زیاتر له ١٠٠
رژێمی ئیسالمی‌و
قەیرانەکانی
هاواڵتیی کورد ...
سەرکوتکارییەکانی
عێراق
》2
》11
》5
لەکوردستاندا
》6-7
ته‌وه‌رەیەک ده‌رباره‌ی رۆشنبیرو رۆشنبیری
سەروتار
2011 ساڵی شۆڕش
dwaroj@komala.net
دوو هه‌فته‌نامه‌یه‌كی سیاسی گشتییه كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان ده‌ریده‌كات ژماره ( )5٥دەوری دووەم ،ساڵی پێنجەم، ١٤ - 201٢/١/٤ی بەفرانباری 1390 نرخ 500 :دینار
سەرەڕای ئابلۆقە نێودەوڵەتییەکان هه‌ڕه‌شه‌كانی رژیمی ئێران بەردەوامە
ره‌زا که‌عبی به‌س���ته‌ڵەکی دیکتاتوری‌و ئیستبداد له‌ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس���ت له س���اڵی 2011توای���ه‌وه .النیکه‌م له‌مساڵدا شۆڕش‌و راپه‌رینه‌کانی واڵتانی عه‌ره‌بی‌و باک���وری ئه‌فریقا س���یمای سیاس���ی جیهانیان گ���ۆڕی .جارێک���ی دیکه‌و ل���ه کاتێک���دا که له‌و واڵتانه‌ی که‌مترین چاوه‌ڕوانی لێده‌کرا ،شۆڕش���ی جه‌ما‌وەری‌و ڕاپه‌رین‌و ئینقالب قس���هی یه‌که‌میان کرد‌و زلهێزه‌کانی جیه���ان به خێراییەکی به‌رچاو کش‌و مات بوون‌و زۆر زوو ده‌ستیان له پشتیوانی هاوپه‌یمانه ده‌یان ساڵه‌کانیان هه‌ڵگرت. ،2011س���اڵی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس���ت‌و س���اڵی شۆڕش‌و ساڵی گۆڕینی سیمای قاره‌ی ئاسیاو به تایبه‌ت باکوری ئه‌فریقا‌و واڵتانی عه‌ره‌بی بوو که سه‌رتاس���ه‌ری سه‌ده‌ی بێست نه‌ک ته‌نیا دووربوو له هه‌رچه‌ش���نه ش���ه‌پۆلێکی جه‌ماوه‌ریی ،بەڵکو پێگه‌ی کۆنه‌په‌رەس���تی‌و هێمای مانه‌وه‌ی دونیای کۆن بوو. ش���ۆڕش‌و راپه‌ڕینه‌کان���ی به‌ه���اری عه‌ره‌ب���ی، رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی هه‌ژاند ،ئهو ناوچه‌یەی که کانگای و‌زه‌ی جیهان���ی له خۆیی کۆکردوه‌ته‌وه‌و له ئابووری جیهان قس���هی یه‌ک���ه‌م ده‌کا‌و پاش شه‌ڕی دووهه‌می جیهانی زۆرترین شه‌ڕی گه‌وره‌ی به خۆوه بینی���وه .رژیمه‌کانی عه‌ره‌بی‌و باکووری ئه‌فریقا پێگه‌ی زلهیزه‌کان بوون‌و پێگه‌ی زلهێزه‌کان له رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست پێگه‌ی جیهانیی ئه‌وانی دیاری ک���ردووه .ئینق�ل�اب‌و راپه‌ڕینه‌کانی 2011 ئه‌م س���یما‌و ئه‌م پێوانانه‌ی تا ڕاده‌‌ەکی به‌رچاو گۆڕی���ی .کۆتاییهێنان به ده‌س���ه‌اڵتی حوس���نی موب���اره‌ک ل���ه 18رۆژدا ک���ه هێم���ای واڵتانی عه‌ره‌بی‌و به ناوبانگترین پێگه‌ی ئه‌مریکا‌و رۆژئاوا بوو ،س���ڕینه‌وه‌ی به خێرایی قه‌زافی‌و بن عه‌لی‌و هه‌وڵدانی به په‌له‌‌و به ش���پرزه‌یی یان بۆ ڕێگرتن له قوڵبونه‌وه‌ی زۆرتری راپه‌ڕینه‌کان یان هه‌وڵدان ب���ۆ دانانی هاوپه‌یمانانی نوێ ،هه‌مووی نیش���ان ده‌دا که ئهوه بینای���هی که زلهێزه‌کان بۆ ده‌یان ساڵ له رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست سیاست‌و ملمالنێی خۆیانیان له س���ه‌ر دامه‌زرانبوو چ به هاسانی له به‌رابه‌ر ش���ۆڕش‌و ڕاپه‌رینی جه‌ماوه‌ری هه‌ره‌سی هێنا2011 .و شۆڕش���ه‌کانی جارێکی تر نیشانیدا ک���ه وه‌ک هه‌موو مێ���ژوو ،الپ���ه‌ڕه‌ی کۆمه‌ڵگای مروڤایه‌تی به شۆڕشی بێبه‌شان هه‌ڵده‌درێته‌وه. شۆڕشه‌کانی 2011س���ه‌ره‌ڕای هه‌ر ئاکامێک ،تا ئێستا رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس���تیان له زۆر الیەنه‌و‌ه گۆڕیوه .ئهو به الڕیدابردنه‌ی که وه‌ک «زستانی عه‌ره‌بی» باسی ده‌که‌ن ،به هیچ جۆرێک ناتۆانێ کاریگه‌ریی ش���ه‌پۆلی راپه‌ڕین���ه‌کان که‌مکاته‌وه. وه‌ک شۆڕش���ی مه‌زنی فه‌رانس���ه‌و شۆڕشه‌کانی 1848ئورووپ���ا‌و کۆمۆن���ی پاریس‌و شۆڕش���ی ئۆکتۆبر‌و ته‌نانه‌ت شۆڕشی س���اڵی 57له‌ئێران که کاریگه‌ری خۆی���ان داناو‌و گۆڕانکاری گهورهو مێژووییان خۆلقاند. ساڵی 2011هه‌روه‌ها ساڵی بزووتنه‌وه‌ی جیهانیی «واڵ س���تریت» بوو که جارێکی دیکه نیشانیدا که سیستمی س���ه‌رمایه‌داری ڕێگره له بنیادنانی نیزامێکی عاداڵنه.
تاقیکرنەوەی موشەکیی ئێران لە ئاوەکانی کەنداو رۆژانی رابردوو ئه‌مریكا سزا ئابورییه‌كانی سه‌ر ئێران توندتر كرده‌وه‌‌و بانكی ناوه‌ندی ئێران ئابلۆقه‌ی خرایه‌سه‌ر ،ده‌سه‌اڵتدارانی كۆماری ئیسالمی هه‌ڕه‌شه‌ی داخستنی باریكه‌ی هورمز ده‌كه‌ن‌و نمایشێكی سه‌ربازییان له‌و ناوچه‌ی ه وه‌رێخستوووه. له‌دوایین رۆژی ساڵی رابردووی زایینی باراك ئۆبامای سه‌رۆكی
ئه‌مریكا قانونی نوێی بودجه‌ی به‌رگری ئه‌مریكای واژۆكرد كه به‌شێكی په‌یوه‌ندی به توندتركردنه‌وه‌ی سزا ئابوری‌و بازرگانییه‌كانی ئێرانه .به‌پێی ئه‌م قانونه بازرگانی‌و ئاڵوێر له‌گه‌ڵ ته‌واوی دامه‌زراوه داراییه‌كانی الیه‌نی بانكی ناوه‌ندی ئێران قه‌ده‌غه‌یه، به‌مه‌ش راسته‌وخۆ گوشار ده‌خرێته‌سه‌ر فرۆشی نه‌وتی ئێران ك ه ئابوریی ئێرانی پێوه‌به‌نده. به‌دوای ئه‌مه به‌رپرسانی كۆماری
ئیسالمی هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان كرد كه ئه‌گه‌ر نه‌وتی ئێران ئابلۆقه‌ی بخرێته‌سه‌ر ،ب ه داخستنی باریكه‌ی هورموز رێگه‌ی له‌و نه‌وت ه ده‌گرن كه له‌واڵتانی كهنداوهوه هه‌نارده‌ی بازاڕه‌كانی جیهان ده‌كرێت .هه‌ر بۆ ئه‌م مه‌به‌سته رژیمی ئێران دوێنێ سێشه‌ممه (3ی به‌رفرانبار) مانۆرێكی سه‌ربازیی ل ه ئاوه‌كانی ده‌ریای عومان‌و رۆژهه‌اڵتی باریكه‌ی هورموز ده‌ستپێكرد كه ماوه‌ی 10رۆژ ده‌خایه‌نێت‌و به
وته‌ی فه‌رمانده‌كانی هێزی ده‌ریایی ئێران نوێترین تێكنۆلۆژیای ده‌ریایی تێیدا نمایش ده‌كرێت. نزیكه‌ی %40ی نه‌وتی جیهان له‌باریكه‌ی هورموزه‌وه تێپه‌ڕ ده‌بێت‌و پاش هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌سه‌اڵتدارانی كۆماری ئیسالمی بۆ داخستنی ئه‌م رێگه ئاوییه نیگه‌رانی له‌واڵتانی ناوچه‌كه‌‌و رۆژئاوا دروست كردوه.
