەوە، لە رووی سایکۆلۆژی خاڵە پڕ کێشەکان بواری خۆشەویستییە کە ئەم مەسەلە بە الی ژنانەوە زۆر گرینگە ،بەاڵم بە الی پیاوانەوە وا نییە .ئەو خاڵە جیاوازە زۆر جار بۆتە هۆی دروست بوونی کێشەو توند و تیژیی لێ کەوتۆتەوە و بۆتە هۆکاری برینداربوونی ناخی رەگەزی مێ ،هۆی ئەوەی کە ژنەکە بە هۆی نەبوونی خۆشەویستی لە ماڵەوە ،پەیوەندیی خۆشەویستی لە گەڵ کەسانی تر گرتووە و دواتر کێشەی زۆری بۆ دروست بووە و هەڕەشەی کوشتنی لێ کراوە .ئەگەر ورد تر لە بابەت توند و تیژیی بکۆڵینەوە بەو ئاکامە دەگەین کە تەنانەت بستێک لە ژیانی تاکی کورد نییە کە توند و تیژیی تێدا رووی نەدابێ ،بەالم میدیاکان زۆرتر باسی پرسی خۆکوژی ،لێدان و
کوشتن و ...دەکەن وزەق دەکرێنەوە لە حاڵێکدا توند و تیژیی دەروونی زۆر زیاتر کاریگەری لە سەر ژنان هەیە ،ئەمە لە حاڵێک دایە کە خاڵی هاوبەش لە نێو هەموو جۆرێکی توند و تیژیی ،لەوانە ئابووری ،کۆمەاڵیتی ،سێکسی ،فیزیکی هەموویان کاریگەریی دەروونیان هەیە لە سەر ژنان ،دواتر حاڵەتی نەخۆشی دەروون جەستەیی دروست دەکات کە بە هۆی گوشارە دەروونیەکانەوە روو دەدات کە بە داخەوە بەشێکی زۆر لە ژنانی کوردستان نەخۆشیی کۆلۆن‌و هتدیان ،هەیە ،کە بە هۆی نالەبار بوونی بواری دەروونی توشی دەبن .هەروەها دڵەڕاوکێ بەردەوام ،تێکچوونی خەو، تێکچوونی پەیوەندیی کۆمەاڵیەتیی، ژیانیان و پەروەدەی مناڵیش ،کەواتە توند و تیژییەکە تەنیا لە کیانی ئابووری و ژیانی ژندا سنووردار نابێتەوە ،چونکە ئەگەر ئەم ژنە لە دەرەوە کار بکات کارتێکەری ئەبێت لە سەر ژیانی مناڵ و شوێنی کارەکەی وهتد ...کەواتە دەتوانین بڵێن ئاخاوتن لە سەر پرسی توند و تیژیی لە سەر ژن باس کردن لە سەر کاریگەرییە دەروونییەکانیەتی بە دەرەجەی یەکەم کە بە داخەوە لەو سەنتەرەی کە ئێمە چاالکی تێدا دەکەین رێژەیەکی زۆر لە ژنانی ئێمە لە کۆی 1800کەیس کە بوونی هەیە1000 ،بەرەو سەریان نەخۆشی سایکۆسۆماتیان هەیە کە نەخۆشییەکی باوە لە کوردستان، ئەوەش بە هۆی نەخۆشییە دەروونییەکانە کە بە هۆی توند و تیژیی رووی داوە. ئەوە لە حاڵێک دایە کە رێژەیەکی زۆر لە ژنان سەردانی دەروونناس ناکەن، یەکێک لە دیاردە باوەکان خیانەتی هاوسەریەتییە کە دەبێتە هۆی تاڵ بوونی ژیان وکاریگەری زۆر خراپی لە سەر ژن دەبێ .زۆر جار ژنەکە بە هۆی نەبوونی پشتیوانیی ئابووری و شوێنی نیشتە جێ بوون ناچارە قبووڵ بکات و ناتوانێ هەڵوێست بگرێ ،بۆیە ئەم فەزایە کاریگەریی زۆر نیگەتیڤی لە سەر ژیانی ژن دەبێ. لە کۆمەڵگای ئێمەدا بە هۆی کلتوورەوە پیاویش توندوتیژیی بەرامبەر کراوە، بەاڵم ئەوەی کە خاڵی گرینگە ئەوەیە کە ژنان بە هۆی رەگەزیان توند و تیژییان بە دژ دەکرێ ،بەاڵم پیاوان بە هۆی ئەوەی پیاون توند و تیژییان بەرامبەر ناکرێ لەوانە ،ژن نابێ بەشداریی پرۆسەی سیاسی ،پرۆسەی ئابووری ،بەرپرسیارێتی و هتد...... بکات .هەاڵواردنی رەگەزیی توندترین جۆری توندو تیژیی بە رامبەر بە ژنانە کە دەبیتە هۆی پەراوێز خستنی ژنان و پێشوەنەچوونیان لە کارو ئەرکە کۆمەاڵیەتیەکانیان .ئێمە هەموومان پەروەردەی کلتووری کۆمەڵگاین .لە پرسە کلتووریەکاندا هەر لە سەرەتای مناڵییەوە جیاوازیی لە نێوان کچ و کوڕ دادەنرێ ،بەاڵم زۆر جار یاسا دەتوانێ شوێندانەریی ئەرێنی و نەرێنی هەبێ .یاسا دەبێ لەم پەیوەندییەدا هەڵوێستی جیدی بگرێ و لە پەروەردەو لە قوتابخانەکان منااڵن بەو کلتوورە بار بێنین کە نابێ هیچ مرۆڤێک توندو تیژیی بەرامبەر بە مرۆڤ بە کار بێنێ. چونکە دەرووناسەکان بە راستی ناتوانن بە دانی حەبێک یا خود دەرمانێک نەخوشییە دەروونیەکان بسڕنەوە یان بە نووسینی کتێبێک یان باڵو کردنەوەی نامیلکەیەک ئاستی توند و تیژییەکە کەم کەنەوە یا لە ناوی بەرن ،بەاڵم یاسا دەتوانێ ئەوە بکات و بوارێک بۆ نەمانی توند و تیژیی بڕەخسێنێ و نەهێڵی هیچ پیاوێک ئەسپی توند و تیژیی خۆی بەرامبەر بە ژنان تاو داو لە ژێر ناوی شەرەف و نامووس ژنان بکوژرێن و خەتەنە بکرێن ،لێیان بدرێ، بە زۆر بە شوو بدرێن و هتد .بەاڵم ئێمە بە یاسا دەتوانین بەر بەو توند و تیژییە بگرین و چارەسەری بکەین ،بە تایبەتی کوشتنی ژنان .دیارە پارلمان
پرۆژە یاسایەکی پەسند کردووە بەاڵم کاری زۆری ماوە کە خەڵک متمانەی پێ بکات ،تا لە روی یاساییەوە توند و تیژیی بەری پی بگیرێ و دەبێ کاری زۆری بۆ بکرێ .خاڵێکی سەرنج راکێش ئەوەیە کە دەبێ کار لە سەر دروست کردنی مناڵ و نەوەی نوێ بکەین بۆ ئەوە تاکەکانی کۆمەڵگای ئێمە بڕوایان بە مافی یەکسانی نێوان ژن و پیاو هەبێ ،دووهەم میدیاکانە ،بە داخەوە بۆ فرۆشی رۆژنامەکان‌و گۆڤارەکان زۆر جار وێنەو راپۆرتی خۆکووژی زۆر باڵو دەبێتەوەو هیچ کارێکی بۆ نەکراوە .ئیتر رۆژی ئەوە هاتووە کە توند و تیژیی کەم کەینەوە .رەنگە بن بڕ کردنی توندو تیژیی زەمەنێکی زۆر و وزەیەکی زۆری گەرەک بێ ،بەاڵم هەموو باوکێک هەموو برایەک دەبێ ئەوە بزانێ کە بە کار هێنانی توند و تیژیی بە دژی ژنان کاریگەری زۆر نیگەتیڤی لە سەر بارودۆخی ژن و تەنانەت ژیانی خۆشیان دەبێ لە کاتی دوو گیانی ،لە کارو باری رۆژانەو ژیانی خیزانی ناو ماڵیش دەشوێ ،زۆربەی حاڵەتەکانی خۆکوژی لە کوردستان بە حالەتی خەمۆکییەوە لکاوە ،چونکە کلتوور وای کردووە کە دەری نەبڕێت و لە ناو خۆی بکات و نەتوانێ برینەکانی سارێژ بکات و فەرامۆش کردنی الیەنی دەروونی ژن دەبێتە هۆی بێ هیوا بوونیان و لە ئاکامدا ئەو ژنانە خۆیان دەکوژن .توند و تیژیی حاڵەت نییەو دیاردەیەکی زۆر بەربالوە چ لە بواری خوێندن ،ژیانی هاوسەریەتی ،قوناغی باڵغ بوون‌و هتد ،...کچانی کۆمەڵگای کوردی بە هۆی نەبوونی دۆخێکی خۆشەویستی لە چوار چێوەی بنەماڵە دەبنە قوربانی کەسانی بەرژەوەندی خواز کە ئەم حاڵەتە لە ناو کچانی تازە پێ گەیشتوو زۆر باوەو دەبیندرێ، دەبێ هەموومان هەنگاو هەڵگرین بۆ نەمانی ئەو دیاردەیەو وردە وردە بن بڕی بکەین.
فەریبا محەمەدی چاالکی ژنان توندوتیژیی پەتایەکی گشتییە کە لە هەموو جیهان بوونی هەیە و بە شێوازی جۆراوجۆر وەک توندوتیژیی جەستەیی، توندوتیژیی دەروونی و جینسی بەرچاو دەکەوێت .من زیاتر ئەمەوێت لە سەر ئێران و رۆژهەاڵتی کوردستان بدوێم .هەرچەند کە ئێمە دەستمان ناگاتە ئامارە واقعییەکان ،بەاڵم بە پێی ئەو زانیاری و ئامارانەی کە لە رێگای ئینترنت و رێگەکانی دیکەوە بە دەستمان دەگات ،پێم خۆشە زیاتر لەو بارەوە قسە بکەم .دەڵێن کە هیچ ژنێک نییە کە بۆ یەکجاریش بووبێت بەرەوڕووی توندوتیژیی نەبووبێتەوە، بەاڵم من لێرەدا ئەڵێم کە هیچ رۆژێک نییە کە ژن جا هەموو ژنێک بەرەورووی توندوتیژیی نەبێتەوە ،بەتایبەت لەم کۆمەڵگایانە و بە تایبەتیتر لە ئێران .من پێم وایە پێویست ناکات پێناسەکردنی توندوتیژیی لێرەدا دووپات بکەینەوە. هەموومان ئەزانین توندوتیژیی چیە؟ توندوتیژیی ئەوەندە بەرباڵوە کە زۆر شت لە خۆ دەگرێت .توندوتیژیی جەستەیی ،دەروونی ،یاسایی ،جینسی و زۆر شتی دیکە .لە کۆمەڵگایەک وەکوو کۆمەڵگای ئێران کە سیستەمێکی
دواکەوتوو کە بە فەرهەنگی پیاوساالری ئاوێتە بووە و یاساکانی بە پێی شەرعی ئیسالم دارێژراوە ،یەکێک لە کێشە سەرەکییەکان ئەوەیە کە تەنیا ئێمە لە گەڵ کلتوور و نەریت لەو کۆمەڵگایە بەرەوڕوو نین کە توندوتیژیی بەرانبەر بە ژن ئەکات ،بەڵکوو خودی یاسا و سیستەمی دەسەاڵتدار توندوتیژیی لە کۆمەڵگای ئێران نهادینە کردووە. یاساکانی کۆماری ئیسالمی نە تەنیا لە کلتوورو فەرهەنگی خەڵکی ئێران سەرچاوی نەگرتووە ،بەڵکوو دواکەوتووترین و سەدەنێوڕاستیترین یاسای دژی خەڵک داناوەو رۆژانە مافە مرۆییەکانیان پێشێل دەکات .ئەم یاسایە وای کردووە کە توندوتیژیی لە کۆمەڵگای ئێران نهادینە بکرێتەوە. ئەگەر باسی توندوتیژیی لە سیستەمی پەروەردە بکەین کە زۆر گرنگە، هەروەک ئەزانین ئەگەر ئێمە لە نێو خێزان ،قوتابخانە و تەنانەت زانکۆیش پەروەردەیەکی دروست و ئەمرۆییمان نەبێت و بیرۆکەی یەکسانیخوازی پەرە پێنەدەین ،ئەوە نەوەی داهاتوو هەروەک نەوەکانی پێش خۆیان بە فەرهەنگ و کلتوورێکی دواکەوتووانە و پیاوساالر گەورە دەبن ،ئێمە لە گەڵ کێشەیەک بەرەوڕووین ،ئەویش ئەوەیە کە خودی پەروەردە و سیستەمی ئامووزشی لە ئێران سیستەمێکی سەقەت و ناتەواوە. هەر لە کتێبە دەرسییەکانی پۆلی یەکی سەرەتاییەوە تاکوو دواتر کە تەنانەت بورای خوێندن بۆ کچان و کوڕان جیا دەکرێتەوە ،هەاڵواردنی رەگەزی بەرچاو دەکەوێت .تەنانەت لەم دواییانە باسی جیاکردنەوەی جینسیەتی هاتووەتە ئاراوە تاکوو کوڕان و کچان لە زانکۆش جیابکەنەوە و ئەمەش پەرە بە دواکەوتوویی و بیری تەسک دەدات .بۆ ئەم سیستەمی پەروەردە سەقەتە کێ دایڕشتووە؟ دیارە کە خودی دەسەاڵتداران دایانناوەو پەیڕەوی دەکەن .ئەگەر ئەمرۆ لەم هەرێمەی کوردستان کە کاک سامان سێوەیلی باس لەوە دەکات کە شوێنێک یان ناوەندێک هەیە بۆ پاراستنی ژنان ،یان رێکخراوەکانی ژنان هەیە ،بەاڵم لە ئێران بە گشتی و بە تایبەتی لە کوردستانی رۆژهەاڵت ،وەها شتێک هەر مانای نییە . لە بەر ئەوە ئەگەر ژنێک یان کچێک بەرەوڕووی توندوتیژیی دەبێتەوە چ لە نێو خێزانەکەی خۆی چ لە دەرەوەی ماڵ و لە نێو کۆمەڵگە ،هیچ شوێنێکی نییە