...بۆ ل ٣
ته‌حریمی بانكی ناوه‌ندی ئێران نرخی دۆالر به‌رزده‌كاته‌وە پاش ئه‌وه‌ی ویالیه‌ته یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا بانكی ناوه‌ندیی ئێرانی خست ه ژێر ئابلۆقه‌وه ،نرخی دۆالر به‌رامبه‌ر به تمه‌ن له‌رۆژانی رابردوو گه‌یشته به‌رزترین ئاستی خۆی‌و تا نزیكه‌ی 1800تمه‌ن گه‌یشت. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندیی ئێران كاریگه‌ری ل ه سه‌رجه‌م بواره ئابورییه‌كانی ئێراندا ده‌بێت‌و به‌تایبه‌تی هه‌نارده‌و فرۆشی نه‌وتی ئێران توشی گرفتی جدیی ده‌كات ،هاوكات نیگه‌رانی‌و دڵه‌ڕاوكێی الی بازرگانان‌و خه‌ڵكی ئێران دروست كردوه ،له‌ماوه‌ی ئه‌م چه‌ند رۆژه‌شدا نرخی دۆالر به‌رامبه‌ر ب ه تمه‌ن ب ه شێوه‌یه‌كی به‌رچاو هه‌ڵكشاوه‌‌و دوێنێ سێشه‌مم ه له‌بازاڕه‌كانی تاران دۆالر ب ه 1780تمه‌ن مامه‌ڵه كراوه. ئه‌گه‌رچی دوێنێ جێگری بانكی ناوه‌ندی ئێران
هه‌ڕه‌شه‌ی له‌ده‌اڵاڵنی دۆالرو دراو كرد ك ه هۆكاری به‌رزبوونه‌وه‌ی دۆالرن ،به‌ڵێنی ئه‌وه‌شی داوه ك ه نرخی دۆالر بێنێته‌خواره‌وه، به‌اڵم شاره‌زایانی ئابوریی پێیان وای ه هه‌ڵكشانی نرخی دۆالر به‌رامبه‌ر ب ه تمه‌ن سه‌ره‌تای كۆمه‌ڵێك گرفتی سه‌ره‌كیی ه ك ه له‌پاش ئابلۆقه‌ی بانكی ناوه‌ندی ئێران توشی ئابوریی له‌رزۆكی ئێران ده‌بێت. كۆماری ئیسالمی به‌هۆی به‌رده‌وامبوونی له‌سه‌ر به‌رنام ه ئه‌تۆمییه‌كانی تا ئێستا شه‌ش جار له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی یه‌كگرتووه‌كان نهتهوه رێكخراوی بڕیارنامه‌ی به‌دژی ده‌ركراوه‌‌و چه‌ندین ئابلۆق ه له‌الیه‌ن ئه‌مریكا‌و واڵتانی رۆژئاوایی به‌سه‌ردا سه‌پاوه ،به‌اڵم ئێران له‌درێژه‌دان ب ه سیاسه‌ته ئه‌تۆمییه‌كه‌ی پاشگه‌ز نابێته‌وه .
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ،
ئێران
dwaroj@komala.net
هه‌ڕه‌شه‌كانی رژیم بۆ داخستنی باریكه‌ی هورموز به‌رده‌وامه راسته‌وخۆ له‌سه‌ر فرۆشی نه‌وتی ئێران ئا :دوارۆژ داده‌نێت. هه‌فته‌ی رابردووش جێگری یه‌كه‌می پاش ئه‌وه‌ی رۆژانی رابردوو به بڕیارێكی مه‌حمودی ئه‌حمه‌دی نژاد هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی باراك ئۆباما سه‌رۆك كۆماری ئه‌مریكا سزا كرد كه ئه‌گه‌ر نه‌وتی ئێران ئابلۆقه‌ی ئابورییه‌كانی سه‌ر ئێران توندتر كرایه‌وه‌‌و بخرێته‌سه‌ر ،كۆماری ئیسالمی به داخستنی بانكی ناوه‌ندی ئێران ئابلۆقه‌ی خرایه‌سه‌ر ،باریكه‌ی هورموز رێگه‌ی له‌و نه‌وته ده‌گرێت ده‌سه‌اڵتدارانی كۆماری ئیسالمی هه‌ڕه‌شه‌ی كه له‌واڵتانی كهنداوهوه هه‌نارده‌ی بازاڕه‌كانی داخستنی باریكه‌ی هورمز ده‌كه‌ن‌و نمایشێكی جیهان ده‌كرێت .سااڵنی رابردووش به‌رپرسانی كۆماری ئیسالمی به‌رده‌وام سه‌ربازییان له‌و ناوچه‌یه وه‌رێخست. دوایین رۆژی ساڵی رابردووی زایینی باراك رایانگه‌یاندوه ئه‌گه‌ری ئێران نه‌توانێت ئۆباما سه‌رۆكی ئه‌مریكا قانونی نوێی نه‌وتی خۆی ره‌وانه‌ی بازاڕه‌كانی ده‌ره‌وه بودجه‌ی به‌رگری ئه‌مریكای واژۆكرد كه بكات ،رێگه به هیچ واڵتێكی ناوچه‌كه نادات به‌شێكی په‌یوه‌ندی به توندتركردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت بكات .له‌كاردانه‌وه‌یه‌ك بهو سزا ئابوری‌و بازرگانییه‌كانی ئێرانه .به‌پێی لێداوانانه به‌رپرسانی ئه‌مریكا هۆشداری ئه‌م قانونه بازرگانی‌و ئاڵوێر له‌گه‌ڵ ته‌واوی ئهوه ده‌ده‌ن كه رێگه ناده‌ن رێگای بازرگانی دامه‌زراوه داراییه‌كانی الیه‌نی بانكی ناوه‌ندی ئازاد له‌باریكه هورموز كێشه‌ی بۆ دروست ئێران قه‌ده‌غه‌یه .سهپاندنی ئه‌م ئابلۆقانه ببێت .ناوچه‌ی كه‌نداوو ده‌ریای عومان له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تی ئه‌مریكا ده‌توانێت له‌الیه‌ن ناوگانی پێنجه‌می هێزی ده‌ریایی كاریگه‌ری له‌سه‌ر داهاته نه‌وتیه‌كانی ئێران ئه‌مریكا ده‌پارێزرێت كه ئه‌ركی ئهو هێزانه بێت ناردنه‌وه‌ی پوڵی فرۆشی نه‌وت بۆ پاراستنی ئه‌منیه‌تی رێگه‌ی هه‌نارده‌كردنی ناوخۆی ئێران توشی كێشه بكات .به‌دوای نه‌وتی واڵتانی ناوچه‌كه‌یه. ئه‌مه‌ش وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی فه‌رانسه جه‌ختی نزیكه‌ی %40ی نه‌وتی جیهان له‌باریكه‌ی له‌سه‌ر ئه‌وه‌كرده‌وه كه ده‌بێت ئابلۆقه‌كانی هورموزه‌وه تێپه‌ڕ ده‌بێت‌و پاش هه‌ڕه‌شه‌ی سه‌ر ئێران زیاتر بكرێت ،چونكه «ئێران ده‌سه‌اڵتدارانی كۆماری ئیسالمی بۆ به‌رده‌وامه له ده‌ستڕاگه‌یشتن به چه‌كی داخستنی ئه‌م رێگه ئاوییه نیگه‌رانی له‌واڵتانی ناوچه‌كه‌‌و رۆژئاوا دروست كردوه. ئه‌تۆمی». له‌ماوه‌ی سااڵنی رابردوو و به‌هۆی به‌رده‌وام رژیمی ئێران بۆ ئه‌م مه‌به‌سته دوێنێ بوونی ئێران له‌سه‌ر به‌رنامه ناوكییه‌كه‌ی سێشه‌ممه (3ی به‌رفرانبار) مانۆرێكی تائێستا شه‌ش بڕیارنامه له ئه‌نجومه‌نی سه‌ربازیی له ئاوه‌كانی ده‌ریای عومان‌و ئاسایشی رێكخراوی نهتهوه یه‌كگرتوه‌كان رۆژهه‌اڵتی باریكه‌ی هورموز ده‌ستپێكرد دژی ئێران په‌سه‌ند كراوه كه كۆمه‌ڵكێك كه ماوه‌ی 10رۆژ ده‌خایه‌نێت‌و به وته‌ی سزای ئابوری به‌سه‌ر ئێراندا سه‌پاندوه .فه‌رمانده‌كانی هێزی ده‌ریایی ئێران نوێترین به‌پێی ئهو بڕیارنامانه تا ئێستا 75تێكنۆلۆژیای ده‌ریایی تێیدا نمایش ده‌كرێت. رێكخراو ،كۆمپانیا یان دامه‌زراوه‌‌و 41فه‌رمانده‌ی هیزی ده‌ریایی ئێران ،حه‌بیبواڵ كه‌سایه‌تی په‌یوه‌ندیدار به به‌رنامه ئه‌تۆمی‌و سه‌یاری پێشتر ئامانجی سازدانی موشه‌كیه‌كانی ئێران توشی سزا‌و ئابلۆقه ئهو مانۆره‌ی بۆ نیشاندانی تواناكانی بوونه‌ته‌وه .دوا بڕیاری ئه‌مه‌ریكا ل ه هێزه‌چه‌كداره‌كان‌و هێزی ده‌ریایی ئێران ته‌حریمی بانكی ناوه‌ندی ئێران كاریگه‌ری له ئاوه ئازاده‌كان گه‌ڕاندبوه‌وه .ناوبراو به
3
خەریتەی باریکەی هورموز لەنێوان کەنداوو دەریای عومان ئاماژه به‌وه‌ی كه ئێران توانای كۆنترۆڵكردنی باریكه‌ی هورموزی هه‌یه ،سه‌باره‌ت ب ه داخستنی ئهو باریكه ستراتیژیه ده‌ڵێت سه‌ره‌ڕای توانای هێزه ده‌ریایه‌كان سوپا‌و ئه‌رته‌ش بۆ به‌ستی باریكه‌ی هورموز بڕیارێكی له‌وشێوه له‌الیه‌ن گه‌وره‌كانی رژیمه‌وه ده‌درێت‌و ئه‌گه‌ر پێویست بكات ئهو كار‌ه ده‌كه‌ن به‌اڵم تا ئێستا بڕیاریان نه‌داوه. هه‌رله‌م مانۆره‌دا مۆشه‌كێكی نوێ تاقیكرایه‌وه كه به‌وته‌ی به‌رپرسانی رژیم له‌ناوخۆی ئێران‌و به‌ده‌ستی شاره‌زایانی ئێران دروستكراوه‌‌و له‌كه‌نار بۆ ده‌ریا
جۆر
ده‌هاویژرێت .هاوكات چه‌ندین موشه‌كی دیكه‌ش تاقیده‌كه‌نه‌وه. ئه‌م جموجواڵنه‌ی رژیمی ئێران ،سه‌ره‌ڕای سه‌رقاڵكردنی واڵتانی رۆژئاوا ،نیگه‌رانی الی واڵتانی كه‌نداو دروست كردوه. نیگه‌رانییه‌كان له‌داخستنی باریكه‌ی هورموز له‌الیه‌ن ئێرانه‌و‌ه له‌سه‌رده‌می شه‌ڕی ئێران‌و عێراق سه‌ری هه‌ڵداوه‌‌و به‌م بۆنه‌شه‌و‌ه له‌سااڵنی رابردوودا ئهو واڵت ه عه‌ره‌بییان ه بۆ به‌ره‌وڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ هه‌ر جۆره كرده‌وه‌یه‌كی ئێران ژماره‌یه‌كی زۆر چه‌ك‌و چۆڵیان له‌ئه‌مریكا كڕێوه كه به‌م نزیكان ه ئه‌مریكا چه‌ندین موشكی پێشكه‌وتووی ب ه
واڵتانی عه‌ره‌بی كه‌نداو وه‌ك عه‌ره‌بستان‌و ئیمارات فرۆشتووه كه توانای ئه‌وه‌یان هه‌ی ه ده‌یان میتر بتۆن ببڕێت‌و پاش گه‌یشتن ب ه ئامانج بته‌قێته‌وه. ئه‌وه‌ی تا ئێستا چاودێرانی سیاسی نیگه‌ران كردوه ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌م سیاسه‌تانه‌ی ئێران له‌مه‌ڕ سووربوونی له‌سه‌ر په‌ره‌پێدانی هه‌ڕه‌ش ه ناوه‌كییه‌كه‌ی به‌رنامه له‌ده‌رودراوسێكانی ببێته‌هۆی هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕێكی گهوره له‌ناوچه‌كه‌دا كه له‌ئه‌گه‌ری روودانی زیانێكی زۆر به‌ر ئێران ده‌كه‌وێت ك ه له‌وه‌شدا خه‌ڵكی سته‌ملێكراوی ئێران زیانمه‌ندی سه‌ره‌كی ده‌بن.
سەبارەت بە کۆمەڵکوژی خەڵکی بێتاوانی باکوری کوردستان وتووێژی رادیۆ فەرانسە لەگەڵ هاوڕێ عومەر ئیلخانیزادە ،سکرتێری گشتی کۆمەڵە
له‌ڕۆژه کۆتاییه‌کانی ساڵی ٢٠١١و له کاتێکدا که ده‌یان کاسبکاری کورد له سه‌ر سنووری ده‌سکردی نێوان عێراق _ تورکیا خه‌ریکی دابینکردنی بژێوی ژیانیان بوون ،هێرشێکی ئاسمانیی له الیه‌ن فڕۆکه شه‌ڕکه‌ره‌کانی ڕژیمی تورکیا کرایه سه‌ریان‌و له ئاکامدا ٣٨الوی کاسبکار گیانیان له ده‌ستدا .له حاڵێکدا که هه‌موو دنیا له بێده‌نگیدا بوو و شه‌ڕه دژوارو کاولکه‌ره‌کانیش ڕاوه‌ستابوون، ده‌بێ ئامانجی ئه‌م هێرشه پێشتر ئاماده‌کاری بۆکراوه ،وه‌ک ڕاگه‌یاندنی ئه‌رته‌ش خۆی ددانی پێدا ده‌نێت چی بێت؟ له‌م پێوه‌ندییه‌دا به‌شی فارسیی ڕادیۆ فه‌رانسه ڕۆژی هه‌ینی ٩به‌فرانبار وتووێژێکی ته‌له‌فوونی له‌گه‌ڵ هاوڕێ عومه‌ر ئێلخانیزاده ،سکرتێری کۆمەڵەی هاوڕێ عومەر ئیلخانیزادە زەحمەتکێشانی کوردستان ئه‌نجامداوه که ئه‌مه ده‌قه‌که‌یه‌تی. کوشتاری بێبه‌زه‌ییانه‌ی خه‌ڵکی مه‌ده‌نی، بیانوویه‌کی زۆر باشه به ده‌ستی ئه‌م پرسیار :دوابه‌دوای کوژرانی ٣٥حزبه‌وه تا ئهو داواکارییه‌ی له خه‌ڵک ببێت‌و کوردی تورکیا له ئاکامی بۆردمان من پێموایه خه‌ڵکی کوردستانی تورکیا‌ش فڕۆکه جه‌نگییه‌کانی ئه‌رته‌شی ئهو له‌م هێرشه زۆر تووڕه‌و نیگه‌رانن .ئه‌گه‌ر واڵته ژماره‌یه‌ک له لێکۆڵه‌رانی سیاسی له بیرمان بێت دوابه‌دوای بوومه‌له‌رزه‌که‌ی نیگه‌رانیی خۆیان له سه‌رهه‌ڵدانی شاری وانیش ،دامه‌زراوه پێوه‌ندیداره‌کانی شه‌پۆلێکی نوێ له توندوتیژی له‌و حکومه‌ت ئهو جۆره‌ی پێویست بوو به واڵته ده‌ربڕیوه‌و پارتی کرێکارانی هانای خه‌ڵکی کورده‌وه نه‌چوون‌و کوردستان کورده‌کانی بۆ ڕاپه‌ڕین ته‌نانه‌ت هاوکارییه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کانیان دژ به حکومه‌ت به‌تایبه‌ت له ناوچه یان ڕه‌دکرده‌وه ،یا زۆر دره‌نگ گه‌یاندیانه کوردنشینه‌کان هانداوه .له به‌ڕێز عومه‌ر ده‌ستی خه‌ڵکی وان .هه‌موو ئه‌وانه له ئێلخانیزاده سکرتێری گشتیی کۆمه‌ڵه‌ی سه‌ر یه‌ک کۆبووه‌ته‌وه‌و ناڕه‌زایه‌تیی زه‌حمه‌تکیشانی کوردستان ئه‌پرسم دروستکردووه .ئهوه چه‌نده‌مین جاره پ.ک.ک له ئێستادا چ قورساییه‌کی بۆ که فڕۆکه جه‌نگییه‌کانی تورکیا چ له‌ناو کێشاندنی خه‌ڵک بۆ سه‌ر شه‌قام له خاکی عێراق‌و چ له ناو خاکی تورکیا شاره‌کانی تورکیا هه‌یه؟ هێرش ده‌که‌نه سه‌ر خه‌ڵکی کوردستان‌و حزبه له کێک ه ی پ.ک.ک وه‌اڵم :بێگومان داخوازییه‌که‌ی پ.ک.ک یش هه‌ر به‌م سه‌ره‌کییه‌کانی کوردستانی تورکیا‌یه‌و بۆنه‌یه‌وه‌یه .من پێموایه داخوازییه‌که‌یشی
یەکێک له ئامانجه‌کانی ئه‌رته‌ش ئه‌وه‌یه که به ی بۆ سه‌ر له‌شکه‌رکێش کوردستان پێگه‌ی خۆی له ناو حکومه‌تدا زیاتر ت بکا تا ڕاده‌یه‌کیش جوابی وه‌رگرتووه‌ته‌وه .به ڕای من هێشتا هه‌لومه‌رجی ڕاپه‌ڕین له کوردستانی تورکیا نه‌ڕه‌خساوه ،به‌اڵم بێگومان ناڕه‌زایه‌تیی به‌رباڵو به‌رامبه‌ر دامه‌زراوه حکومییه‌کان ده‌گیرێته به‌ر. له هه‌موو سنووره‌کاندا ،چ له سنووری نێوان عێراق‌و ئێران ،چ له سنووری نێوان عێراق‌و تورکیا‌و سنووری نێوان تورکیا‌و ئێران خه‌ڵکی کوردستان له ڕێگه‌ی بازرگانی کااڵوه به‌شێک له ژیانیان دابین ده‌که‌ن ،ئه‌وانه‌ش (که بوونه‌ته قوربانی) کۆمه‌ڵێک کاروانچی بوون له نێوان ١٣تا ٢٠ساڵدا ،به‌شی زۆریان الون‌و ئهوه دڵی خه‌ڵکی زۆر هه‌ژاندووه. پرسیار :له کاتێکدا له ره‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان سه‌رۆک وه‌زیرانی تورکیا له‌گه‌ڵ ده‌ربڕینی داخ‌و په‌ژاره‌یدا سه‌ره‌خۆشی له بنه‌ماڵه‌ی قوربانییه‌کان کردووه‌و وه‌زیری
ده‌ره‌وه‌ی تورکیا‌ش ئه‌م ڕووداوه‌ی به نائاسایی له قه‌ڵه‌مداوه ،ئۆپۆزسیۆنی تورکیا خوازیاری داوای لێبوردنی ده‌وڵه‌ت‌و ده‌ست له کارکێشانه‌وه‌ی بکه‌رانی ئه‌م ڕووداوه بوون .به‌ڕای ئێوه ئه‌م داواکارییه‌ی ئۆپۆزسیۆن نیشانه‌ی هه‌لپه‌رستییه‌کی سیاسییه ،یا سه‌رچاوه له بیروبۆچوونیانه‌وه ده‌گرێت؟ وه‌اڵم :من پێموایه هه‌رچۆنێک بێت ئهوه خواستێکی ڕه‌وایه که بکه‌رانی کوشتاری خه‌ڵکی مه‌ده‌نی‌و بێدیفاع له سه‌ر کاره‌کانیان الببرێن ،هاوکات داوای لێبوردنی ڕه‌سمیی ده‌وڵه‌تی تورکیا‌ش پێویسته ،به‌اڵم سه‌رنجتان بۆ ئه‌م بابه‌ته ڕائه‌کێشم که ئه‌مه چه‌نده‌مین جاره ده‌وڵه‌تی تورکیا هێرش ده‌کاته سه‌ر خه‌ڵکی مه‌ده‌نی‌و بێدیفاع‌و هیچ بیانوویه‌کیشیان به ده‌سته‌وه نییه که گوایه پێیان وابووه ئه‌وانه گەریالی