پەنای بۆ ببات ،هەم لە باری یاساییەوە ئەو مافەی پێ نادرێت و هەم کلتوور و نەریت رێگرە و هەم هیچ ناوەند و رێکخراوەیەک نییە کە گوێ لە داواکاریی و دەردەکانی بگرێت .یان ئەگەر لە باری دەروونییەوە تووشی کێشە بووە کەس نییە چارەسەری بکات یان رێگاچارەی بۆ بدۆزێتەوە .ئەمە یەکێک لەو کێشانەیە کە ژنی ئێرانی لە گەڵی دەستەویەخەیە و هەر ئەمەش وادەکات کە ژنان بەرەو خۆسووتاندن و خۆکوژی هان دەدات. لە ناوچە کوردنشینەکان و بە تایبەت ئیالم زیاترین ئاماری خۆکوژی هەیە کە ئەمە بەشێکیشی دەگەڕێتەوە بۆ فەقر و هەژارییەک کە لە الیەن دەسەاڵتدارانی ئێرانەوە بە سەر ناوچە کوردنشینەکاندا سەپاوە و ئەتوانین بڵێین کە قوربانیانی سەرەکی هەژاری ،ژنان‌و بە واتایەکی دیکە فێمنیزم بووە .یان بێکاری کە رێژەیەکی بەرچاو لە پیاوان و ژنان بێکارن و هیچ دەرەتانێکیان بۆ دابین کردنی ژیان نییە .کە لە کۆمەڵگەی ئێران ئەم دیاردەیە وایکردووە تا بەشێکی زۆر لە خەڵک و بەتایبەت ژنان روو بکەنە خۆکۆژی ،تووشبوون بە مادە سڕکەرەکان ،فەسادو فەحشا. ئاماری ژنانی لەشفرۆش رۆژ لەگەڵ رۆژ پەرە دەسێنێت .فەرهەنگ و کلتووری دەسەاڵتدارانی ئێرانی وایکردووە کە زۆر بە ئاسانی تاکەکانی کۆمەڵگە بەرانبەر بە یەکتر توندوتیژیی بنوێنن .بە ئاشکرا لە بەرچاوی خەڵک ئیعدام ئەکرێت و خەڵکیش سەیری دەکەن کە ئەمە وایکردووە کۆمەڵگە تووشی نەخۆشی دەروونی بێت‌و بە الیەوە ئاسایی بێت کە خەڵک بکوژن و ئیعدامی بکەن و زۆر ئاسایی بێت کە رۆژانە توندوتیژیی و سۆکایەتی لە کۆمەڵگەکەیان روو بدات. لە چەند مانگی رابردوو رووداوەکانی کاشمەر و خومینی شار کە بە کۆمەڵ دەستدرێژی کرایە سەر ژنان 50 ،پیاو لە کاشمەر دەستدرێژی دەکەنە سەر ژنێک کە ئەمە کارەساتێکە لە کۆمەڵگەی ئێران روودەدات .ئەوە چییە کە پاڵ بەوەوە دەنێت کە 50پیاو دەستدرێژی بکەنە سەر ژنێک؟ سەرەڕای ئەوەی کە پەردەپۆشیان کرد وباسیان لەوە کرد کە لە ئورووپاش فەساد و بێ ئەخالقی هەیە جا بۆ ئەوەی ئێران گەورە بکەنەوە ،بۆیە بەریان بە باڵو کردنەوەی هەواڵەکەی گرت .هەرچەند لە ئاستێکی باڵودا بە هۆی بوونی ئینترنت و کەرەسەی پێشکەوتن باڵو بووەوە ،بەاڵم لەم 50پیاوە تەنیا توانیان 13کەس
ئه‌ندێشه
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ، dwaroj@komala.net
9
جیهانی عەرەبی بەرەو بەهار ،یان ئەزموونێکی دۆڕاو؟! بیژەن قوبادی لە رەوتی مێژوودا هەر سەردەمەو بە شێوەیەک یان راشکاوانەتر ،بە بیانویەک لە الیەن تاقم ،الیەن ،دەسەاڵت ،ئیدئۆلۆژی یان ئایینێکەوە لە پێناو وەدەست هێنان یان پاراستنی بەرژەوەندیی ئەوالیەنەو لە نێو چین‌و توێژە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگادا ،بە کەڵک وەر گرتن لە کۆمەڵیک دیاردەی تایبەت ،جێی پێیان بۆ خۆیان کردۆتەوەو لە هەموو هەل‌و دەرفەتێک بۆ چەسپاندنی دەسەاڵتی خۆیان کەڵکیان وەرگرتووە. بەرە بەرە بە پێی بەرزبوونەوەی ئاستی وشیاری گشتیی مرۆڤ ،تا هاتووە دەستیان کورت کراوەتەوە‌و کۆمەڵگا بە گشتی‌و مرۆڤ بە تایبەت ،لە گەڵ مافەکانی خۆیدا ئاشنایەتی پەیدا کردووە‌و چارەنووسی خۆی تا رادەیەک بە دەستەوە گرتووە .پێویستە ئەوەش بڵێین کە ئەو پرۆسەیە رەوتێکی زەق ،بەرچاو‌و خێرای نەبووە ،بەڵکۆ پێوەندیی هەبووە بە رادەی وشیاریی تاکەکان‌و لە ئاکامدا کۆمەڵگاوە. هەرچەند دەسکەوتی مرۆڤ لەو بوارەدا بەرهەمێکی سەدان ساڵەیە ،بەاڵم لەم سەدانەی کۆتاییدا خێرایەکی هیوابەخشی بە خۆیەوە بینیوە .تاهاتووە رێژەی دەسکەوتەکانی مرۆڤ بەرینتر‌و مەیدانی مانۆڤڕی دەسەاڵتداران کەمتر‌و بەرتەسک تر بۆتەوە .هەر چەند دەسەاڵدارانیش دەستیان لە سەر دەست نەناوەو لە پێناو پاراستنی دەسەاڵتی خۆیان بە هەر شێوەیەک کە بۆیان لوابێت ،دەستیان
داوەتە داڕشتنی گەاڵڵە‌و پالن‌و تەنانەت پەنابردن بۆ پیالنگێڕی ،سەرکوت ،کۆمەڵ کوژی ،راگۆاستن‌و دوورخستنەوە لە زێد‌و نیشتمان ،خاپوورکردن‌و سووتاندنی ماڵ‌و حاڵ ،پاکتاوکردنی رەگەزی‌و سەدان بابەتی تری لەو چەشنانە. جا خاڵی جێگای سەرنج‌و تێڕامان ئەوەیە کە هەمووی ئەو هەاڵواردن‌و پێشێل کارییە ئاشکرایانە ،لە سەدەی بیست‌و یەکدا روو دەدات کە سەدە‌و چاخی زەق بوونەوەی مافەکانی مرۆڤ چ بە شێوەی تاک‌و چ بە شێوەی کۆوەو بابەتێکی جێگای سەرنجی هەموو جیهانە‌و سەرەڕای ئەوەش لە مرۆڤیش وەکوو خواوەند ،داهێنەر‌و خوڵقێنەری هەموو بایەخە دیاری کراوەکان تێپەڕیوەو خەریکی پێوانی رێگاکانی پاراستنی ژینگە ،ئاژەڵ‌و سروشتە. سەرسووڕهێنەرتر لەمانە ئەوەیەکە لە ناوچەیەکی جوغرافیایی دیاری کراودا ،کە خۆی وەک دایک‌و النکەی شارستانیەت ناو دەبات دایە ،کە خاوەنی مێژوویەکی هەزاران ساڵەیە. ئەو ناوچەیەش هەر لە ئەفریقاوە تا چین لە خۆ دەگرێت .هۆی چییە؟ ناوچەیەک کە بە راستی شوێنی لە دایک بوون‌و النکەی شارستانییەتە ،هەر وەها کۆنترین بڕوا ئایینیەکان هەر لە ئایینە کۆنەکانی ئێرانەوە بگرە تا ئایینە چینیەکان ،بۆدیسم، زەردەشت ،یەهوود ،مەسیحیەت ،ئیسالم‌و کۆمەڵێک وردە ئایینیتر ،لەم ناوچەیە لە دایک دەبن‌و پێ دەگرن .لە الیەک بایەخە مرۆیی‌و ئاساییە سەلماوەکان ،لە الیەک مێژووی کۆنی شارستانیەت وهاوکات النکی توند ئاژۆترین‌و پاوانخوازترین بیرۆکەی بەرتەسکی تاقمە خۆکوژو تیرۆریستەکان.بە چاو خشاندنێک بە سەر رەوتی رووداوەکانی ماوەی رابردووی واڵتانی عەرەبی ،ئەو دروشمانەی کە لە الیەن زۆرینەی خۆپیشاندەرانەوە دەدرا، رواڵەتی ناڕازییەکان‌و بۆچوونی زاڵی دەردەخست .هەرچەند ئەو رووداوانە‌و
جەماوەری ناڕازی، بە دڵنیاییەوە نوێنەری ویست‌و داخوازی گشتیی کۆمەڵگای ئەو واڵتانە و هەموو چین‌و توێژەکانی نەبوون‌و نین‌و دەنگی الیەنانێک تر دەبیسرا ،کە هاوخۆێن‌و هاوتەریبی ئەو زۆرینەیە نەبوو، بەاڵم بە گشتی ،ئەوە نەبوو کە بتوانێت واڵتانی عەرەبە «راشد واڵمی ویستە سەردەمییەکان بێت .کە سەرەڕای جێ بە جێ بوون‌و ئاڵ‌و گۆڕی غەنووشی»رێبەری رێکخراوی چەند کەسێکی دیار‌و بەر چاو ،سیستەم «النهضە» لە توونێس نا چار ئەکات هەر وەکوو خۆی ماوەتەوەو هێچ ئاڵ‌و سەرەڕای نووسینی کتێبی(بزووتنەوەی خومەینی‌و زیندوو بوونەوەی ئیسالم) ،لە گۆڕێکی بنەڕەتی رووی نەداوە. ئەو بابەتەی کە سەلمێنەری راست رۆژی یازدەی رێبەندانی ١٣٨٩لە چاو بوونی بۆچوونی ئێمەیە ،بەردەوام پێکەوتنێکا بڵێت :کە لە حاڵێکدا کە من بوونی بزووتنەوەکەیە ،چونکە نەیتوانیوە وەکوو»ئەردۆغان»م ،بۆ بە بێن الدەن‌و خواستە راستەقینەکانی خەڵک دابین خومەینیم دە شوبهێنن؟لە بەرانبەر بکات ،یان النیکەم واڵمێکی بۆی هەبێت .ئەمەشدا ،شێوەی هەڵسوکەوتی بەشێک درێژەی ناڕەزایەتی‌و بەرین بوونەوەی لە لە ناڕازییان لە ئاست «قەزافی» لە لیبی، میسرو ئاکامی هەڵبژاردنی ئەم دواییانە بەداخەوە پەیامێکی نەشیاو ،نەگونجاو‌و لە توونێس ،سیگناڵە هیوا بەخشەکانی سەردمییانە لە کۆمەڵگایەکی ناڕازی‌و ئەو راستییەن کە ،بیری نوێخوازی ،وەزاڵە هاتووی مرۆڤی سەدەی بیست ویەک دیموکراسی‌و کۆمەڵێک بابەتی دیار‌و ئەدات ،کە وێنەیەکە لە تۆڵە سەندنەوەی بایەخداری ئەمڕۆی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی چاخەکانی خولی» نوێ بەردی». لە واڵتانی عەرەبی ،سەرەڕای هەزاران ئەو شێوە جوواڵنەوەیەو ئاخێزگەکەی ساڵ لە پەراوێز مانەوەی جەماوەر ،کە ئاخێزگەیەکی خێڵەکییەو لە سەر خەریکە جێگە پێ بۆ خۆی ئەدوزێتەوە‌و بنامای چەقبەستوويی ئایین ،لە ئەگەری خۆی ئەسەلمێنێت .بە بێ هۆ نییەو لە بە دوادا نەچوون‌و لێنەکۆڵینەوەوە، راستیدا ترس لە وشیاری جەماوەریی لە دوورنەماو داهاتوویەکی دڵخۆشکەری لێ
نابیندرێت .لە کۆی ئەمانەدا ،ئەزموونی کۆماری ئیسالمی لە ئێران ،تالیبان لە ئەفغانستان ،رووخانی حیزبی بەعس‌و سەدام حسێن لە عیراق ،دەسەاڵتی الیەنە ئیسالمییەکان لەپاکستان‌و سوودان، هەموویان ئەزموونانێکی تاڵ‌و پڕ خەرج بوون ،نەتەنیا بۆ ئەم ناوچانە ،بەڵکوو بۆ کۆمەڵگای نێونەتەوەیی‌و مرۆڤایەتی بە گشتیی. هەر بەم پێیە بە دەسەاڵت گەیشتنی الیەنە ئیسالمییەکان ،ئەزموونێکی تاقیکراوی» فەشەڵ هێناوی دۆڕاوە .بڕوا بە بنەما ناسراوە ئەمڕۆییەکانی مافی مرۆڤ ،سێکوالریزم‌و دیموکراسی لە پێناو دابین کردنی عەداڵەتی ئابووری ،سیاسی، کۆمەاڵیەتی ،رەگەزی‌و نەتەوەیی ،تاقە رێگایە بۆ پێشگرتن لە دووپات بوونەوەی ئەزموونە دۆڕاوەکان.
پانزەهەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ ،کاریگەریی‌و ئامانجەکان عەلیڕەزا قادری فێستیڤاڵی گەالوێژ لە ژێر دروشمی "نەوەی نوێ چەمکی نوێی بەرهەمهێنا ،تێبگەین یان تێنەگەین" ،رۆژانی ٢٤ ، ٢٣ ، ٢٢و ٢٥ ی مانگی نوامبر لە هۆڵی تەالری شاری سلێمانی بەڕێوە چوو .لەم فێستڤالەدا بەرهەمی ٢٨شاعیر‌و چیرۆکنووس‌و لێکۆلەر چوونە کێبەرکێی لێژنەکانی هەڵسەنگاندنەوە. ئەم فێستیڤاڵە لە هەل‌و مەرجێکدا بەڕێوە چوو کە ماوەیەکی زۆر بە سەر کارەساتە دڵتەزینە سروشتیەکەی شاری وان کە تێیدا بە سەدان‌و هەزاران شارۆمەندی کورد کوژران‌و بریندار بوون‌و ماڵ‌و ژیانیان لێ شێوابوو تێپەڕ نەببوو.هەر بەم بۆنەیەوە‌و بۆ دەربڕینی هەستی هاودەردی‌و هاوخەمی لە گەڵ قوربانیان‌و خەڵکی لێقەوماوی ئەم کارەساتە ،پانزەهەمین فێستیڤالی گەالوێژ بە ناوی خولی وان ،دەستیپێکرد .هەل‌و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‌و مەرجی نوێی کوردستان کۆمەڵێک چاوەروانی نوێی بۆ خولی ئەمجارەی گەالوێژ هێنایە ئاراوە. بەهاری عەرەبی نەک هەر بەتەنیا هەرەس هێنان‌و داڕمانی یەک لەدوای یەکی دیکتاتۆر‌و سیستمە تۆتالیتارەکانی لە خۆی گرتوە، بەڵکوو ئەتوانیین بڵێین وەرچەرخانێکی هەمەالیەنەیە لە فەلسەفە‌و بیرو هزر‌و ئەدەبیاتی جیهانی‌و بەتایبەت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا .روانگە‌و بیری چەقبەستوو‌و زاڵی دەسەاڵتدارە سەرەرۆوەکان روو لە
ئاوابوونەو بەرەو مێژوویەکی کۆن‌و لەبیرکراو ئەڕۆن‌و لە جێیدا ،نەمامی نوێخوازی‌و سێکۆالریزم‌و ژیان‌و دنیایەکی باشتر روو لە رووان‌و چرۆ گرتنە .ئەمڕۆکە چەمکی سێکۆالریزم‌و دیموکراسی ،گوتاری زاڵی میدیای جیهانی‌و بیرو ڕای گشتیی کۆمەاڵنی خەڵکی رۆژهەاڵتیشە .ئەم هەلومەرجە نوێیە‌و گۆڕانکارییەکانی ،چاوەڕوانییەکی جیاوازتر لە ١٤فێستیڤاڵەکەی پێشووتری گەالوێژ هێنابووە ئاراوە .فێستیڤاڵی گەالوێژ دەرفەتێکی لەبارو گونجاو بۆ رووناکبیران‌و ئەدیبانی هەموو پارچەکانی کوردستان ئەڕەخسێنێ .بەرهەم‌و داهێنانی هونەری‌و فیکری مەجالی خۆدەرخستن پەیدا ئەکا.
فێستیڤاڵی لەو چەشنە‌و لێرەدا گەالوێژ ئەتوانێ بەخۆداچوونەوە ،خۆدۆزینەەو‌و گەشت‌و گەڕانێک بێت لە دەوری ناسنامەی خۆت‌و نەتەوەکەت .یان داڕشتن‌و خوێندنەوەیەکی نوێ‌و سەردەمیانە بێت لە هەمبەر مێژوو ،ئێستا‌و داهاتووی کۆمەڵگاکەت .ئەتوانێ لەمپەرێک بێت بۆ بەربەست کردنی تەشەنە سەندنی گیانی هێژمۆنی خوازی سەدەکانی ناوەڕاست‌و تاپۆ فیکری‌و عەقڵییەکان .لە هەمان کاتیشدا هەناسەیەک بێ کە وەبەر شارستانیەت‌و ئەدۆنیس نوێخوازیی ئەهێنرێتەوە. (،شاعیر‌و نووسەرو لێکۆڵەری گەورەی عەرەب) ،لەم بارەیەوە ئەڵێت" :تەنیا
لە داهێناندا (داهێنان وەک هونەر‌و فیکر) بە شێوەیەکی گشتی‌و قووڵ ،ناسنامەی نەتەوە ئەدۆزرێتەوە ،تەنها داهێنان ئەو ناسنامەیە ڕادەگەیەنێت"(یان :ئاشکرا دەکات). ئەگەر فێستیڤالی گەالوێژ بتوانێ ببێ بە سەرچاوەیەک بۆ داهێنان‌و بەرهەمهێنانی هونەری‌و فیکری‌و عەقڵی ،یان النی کەم ناوەندێک بێ بۆ داکۆکیی‌و دنەدانی ئەمجۆرە داهێنان‌و بەرهەمهێنانە ،ئەوە ئەتوانین بڵێن کە توانیویەتی ئامانجەکانی خۆی بپێکێ‌و کاریگەریی باشی لە سەر کۆمەڵگای کوردی ببێ .سەرپەرشتیاری گشتیی گەالوێژ ،مەال بەختیار(،ئەندامی مەکتەبی
سیاسی یەکێتی نیشتمانی کوردستان) ، سەبارەت بەم فێستیڤاڵە لە گەالوێژنامەدا ئەڵێ" :لە چواردە فێستیڤاڵەکەی ترماندا، ئامانجی سەرەکیمان ،بەدیهێنانی داهێنان، دیموکراسی ،ئازادی ،سیستەمی سێکۆالر، مەدەنییەت‌و ئازادیی ویژدان بووە" .نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد( ،سەرۆکی بنکەی ڕوناکبیریی گەالوێژ) ،لە وتەیەک دا کە لە نامیلکەی تایبەت بەم فێستیڤاڵەدا باڵو بووەتەوە ئەڵێ "لە ڕاستیدا سازدانی ئەم جۆر فێستیڤالە ئاسۆیەکی تر بۆ ڕۆشنبیریی ئەکاتەوە .سوودێکی گەورەی ئەبێت بۆ بنیاتنان‌و پتەوکردنی پردی پەیوەندیی رۆشنبیریی‌و هونەریی نێوان رۆشنبیرانی کوردو رۆشنبیران‌و سیاسەتمەدارانی کورد لە نێوخۆیاندا لە الیەک‌و ،پێوەندیی نێوان ڕۆشنبیرانی کوردو ڕۆشنبیرانی ناوچەکەو جیهان لە الیەکی ترەوە" .هەروەها سەبارەت بە دروشمی ئەمجارەی فێستیڤاڵەکە ئەڵێت "دروشمی سەرەکی ئێمە لەم فێستیڤاڵەدا دروشمێکە گەنجانی نەوەی نوێ دەکاتە سەرمەشقی بەدیهێنانی مانای نوێ‌و چەمکی نوێ لە سەرجەم بوارە ئەدەبی‌و رۆشنبیری‌و كۆمەاڵیەتییەکان" .بە کورتی ئەتوانین بڵێن کە مەبەست لە سازدانی فێستیڤاڵی لەم چەشنە ،داهێنانی فیکریی‌و هونەریی‌و عەقڵییە .سازدانی فەزایەکی لەبارە بۆ گەشە کردن ،بەخۆدا چوونەوە‌و هێنانە کایەی چەمکی نوێ‌و پێشکەوتنخوازانە لە ناو کۆمەڵگادا .بۆ تەئسیر‌و کاریگەریی ئەم فێستیڤاڵەو چەندیی‌و چۆنیی کاریگەریی گەالوێژ‌و فێستیڤاڵی لەمجۆرە ،بێگومان لە گوتاری زاڵی ئەدەبیی ،هونەریی‌و سیاسی کۆمەڵگادا خۆدەنوێنن. سەرچاوە: گەالوێژنامە (باڵوکراوەی تایبەت بە پانزەهەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ ). نامیلکەی تایبەت بە فێستیڤاڵی گەالوێژ
8
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ،
کولتور
dwaroj@komala.net
خەمگینم بۆ هەموو شەوێکی بێ ئەڤین عەبدولقادر سەعید کەسێک بە بەردەکانی گوت ببنە مرۆڤ بەردەکان گوتیان :هێشتا وەکوو پێویست ڕەق نین.
شیعری (وەاڵم) سەرەتای پێناسەکردنی ئەندێشەی قووڵی شاعیری نەمساوی «ئینریش فرید» ە (.)١٩٨٨-١٩٢١ دیارە فرید یەکێکە لەو شاعیرانەی لەگەڵ رەوتی بەرەنگاریدا کاریشی لە سەر جوانکاری کردووە ،هەر ئەم نهێنییەش فریدی بە زیندوویی هێشتووەتەوە .زمانی سادەو بە رادەیەک ئاسان کە خوێنەری زیرەک یان سادە وەک یەک دەتوانن لێی تێبگەن .بەاڵم قووڵی ماناو ناوەرۆکی پەیامە شیعرییەکانی ئەوە کە دەکەوێتە سەر ئەوەی کە خوێنەر چەند توانای تێگەیشتنی هەیە لە نهێنییەکانی دەق‌و رۆشنبیری فیکری ئەم شاعیرە. لە دنیای ئەدەبدا زۆر رستەی شیعری‌و دەستەواژەو هەندێ جار وشە هەیە کە تایبەت دەبنەوە بە شاعیرێکی دیاریکراو. هەروەک چۆن لە زمان‌و ئەدەبی کوردیدا کاتێک وشەی (ئەی رەقیب) دەبیسترێ، یەکسەر بیسەر بیری دەچێتە سەر شیعرە بەناوبانگەکەی دڵداری شاعیر. یان «کازیوەی» شێرکۆ بێکەس ،وەک وشەیەکی تەنیا لە کۆنەستی مرۆڤی کورددا، پەیوەستە بە شاعیرێکی دیاریکراوەوە. گۆران یەکێکە لەو شاعیرانەی دەیان وشەی سادەی هەن لە کۆنەستی ئێمەداو گۆرانمان بیر دەخەنەوە .بۆخۆی ئەم دیاردەیە یەکێکە لە کاریگەرییەکانی زمان و سیحری بە کار هێنانیان .ئینریش فریدیش لەسەر ئاستی هەموو کەلتوورە جیاوازەکان ،خاوەنی هەمان چەند وشەیە کە لە کۆنەستی خوێنەرانیدا ،ماوەتەوەو بە بەکارهێنانیان لە گفتوگۆو قسە ئاساییەکانا ئەومان بیردەهێنێتەوە.بەوەی سنووری زمانەکان دەبەزێنێ‌و شاعیرێکی دیاریکراومان بیردەهێنێتەوە ،بە سەرسام بوونمان بە چڕی وێنە زمانەوانیەکەی شیعری «گاڵتە» weszکە خودی شیعرەکە بریتی‌یە تەنها لە «نۆ» وشەو هیچی ترو دەڵێ :مناڵەکان لەبەر خۆشی
بەرد دەگرنە بۆقەکان بۆقەکان بەڕاستی دەمرن .کاریگەری ئەم وشە سادەو رەوانە، هێندە بە گوڕو هێزە کە لە کۆنەستی زۆر شاعیری گەورەو لە ئەدەبی جیهانا رەنگی داوەتەوەو لەوانە لە ئەدەبی فارسی‌و عەرەبی‌و ئەدەبی کوردیشدا.بە ڕادەیەک هەندێ لە شاعیران وایان بەکار هێناوە کە بەشێک بێت لە ئەندێشەی گەلەکەیان، ئەمە کرۆکی بە جیهانی بوونی شیعرە لە حاڵەتی ئەفراندنیدا. لەڕاستیدا بەکارهێنانی وێنەیەک یان چەند وێنەیەک لە شیعری شاعیرێکی بیانی، پەیوەندیی بە دزی ئەدەبی‌و وەرگرتنی دەقاو دەقی ئەدەبیی یان شیعرییەوە نییە ،بەڵکوو کاریگەری ئەو هێزە ئەدەبی یان شیعریە‌یە کە دەکرێ بە جۆرێک لە جۆرەکان دووپات ببنەوە .ئەم شاعیرە لە شیعری (بێ گاڵتە) وەک نموونەیەکی هەرە بااڵو بەرچاو دەڵێ:لە ئاستی ترسداکەسێک دژ بە ترسگۆرانی دەڵێت. ئەم سێ دێڕە سادەو رەوان‌و بێ گرێ‌‌و گۆڵە ،گوزارشت لە حاڵەتێکی سایکۆلۆژی نا جێگیر دەکات کە هەموو دەمێک‌و دەشێ لە هەر زمانێکدا هەبن‌و دووبارە ببنەوە تا ئاستێک کە تاکی خەڵکیش هەست بەم حاڵەتە ناجێگیرە دەکەن .حیکمەتی دەربڕینی سادە بە مانایەکی قووڵ بۆ خۆی دەبێتە هۆی کۆکردنەوەی هەموو ئەو تێڕوانینە جیاوازانەی لە گەڵتدا ناتەبان، بەوەی تۆ دەتەوێت زۆرترین کەس لە مانا شاراوەکانی ناو دەقەکە تێبگەن .جەنگی نێوان جوانناسان‌و جوانکوژانیش هەر لێرەوە دەست پێ دەکەن ،چونکە خودی دەقەکە جۆرە ئاوەاڵییەکی لەخۆ گرتووە کە مەودای گفتگۆی ئاشکراو بێ سانسۆرە لە ڕووی ئایدۆلۆژی سایکۆلۆژییەوە، جیا لە توانای تێگەیشتن بۆ هەموو کەس بێ جیاوازی .پێچەوانەی بەشداری کردنی دەقی شیعری لەو سەردەمەدا ،لە بەرەنگار بوونەوەو جەنگی ئایدۆلۆژیادا کە سەرانسەر ئەقڵی مرۆڤایەتی داگیر کردبوو ،فرید شاعیری مرۆڤ دۆست، سەرەڕای هەڕەشەی گەورە لە گەلەکەی‌و ئایینی جوولەکە لە زۆر پەالماری دڕندانە وەک هۆلۆکاستدا ،هعمیشە شاعیرانە روانیویەتە ژیان‌و دژی چەوسێنەران بووەو پەرچەکرداری زایۆنیزمەکانی بە یەکێ لەو پەرچەکردارانە زانیوە .ئەو دەنووسێ: کە ڕاو دەکراین یەکێک لە ئێوە بووم