پ.ک.ک بوون .ئێمه له ڕاگه‌یاندنێکی خۆماندا ئهو کاره‌ساته‌و کوشتاری هاواڵتیانمان سه‌رکۆنه کردووه‌و من وه‌ک خۆم الیه‌نگریی له هه‌ڵوێستی ئۆپۆزسیۆنی تورکیا ده‌ک هم‌و پێموایه هه‌ڵوێستێکی باشیان گرتووه. پرسیار :پێتان وایه ئه‌م ڕووداوه ئاڵۆزییه‌کی زیاتر ده‌خاته نێوان ده‌وڵه‌ت‌و ئه‌رته‌شی تورکییه‌وه ،که ئێستاش نێوانێکی پڕکێشمه‌کێشیان هه‌یه؟ وه‌اڵم :به دڵنیاییه‌وه ،یه‌کێک له ئه‌رکه‌کانی ئه‌رته‌ش ئه‌وه‌یه نه‌هێڵێت پرۆسه‌ی سیاسی‌و به‌تایبه‌ت چاره‌سه‌رکردنی مه‌سه‌له‌ی کورد له ڕێگه‌ی دانووستانه‌وه پێش بچێت .من پێموایه له هه‌ر دوو الیه‌نی باسه‌که‌دا ئیراده‌ی ئهوه هه‌یه که نه‌هێڵن پرۆسه‌ی سیاسی‌و به‌تایبه‌ت چاره‌سه‌رکردنی مه‌سه‌له‌ی کورد به ڕێگه‌ی دیالۆگ سه‌ر بگرێت .هاوکات یه‌کێک له ئامانجه‌کانی ئه‌رته‌ش ئه‌وه‌یه که به خۆته‌یارکردنی سه‌ربازیی‌و له‌شکه‌رکێشی بۆ سه‌ر کوردستان قورسایی‌و پێگه‌ی خۆی له ناو حکومه‌تی تورکیا‌‌دا زیاتر بکات‌و ده‌سه‌اڵتی زیاتری به ده‌ستبێنێت. من پێموایه ئه‌مه هاوکات به‌شێک له ئاڵۆزیی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تیشه .له بیریشمان نه‌چێت یه‌ک دوو ساڵ له‌وه پێش، به‌تایبه‌ت ساڵی پار ئه‌ردۆغان تاڕاده‌یه‌ک نه‌رمییه‌کی به‌رامبه‌ر به چاکسازی له کوردستان له خۆی نیشاندابوو که پرۆسه‌یه‌کی سیاسیی بگرنه به‌ر بۆ چاره‌سه‌رکردنی مه‌سه‌له‌ی کورد ،که به داخه‌وه دواتر بینیمان ده‌نگ‌و زاریان گۆڕدراو ده‌کرێ ئهوه ببه‌ستینه‌وه به گوشاره‌کانی ناوخۆیی نێوان باڵو دامه‌زراوه‌کانی دهسهاڵتهوه له تورکیا.
2
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ، dwaroj@komala.net
راپۆرتەهەواڵ
زیاتر له ١٠٠هاواڵتیی کورد بوونه قوربانی کۆمه‌ڵکوژیی تورکیا شه‌وی ٢٠١١/١٢/٢٩-٢٨و له دوایین ساته‌کانی کۆتایی ئه‌مساڵدا که له هه‌موو جیهان دژوارترینشه‌ڕه‌کان بۆ چه‌ند ڕۆژێکیش بێت ڕاده‌گیرێت، ئه‌رته‌شی تورکیا به بێ هیچ هۆکارێک هێرشێکی به‌رباڵوی کرده سه‌ر کاروانێکی کاسبکارانی باکووری کوردستان له ناوچه‌ی شرناخ‌و له‌و هێرشه ئاسمانییه‌دا که به فڕۆکه‌ی جه‌نگیی جۆری F-16 ئه‌نجامدرا ،ده‌ستبه‌جێ ٣٥الوی بێدیفاعی کوشت‌و به ده‌یان که‌سی تریش بریندارو بێسه‌روشوێنن. ئه‌م هێرشه که له دوو گوندی رۆبوسکی‌و بێژه کراوه‌ته سه‌ر هاواڵتیانی کورد ،کۆمه‌ڵێک الوی کاسبکاری کوردی کردووه‌ته ئامانج که به گوێره‌ی سه‌رچاوه شایه‌تحاڵه‌کان‌و پارتی ئاشتی‌و دیموکراسیی باکوور BDPله حاڵی گواستنه‌وه‌ی که‌لوپه‌لی بازرگانیدا بوون‌و هیچ هۆکارێک بۆ ئهو هێرشه له ئارادا نه‌بووه .ته‌نانه‌ت وه‌ک ڕاگه‌یاندنی ئه‌رکان(ئه‌رته‌ش)ی تورکیا ده‌ڵێت که ئهو ناوچه‌یه له الیه‌ن فڕۆکه‌ی بێفڕۆکه‌وانه‌وه له ژێر چاودێریدا بووه، پێداگری دداننانی به‌رپرسانی سه‌ربازیی تورکیا‌یه به کۆمه‌ڵکوژیی ئاشکرای کورد له تورکیا ،چونکه وه‌ک خۆیان ده‌ڵێن ئهو بۆردمانه‌یان به ئاگادارییه‌وه ئه‌نجامداوه .ته‌مه‌نی قوربانیه‌کانیانله هه‌ندێک له سه‌رچاوه‌کانه‌وه له نێوان ٣٠-١٥و له هه‌ندێکی تردا له نێوان -١٨ ٢٠باڵوکردووه‌ته‌وه ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی که دیاره ئه‌وه‌یه که هه‌موو قوربانیه‌کان الون .له ئاکامی ئه‌م بۆردمانه‌دا زیاتر له ٥٠که‌سیش بریندار بوون‌و ئێسته له نه‌خۆشخانه دوورو نزیکه‌کاندا له ژێرچاودێریدان ،ده‌وترێت دوو بریندار که برینی قورسیان هه‌بووه تا پێشنیوه‌ڕۆی پێنجشه‌مه گیانیان له ده‌ست داوه. ڕاگه‌یاندنه‌کانی تورکیا له‌م پێوه‌ندییه‌دا هیچ هه‌واڵێکیان باڵو نه‌کرده‌وه ،تا له سه‌ر ماڵپه‌ڕه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان وێنه‌و هه‌واڵی کۆمه‌ڵکوژییه‌که ده‌رنه‌که‌وت .پارتی ئاشتی‌و دیموکراسی له باکوور به‌رامبه‌ر به‌م کوشتاره ٣ڕۆژ ماته‌مینی ڕاگه‌یاندووه‌و ڕۆژی دوای کۆمه‌ڵکوژییه‌که‌یش له ئه‌سته‌مبوڵ‌و چه‌ند شاری باکوور خۆپیشاندان له الیه‌ن الوانه‌وه ڕێکخرا که له هه‌ندێ ناوچه‌‌دا بووه هۆی پێکدادان له‌گه‌ل پۆلیسی تورکیا.تائێستا که دوو ڕۆژ به‌سه‌ر کۆمه‌ڵکوژیی شرناخدا تێده‌په‌ڕێت،
رێوڕەسمی ناشتنی تەرمی قوربانیانی هێرشی زۆربه‌ی الیه‌نه سیاسیه‌کانی کوردستان بێهه‌ڵوێستن له ده‌ربڕینی هاوخه‌می له‌گه‌ڵ باکووری کوردستان‌و سه‌رکۆنه‌کردنی ئهو کاره‌ساته به‌شێوه‌ی فه‌رمی .کۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان ڕۆژێک پاش کاره‌ساته‌که هاوخه‌میی خۆی بۆ خه‌ڵکی شاری شرناخ‌و هه‌موو کوردستان ده‌ربڕیوه‌و پێداگریی له سه‌ر درێژه‌دانی خه‌ڵکی کوردستان به خه‌باتی خه‌ڵکی‌و یه‌کگرتووانه‌‌یان کردووه وه‌ک تاکه‌ڕێگای
فرۆکەکانی تورکیا کۆتاییهێنان به جه‌نایه‌ته‌کانی ڕژیمی تورکیا. پێده‌چێت له ڕۆژانی داهاتوودا ڕێکخراوه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له باشووری کوردستان که‌مپین‌و چاالکی جۆراوجۆر بۆ ڕێزگرتن له گیانی قوربانییانی ئه‌م کاره‌ساته ده‌رببڕن‌و شه‌پۆلێک له ناڕه‌زایه‌تیی دژ به ده‌سه‌اڵتدارانی سه‌ربازیی تورکیا‌و پارتی دادو گه‌شه‌پێدان ،AKPهه‌رێمی کوردستان بگرێته‌وه.