شاعیری نەمساوی ئینریش فرید چۆن دەتوانم بمێنمەوە کاتێک ئێوە ببنە ڕاوکەر .یان ئەوەی کە دەڵێت :ئێوە لە دەست ئەوان ڕزگار بوون ئەوانەی دڵڕەق بوون بەرامبەرتان ئێستا دڵڕەقی ئەوانبەر دەوامەو لە ئێوەدا دەژی. بە ڕاستی من لەم وتارە کورتەمدا دەمەوێ هاوکات لەگەڵ دەرخستنی هزری مرۆڤ دۆستی ئەم شاعیرە کە لەشیعرەکانیا زۆر ئاشکران ،ئافەرینی زمان پاراوی نووسەرو وەرگێڕ ،سیروان رەحیم بکەم کە توانیویەتی بە سەلیقەیەکی شیعری پاراو ،فیکری ئەم شاعیرە بگوازێتەوە بۆ ناو شیعری کوردی. جگە لە هەموو ئەمانەش واتە جگە لە مانا شیعرییەکە ،توانیویەتی سەلیقەو جوانناسی بگوازێتەوە بۆ زمانەکەمان کە ئەم خاڵەی دوایی گرنگییەکی لە رادەبەدەری هەیە ،چونکە هەر هەڵبژاردنی (ئیریش فرید)و هەڵبژاردنی ئەم چەند شیعرە ڵە کۆ بەرهەمەکەی، دەمانگەینێتە ئەو پرسیارەی ئایا بۆ چی هەندێ جار شیعری وات ه جگه له ماناو فکریی شیعریه‌که ،توانیویه‌تی سه‌لیقه‌و جوانناسی بگوازێته‌و‌ه بۆ ناو زمانه‌که‌مان، ک ه ئه‌م خاڵه‌ی دوایی گرینگیه‌کی ل ه راده‌به‌ده‌ری هه‌یه ،چونکه هه‌ر هه‌ڵبژاردنی (ئیریش فرید)و هه‌ڵبژاردنی ئه‌م شیعرە ل ه کۆ به‌رهه‌مه‌که‌یدا ،ده‌مانگه‌یه‌نێت ه ئه‌و پرسیاره‌ی که هه‌ندێ جار شیعری شاعیرێکی جیهانی وه‌رده‌گێڕدرێت ،به‌اڵم
خوێنه‌ری کورد هه‌ست به داهێنان و گه‌وره‌یی ده‌قه‌که ناکه‌ن. دیاره وه‌رگێڕان هونه‌رێکی سه‌لیقه‌کاریی ه جگه له جوان ناسی وه‌رگێڕه‌که ،مه‌به‌ستی فکریو ئه‌خالقیشی ل ه ته‌کدایه .باشیی وه‌رگێڕانی ئه‌م چه‌ند نمونه‌ی ه له کۆ به‌رهه‌مه‌که‌ی فرید ،سه‌ره‌تایه‌کی جوانه بۆ ئێمه و کاک سیروانیش که ده‌سبه‌رداری شیعری ده‌وڵه‌مه‌ندی نه‌مساو ئه‌ڵمانیا نه‌بێت ک ه ئه‌و زمان ناسێکی باش ه ل ه بواری زمانی ئاڵمانیدا ،به‌و شیوه‌یه‌ی ک ه خوێنه‌ر ب ه گه‌وره‌یی شاعیره داهێنه‌ره بیانیه‌ک ه سه‌رسام ئەکات ،به‌ڵکوو خودی ده‌ق ه شیعریه‌کان هۆکار بن بۆ ئه‌وه‌ی خوێنه‌ر زیاتر بگه‌ڕێن به شوێن شیعری تری دنیا و شاعیره داهێنه‌ره‌کانیدا .که دڵنیام زمان ه زیندووکانی دنیا پڕن له داهێنه‌ری گهوره که زۆر که‌م توانا و سه‌لیقه‌ی ئه‌ده‌بییان وه‌ک خۆی گه‌یشتووەته الی ئێمه ،ته‌نانه‌ت وه‌رگێڕان‌و شاعیرانی عه‌ره‌ب و فارس ک ه زۆر نیزیکن ل ه زمانه‌که‌مانه‌وه‌که ،چی هێشتا وه‌ک پێویست له رۆحی شیعری ئه‌وان ل ه وه‌رگێڕانه‌کان ناگه‌ن ،تاکووته‌را نه‌بێت که وه‌رگێڕه‌که‌ی مه‌به‌ستی گه‌یاندنی هونه‌ری نووسینه ،نه‌ک ته‌نیا وش ه ریز کراوه‌کانی ناو دیوانی شیعره ئاماژه بۆ کراوه‌کانیان. فه‌لسه‌فه‌یه‌کی گرینگتر هه‌یه له‌م وه‌رگێڕانه‌دا که خۆماندوو کردن ه ل ه
دۆزینه‌وه‌ی هاوتا زمانه‌وانیه‌کاندا بۆ وشه‌و رسته‌و وێنه‌ی شیعری ،واته چه‌ند گرینگ ه وه‌رگێڕ زمانی شاعیره‌که بزانێ ب ه چاکی ،هێنده‌ش گرینگه قووڵبوونه‌وه‌یه‌کی ته‌واوی هه‌بێت له زمانه‌که‌ی خۆیدا چونک ه زمانی کوردی بۆ خۆی به هۆی دیالێکتی جیاوازه‌وه ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌کی به‌چاوی هه‌ی ه له وشه‌سازیدا و ئه‌گه‌ر وه‌رگێڕی به سه‌لیقه تیا ماندوو بێت ،ئهگهری سه‌رکه‌وتن ب ه سه‌ر هه‌موو کۆسپ ه زمانه‌وانیه‌کانی ده‌قدا ئه‌سته‌م نییه .دیاره من له‌م دیوان ه دا سه‌رکه‌وتنێکی به‌رچاو ده‌بینم الی سیروان که زمانزانێکی باش یان گه‌ریده‌یه‌کی ورد‌ه ل ه زمانه‌که‌ی خۆیدا ،له کاتێکدا زمانی کوردی زۆر که‌م کاری زانستیی تێدا کراو‌ه و وشه‌و ده‌سته‌واژه‌کان شاراوه‌ن له ژێر به‌هانه‌ی جیاجیادا .نموونه‌ی قوول بوونه‌و‌ه له زمانی دایکدا له زۆر جێگادا سه‌رنج راکێشه به‌وه‌ی وه‌رگێڕ ،که‌ش و هه‌وای زمانی کوردی ده‌خات ه ناو ده‌ق ه بیانیه‌که‌وه ،وه‌ک ئه‌وه‌ی پێمان بڵێن سنووری ده‌سه‌اڵتی زمان بێ کۆتاییه. ب ه هه‌ر دوو پووڵی زه‌رد و سووره‌وه‌زه‌رفی له‌ئینجانه‌یه‌کدا نامه‌کانتم رواند. ده‌مه‌وێ رۆژانه ئاویان بده‌متا نامه‌ی تۆم بۆ بگرننامه‌ی جوان ونامه‌ی غه‌مگیننامه‌گه‌لێکبۆنی تۆیان لێ بێت. ده‌بوو من پێشتر ئه‌مه‌م بکردایه نه‌ک ئێستاله‌م دره‌نگانی ساڵه دا.
هه‌زاره‌ی سێهەم له هەزارەى هزرى رووناك هەر هێشتاكه هەست و سۆزى مرۆڤەکان له گۆڕەپانی شارەکان به دەستی کۆنه جەالدان ئەتک ئەکرێ. خەونی خۆشی بەزاندنی سنوورەکان ڕاماڵینی مۆتەکه دڵ تۆقێنەکان دەزڕێنرێت‌و به گاڵتەجاڕ له قاو دەدرێ.. ئه‌وه‌ی قه‌اڵی سه‌ربه‌ستی بێ تێکئه‌درێن و ده‌ڕووخێنرێ. له هەزارەی هزری رچەشکاندنا دەنگی ڕاهەژێنە‌ری رۆژنامه‌کان بیرو قەڵەم میدیا و راگەیاندنەکان بێ هیچ شرۆڤه‌کردنێک دەخنکێن‌و له ناودەبرێ.
دەریا تینوو شاخ مل کەچ‌و بزه‌ی سەوزی بووژانەوە له سەر لێوی گواڵڵەکان دەپڕووسقێن‌و دار و دەوەن ده‌سووتێنرێ. کۆرپه‌ی ساوا له برسانا‌و لە کۆشی دایک رۆژێ سەدجار پرسه بۆ مەرگی نان دەگرێ. ئەوەی بیر لە ئاوەدانی بکاتەوە راوچییه مەرگ په‌رستەکان دەیکەن بە تۆڕو داوەوەو هەڵدەواسرێ و له‌ناو دەبرێ. دەالقەیەک تەسک‌و بێ تیشک، بە سەدان قات ،له رابردوو ژەنگاویتر، ئاوەاڵیە. شه‌وه‌زه‌نگ و تارمایی دەفری ئاسمان لە ئەستێرەو مانگ دەتەکێنن.
فیرو
ز مامۆیی
ئابوریی
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ، dwaroj@komala.net
11
ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی؛ خه‌ساری درێژماوه له‌سه‌ر ئابوریی ئێران ئا :دوارۆژ گوشار‌و سزا ئابورییه‌كان بۆ سه‌ر ئێران رۆژ له‌دوای رۆژ زیاتر ده‌بێت‌و له‌ماوه‌ی رابردوو بانكی ناوه‌ندی كۆماری ئیسالمی ئێران وه‌ك به‌شێك له سزائابورییه‌كانی به‌هۆی به‌رده‌وام بوونی ئێران له‌سه‌ر به‌رنامه ناوكییه‌كانی له‌الیه‌ن چه‌ندین واڵتی ئه‌وروپی‌و ئه‌مریكا ئابلۆقه درا‌و ئه‌مه‌ش ئابوری الوازی ئێرانی توشی كێشه‌یه‌كی گهوره كرد. له‌رۆژانی رابردوودا حكومه‌تی بریتانیا ئابلۆقه‌كانی به‌سه‌ر بانكی ناوه‌ندی ئێران راگه‌یاند ،ئه‌م بڕیاره‌ش له درێژه‌ی نیگه‌رانییه‌كانی واڵتانی رۆژئاوایه له‌سه‌ر به‌رنامه ناوه‌كییه‌كانی ئێران كه له‌پاش باڵوبونه‌وه‌ی راپۆرته‌كه‌ی ئه‌م دواییه‌ی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وه‌زی ئه‌تۆم زیاتر په‌ره‌ی ئه‌ستاندوه. راگرتنی هاوكاری بریتانیا له‌گه‌ڵ دامهزراوه داراییه‌كانی ئێران بانكی ناوه‌ندی ئه‌م واڵته‌ش ده‌گرێته‌وه ،ئه‌مه‌ش بۆ یه‌كه‌مجاره كه بریتانیا ئاڵووێری دارایی له‌گه‌ڵ واڵتێكدا به ته‌واوی راده‌گرێت .ده‌وڵه‌تی بریتانیا هۆكاری ئه‌م بڕیاره بۆ ده‌ورونه‌قشی دامه‌رزاوه داراییه‌كان له‌وانه بانكی ناوه‌ندی ئێران له په‌ره‌پێدانی به‌رنامه ئه‌تۆمییه‌كه‌ی ئێران ده‌گه‌ڕێنێته‌وه. خاڵی جیگه‌ی سه‌رنج له‌باره‌ی سزا نوێكانی بریتانیا دژی ئێران ئه‌وه‌ی كه له‌نده‌ن ئه‌م بڕیاره‌ی به هاوئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ واشینگتۆن ئه‌نجام داوه ،نه‌ك له‌چوارچێوه هاوكارییه‌كانی له‌گه‌ڵ یه‌كێتی ئه‌وروپا. پێده‌چێت واڵتانی ئه‌وروپایی له‌وانه ئاڵمان، فه‌ره‌نسا تا ئێستاش له‌سه‌ر په‌ره‌پێدانی سزاكانی ئێران بۆسه‌ر بانكه‌كانی ئێران تا ئێستا ره‌زامه‌ندییان ده‌رنه‌بڕیوه. په‌یوه‌ندییه دارایی‌و بانكییه‌كانی به‌ریتانیا‌و ئێران پێش له‌م بڕیاره‌‌و به‌هۆی ئابلۆقه‌كانی پێشووه‌وه گه‌یشتبووه نزمترین ئاستی خۆی له سااڵنی رابردوودا ،بۆیه ره‌نگه بڕیاری بایكۆت كردنی بانكی ناوه‌ندی له‌الیه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی بریتانیا زۆر گورزێكی كاریگه‌ر نه‌بێت ،به‌اڵم كێشه له‌وه‌دایه كه ئه‌م بڕیاره نوێیه سه‌رجه‌م ئه‌و گرێبه‌ستانه ده‌گرێته‌وه كه پێشتر به‌سترابوون‌و ئه‌م تۆزه په‌یوه‌ندییه داراییه‌ش له‌به‌ین ده‌بات. شاره‌زایانی ئابوری پێیانوایه كه ئه‌م بڕیاره، وه‌ستاندنی سه‌رجه‌م چاالكییه بانكی‌و بارزگانییه‌كانی ئێرانه كه له‌رێگه‌ی سیستمی بانكی ئێران دراوی بۆ دابین ده‌كرێت. له‌م نێوه‌نده‌دا شیركه‌ته‌كانی بیمه‌ی ئێران به‌هۆی ئه‌وه‌ی خاوه‌ن پشكی ئه‌و بانكانه‌ن ئه‌م ئابلۆقانه ئه‌وانیش ده‌گریته‌وه ،ئه‌مه‌ش نیشانده‌ری ئه‌وه‌یه كه ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی ئێران چ كاریگه‌رییه‌كی قوڵ له‌سه‌ر
ئه‌م ئابلۆقه‌ی ه گوزرێكی وا كوشنده ل ه ئێران ده‌دات ك ه ب ه تێپه‌ڕبوونی چه‌ندین نه‌وه‌‌و به‌سه‌رفكردنی چه‌ندین ملیارد تێچوون قه‌ره‌بوو ده‌كرێته‌وه‌‌و ئه‌مه‌ش بۆ ئابوری ئێران سامناكه
بانكی ناوه‌ندی كۆماری ئیسالمی ئێران ئابوریی ئێران داده‌نێت. له الیه‌كی ترهوه فه‌رانسه رایگه‌یاند ك ه له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه هاوپه‌یمانه‌كانی خۆی به‌وه رازی بكات تا بڕیار له‌سه‌ر سه‌پاندنی ئابلۆقه‌یه‌كی به‌رباڵو‌و خێرا دژی بانكی ناوه‌ندی‌و فرۆشی نه‌وتی ئێران بده‌ن. وته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی فه‌رانسه ،بێرنار واڵرۆ راگه‌یاند كه‌پاریس به‌دوای ئه‌وه‌وه‌یه كه هه‌وڵێكی دیاریكراو‌و ده‌سته‌جه‌معی بانكی ناوه‌ندی ئێران ته‌حریم بكرێت، چونكه حكومه‌تی فه‌رانسه پێیوایه ده‌بێت ئێران سزای قورس بدرێت تا ده‌سه‌اڵتی ئێران بڕیاربدات‌و بۆچاره‌سه‌ر كێشه‌ی ناوكی ئه‌و واڵته بێته‌وه سه‌ر مێزی گفتوگۆكان. ئه‌مریكاش ئه‌گه‌رچی تا ئێستا به‌ره‌سمی ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی رانه‌گه‌یاندوه به‌اڵم به‌تۆمه‌تی ئه‌وه‌ی بانكی ناوه‌ندی كۆماری ئیسالمی كاری (پوڵ شویی) ده‌كات‌و له‌پرۆسه‌یه‌كدا پاره‌ی نایاسایی كه‌سه‌رچاوه‌كانیان دیارنین له‌ناو سیستمی ئابوری ئێران ده‌خاته‌گه‌ڕ‌و پرۆژی ئه‌تۆمی ئێرانی پێی به‌ڕێوه‌ده‌بات ،سه‌رجه‌م دامهزراوه ئابوری‌و داراییه‌كانی جیهانی ئاگادار كردوه‌ته‌وه تا له‌مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ بانكی ناوه‌ندی خۆیان به‌دوور بگرن،
به‌پێچه‌وانه‌وه توشی لێپرسینه‌وه‌ی جدی ده‌بن له‌مباره‌یه‌وه. ئه‌نجومه‌نی سێنای ئه‌مریكا كۆتایی هه‌فته‌ی رابردوو سه‌ره‌ڕای دژایه‌تی ئاشكرای ده‌وڵه‌تی باراك ئۆباما به زۆرینه‌ی ده‌نگ پالنێكی به مه‌به‌ستی ئابلوقه‌ی بانكی ناوه‌ندی ئێران په‌سه‌ند كرد .حكومه‌تی ئۆباما له‌وانه خه‌زانه‌داری ئه‌و واڵته رایانگه‌یاند كه ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی ئێران ئهگهری ئه‌وه‌ی هه‌یه زیانێكی زۆر به هاوپه‌یمانه‌كانی ئه‌مریكا بگه‌یه‌نێت‌و نرخی نه‌وت له بازاڕه‌كانی جیهاندا به‌رزبكاته‌وه .گه‌اڵڵه‌كه‌ی ئه‌نجومه‌نی سێنا كاتێك ده‌كه‌وێته بواری جێبه‌جێكردنه‌وه كه ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ئه‌مریكاش گه‌اڵڵه‌یه‌كی هاوشێوه په‌سه‌ند بكه‌ن‌و باراك ئۆباماش وه‌ك سه‌رۆكی ئه‌مریكا واژۆی بكات. له‌پاش راگه‌یاندنی سزای ئابوری زیاتر بۆ سه‌ر ئێرانو ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی، عه‌لی الریجانی سه‌رۆكی مه‌جلیسی كۆماری ئیسالمی وتی كه مه‌جلیسی شورا ئه‌م هه‌وڵه‌ی بریتانیا‌و باقی واڵتانی رۆژئاوایی بۆ ئابلۆقه نوێكان بێ وه‌اڵم ناهێڵێته‌وه‌‌و ده‌بێت چاوه‌ڕێ كاردانه‌وه‌ی ئێران بن .كه دواتر هه‌ڵكوتانی ژماره‌یه‌ك هێزی سوپا‌و به‌سیج
به جلی مه‌ده‌نی بۆ سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له‌تاران‌و پێشهاته‌كانی دوایی لێكه‌وته‌وه. الریجانی راگه‌یاند هه‌وڵی واڵتانی رۆژئاوا بۆ ئابلۆقه‌‌و سزای زیاتر ،پێشتریش هه‌بووه‌‌و ئه‌مه‌ش هیچ كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئیراده‌ی كۆماری ئیسالمی سه‌باره‌ت به دۆسیه‌ی ناوه‌كی ئێران هیچ كاریگه‌رییه‌كی نابێت. به‌وته‌ی ناوبراو «واڵتانی رۆژئاوا چونكه ده‌زانن كه راپه‌ڕینی ئیسالمی له واڵتانی ناوچه‌كه به‌هۆی شۆڕشی ئیسالمی ئێران بووه ،به‌م هۆیه پێیانوایه به‌م جۆره هه‌واڵنه ده‌توانن ده‌ورونه‌قشی ئێران له گۆڕه‌پانی نێوده‌وڵه‌تی كاڵ بكه‌نه‌وه». سه‌ره‌ڕای لێدوان‌و وته‌كانی به‌رپرسانی كۆماری ئیسالمی ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی ئێران له‌الیه‌ن واڵتانی رۆژئاوا كاریگه‌ریی قوڵ‌و درێژماوه له‌سه‌ر ئابوریی ئێران داده‌نێت. بانكی ناوه‌ندی كۆماری ئیسالمی ئێران به پێی ماده‌ی 10قانون به‌رپرسی رێكخستن‌و جێبه‌جێكردنی سیاسه‌تی ئێعتباری‌و پوڵییه له‌سه‌ر بنه‌مای سیاسه‌تی گشتی ئابوری ئێران .بانكی ناوه‌ندی كۆماری ئیسالمی ئێران جێگره‌وه‌ی بانكی ناوه‌ندی ئێرانه
كه له18ی گه‌الوێژی 1339دامهزراوه. پاراستنی نرخی ناوخۆ‌و ده‌ره‌وه‌ی دراوی میللی ئێران ،چاپ‌و باڵوكردنه‌وه‌ی دراوی ره‌سمی ئێران ،رێكخستنی رێنماییه‌كانی ئاڵوێری دراوو پاره ،چاودێری كردنی هاتن‌و رۆیشتنی دراوی ره‌سمی له‌واڵت، رێكخه‌ری سیستمی پوڵی‌و ئێعتباری ئێرانو چاودێریكردنی بانك‌و دامهزراوه داراییه‌كان له ئه‌ركه‌كانی بانكی ناوه‌ندییه. سه‌باره‌ت به ئابلۆقه‌كانی بانكی ناوه‌ندی كۆماری ئیسالمی ئه‌حمه‌د عه‌له‌وی، مامۆستای زانكۆ له ستۆكهۆڵم ئاماژه به‌وه‌ده‌كات كه بانكی ناوه‌ندی بازنه‌یه‌كی گرنگه بۆ هاتن‌و رۆیشتین دراوو نه‌ختینه، به ئابلۆقه‌دانی بانكی ناوه‌ندی ئه‌م پرۆسه‌یه زۆر سنودار‌و توشی كێشه ده‌بێت .هه‌ر ئێستاش واڵتانێك وه‌ك پاكستان‌و هێند‌و ته‌نانه‌ت چین ئه‌م دۆخه‌یان به قازانجی خۆیان به‌كارهێناوه ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ی كه بڕیاره له بری كڕینی نه‌وت بیده‌ن به ئێران ،دره‌نگتر ده‌یده‌ن یان به شێوه‌ی دراوی ره‌سمی خۆیان كه نرخێكی كه‌متری له ئاڵوێره جیهانییه‌كاندا هه‌یه، قه‌رزه‌كانیان ده‌ده‌نه‌وه .به‌م پێیه ده‌كرێت چاوه‌ڕوان بكرێت كه به ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی ،ئه‌م پرۆسه‌یه ،واته دواكه‌وتن یا نه‌دانی پاره‌ی نه‌وتی ئێران به‌ره‌و هه‌ڵكشان بڕوات‌و ئه‌مه‌ش زیانێكی زۆر له ئێران ده‌كات كه به‌شێكی زۆر له خه‌رجییه‌كه‌ی له رێگای داهاتی نه‌وته‌وه دابین ده‌كرێت. شاره‌زایه‌كی دیكه‌ی ئابوری له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێت ،ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی بۆ ئێران گورزێكی كوشنده ده‌بێت ،واته ئه‌م ئابلۆقه‌یه گوزرێكی وا كوشنده له ئێران ده‌دات كه به تێپه‌ڕبوونی چه‌ندین نه‌وه‌‌و به‌سه‌رفكردنی چه‌ندین ملیارد تێچوون قه‌ره‌بوو ده‌كرێته‌وه‌‌و ئه‌مه‌ش بۆ ئابوری ئێران سامناكه.
کۆماری ئیسالمی ئێران هه‌نارده‌كاری ماده‌ی هۆشبه‌ر ئا :دوارۆژ ئێران سنورێكی هاوبه‌شی زۆری له‌گه‌ڵ ئه‌فغانستاندا هه‌یه كه زۆرترین رێژه‌ی ماده‌ی سڕكه‌ری جیهان به‌رهه‌مده‌هێنێت، زۆربه‌ی له رێگه‌ی ئێرانه‌وه به‌ره‌و بازاڕه‌كانی ئوروپا ره‌وانه ده‌كرێت ئه‌مه‌ش بووه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی به‌شێكی زۆر له‌و مادانه له‌ئێران بكاربهێنرێت ،به‌اڵم له‌چه‌ند ساڵی رابردوو به‌كارهێنانی ماده‌ی سڕكه‌ری نوێ كه له‌ماده شیمیاییه‌كان دروستده‌كرێن ،زیاتر له ئێران په‌ره‌بستێنێت‌و ئێران خۆی وه‌ك به‌رهه‌مهێن‌و هه‌نارده‌كاری ئه‌م جۆره ماده‌یه له ناوچه‌كه‌‌و رۆژهه‌اڵتی ئاسیا بناسرێت. رێكخراوی نهتهوه یه‌كگرتوه‌كان له نوێترین راپۆرتی خۆی له‌سه‌ر دۆخی قاچاخی ماده هۆشبه‌ره‌كان ،باس له‌هاتنی رۆژ له‌دوای رۆژی بانده نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی قاچاخی ماده سڕكه‌ره‌كان له ئێرانو ئه‌فریقا بۆ بازاڕه‌كانی ماده‌ی سڕكه‌ری «متامفتامین» له باشوری رۆژهه‌اڵتی ئاسیا ده‌كات. راپۆرته‌كه كه هه‌فته‌ی رابردوو باڵوكرایه‌وه، هه‌روه‌ها باس له په‌ره‌ئه‌ستاندن‌و هه‌ڵكشانی به‌رچاوی به‌كارهێنانی ئه‌م ماده‌یه ده‌كات،
پرۆسه‌یه‌ك كه شاره‌زایانی ئێرانش دانی ب ه بوونیدا له ئێران ده‌نێن .بزوێنه‌ره‌كانی جۆری ئامفتامین یا ئای تی ئێس كه له ئامفتامین‌و متامفتامین له‌خۆده‌گرن له ده‌یه‌ی 1990تا ئێستا له ماده سڕكه‌ره گیایه‌كان وه‌ك تریاك‌و هێرۆئین پێشكه‌وتوون‌و له زۆرێك له ناوچه‌كانی باشوری رۆژهه‌اڵتی ئاسیا وه‌ك ماده‌ی هۆشبه‌ری سه‌ره‌كی به‌كارده‌هێنرێن. له‌راپۆرته‌كه‌ی به‌شی ماده‌سڕكه‌ره‌كانی رێكخراوی نهتهوه یه‌كگرتوكان ،له‌بانده قاچاخچییه‌كانی ماده‌سڕكه‌ره‌كان وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی جدی له ناوچهی باشوری رۆژهه‌اڵتی ئاسیا ناولێده‌بات ،به‌اڵم ئه‌م راپۆرته ته‌نها درێژه‌ی ئه‌وهه‌وااڵنه‌یه كه دوو ساڵی رابردوو له‌هه‌ڵكشانی ده‌ستگیركردنی هاواڵتیانی ئێرانی له‌م به‌شه له ئاسیا له‌وانه له‌مالیزی باڵوده‌كرایه‌وه. به‌رپرسانی مالیزی له‌ئامارێكدا ئاماژه به ده‌ستگیركردنی 228ئێرانی به‌تۆمه‌تی قاچاخی مێتامفتامین ده‌كات كه له‌نێوان ساڵه‌كانی 2009تا 2010له‌فرۆكه‌خانه‌ی ئه‌و واڵته ده‌ستگیركراون .حكومه‌تی ژاپۆنیش هه‌ر له‌و ماوه‌یه هه‌واڵی ده‌ستگیركردنی 135 ئێرانی باڵوده‌كاته‌وه .مانگی خاكه‌لێوه‌ی ئه‌مساڵ هه‌واڵنێری فه‌ره‌نسا باڵویكرده‌وه
كه پۆلیسی مالیزی 9هاواڵتی ئێرانی ب ه تۆمه‌تی قاچاخی ماده سڕكه‌ره‌كان به بڕی 2ملیۆن‌و 300هه‌زار دۆالر ده‌ستگیركردوه. له‌نێوان باقی واڵتانی باشوری رۆژهه‌اڵتی ئاسیا ،تایله‌ند له‌ساڵی 2010به‌پێی ئاماره‌كان 75ئێرانی به تۆمه‌تی قاچاخ ده‌ستگیركراون‌و ئه‌ندونێزی هه‌ر له‌وساڵه‌دا سه‌ره‌ڕای ئه‌م به‌شه‌ی ئاسیا كه له‌راپۆرته‌كه‌ی 27ئێرانی ده‌ستگیركردوه. پێشتر به‌رپرسی پێشوی پۆلیسی ماده رێكخراوی نهتهوه یه‌كگرتوه‌كان هاتوه كه سڕه‌كه‌ره‌كانی ئێران وتبووی كه ئێران ژماره‌ی بانده قاچاخچییه‌كانی ئێران تێیدا نه‌ك ته‌نها بووه‌ته به‌رهه‌مهێنه‌ری ماده‌ی روویان له زیاد بوون كردوه ،به‌پێی زۆرێك «شوشه» به‌ڵكو وه‌ك هه‌نارده‌كه‌رێكی له‌سه‌رچاوه ره‌سمییه‌كان كۆماری ئیسالمی ئه‌و ماده‌یه بۆ باشوری رۆژهه‌اڵتی ئاسیای راسته‌وخۆ هه‌وڵده‌دات ماده‌ی سڕكه‌ر وه‌ك چه‌كێك دژ به واڵتانی ده‌وروبه‌ر به‌كاربێنێت. لێهاتووه. هه‌رله‌م بواره‌دا به‌شی ماده‌هۆشبه‌ره‌كانی له‌ماوه‌ی رابردوو چه‌ندین واڵتی عه‌ره‌بی نهتهوه یه‌كگرتوه‌كان له راپۆرته‌كه‌ی خۆیدا نیگه‌رانی خۆیان له‌سیاسه‌ته‌كانی ئێران روونیده‌كاته‌وه كه ئه‌و جۆره مادانه وه‌ك نیشاندابوو كه له‌ناوچه‌كه‌دا ماده‌ی هۆشبه‌ر «ئامفتامین» به ئاسانی له‌هه‌ر تاقیگه‌یه‌كدا باڵوده‌كاته‌وه .له‌مباره‌یه‌وه رۆژنامه‌ی دروست ده‌كرێت‌و قازانجێكی زۆری لێ شه‌رقولئه‌وسه‌ت چاپی له‌نده‌ن پێشتر به‌ده‌ستدێت .به‌پێی ئه‌و راپۆرته سه‌ره‌ڕای له‌راپۆرتێكدا رایگه‌یاندوو كه کاربەدەستێکی كه‌شف‌و پلۆمپ كردنی 442تاقیگه‌ی بااڵی بەحرەین ،ئێرانی بەوە تاوانبار به‌رهه‌مهێنانی ئامفتامین‌و ده‌ستگرتن به‌سه‌ر کردوە کە راستەوخۆ ئاسانکاری بۆ هێنان زیاتر له 136ملیۆن حه‌بی «ئێسپید» ،و بالوکردنەوەی مادە بێهۆشبەرەکان لە به‌اڵم به‌رهه‌مهێنانی ناقانونی ئه‌م ماده‌یه ریاز و مەنامە دەکا ،بەرپرسی رێکخراوی بەربەرەکانی لەگەڵ مادە هۆشبەرەکان لە روو له‌زیادبوونه.