راگه‌یاندنی كۆمه‌ڵه
سه‌باره‌ت به ته‌حریمی هه‌ڵبژاردنه‌كانی مه‌جلیسی شۆرای ئیسالمی ئێران جارێكی دیكه شانۆگه‌ری هه‌ڵبژاردنه‌كانی مه‌جلیسی شۆرای ئیسالمی ده‌ستی پێكرده‌وه ،به‌اڵم ئه‌مجار زیاتر له جاران پرۆسه‌ی به‌ناوی هه‌ڵبژاردن ،به ئه‌منیه‌تی‌و سه‌ربازیی كراوه .ئێمه له خوله‌كانی رابردووشدا به‌رده‌وام جه‌ختمان له‌سه‌ر نادیموكراتیك بوون‌و ناخه‌ڵكی بوونی سه‌رجه‌م ئه‌م شانۆگه‌رییان ه له‌م سیستمه دیكتاتۆره‌دا كردوه‌ته‌وه ،ئێستاش ده‌بێت بڵێین به‌ڕاستی پێویستی به‌وه‌نه‌ده‌كرد تا “خودی”یه‌كان به‌ئاشكرا بسڕێنه‌وه ،تا ئه‌وجار ئهو كه‌س‌و الیه‌نانه‌ی كاركردیان ئاگاهانه یان نائاگاهانه مه‌شروعیه‌ت به‌خشین به‌م رژیمه بووه ،بهو ده‌ره‌نجامه بگه‌ن تا نه‌كه‌ونه داوی شانۆگه‌ری هه‌ڵبژاردنه‌وه. له بارودۆخێكدا كه خه‌ڵك زۆرترین مافیان ده‌خورێت ،دیكتاتۆری هار په‌ره به سه‌ركوتی هه‌موو دامه‌زراوه نا”خودی”یه‌كان ده‌دات ،هه‌ر ده‌نگێكی نه‌یار له‌گه‌ڵ ئه‌شكه‌نجه‌‌و زینداندا به‌ره‌وڕووده‌بێته‌وه ،ئیختیالسه داراییه‌كان به ره‌قه‌می خه‌یاڵی ئاشكرا ده‌بن ،گرانی‌و بێكاریی بێداد ده‌كه‌ن ،سه‌ره‌ڕۆیی سه‌ربازیی خه‌ریكه ئێران به‌ره‌و نابودی ده‌بات‌و له حاڵێكدا كه خه‌ڵكی ئێران بوونه‌ته بارمته‌ی كۆمه‌ڵێك به‌رژه‌وه‌ندی خوازی تاوانبار ،هه‌ر جۆره به‌شدارییه‌ك له هه‌ڵبژاردنه‌كان مه‌شروعیه‌تدانه به هه‌موو تاوان‌و سه‌ركوتكارییه‌كان‌و به‌ئاراسته‌ی متمانه‌به‌خشین‌و مانه‌وه‌ی ئه‌م رژیمه‌یه. سه‌ره‌ڕای دوژمنایه‌تی له‌مێژینه‌ی ئه‌م رژیمه له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی كوردستان ،له‌ئێستاشدا دۆخێكی ته‌واو میلیتاریستی له‌كوردستاندا زاڵه ،هه‌اڵواردنی ئابوریی‌و نه‌ته‌وه‌یی به ئاشكرا‌و روونی له‌ئارادایه‌‌و كۆمه‌ڵێك له زیندانیانی سیاسی كورد له ژێر مه‌ترسی له‌سێداره‌داندان ،له‌وه‌ها هه‌لومه‌رجێكدا ته‌نها بایكۆتی یه‌كپارچه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان ده‌توانێت ئیراده‌ی نه‌ته‌وه‌یی خه‌ڵكی ئێمه نیشان بدات‌و وه‌اڵمێكی ددان شكێن بێت بۆ ده‌سه‌اڵتدارانی رژیمی ئیسالمی. ئه‌مه راستییه‌كه كه ته‌نانه‌ت به‌شێكی گرنگ له ریفۆرمخوازانی ئیسالمی‌و ئه‌وانه‌ی پێیانوابوو به به‌شداریكردن له‌م گه‌مه‌یه ده‌توانن شتێك به‌ده‌ست بێنن ،ئێستا بهو قه‌ناعه‌ته گه‌یشتون كه به‌شداری له هه‌ڵبژاردنه‌كان بێجگه له‌مه‌شروعیه‌ت به‌خشین به سڕینه‌وه‌ی خۆیان‌و مانه‌وه‌ی سیستمی ئیستبدادی هیچ سود‌و قازنجێكی نابێت. ئه‌م راستییه نیشانه‌ی داڕمانی ته‌واوی ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌‌و نادیموكراتیك بوونی كۆی سیستمی كۆماری ئیسالمی له ئێرانه. كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان داوا له هه‌موو خه‌ڵكی كوردستان‌و ئێران ده‌كات كه شانۆگه‌ری هه‌ڵبژاردنه‌كانی مه‌جلیسی نۆیه‌م بكه‌نه گۆڕه‌پانی خه‌باتی ئاشكرا له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتدارانی رژیم‌و خه‌یاڵی خاوی كۆماری ئیسالمی بۆ پرۆپاگه‌نده‌ی چه‌واشه‌كارانه پۆچه‌ڵ بكه‌نه‌وه .به‌تاڵ هێشتنه‌وه‌ی سندوقه‌كانی ده‌نگدان ده‌بنه‌هۆی قوڵتربوونه‌وه‌ی كه‌لێنی ناوخۆی ده‌سه‌اڵت‌و هه‌رچی زیاتر په‌راوێز كه‌وتنی ئه‌م رژیمه له ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا. ئێمه له‌مباره‌یه‌وه سه‌ره‌ڕای جه‌ختكردنه‌وه‌مان له‌سه‌ر هه‌ڵوێسته‌كانی خۆمان، پێویستیی یه‌كگرتوویی‌و هاوكاری زیاتری حیزبه‌كانی كوردستان بۆ هاوئاهه‌نگی ته‌بلیغی‌و عه‌مه‌لی له‌م بواره‌دا به پێویست‌و به‌سود ده‌زانین‌و داوا له‌هه‌موو ره‌وته سیاسیه‌كان‌و هه‌ڵسوڕاوانی سیاسی ،مه‌ده‌نی‌و مافه‌كانی مرۆڤ له‌ناوخۆ‌و ده‌ره‌وه‌ی واڵت ده‌كه‌ین زۆرترین توانای خۆیان به‌كاربێنن ،تا له‌م رێگه‌وه بایكۆتی گشتی‌و هه‌مه‌الیه‌نی ئه‌م فریوكاری‌و شانۆگه‌رییه‌ی رژیم له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌وه مسۆگه‌ربێت. كۆمیته‌ی ناوه‌ندی كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان 24ی دێسامبری 2011
3ی بەفرانباری 1390
راگه‌یاندن ی كۆتای ی كۆنفرانسی ته‌شكیالته‌كانی كۆمه‌ڵه ل ه ناوچه ی ئورووپا ی ناوه‌ندی ی ی كۆمه‌ڵه كۆنفرانسی ته‌شكیالته‌كان ی ی كوردستان ل ه ناوچه زه‌حمه‌تكێشان ی 9و 10 ی ناوه‌ندی ،ل ه رۆژان ئورووپا ی دیسه‌مبردا به‌ڕێوه‌چوو و و 11ی مانگ ی ی گه‌رم و هاوڕێیان ه ی باس و دیالۆگ دوا ی ی لیژنه‌یه‌ك ی كۆمه‌ڵه و به‌شداری ئه‌ندامان ی ی ناوه‌ندی ،سه‌ركه‌وتووانه كۆتای كۆمیته پێهات. ی ته‌شكیالتی كۆمه‌ڵ ه ل ه كۆنفرانسه‌كان ی ی واڵت ك ه له‌الیه‌ن پلینۆم ده‌ره‌وه ی ی ناوه‌ندیه‌وه بڕیار حه‌وته‌می كۆمیته له‌سه‌ر درابوو ،دوای ئاماده‌كاریی پێویست، ی سه‌ره‌تا ل ه ناوچه‌ی سكاندیناوی (ئورووپا ی ی ناوه‌ند باكوور) و پاشان ل ه ئورووپا به‌ڕێوه‌چوو .كۆنفرانس به ده‌قیقه‌یه‌ك ی بێده‌نگی بۆ یادی گیانبه‌ختكردووان ی رێگای ئازادی و سۆسیالیزم و بزووتنهوه رزگاریخوازانه‌ی كوردستان كرایهوه .پاشان ی ی به‌ڕێوه‌به‌ری كۆنفرانس به ده‌نگ لیژن ه ی ئه‌ندامان هه‌ڵبژێردرا .لیژن ه ب ه هاوده‌نگی ئه‌ندامانی كۆنفرانس ،سه‌ردێڕی باس و ی دیاری كرد. بابه‌ته‌كانی كۆبوونه‌وه‌كان سه‌ره‌تا هاوڕێ عومه‌ر ئیلخانیزاده له‌الیه‌ن ی ی ناوه‌ندی ،راپۆرتێكی به‌گشت كۆمیته ی سیاسی و سه‌باره‌ت ب ه هه‌ل‌ومه‌رج ئه‌رك و ئاسۆی چاالكیه‌كانی كۆمه‌ڵ ه و ی و گرفت و له‌مپه‌ره‌كانی سه‌ر كه‌م‌وكورت ی كار و چاالكیه‌كانی كۆمه‌ڵ ه پێشكه‌ش رێ