والتی سعودیە لە چوارچێوەی کۆبوونەوەی 27والت دا کە ئێرانیش تێی دا بەشدار بوو رایگەیاند کە ئێران رێگە بۆ ئەو قاچاخچیانە خۆش دەکا کە بە کاروانی مادە بێهۆشکەرەکانەوە بە ئێران دا تێدەپەرن. هاوکات هه‌ندێ سه‌رچاوه‌‌و ده‌زگای راگه‌یاندنی عێراق ئاماژە بە زیاد بوونی ژمارەی تووشبوان بە ئیدز‌و ماده هۆشبه‌ره‌كان له عێراق ده‌كه‌ن كه‌زۆربه‌ی ئه‌و مادانه له‌سنوره‌كانی ئێرانو به‌ئاگاداری كۆماری ئیسالمی دێته‌ناو خاكی عێراقه‌وه. چاودێرانی سیاسی له‌سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن كه ژماره‌یه‌كی زۆر له گهوره به‌رپرسانی ئێران له‌پشت ئه‌و بانده قاچاخچییانه‌وه‌ن كه ماده‌ی هۆشبه‌ر بۆ واڵتانی دیكه ره‌وانه ده‌كه‌ن‌و كۆماری ئیسالمیش له‌م بازرگانییه به‌رژه‌وه‌ندی سیاسی‌و ئابوری خۆی ده‌بینێته‌وه.
10
ژمار‌ه ( )5٣ساڵی چوارەم201١/١٢/٤ ، dwaroj@komala.net
ئیسالمی سیاسی کاوە کەریمی
ئیسالمی سیاسی په‌رچه‌کردارێکی نوێیه له جیهانی سیاسی ڕۆژهه‌اڵتدا ،که مێژووی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ بیرۆکه‌ی سیاسی حه‌سه‌ن به‌نا ،دامه‌زرێنه‌ری ڕێکخراوی ئیخوان موسلیمین له .1928هه‌رچه‌ند په‌رچه‌کرداره ئیسالمییه‌کان له جیهان به گشتی‌و ڕۆژهه‌اڵت به‌تایبه‌تی مێژوویه‌کی کۆنتری هه‌یه‌و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالم‌و هه‌وڵی باڵوه‌پێدانی خۆی له ڕێگه‌ی شه‌ڕو هێرشی سه‌ربازی، دواتریش شه‌ڕه‌کانی نێوان موسڵماه‌کان‌و مه‌سیحیه‌کان له الیه‌ن سه‌اڵحه‌دین ئه‌یوبیه‌وه .به‌اڵم به شێوه‌ی داڕشتنی ئیمڕۆیی‌و کۆنکریتی پارله‌مانی‌و حزبی، حه‌سه‌ن به‌نا که له باری ئایدۆلۆژیکه‌وه جه‌ماله‌دین ئه‌سه‌دئابادی ی کردبوو به مۆدێل بۆ ڕێکخستنی سیاسیی ڕێکخراوه‌که‌ی، زۆر زوو توانی هه‌سته مه‌زهه‌بیه‌کانی خه‌ڵک بوروژێنێت‌و له چوارچێوه‌یه‌کی خۆبه‌زلزانی دژه ڕۆژاوایی‌و دژه شارستانیی ئه‌مڕۆییدا ڕێکی بخات .ئیسالمی سیاسی دیارده‌یه‌کی ته‌واو سیاسییه به ناوه‌رۆک‌و پێناسه‌ی ئایدۆلۆژیای جیهانگیره‌وه که له کراوه‌ترین پێناسه‌یدا ده‌توانین له ئامرازه‌کانی ئاخاوتنیدا دابه‌شی بکه‌ین به‌سه‌ر چه‌ند شێوازدا ،که ئه‌ویش خۆی ی تا له زمانی تونداژووانه‌و تێرۆریست زمانی نه‌رمئامرازانه ده‌بینێته‌وه له نموونه‌ی ڕێکخراوی جیهانیی ئیخوان موسلیمیندا .به‌م واتایه ،ئیسالمی سیاسی به پێچه‌وانه‌ی سێکۆالریزم ،هیچ ڕه‌هه‌ندو الیه‌نێکی جیاوازی نییه جگه له ده‌قی که ئه‌ویش به‌ته‌نیا پێناس ه ئایینه‌که‌ی کردنی تاکڕه‌هه‌ندانه‌ی هه‌وڵدانه بۆ گه‌یشتن به ده‌سه‌اڵتێکی ڕه‌هاو قودسی. ئیسالمی سیاسی‌و دژایه‌تیکردنی مۆدێرنیته مۆدێرنیته به‌و تایبه‌تمه‌ندییه گشت الیه‌نانه‌ی که هه‌یه‌تی‌و هه‌موو بواره‌کانی ژیان ده‌گرێته‌وه ،به مه‌به‌ستی پێشخستنی ژیانێکی گه‌شه‌کردوو ئاسووده‌و ته‌ندروست،
تایبه‌تمه‌ندییه‌کی گشتالیه‌نه‌ی هه‌یه. یه‌کێک له‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی که مۆدێرنیته پێوه‌ند ده‌داته‌وه به مێژووی ئیسالمی سیاسی‌و دوابه‌دوایدا تێکئااڵنی واتاو چه‌مکه‌کانی دووالوه ،ئه‌م گشت الیه‌نه بوونه‌ی مۆدێرنیته‌یه .له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا هه‌وڵی به ئه‌نقه‌ست‌و تایبه‌تیی به‌شێک له الیه‌نگرانی ئیسالمی سیاسی له ئارادایه بۆ گشت الیه‌نه نیشاندانی ئیسالمی سیاسی _ بهدهر له مێژووه‌که‌ی_ که له‌م پێوه‌ندییه‌دا ڕسته‌یه‌کی به‌ناوبانگی حه‌سه‌ن موده‌ڕس یش هه‌یه که ده‌ڵێ‹ :سیاسه‌تی ئێمه ڕاست وه‌ک دینداری‌و دینداریشمان ڕاست وه‌ک سیاسه‌تمانه›؛ ته‌نانه‌ت به‌شێکی به‌رچاو له‌م که‌سانه ڕسته‌ی ‹ئیسالمی سیاسی› یش به فه‌‌رمی ناناسن‌و به ساخته‌ی ده‌ستی ڕۆژاواو نه‌یارانی ئیسالمی ده‌ناسێنن1. به‌رباڵوترین‌و تیۆریکترین ڕێکخراوی ئیسالمی سیاسی ،ڕێکخراوی ئیخوان موسلیمینه که ئێسته 83ساڵه خه‌ریکی کۆکردنه‌وه‌و ڕێکخستنی هێزه ،به تایبه‌ت له واڵته عه‌ره‌بیه‌کاندا .هه‌رچه‌ند ئه‌م ڕێکخراوه بێئاگا نه‌بووه له واڵته غه‌یره عه‌ره‌بییه‌کانیش ،وه‌ک ئاسیای دوور، تورکیه ،ئێرانو ئافریقای ناعه‌ره‌بی، به‌ڵکوو هه‌ر له‌و واڵتانه‌ش توانیویه‌تی کێشه‌و گرفت بۆ ڕه‌وتی دێمۆکراتیزاسیۆن‌و جێگیربوونی مافه‌کانی مرۆڤ دروستبکات _ ڕێکخراوه پێوه‌‌ندیداره‌کانی ئیخوان له کوردستان .هه‌رچه‌ند له ئێستادا فه‌لسه‌فه‌یه‌کی هیومانیستی (به هۆکاری باڵوه‌پێکردنی هه‌رچی زیاتر!) باڵی کێشاوه به‌سه‌ر فکری ئه‌م ڕێکخراوه‌دا ،به‌اڵم له به‌ر دوگماتیزمی بڕیاره شه‌رعییه‌کان ته‌نیا ڕووکه‌شێک له تێگه‌یشتنی ئه‌مڕۆیی له ڕه‌هه‌نده دیاریکه‌ره‌کانی مۆدێرنیته ده‌یانگرێته‌وه‌و ،ئه‌م ڕێکخراوه که نموونه‌ی کراوه‌ترین ڕێکخراوی ئیسالمی سیاسیه ،هاوکات به‌رژه‌وه‌ندیخوازترینی ناویشیانه‌و نه‌ته‌نیا له‌گه‌ڵ هیچ یه‌که له پێوه‌ره‌کانی دێمۆکراسی ،مافی ژنان‌و سێکۆالریزمدا نایه‌ته‌وه ،زۆرجار له الیه‌ن توندڕه‌وتره‌کانه‌وه به مامه‌ڵه‌چی‌و دووڕوو له ئاست بڕیاره‌کانی ئیسالم ده‌ناسرێنه‌وه، بۆیه پێده‌چێت له لێکدانه‌وه‌ی به‌راییدا _ جگه له الیه‌نی ئابووری ،که الیه‌نێکی هه‌ستیارو گرنگی ژیانی ئه‌مڕۆیه_ ته‌نیا کاتی خۆیان به فیڕۆ بده‌ن. له‌وه‌یدا که موسڵمانه‌کان پێیان باشه که پێکه‌وه ڕێکخراوێکیان هه‌بێت‌و ئه‌م ڕێکخراوه‌یه بتوانێت له ژێر چه‌تری داخوازیه‌کانیاندا کۆیان بکاته‌وه ،له‌وانه‌یه
لێکۆڵینەوە
له ڕوانگه‌ی سه‌ره‌تاییه‌وه نه‌ته‌نیا هیچ کێشه‌یه‌کی نه‌بێت ،به‌ڵکوو وه‌ک ماف‌و سه‌مبولێکی گونجاویش سه‌یری بکرێت، به‌اڵم کێشه‌ی سه‌ره‌کیی ئه‌م ڕێکخراوه یان ڕێکخراوه هاوشێوه‌کانی سه‌ر به ئیسالمی سیاسی بوونیه‌تی له الی هک‌و له الی تریش ژێرپێنانی زۆرێک له یاساکانی خۆیان که ده‌قی ئیسالم _قورئان_ ه له بڕیاره ڕۆژانه‌کان ،به حوکمی به‌رژه‌وه‌ندی تاقمو ده‌سته‌ییانه‌وه .هه‌وڵی هاوڕا نیشاندانی ئیخوان موسلیمین‌و لقه لۆکاڵه‌کانی له‌گه‌ڵ هێزه ئۆپۆزسیۆنه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست تاکتیکێکی ناسه‌رکه‌وتووی ئیسالمی سیاسییه به درێژایی ته‌مه‌نی نیو سه‌ده له‌مه‌و پێشی گه‌شه‌کردنی ڕێکخراوه‌یی له‌م ناوچه‌یه‹ .گشتی بوونی› ی به گشتی‌و ڕێکخراوی ئیسالمی سیاس ئیخوان موسلیمین به‌تایبه‌تی ،له‌وێدا ته‌نیا وه‌ک ئاماژه‌یه‌ک ده‌رده‌که‌وێت که بیری بێنینه‌وه هه‌موو لقه ناوخۆییه‌کانی ئیسالمی سیاسی‌و ئیخوان موسلیمین وه‌ک ‹ڕێکخراوی خوشکانی ئیسالمی ،رێکخراوی الوانی ئیسالمی(کوڕان) ،ڕێکخراوی منااڵنی ئیسالمی (کوڕان)› ...به ته‌نها خه‌ریکن ئاماژه حزبیه تایبه‌تیه‌کانیان ده‌به‌نه پێشو وانه جۆربه‌جۆره‌کان وه‌ک کۆرسی پێش پارله‌مان‌و کورسیی حزبی به‌کار ئه‌هێنن. دوابه‌دوای گه‌شه‌ی ئیسالمی سیاسی وه‌ک فکرێک له الیه‌ن خوێندکاره الوه‌کانی کۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بی بۆ باڵوه‌پێدانی ئیسالم له سه‌ر گۆی زه‌وی‌و دامه‌زراندنی خه‌الفه‌تێکی بێهاوتا ،هێزه دێمۆکراتیکه‌کان کاردانه‌وه‌یان به‌رامبه‌ری نواند .هۆکاری ئه‌م کاردانه‌وه‌یه‌شناته‌بابوونی به‌رژه‌وه‌ندیی دووالیه‌ن (یا ته‌نیا هۆکاری به‌رژه‌وه‌ندی) نه‌بوو ،به‌ڵکوو که‌سایه‌تیی دامه‌زرێنه‌ران‌و ترسناک بوونی تیۆرییه‌کانیان بوو که هه‌م ئیلهامی له دیکتاتۆره پێشووه‌کانه‌وه ده‌گرت‌و هه‌میش به خێرایی هاوپه‌یامنیی واتایی‌و سیاسیی له‌گه‌ڵ که‌سایه‌تی‌و حزب ه دیکتاتۆره‌کان ده‌به‌ست_ بۆ نموونه مه‌دحی ئادۆلف هیرلێت له زمانی حه‌سه‌ن به‌نا له کاتی الویدا2. ڕێگای کاریگه‌رنه‌بوونی دوابه‌دوای دیاریکراوی ئیسالمی سیاسی له‌الیه‌ن به‌ره‌ی یه‌که‌می ئه‌م ئیسالمه سیسته‌ماتیکه‌وه ،که به تێرۆره ناوخۆییه‌کان‌و نوشستی ئیخوان موسلیمین دوای تیرۆری ئه‌نوه‌ر سادات له الیه‌ن ئه‌و ڕێکخراوه‌وه کۆتایی پێهات، گوتارێکی تر له ناو الیه‌نگارنی ئیسالمی سیاسیدا په‌ره‌ی سه‌ند .ئه‌م گوتاره نوێیه به‌تایبه‌ت واڵته ناعه‌ره‌بییه‌کانی وه‌ک مالزی‌و ئێرانی ده‌گرته‌وه که له مالێزی چینێکی
نوێی زانکۆیی به‌رهه‌م هێناو له ئێرانیش له سه‌ر ده‌ستی عه‌بدولکه‌ریم سروش، ئیسالمی سیاسیی ئه‌وکاتی له جۆرێک له شه‌نوکه‌وکردنی عیرفانی‌و حه‌کیمان ه نزیک کرده‌وه که تێیدا باس له هێرمێنۆتیکێکی سه‌ره‌تاییش ده‌کرێت .هه‌رچه‌ند له‌م ڕوانگه‌یه‌دا له خاڵی کۆتاییدا به‌رژه‌وه‌ندی جیهانی ئیسالمی‌و موسڵمانه‌کان زاڵده‌کات به سه‌ر به‌هاو نۆرمه باوه‌کانی جیهانی سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تیی ئه‌مڕۆ _ دێمۆکراسی، فێمینیزم ،سێکۆالریزم_ به‌اڵم النیکه‌م ئه‌و تێگه‌یشتنه عیرفانییه له هێرمێنۆتیک له ئاکامدا له خاڵێکی هه‌ستیاردا جیاوازیی له‌گه‌ڵ به‌ره‌ی یه‌که‌م ده‌رده‌که‌وت که ئه‌ویش هه‌وڵی بۆ خۆبه‌دوورگرتن له تونداژوویی ئایینی‌و توندوتیژی بوو ،قه‌ک النیکه‌می جیاوازی‌و ئاستێک بۆ گوێگرتنی ڕای به‌رامبه‌ر3 . له‌گه‌ڵ سه‌رنه‌که‌وتنی پرۆژه‌ی ئیسالمی سیاسی نه‌ک هه‌ر به پێی واده‌و به‌ڵێنه‌کانی له هه‌موو جیهان ،به‌ڵکوو له واڵتانی خۆیشیان له‌م قۆناغه‌شدا _ که به‌شێک له واڵتانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاسته_ جیابوونه‌وه‌ی فکریو ڕێکخراوه‌یی له ڕه‌وتی ئیسالمی سیاسی ڕۆژبه‌ڕۆژ په‌ره‌ی سه‌ند‌و به تایبه‌ت باڵه لۆکاڵه‌کانی ئیسالمی سیاسی هه‌رچی زیاتر ڕه‌نگ‌و بۆی لۆکاڵیان به خۆوه گرت‌و دوورکه‌وتنه‌وه له ئه‌رکی پێکهێنانی حکومه‌تێکی یه‌کگرتووی ئیسالمی ،ته‌نانه‌ت به‌رژه‌وه‌ندییه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانیش گرنگتر له ڕیکه‌وتنی برایانی ئیسالمی ده‌رکه‌وتوون. نموونه‌ی دیاری ئه‌م گۆڕانکارییه دیاره‌ش شۆڕشه‌کانی نه‌رمه‌هێز (بههاری ناوچهی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست)ه که ئیسالمی سیاسی که‌مترین ڕۆڵی تێیاندا هه‌یه، سه‌ره‌ڕای سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م شۆڕشه له واڵته عه‌ره‌بییه‌کاندا4. ئیسالمی سیاسی نه‌ته‌نها ئێستا ڕه‌هه‌ندێکی دیاریکراوی چه‌ندالیه‌نه‌ش نییه ،به‌ڵکوو 1 : h t t p : / / w w w . g o f t o g u . net/?id=100&num=29 برێتییه له کۆمه‌ڵێک حزب‌و که‌سایه‌تیی 2: که له بۆنه‌و ڕێوڕه‌سمه‌کاندا وه‌همێک له http://www.bibliotecapleya- ئاواتخواستن بۆ پێشگرتن یا پێشکه‌وتن des.net/sociopolitica/esp_so- به جیهانی مۆدێرن ده‌یانگرێته‌وه‌و ciopol_muslimbrotherhood04. htm له مه‌ترسیدارترین حاڵه‌ته‌کاندا له بیابانه‌کانی ئافریقا ،یا ئه‌شکه‌وته‌کانی 3: http://www.drsoroush.com/ ئه‌فغانستان خه‌ریکی به فیڕۆدانی کاتی Persian/News_Archive/F-NWS- خۆیان‌و به‌رگرتنن به خوێندنی کچان‌و _13830602-The_Meanings_of Secularism.html ئازادی ڕاده‌ربڕین‌و تووشی دژوارترین ڕاوه‌دوونان 4: http://www.radiofarda.com/ نه‌خۆشینه‌کان‌و کوژران‌و ده‌بنه‌وه له‌گه‌ڵ ناهاوپه‌یمانه‌کانیان ،که _content/f2_world_arab_spring به ڕێکه‌وت زۆرینه‌ی گه‌الن‌و واڵتانی _slamism_secularism_tunisia analysis_elections/24377335. جیهانیشن. html
کۆنفرانسێکی تایبه‌ت به بارودۆخی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست له زانکۆی ئەمریکایی له عێراق -سلێمانی ئا :دواڕۆژ ڕۆژانی پێنجشه‌مه‌و هه‌ینی ،ڕێکه‌وتی ٢٤و ٢٠١١/١١/٢٥تیمێکی پسپۆڕ له کاروباری پێوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان، کۆنفرانسێکیان له زانکۆی ئەمریکایی سازکرد .ئه‌م تیمه که پێکهاتبوون له چه‌ند که‌سایه‌تی تێکنۆکرات‌و به شێوه‌ی خۆخواز له ئەمریکاوه هاتبوونه هه‌رێمی کوردستان ،سه‌رله‌به‌یانی ڕۆژی پێنجشه‌مه کۆنفرانسه‌که‌یان به ناونیشانی ‹ڕزگاربوون، دیموکراسی‌و ڕاستییه تازه‌کان له ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست‌و باکووری ئەفریقا› کرده‌وه که بریتی بوو له پێشکه‌شکردنی چه‌ند وتارو وه‌رگرتنی تێبینی‌و پرسیاره‌کان له الیه‌ن ئاماده‌بووانه‌وه. سه‌ره‌تا دوکتور ئاتاناسیۆس موالکیس کۆنفرانسه‌که‌ی به پێشه‌کییه‌کی کورت‌و پێناسه‌یه‌کی سه‌رپێیی پێشکه‌شکاران ده‌ستپێکرد .دواتر دوکتور الری دیامۆند باسێکی تێروته‌سه‌لی سه‌باره‌ت به دواگۆڕانکارییه‌کانی دنیای عه‌ره‌ب(زمان)، هۆکاری ناڕه‌زایه‌تییه‌کان‌و به‌ره‌نجامی ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییانه پێشکه‌شکرد .بابه‌تی ناوبراو که له ژێرناوی ‹به‌رده‌وامبوون‌و شکستی شه‌پۆلی سێیه‌می دیموکراسی له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و باکووری ئەفریقا› بوو ،به وردی تێڕوانینی ئەمریکای بۆ سه‌ر شۆڕشه‌کانی
سه‌رشه‌قام له واڵته عه‌ره‌بییه‌کان خسته ڕوو .هه‌روه‌ها به وردی‌و ئامار باسی له ڕه‌وتی گه‌شه‌ی دیموکراسی کرد له ساڵی ١٩٨٤ه‌وه ،که ئه‌وکات ته‌نیا ٤٠واڵتی دیموکراتیک له جیهان هه‌بوون که له کۆی گشتیی واڵتان کردوویه‌تیه ،٢٧%دواتر ئه‌م ئاماره له ساڵی ١٩٩٠ده‌گاته ٧٦واڵت یا ٤٦%ی کۆی گشتی .له ڕووی تیۆری سیاسی‌و فکری گه‌شه‌ی دیموکراسییه‌وه، دیامۆند پێی وابوو که دوکتور سامیۆڵ هانتینگتۆن ده‌ورێکی کاریگه‌ری هه‌بووه له گه‌شه‌ی بیری دیموکراسی‌و به‌دواداچوونی ئه‌و بابه‌ته له واڵته نادیموکراتیکه‌کاندا. ناوبراو که مامۆستای زانکۆی ستانفۆردی
ئەمریکایه ،له کۆکردنه‌وه‌ی وتاره‌که‌یدا ئاماژهی به ڕۆڵی تورکیه‌و ڕێکخراوی ئیخوان موسلیمین کرد ،ل ه ڕه‌وتێک کە ئه‌و به ‹به‌دواداچوون‌و شکست هێنان›_ی دیموکراسی_ ناوی هێنا .دیامۆند هه‌روه‌ها له درێژه‌ی بابه‌ته‌که‌یدا دیموکراسی لیبراڵی ،به پێشکه‌وتووترین جۆری دیموکراسی له جیهان ناساندو بنه‌مای ئه‌و پێناسه‌کردنه‌شی گه‌ڕانده‌وه بۆ مافی هاوواڵتیبوون له دیموکراسی لیبراڵدا .له درێژه‌دا دوکتور سه‌ندی الکۆف له زانکۆی سه‌ندییەگۆ باسێکی له ژێرناوی ‹بنیاتنانی دیموکراسی له ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاست: هه‌له‌کان‌و رێگره‌کان› پێشکه‌شکرد که
ئه‌ویش تا کاتژمێر ١٢:١٥به‌رده‌وام بوو. دوکتور سه‌ندی که کورسی تایبه‌تیی سێکۆالریزمی له فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی‌و زانسته سیاسیه‌کان هه‌یه ،له باسه‌که‌ی خۆیدا به وردی باسی له ئیسالمی نه‌رم‌و ئیسالمی هه‌ڕه‌شه‌که‌ر له پشت ئیسالمی کولتوورییه‌وه کرد ،که وه‌ک میرات‌و داب‌و نه‌ریت له‌م ناوچه‌یه‌دا به جێماوه‌و هیچ بزووتنه‌وه‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی نییه بێبه‌ش بێت له ئاماده بوونی .بابه‌تێک که سهرنجی ئه‌م پسپۆڕانه‌ی به الی خۆیدا ڕاکێشابوو، جگه له ئاماده‌بوونی به‌رباڵوی خوێندکاران که به زیاتر له ١٥٠که‌س مه‌زه‌نده ده‌کرا، وردبینییان بوو له بابه‌ت بارودۆخی مه‌سه‌له‌ی کورد ،پرسیار کردن له سه‌ر هه‌ڵوێستی ئەمریکا له باره‌ی مافی چاره‌ی خۆنووسینی خه‌ڵکی کوردو هه‌ستیاریی خوێندکاران به نیسبه‌ت مه‌سه‌له‌ی ئیسالمی سیاسی‌و ڕێکخراوی ناوچه‌یی ئیخوان موسلیمین‌و هه‌روه‌ها گه‌وره‌بوونه‌وه‌ی ڕۆڵی تورکیه له هاوکێشه ناوچه‌ییه‌کان .شایانی باسه خوێندکاران له کۆتایی هه‌ر یه‌که له باسه‌کاندا چه‌ند تێبینی‌و پرسیاریان ورووژاند .دوا وتاری ڕۆژی پێنجشه‌مه، وتاری به‌ڕێز ئێریک براون بوو له ژێر ناونیشانی ‹قۆناغی دوای شۆڕشه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست :پێکهاتنی هاواڵتی له دنیایه‌کی پڕمه‌ترسیدا› .براون له وتاره‌که‌یدا باسی له چه‌مکی هاواڵتی‌و گرنگی پیدانی
کرد له درێژه‌ی شۆرشی نوێی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست وه‌ک مه‌رجی سه‌رکه‌وتنی ئه‌و شۆڕشانه‌و زامنی ئازادییه‌کانی تاک‌و پێشکه‌وتن بۆ کۆمه‌ڵگایه‌کی ته‌ندروست. ڕۆژی دووه‌می کۆنفرانس ،کاتژمێر ١١ی هه‌ینی ده‌ستی پێکرد .یه‌که‌م پێشکه‌شکاری ڕۆژی دووهم دوکتور فرانکۆیس زابڵ بوو که باسی له ئهگهری به‌ئاکام گه‌یشتنی شۆڕشی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست کرد به ڕێگه‌ی ئانالین ،که باسێکی به‌رباڵو بوو له ئامێری ئینتێرنێت‌و تۆڕه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان .دوا وێستگه‌ی کۆنفرانسه‌که ،وته‌ی باڵوێزی ئەمریکا بوو له عێراق .کریستۆفێر هیڵ باڵوێزی ئەمریکا له عێراق وه‌ک دواپێشکه‌شکار وته‌ی خۆی پێشکه‌شکرد .ئهوه که یه‌که‌م سه‌ردانی کریستۆفێر هێل بوو بۆ که‌مپی نوێی زانکۆی ئەمریکایی ،زیاتر پێداگری‌و پشتیوانی ده‌وڵه‌تی ئەمریکا بوو بۆ شۆڕشه خه‌ڵکییه‌کان‌و هه‌روه‌ها پرۆسه‌ی گه‌شه له عێراق‌و دیموکراسی له هه‌رێمی کوردستان .ئه‌م تیمه که له الیه‌ن دوکتور الری دیامۆنده‌وه ڕێبه‌ری ده‌کرا ،کاتژمێر ٥ی دوانیوه‌ڕۆی ڕۆژی هه‌ینی به‌ره‌و مووزه‌خانه‌ی نیشتمانیی ئه‌منه سووره‌که به‌ڕێکه‌وتن‌و له‌وێ دوای به‌سه‌رکردنه‌وه‌ی هه‌موو به‌شه‌کانی ئه‌و شوێنه پڕڕووداوه له مێژووی کوردو ڕه‌وتی دیموکراسیخوازانه‌ی، کۆتاییان به گه‌شته‌که‌یان هێنا
HOTBIRD11604 MHZ Horizontal Symbol 27500 FES: 5\6
contact: info@asosat.tv - nwes@asosat.tv
بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت سه‌ردانی www.komala.comبکه ن
dwaroj@komala.net
که‌ناڵی ئاسمانی کۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان
سه‌رنوسه‌ر :عه‌تا ناسرسه‌قزی جێگری سه‌رنوسه‌ر :بێهروز مەلەکشا به‌ڕێوه‌به‌ری نوسین :کاوە کەریمی نه‌خشه‌ساز :هه‌ژیر
سەیرانگای «بێلوو»ی مەریوان ،بەرەو لەناوچوون دەڕوات دەشتی «بێلوو»ی مەریوان كە یەكێك لە گەورەترین سەیرانگاكانی خەڵكی مەریوانە ،بەناوی گەاڵڵەی شەهرەكی پیشەسازی خەریكە لەناو دەچێت و خەسارێكی گەورەیی ژینگەیی بە دواوەیە. بەپێی هەواڵەکان ئەم شارۆچكەیە كە لەالیەن ئیدارەی سەنعەت و مەعادنەوە دروست ئەكرێت زەوییەكەی ٥٠هێكتارە ،كە زۆرێك دار و دەوەنی بەر كەوتوە و لە ریشەیان دەرهێناوە. بۆ ماوەی زیاتر لە ٤٠رۆژە شیركەتێكی بەڵێندەر تێیدا سەرقاڵی كار كردنە و بۆتە هۆی خەسارێكی زۆری ژینگەیی. بەڕێوەبەرانی ئەم پرۆژە لە ئیدارەی سەرچاوە سروشتییەكان مۆڵەتی تایبەتیان وەرگرتووە ،بەاڵم ئیدارەی ژینگە پارێزی مەریوان و هەروەها ئیدارەی ژینگەی ناوەندیی پارێزگا ناڕەزایەتیی خۆیان بۆ ئەم مەسەلەیە دەربڕیوە. لە درێژەی هەواڵەكەدا هاتووە، خەڵكی ئاوایی بێلوو لە سەر جێبەجێ كردنی ئەم پرۆژەیە لەوەڕگەی چونكە ناڕازین،
عه‌تا ناسرسه‌قزی seiwan2005@yahoo.com
ئاژەڵەكانیان ئەفەوتێ و شوێنیان بۆ بەخێو كردنی ئاژەڵداری نامێنێت ،هەر بەو بۆنەوە چەند جارێك بوونەتە ڕێگر لە بەڕێوە چوونی ئەو پڕۆژەیە و بڕیاریش وایە بە كۆ كردنەوەی واژۆ وەك
تۆمارێك پێش بە بەڕێوە چوونی بگرن. دروست كردنی ئەو شارۆچكە هۆی ئەبێتە پیشەییە خەسارگەلێكی زۆری ژینگەیی، بە شێوەیەك كە دواتر قەرەبوو
لێبوردنی نێودەوڵەت ی داوا ده‌كات جۆرج بوش ده‌ستگیر بكرێت ی ی نێوده‌وڵه‌ت ی لێبوردن رێكخراو ی ی ئینته‌رناشناڵ) داوا (ئه‌منست ی ئێتیوپی و ته‌نزانیا و ل ه واڵتان ی ی سه‌رۆك زامبیا كرد ك ه جۆرج بوش ی ئه‌مه‌ریكا ده‌ستگیر بكه‌ن پێشو ی دژ ب ه ی پێشێلكارییه‌كان به‌هۆ ی مرۆڤ ،له‌كاتێكدا ك ه ناوبراو ماف ی ی داهاتو سه‌ردان به‌نیاز‌ه هه‌فت ه ئه‌فه‌ریقا بكات. ی مات بۆالرد گهوره راوێژكار ی ی ئه‌منست ی له‌رێكخراو یاسای ی ئینته‌رناشناڵ رایگه‌یاند :یاسا ی وا ده‌خوازێت ك ه نێوده‌وڵه‌ت ی ئارام نه‌بێت بۆ ئه‌و مۆڵگه‌یه‌ك ی به‌رپرسن ل ه سزا و كه‌سان ه ئه‌شكه‌نجه‌دان ،هه‌ربۆی ه پێویست ه ی ئێتیوپی و ته‌نزانیا له‌سه‌ر واڵتان و زامبیا ئه‌و هه‌ل ه بقۆزنه‌و‌ه له‌پێناو پابه‌ندبونیان به به‌ڵێنه‌كانیانه‌وه. ی ی رابردو چاالكوانان ی شوبات مانگ ی مرۆڤ ئاشكرایانكرد مافه‌كان ی ك ه جۆرج بوش سه‌ردانێك ی ره‌تكرده‌و‌ه ك ه به‌نیاز بو بۆ واڵت ی بدات ،ئه‌ویش سویسرا ئه‌نجام ی ك ه كران ه ی ئه‌و هه‌ڕه‌شان ه به‌هۆ ی ی رێوشوێن ی بۆ گرتنه‌به‌ر سه‌ر ی ی دژ به‌و پێشێلكارییان ه یاسای ی ریچگه‌دان ب ه بوش له‌بار‌ه ی ی توندوتیژ ی شێواز به‌كارهێنان
رژیمی ئێران له‌گه‌مارۆی مه‌رگدا
نابێتەوە ،ئەمە لە كاتێك دایە كە بوونی سروشتی دەست لێنەدراو ئەبێتە هۆی راكێشانی گەشتیار بۆ ناوچەكە. سەیرانگای بێلوو لە ١٥کیلۆمیتریی شاری مەریوان هەڵکەوتووە.