ی كرد .پاشان ئه‌ندامان به ده‌ربڕین بۆچوونه‌كانیان به‌شدارییان ل ه باسه‌كه‌دا ی هاوڕێیانه و كرد .له‌م باسه‌دا ،گفتوگۆیه‌ك ی روون و ره‌خنه‌گرانه ل ه ئاست چاالكیه‌كان ی ی ناوه‌ند ی كۆمیته كۆمه‌ڵ ه و راپۆرته‌ك ه ی و بڕوابه‌خۆیی بۆ كار و هه‌روه‌ها ئاماده‌ی و چاالكیی داهاتووی كۆمه‌ڵه ،به‌ڕێوه‌چوو. ئه‌ندامانی كۆنفرانسه‌ك ه پێداگرییان له‌سه‌ر له‌سه‌ر نه‌هێشتنی كه‌م‌وكورتیه‌كان، ی ی سه‌ركردایه‌ت چاكسازی له شێوازی كار ی ی كردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی و بنچینه‌ی ی ی و ته‌شكیالت و یه‌كڕیز سه‌ركردایه‌ت ی كۆمه‌ڵه بۆ به‌ره‌وڕوو هه‌موو ریزه‌كان ی ل ه بوونهوه له‌گه‌ڵ ئهو گۆڕانكارییانه ی داهاتووی نزیكدا به‌ڕێوه‌ن .قسه و دیالۆگ ی باسه‌كاندا یه‌كێك كۆنفرانس له‌م به‌شه ی حیزب و ل ه به‌سوودترین دیالۆگه‌كان ی كۆمه‌ڵه بوو كه راشكاوی و ته‌شكیالت ی روون هاوكات له‌گه‌ڵ پێشنیار و قس ه رێگه‌چاره‌ی دڵسۆزانه تێیدا به‌رجه‌ست ه بوو. پاشان هاوڕێ ره‌زا كه‌عبی باسێكی سه‌باره‌ت ی ی كۆمه‌ڵه له ده‌ره‌وه ب ه كار و چاالكی ی واڵت پێشكه‌ش كرد .پاش قسه‌كانی هاوڕ ی كۆنفرانس هه‌ركامه‌یان ل ه ره‌زا ،ئه‌ندامان ی باسه‌كه‌یان كرد گۆشه‌نیگایه‌كه‌وه تاوتوێ ی و ته‌ئكیدیان له‌سه‌ر پێویستیی به‌شدار ی ی چاالكانه‌تری ته‌شكیالت و ئاماده‌ی
كۆمه‌ڵ ه ل ه ده‌ره‌وه‌ی واڵت كرده‌وه .له‌م ی ی كرایهوه له‌سه‌ر ئهوه باسه‌شدا پێداگر ی واڵت ته‌شكیالتی كۆمه‌ڵه له ده‌ره‌وه ی ی بزووتنهوه ێ وه‌ك نوێنه‌ر و باڵیۆز ده‌ب رزگاریخوازان ه و نه‌ته‌وه‌یی كوردستان، ی كوردستان ی ئازادیخوازیی خه‌ڵك بانگه‌واز به كۆڕ و كۆمه‌ڵ ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بگه‌یه‌نن ی ل ه ی ئیسالم ی كۆمار و جه‌نایه‌ته‌كان كوردستان له‌قاو بده‌ن و میدیاكانی جیهان ی ی خه‌ڵك ی حه‌قخوازی هان بده‌ن هاواری ی ی كۆمار كوردستان و جه‌نایه‌ته‌كان ئیسالمی باس بكه‌ن .ته‌ئكید له‌سه‌ر ی ئهوه كرایهوه ك ه ته‌شكیالت و كادره‌كان ی كۆمه‌ڵه ده‌بێ بتوانن ل ه كۆڕ و كۆمه‌ڵ ی به‌شداریی چاالكانه، جۆراوجۆردا وێڕا ی وشیار و خاوه‌ن وه‌ك هه‌ڵسووڕاوێك ی ماف ه سیاسه‌تی روون و ئاشكرا ،پارێزه‌ر ی كورد نه‌ته‌وه‌یی و دیموكراتیكه‌كانی خه‌ڵك ی بن .پێداگری كرایهوه ك ه به‌پێچه‌وانه ی رابردوو ،ئێستا هه‌موو چاالكیه‌كی ده‌ره‌وه واڵت ،زۆر به‌خێرایی ل ه ناو كوردستان ی نێوان ده‌نگ دهداتهوه و ئه‌م په‌یوه‌ندیه ی واڵت، چاالكیه‌كانی ده‌ره‌وه و ناوخۆ ی زۆری هه‌یه .هه‌روه‌ها ئاماژه به‌و‌ه بایه‌خێك ی ی بزووتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان كرا ك ه گه‌ش ه ی كرێكاران ،ژنان ،خوێندكاران و بزووتنهوه ی ێ ببێت ه جێ ی ل ه كوردستان ده‌ب مه‌ده‌ن ی ته‌شكیالته‌كانی كۆمه‌ڵ ه سه‌رنج و بایه‌خ
ی واڵت و بتوانرێ ل ه ئیمكان و ل ه ده‌ره‌وه ی ی واڵت بۆ گه‌یاندن ده‌رفه‌ته‌كانی ده‌ره‌وه ی بزووتنه‌وه‌كه‌یان كه‌ڵك ی ناڕه‌زای ده‌نگ وه‌ربگیرێت. ی دوایین باسی كۆنفرانس ،هه‌ڵبژاردن ی ی ناوچه‌ی ئورووپای ناوه‌ند كۆمیت ه ی پێویست بوو .پاش قسه و باس ی كاندیداكان له‌مباره‌یه‌وه و راگه‌یاندنی ناو ی كۆنفرانس و خۆناساندنیان ،ئه‌ندامان ی 5كه‌سیان وه‌ك كۆمیته‌ی ته‌شكیالت ی ناوه‌ندی هه‌ڵبژارد كۆمه‌ڵ ه ل ه ئورووپا ك ه بریتین ل ه هاوڕێیان :عوسمان خه‌لیلی، خه‌لیل ده‌شتی ،وریا محه‌مه‌دی ،ئیدریس
ی و كه‌یوان سه‌نایی. مراد ی كۆنفرانس ل ه كۆتاییشدا لیژن هی به‌ڕێوه‌به‌ر ێ عومه‌ر ئیلخانیزاده ی ل ه هاوڕ داوا ی ی كۆمه‌ڵ ه كرد وته سكرتێری گشتی كۆتایی كۆنفرانسه‌كه پێشكه‌ش بكات. كۆنفرانس ل ه كه‌ش و فه‌زایه‌كی لێوانلێو ل ه ێ ی بۆ جێبه‌ج ی و ئاماده‌ی ی حیزب هاوپشتی ی پێهات. ی و باسه‌كاندا كۆتای ی رێنوێن كردن كۆمیته‌ی ناوچه‌ی ئورووپای ناوه‌ندی ی ی ،1390رێکەوتی 18 ی سه‌رماوه‌ز 27 ی 2011 دیسه‌مبر
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ،
کۆمەڵگا
dwaroj@komala.net
5
ئایین لەمپەری دیموکراسیی بەهاری عەرەبی
حەبیبە عەبدوڵاڵهی ژنانی واڵتانی عەرەبی بۆ دەستەبەرکردنی دەسەاڵتە رووخانی دیموکراسی‌و دیکتاتۆرەکانی واڵتانی عەرەبی لە شۆرش‌و بەرخۆدانی جۆراوجۆردا لە گۆڕەپان ئامادەبوون‌و وەک بزووتنەوەیەکی بەهێزو بەبڕشت خۆیان دەرخست ،بەاڵم لەگەڵ سەرکەوتنی بزووتنەوەی دیموکراسیخوازی بەسەر دیکتاتۆریدا ژنان بەرەوڕووی خەباتێکی تر بوونەوەو ناچار کران وزەو توانایەکی زیاتر بۆ بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ ئەو دەسەاڵتانە بەکار بێنن کە دروشمی دیموکراسییان بۆ رووخانی دیکتاتۆری هەڵگرتبوو .وەک هەموو ئەزموونەکانی شۆڕشە جۆراوجۆرەکانی جیهان ،بە داخەوە پاش بە ئاکام گەیشتنی بزووتنەوەی نارەزایەتی دژی
دەسەاڵتی دامەزرانی دیکتاتۆری‌و تازه ،بەاڵم دیسان ژنان ناچار کران، بۆ دەستەبەریی خەباتیان ،لەگەڵ ئەو دەسەاڵتە نوێیانەش بەربەرەکانێ بکەن کە لە هەوڵی پێشێلکردنی مافەکانیاندایه. هەنووکە لە سەر مانشێتی زۆربەی بالڤۆک‌و ماڵپەڕە ئینتێرنێتی‌و تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان چاومان بەوە دەکەوێ کە ژنان سەر لە نوێ خەبات دەکەن بەدژی یاساو رێساو کلتوورەکانی دژە ژن. هەر چەند خەباتی ژنان بەپێی سروشتی خۆی خەباتێکی هەمەالیانەیه ،بەاڵم بەداخەوە لە الیان دەسەاڵتە دیموکراتیکە نوێیەکانیشەوە بە شێوەیەکی توندوتیژانە وەاڵم وەردەگرێتەوه .نوێترین نموونەیان هەڵسوکەوتی زۆرە ملێیانەی هێزەکانی ئاسایش بەدژی ژنان لەواڵتی میسره، ئەمەش تەنیا بەهۆی راگەیاندنی خەبات بەدژی یاسا نادیموکراتیکەکانی دژی ژن لە میسر دایه .خاڵی دەسپێکی خەباتی ژنان لەواڵتانی عەرەبی پاش سەرکەوتنی بناژۆخوازانی ئایینی لەمیسر‌و توونس دەستی پێکرد ،کەحیزبە راستەکانی تازە بەدەسەاڵت گەیشتوو رایانگەیاند؛ مافی بوونی چەند هاوسەری واتە فرەژنی بۆ پیاوان دەگەڕێننەوەو ئەمەش بوو بەهۆکاری دڵەڕاوکێ ژنان لەمەڕ پێشێلکاریی هەرچی زیاتری مافە یەکسانیخوازانەکانیان. بزووتنەوەی فێمینیستی لەو واڵتانەدا هەموو توانای خۆی بەکار هێناوە تا
النی کەم لەم قۆناغەدا دیاردەی دزێوی فرەژنی لەناو بەرێ .چاالکانی بواری ژنان لەواڵتانی عەرەبیدا کەشوهەوایەکیان بەسەردا سەپاوە کە هیچ دڵخۆشییەکیان بەو دەسەاڵتە نییە کە بتوانێ مافی بگەڕێنێتەوه. بۆ یەکسانیخوازیان بەدەسەاڵت گەیشتنی بناژۆخوازانی ئایینی وەک سەلەفی و(ئیخوان المسلمین) ژنانی ئەوەندە تووشی پەرۆشی کردووە کە هەنووکە پتر لە هەر دەمێک هەست بە یەکڕیزی‌و خەباتی هاوبەش‌و رێکخراوتر دەکەن .بەپێی هەموو ئەزموونەکان، ئایین بەپاڵپشتیی یاسا چەقبەستووەکانی ناتوانێ لەگەڵ رەوتی بەرەوپێشچوونی کۆمەڵگاو پێداویستییەکانی سەردەم بەرەوپێش بچێ ،هەر بەو بۆنەشەوە لەواڵتانی عەرەبیدا بووەتە لەمپەرو کۆسپی بەرفراوان لەسەر رێگای گەشەسەندنی کۆمەڵگا .تایبەتمەندییە نیگەتیڤەکانی ئایین دژی ژن بوونیەتی ،چونکە بە تەواومانا لەپێناو بەرژەوەندیی پیاودا تێئۆریزەکراوه .لەگەڵ پێشکەوتنەکانی دونیای سەردەم‌و پێداویستیەکانی مرۆیی بۆ بەرینکردنەوەی ویستە دەروونیەکانی‌و بایەخدار بوونی چەمکی ئازادی تاک‌و خەباتی مرۆڤی چەوساوە بۆ دەستەبەریی عەداڵەت‌و یەکسانی لە هەموو بوارەکانی بەتایبەت یەکسانیی رەگەزی ،هەمدیسان ئایینی بوونی دەوڵەتەکانی عەرەبی، بێ توانایی خۆی لەئاست چارەسەری
کێشەکانی مرۆڤی ژن زیاتر وەرووخستووه. کەلتووریەکانی تایبەتمەندییە لە واڵتانی عەرەبی ،زاڵبوونی ئایینی ئیسالمە کە بەستێنێکی بەرفراوانی لە چەوسانەوەی رەگەزی ژن لە خۆیدا حەشارداوەو دەرەتانی خۆگونجاندنی لەگەڵ ئاڵوگۆڕەکانی دونیای دیموکراتیک نییەو لەگەڵ چەمکی دیموکراسی‌و ژن بەتەواوەتی ناتەبایه .ئەگەر دیموکراسی بەئیرادەی بەرگریکارانەی تاکی مرۆڤ بۆ خۆدۆزینەوەی بنرخێنین ،لە بەرامبەردا چەشنێک دیکتاتۆرییە کە ئیرادەی بەرگریکارانەی ژن تێک دڕووخێنێ‌و ئیزنی دیموکراسیخوازی لە ژندا دەخنکێنێ. بزووتنەوەی کۆمەاڵیەتی‌و دیموکراسیخوازی ژنانی واڵتانی عەرەبی کە لە رووخاندنی رؤڵی جۆراوجۆرەکاندا دیکتاتۆرە بەرچاوی خۆی گێڕاو لە پاش رووخانی دیکتاتۆرەکان ،سەر لە نوێ بەرەوڕووی سیستمێکی تر لە دیکتاتۆریی ئایینی بووەوه ،کە لە سێ یەکی کۆمەڵگادا واته( بنەماڵه ،کۆمەڵگاو دەسەاڵت بۆ سەرکوتی بزووتنەوەی یەکسانیخوازیی ژنان هاتە گۆڕەپان‌و لە هێندێک واڵتدا بە پاڵپشتیی یەکەی کۆمەڵگای پیاوساالرەوە لە هەوڵی داسەپاندنی هەرچی زیاتری ئیرادەی زۆردارانەی خۆیەتی. ژنانی واڵتانی عەرەبی نیوەی حەشیمەتی ئەم واڵتانە پێک دەهێنن ،بەبێ بەشداری ئەم رێژەیە کۆمەڵگا رەوایی
دیموکراتیکی بەتاڵه .ئەگەر دیموکراسی لەسەر بنەمای مافی دەنگدانی یەکسان خوێندنەوەی بۆ بکرێ ،ژنانی واڵتانی عەرەبی بۆ دامەزراندن‌و بەڕێوەبردنی هەر یاساو رێسایەک دەتوانن لەنیوەی دەنگەکانیان کەڵک وەرگرن‌و بۆ هەر چەشنە رێککەوتنێک لەسەر بنەمای بااڵنس‌و ئەسڵی پارێزگاریی لەگەڕانەووی گەاڵڵەڕێژی پێویستە مافەکانیان، بکەنەوه .هەر چەند لەبەشێکی واڵتانی عەرەبیدا ژنان لەگەڵ کۆمەڵێک یاسای ئایینی‌و پاڵپشتیی دەوڵەت بۆ نەگۆڕینی ئەو یاسایانە بەرەوڕوون ،بەاڵم دەتوانن بەبایکۆتکردنی ئایین‌و دەسەاڵتە ئایین ساالرەکان بەرگری لەمافی زەوتکراویان بکەن .ژنانی واڵتانی عەرەبی ،پێویستە گەلێک ئەزموونی تاڵی واڵتی ئێڕان دووپات نەکەنەوه ،چونکە ژنان کە خاوەنی گرینگترین بایەخی مرۆڤین ،لەپاش شۆڕشی ساڵی 1357ی هەتاوی لەگەڵ دەیان یاسای چەوسێنەرانە بەرەوڕوون که لە بە فەرمی بوونی بێ مافی‌یەکانیاندا، ئایین رۆڵی سەرەکی دەگێڕێ .ئایین دژی ژن‌و دژی دیموکراسی‌یەو هەتا یاسای ئایینی حاکم بێ ،ژنان ناتوانن بەدەستەبەر بوونی مافەکانیان دڵخۆش بن ،بۆیە هەم بزووتنەوەی دیموکراسیخوازی واڵتانی عەرەبی‌و هەم بزووتنەوەی ماف ویستی ژنانی واڵتانی عەرەبی ناچارن لەو قۆناغەدا بەدژی ئایین‌و یاساکانی شەڕ بکەن.
ساڵی 2011بۆ ژنانی جیهان چۆن تێپەڕی؟ فەریبا محەمەدی
یەمەن 3 ،وەزیری ژن چوونە نێو کابینەی دەوڵەتەوە .الرزاق حەمد ئەندامی حیزبی کۆنگرەی خەڵکی دەسەاڵتدار لەم واڵتە وەک وەزیری کاروباری کۆمەاڵیەتی ،حووریە مەشهوور لە هێزە شۆڕشگێڕەکان‌و لە بەرەی نەیارانی رژێمی ساڵح وەک وەزیری مافی مرۆڤ‌و جوهرە حەموود کە پێشتر سکرتێری حیزبی سوسیالیستی دژی رژێمی ساڵەح بوو، وەک وەزیری راوێژکار هەڵبژێردرا .لە مانگی سێپتامبری 2011شای عەرەبستان رایگەیاند کە ژنان لەم واڵتە لە ساڵی 2015وە مافی هەڵبژاردن‌و خۆپااڵوتنین بۆ شەوراکان هەیە. هێشتاکە رون نییە ئایا ژنانێک کە بەهاری عەرەبیان گەشاندەوە دەتوانن مافی یەکسان لە گەڵ پیاوان بۆ خۆیان دەستبەر بکەن یان نا؟ ئەمە شتێکی روونە کە ژنان توانیان ئەم وێنا کۆنە لە ژنی عەرەب بگۆڕن کە وەک بوونەوەرێکی پاسێڤ چاویان لێدەکرا.