نه‌یارانی سوریا :ئه‌گه‌ر سه‌ركه‌وین په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئێران ده‌گۆڕین
و ئه‌شكه‌نج ه ل ه دانپێدانانه‌كاندا، ی به‌اڵم له‌و كاته‌دا رێكخه‌ران سه‌ردانه‌ك ه وایان باڵوكرده‌و‌ه ك ه ی ی بارودۆخ گوای ه بوش به‌هۆ ی سه‌ردانه‌ك ه ئه‌منییه‌و‌ه ی ره‌تكردوه‌ته‌و‌ه نه‌ك به‌هۆ سكااڵی یاساییه‌وه. ی ی پێشو ی سه‌رۆك جۆرج بوش ی ی سااڵن ئه‌مه‌ریكا ك ه ل ه ماو‌ه ی 2001تا 2009سه‌رۆكایه‌ت ی دا ب ه ی كرد ،رێگا ئه‌و واڵت ه ی ی توندوتیژ ی شێواز به‌كارهێنان ی تۆمه‌تباران ل ه دانپێدانان
ی ی رێكخراو و ئه‌وه‌ش به‌ال ی و رێكخراو‌ه ی نێوده‌وڵه‌ت لێبوردن ی دیكه‌و‌ه وه‌ك مرۆڤدۆسته‌كان ئه‌شكه‌نجه ئه‌ژمار ده‌كرێت. ی داهاتو جۆرج بڕیاره هه‌فت ه ی ی سه‌ردان بوش و هاوسه‌ره‌ك ه ی ئه‌فه‌ریقا بكه‌ن به‌مه‌به‌ست ی ی نه‌خۆش ئاگاداربون له‌بار‌ه شێرپه‌نج ه له‌ناوچه‌كه ،له‌و سه‌ردانه‌شدا چه‌ندین نه‌خۆشخان ه به‌سه‌ر ده‌كه‌نه‌و‌ه و چاویان ب ه ی ی كه‌رت ژماره‌یه‌ك ل ه به‌رپرسان ته‌ندروستی ئه‌و واڵته ده‌كه‌وێت.
هاوكات له‌گه‌ڵ كۆبوونه‌وه‌ی نائاسایی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی سه‌ر به‌رێكخراوی نهتهوه یه‌كگرتوه‌كان سه‌بارت ب ه تاوانه‌كانی رژیمی سوریا دژ به مرۆڤایه‌تی ،یه‌كێك له‌رابه‌رانی نه‌یاری حكومه‌تی به‌شار ئه‌سه‌د رایگه‌یاند ئه‌گه‌ر سه‌ركوتن به‌ده‌ست بێنن‌و ده‌سه‌اڵت له‌سوریا بگرنه‌ده‌ست، پێوه‌ندییه‌كانیان له‌گه‌ڵ ئێرانو حیزبواڵی لوبنان ده‌گۆڕن. بورهان غلیون سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی سوریا له‌لێدوانێكدا بۆ گۆڤاری واڵستریت ژۆرناڵ وتی په‌یوه‌ندییه‌كانی سوریا له‌گه‌ڵ ئێران نائاساییه‌‌و ده‌بێت گۆڕانكاری به‌سه‌ردابێت. ناوبراو وتی ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تی به‌شار ئه‌سه‌د بڕوخێت‌و نه‌یاره‌كای بێنه‌سه‌ركرا ،ئه‌م واڵت ه چیدی په‌یوه‌ندی تایبه‌تی له‌گه‌ڵ ئێراندا نابێت‌و په‌یوه‌ندیی ه نزیكه‌كانیشی له‌گه‌ڵ حیزبواڵی لوبنان هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه.
ره‌نگ ه له‌ماوه‌ی ئه‌م سێ ده‌یه‌ی رابردوودا هیچ كاتێك كۆماری ئیسالمی به‌قه‌د ئه‌م ماوه‌ی ه توشی قه‌یرانی ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كی نه‌بووبێته‌وه .قه‌یرانی ناوخۆیی له‌وان ه كه‌ڵه‌كه‌بوونی ناڕه‌زاییه‌كان به‌هۆی بێكاری‌و گرانی‌و ناعه‌داڵه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی ك ه هه‌ر ساته‌و چاوه‌ڕێی ته‌قینه‌وه‌ی لێده‌كرێت ،هه‌روه‌ها قه‌یران ه نێوه‌ده‌ڵه‌تییه‌كان ك ه له‌م ماوه‌یه‌دا زۆرتر له‌هه‌ر كاتێك رژیمی ئێران ل ه ئاستی جیهانی په‌راوێز‌و ته‌ریك خستوه‌ته‌وه. له‌ماوه‌ی دوو هه‌فته‌ی رابردوودا به‌هۆی دۆسیه‌ی ئه‌تۆمی‌و پێشێلكردنی مافه‌كانی مرۆڤ ،چه‌ندین بڕیار‌و به‌یاننامه‌‌و ئابلۆق ه له‌الیه‌ن دامهزراوه نێوه‌ده‌وڵه‌تییه‌كان‌و واڵتانی زلهێزی جیهان به‌سه‌ر ئێراندا سه‌پێنرا .هاوكات بۆ مه‌سه‌له‌ی هێرشكردنه‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی بریتانیا له‌تاران له‌گه‌ڵ شه‌پۆلێكی ناڕه‌زایی نێوده‌وڵه‌تی به‌ره‌وڕوو بووه‌و‌ه زیاتر له‌جاران سیمای دزێوی كۆماری ئیسالمی بۆ هه‌موو جیهان ئاشكراكرد .ئه‌وه‌ی ئاشكراو روون ه ده‌سه‌اڵتدارانی رژیم هیچ كاتێك به‌قه‌ده‌ر ئێستا ئه‌وه‌ند‌ه شپرز‌ه نه‌بوون‌و خۆیان له‌گه‌مارۆی مه‌رگدا نه‌بینیوه ،به‌جۆرێك ك ه بۆ ده‌ربازبوون ل ه هه‌موو ئه‌و قه‌یرانان ه ئاماده‌ی هه‌موو ریسكێكن‌و ته‌نانه‌ت چاوه‌ڕێ ئه‌وه‌شیان لێده‌كرێت شه‌ڕێكی دیك ه بۆ خه‌ڵكی ئێران به‌دیاری بێنن. له‌الیه‌كی ترهوه بارودۆخی سیاسی ناوچه‌ك ه به‌خێرایی له‌گۆڕاندای ه ك ه ئه‌وه‌ش كاریگه‌ری قوڵی له‌سه‌ر خه‌ڵك‌و ده‌سه‌اڵتی ئێراندا هه‌یه ،هه‌ر هه‌فته‌ی رابردوو چواره‌مین دیكتاتۆری واڵتانی عه‌ره‌ب روخا‌و عه‌لی عه‌بدواڵ ساڵح له‌پاش بن عه‌لی‌و قه‌زافی‌و موباره‌ك كۆتایی ب ه ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی هێنرا ،ده‌سه‌اڵتی به‌شار ئه‌سه‌د له‌سوریاش ك ه هاوپه‌یمانی به‌هێزی رژیمی تاران ه له‌لێواری روخاندایه‌‌و بێجگ ه ل ه خرۆشانی خه‌ڵكی واڵته‌كه‌ی به‌ره‌ڕووی گوشارێكی زۆری نێوده‌وڵه‌تی بووه‌ته‌وه. بههاری عه‌ره‌بی تا دێت زیاتر چرۆ ده‌كات‌و تا دێت گه‌رده‌لولی ناڕه‌زاییه‌كان له‌ناوچه‌ك ه زیاتر هه‌ڵده‌كات‌و ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆره‌كان راده‌ماڵێت. له‌وه‌ها بارودۆخێكدا ك ه فه‌زای ناوچه‌ك ه هیچ ل ه قازانجی ئێران نییه ،هه‌روا په‌ره‌ئه‌ستاندنی سزا‌و گوشار‌ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بۆ سه‌ر ئێران ،هه‌موویان ئاماژه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ك ه كۆماری ئیسالمی ن ه ده‌توانێ چاره‌سه‌ری قه‌یران ده‌ره‌كییه‌كان بكات‌و ن ه ده‌توانێت پێش به‌ته‌قینه‌وه‌ی رق‌و كینه‌ی خه‌ڵكانی ئێران بگرێت ،ك ه ئه‌مه‌ش نیشانه‌كانی سه‌ره‌مه‌رگی رژیمی ئێرانهو مژده‌ی گۆڕانكارییه‌كی گهوره له‌ژیانی سیاسی خه‌ڵكی ئێراندایه. له‌وه‌ها بارودۆخێكدا تا ئه‌و جێگه‌ی په‌یوه‌ندی به‌كورده‌و‌ه هه‌ی ه ته‌نها ب ه یه‌كریزی‌و یه‌كگرتووی ده‌توانێت له‌داهاتووی ئێراندا قسه‌ی هه‌بێت‌و له‌گه‌رماوگه‌رمی بارودۆخی ئاڵۆزی داهاتووی ئێران به‌و داخوازیی ه ره‌واو به‌رحه‌قه‌ی بگات ك ه سااڵنێك ه خه‌باتی بۆ ده‌كات .یه‌كریزی‌و یه‌كگرتووی خه‌ڵكی كوردستانیش ب ه بێ یه‌كگرتویی حیزبه‌كانی ده‌ستبه‌رنابێت ،بۆی ه ل ه ئێستادا هه‌رچی زیاتر لێكنزیك بوونه‌وه‌‌و یه‌كگرتوویی هه‌موو حیزبه‌كان ل ه ده‌وری پالتفۆرمێكی هاوبه‌ش له‌به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵكی كوردستان ،زه‌روره‌تێك ه ك ه زیاتر له‌هه‌ر كاتێك هه‌ستی پێده‌كرێت ،ئه‌مه‌ش ده‌ستبه‌رنابێت تا ئه‌و كاته‌ی ژماره‌یه‌ك ل ه سه‌ركرده‌ی حیزبه‌كان چیتر دوای به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆیان نه‌كه‌ون‌و واز له‌بیری سواوی «براگه‌وره‌یی»و خۆ به«سه‌ركرده‌ی نه‌ته‌وه‌یی»زانین بێنن، چونك ه ئهوه رای گشتی خه‌ڵكی كوردستان ه له‌دواڕۆژدا بڕیار له‌سه‌رهه‌موو شتێك ده‌دات‌و له‌ئێستادا چاوه‌ڕوانی زیاتر لێك نزیكبوونه‌وه‌ی حیزبه‌كانیه‌تی.