کۆمەڵی جیهانیی ئابووریی دەڵێت کە کەمبوونەوەی هەاڵواردن لە نێوان ژن‌و پیاو لە کارو پیشەدا ،هێزی وەگەڕ خستنی سەرەکی گەشەی ئابووریی ئورووپا لە دەیەی رابردوو بووە .سەرەڕای ئەمە ئاڵمان کە سەرۆک وەزیری ژن‌و 5وەزیری ژنی لە کابینەکەیدا هەیە ،هێشتاکە رێژەیەکی کەم لە ژنان لە ئاستی بەڕێوەبەرایەتیدا کاردەکەن .بە پێی راپۆرتی کۆمەڵی جیهانیی ئابووریی کە لە نوامبری 2011باڵو کراوەتەوە ،هێشتاکە هیچ واڵتێک لە جیهان نییە کە کەلێنی رەگەزیی بە تەواوی لە ناو بردبێت .بە پێی ئەم راپۆرتە تەنیا واڵتانی ئورووپای باکوور توانیویانە تا رادەیەکی زۆر ئەم کەلێنە کەم بکەنەوە .ئیسلەند ،نوروێژ ،سوئێد، ئیرلەند ،نیوزلەند ،دانمارک ،فیلیپین، رۆڵی ژنان لە ئاشتیی جیهانیدا لسوتۆ‌و سویس 10 ،واڵتن کە هەوڵی زۆریان بۆ کەم کردنەوەی نایەکسانی رەگەزیی لە سێ ژن خەاڵتی نوبێلی ئاشتییان لە هەموو بوارەکاندا داوە .رێژەی ژنانی ئاڵمان ساڵی 2011وەرگرت ،دوو ژنی لیبریایی، لە لێژنەی بەڕێوەبەرایەتی شیرکەت‌و کۆمپانیا لە گەڵ تەوەکول کرمان لە یەمەن .براوە پیشەیی‌و بەرهەم هێنەرەکان تەنیا 2/2لە لیبریاییەکان ئالێن جانسۆن سیرلیف یەکەم سەدە .بۆ 30شیرکەتی دەوڵەتی گەورەی سەرۆک کۆماری ژنی ئافریقا‌و لیما گبووی ئاڵمان لە ساڵی 2011لە پێناو یەکسانی چاالکی مافی مرۆڤ بوون .کومتیەی نوبێل، رەگەزیی ،گەاڵڵەیەکیان بە مەبەستی چوونە هۆکاری هەڵبژاردنی سیرلیف‌و گبووی بۆ سەرەوەی رێژەی ژنان لە ئاستی بەرزی ئەوە گەڕاندەوە کە ئەوان رۆڵی گرنگیان بەڕێوەبەرایەتیدا پێشکەشی دەوڵەت کرد .لە کۆتایی هێنان بە شەڕی ناوخۆیی 13 ئانگێال مێرکل سەرۆک وەزیرانی ئاڵمان لە ساڵە لە لیبریا بووەو هەروەها هەوڵ بۆ راپرسییەکدا لە گۆڤاری فوربس ،پێگەی بە سەقامگیر کردنی ئاشتی‌و پشتیوانی لە مافی هێزترین ژنی جیهانی بە دەست هێنا ،بەاڵم ژنانیان داوە .کومیتەی نوبێل لە کاتی ئەم بە هێزترین ژنەی دنیا لە سەر ئەو دانی خەاڵتی ئاشتی بەو سێ ژنە عەرەب‌و باوەڕیە کە پێگەی الوازی ژنان لە ئابووری‌و ئافریقاییە لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند: بەڕێوەبەرایەتی واڵتەکەی ،بە بێ گەرەنتی هەوڵی ئاشتیخوازانەی ئەم ژنانە بۆ ئەمنیەتی یاسایی ،گۆڕانێکی جیدی بە سەردا نایەت .ژنانی جیهان‌و مافی ژنان بۆ بەشداری تەواو لە مسۆگەر بوونی سوڵح‌و ئاشتی ،هۆکاری هەڵبژاردنی ئەوان بووە .لە بەیاننامەکەی بەهاری عەرەبی و کومیتەی نوبێلدا هەروەها هاتووە کە بە گەشانەوەی ژنانی عەرەب ژنان لە ساڵی 2011ئەکتەرانی نوێی رۆژهەاڵتی بێ دەست پێڕاگەیشتنی ژنان بۆ دەرفەتە ناوەڕاست‌و باکووری ئافریقا بوون .ئەوان بە کاریگەرەکان لە هەموو بوراکانی کۆمەڵگە ناڕەزایەتی ،رێکخستن ،وێبالگ نووسین یان کە لە رکێفی پیاواندایە ،دیموکراسی‌و ئاشتی مانگرتن لە خواردن ،رۆڵێکی گرنگیان لە لە جیهاندا مسۆگەر نابێت .بان کی مۆن بە راپەڕینە کۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەکانی ئەمساڵ ئاماژەکردن بە دانی خەاڵتی ئاشتی نوبێلی گێڕاوە .رۆژنامەی گاردیەن بە ئاماژە بە ساڵی 2011بەم سێ ژنە جەختی کردەوە بەشداری بەرفراوانی ژنان لە پێتەختەکانی کە ئەم رووداوە دەبێ هاندەرێکی زۆر باش باکووری ئافریقا‌و نیمچە دوورگەی عەرەب ،بێت بۆ دەوڵەت‌و ناوەندە نێونەتەوەییەکان لە لێکدانەوەیەکدا دەنووسێت :ژنانی عەرەب تا هەرچی زیاتر ژنان لە بڕیارە گرنگەکاندا دەتوانن ئیدعا بکەن کە لەو خۆپیشاندانانەی بەشدار بدەن .ژنانی ئەفغانستانیش لە کە ناوچەکەی لەراندەوە ،هەموو شتێک کونفرانسی نێونەتەوەیی ئەفغانستان کە لە بوون .لە ساڵی 2011بۆ یەکەمجار لە مێژووی 5ی دیسامبری 2011لە شاری بۆن بەڕێوە
چوو ،خوازیاری پشکی زیاتر لە بەشداری جێگای سەرنج بووە .ناوبراو لە کاتێکدا کە ژنان لە رەوتی بەرەوپێشچوونی ئاشتیی لەم زۆر ناوبانگی دەرکردبوو وتی کە دەیهەوێت جوانی‌و ژن بوون تێکەڵ بە سیاسەت بکات. واڵتە‌و بڕیارە سیاسییەکان بوون. رەخنەگرانی تیموشنکۆ لە پەیوەندیی نزیکی لە رادەبەدەری ئەو لە گەڵ ئەمریکا‌و السایی 10ژنی سەرۆک کۆمار لە جیهاندا بە پەیوەست بوونی دیلما روسۆفی برزیلی کردنەوەی شێوەی لیباس پۆشینی ژاکلین بە باشگای رێبەرانی سیاسی دنیا ،رێژەی کەنەدی رەخنەیان گرتووە. ژنانی سەرۆک کۆمار لە ئاستی جیهان لە سەد ژنی بە هێزی جیهان ساڵی 2011گەیشتە 10کەس .هەنووکە سەرۆک کۆماری فنالند ،ئیرلەند ،لیتوانی ،گۆڤاری فۆربس لە ساڵی 2004ی زایینی سویس ،هیند ،قرقیزستان ،لیبریا ،برزیل ،پێرستێکی لە ناوی ژنانی بەهێزی جیهانی ئارژانتین‌و کاستاریکا ژنن .هەڵبژاردنی دیلما سیاسەت‌و ئابووریی باڵو کردەوە .ئەم روسۆفی سوسیال دیموکرات بۆ سەرۆک گۆڤارە ئەمساڵ ئانگێال مێرکلی وەک بە کۆماریی برزیل کە گرنگترین واڵتی ئەمریکای هێزترین ژنی جیهان لە ساڵی 2011ناساند. التینە ،رووداوێکی گرنگ‌و بەرچاو بۆ ژنان هیالری کلینتۆن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا‌و لە جیهاندا بوو .روسۆف یەکەم ژن لە دیلما روسۆف سەرۆک وەزیرانی برزیل پلەی مێژووی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانیشە دووهەم‌و سێهەمیان لەم ریزبەندی‌یە بە کە لە 21ی سیپتامبری 2011کۆبوونەوەی دەست هێنا .میشێل ئۆباما کە لە ساڵی 2010 گشتی ئەم رێکخراوەی کردەوەو وتی من بە لە ریزبەندی ئەم گۆڤارە پلەی یەکەمی بە تەواوی دڵنیام کە ئەم سەدەیە ،سەدەی دەست هێنا ،لە ساڵی 2011دابەزی بۆ پلەی ژنانە .روسۆف سیمایەکی چەپە کە مێژووی هەشتەم ،بەاڵم هەروەک ژنێکی بە هێز، خەباتی چریکی لە کارنامەی خۆیدا هەیەو خۆشەویست‌و خاوەن جەماوەر ناسراوە .بە خەڵکی برزیل نازناوی خاتوونی ئاسنینیان چاوخشاندنێک بە سەر ژیانی ئەم سەد ژنە پێ بەخشیوە .روسۆف لە راپرسییەکی بۆمان دەردەکەوێت کە زۆربەی هەرە زۆری گۆڤاری ئامریکایی فوربس بۆ هەڵبژاردنی ئەوان لە نێوان بەڕێوەبەرانی ئابووریی، سەد ژنی بە هێزی جیهان پلەی سێهەمی فەرهەنگی‌و سیما سیاسییەکانە .ئەلێن بە دەست هێنا‌و لە نێو خەڵکی ئەمریکای جانسۆن سیرلیف سەرۆک کۆماری لیبریا‌و التین زۆر خۆشەویستە .لە مانگی مارسی براوەی خەاڵتی نوبێلی ئاشتیی 2011یەکەم 2011بۆ یەکەم جار لە مێژووی واڵتی مالی ژنی ئافریقایی لە پێرستی گۆڤاری فۆربس ژنێک بوو بە سەرۆک وەزیران .لە ئووتی بوو .ئەو پێش لە بە دەسەاڵت گەیشتن، ئەو ساڵەشدا خاتوو شیناواترا وەک سەرۆک لە بانکی جیهانی کاری دەکردو هەوڵەکانی وەزیرانی تایلەند دەست نیشان کرا .دەوڵەتی زیاتر بۆ نەمانی هەژاری‌وباشتر کردنی دۆخی پاکستانیش کە دوای تیرۆری بێنەزیر بۆتۆ واڵتەکەی دوای چەندین ساڵ شەڕی ناوخۆیی نەیتوانیبوو ژنێک لە پۆستی بااڵی سیاسیدا بووە. دابنێت ،حەنا رەبانی کەهری وەک وەزیری رێزلێنان لە دادستانی ژنی ئەفغان دەرەوە هەڵبژارد .ئەم خاتوونە تەنیا 34 ساڵ تەمەنی هەیەو دەکرێ بڵێین کە لە ماریا بەشیر دادستانی ویالیەتی هەرات لە کۆمەڵگای پیاوساالری پاکستان وەک بێنەزیر ساڵی 2011لە الیەن گۆڤاری ئەمریکایی بۆتۆ بە هۆی بنەماڵەکەیەوە توانی دەسەاڵت فاربن پالیسی لە پێرستی سەد بیرمەندی هەڵکەوتووی جیهان دانرا .خاتوو بەشیر بە دەستەوە بگرێت. لە ئۆکتۆبری ساڵی 2011یۆلیا تیموشنکۆ یەکەم ژنی ئەفغانییە کە سەرۆکی دادستانی سەرۆک وەزیرانی پێشووی ئوکراین کە لە ویالیەتی پێ دراو پێشتریش لە ساڵی مارسی 2010لە سەر کارەکەی البرابوو ،بە 2010یەکێک لە 10ژنێک بوو کە خەاڵتی هۆی الدان لە چوارچێوەی دەسەاڵتی خۆی تایبەتی ژنی ئازا لە الیەن وەزارتی دەرەوەی دادگایی کرا .دادگا ناوبراوی بە هۆی واژۆ ئەمریکای پێ بەخشراوە .ئەو دوای کردنی رێکەوتنی وزە لەنێوان ئوکراین‌و لەناوچوونی تاڵیبان‌و لە ساڵی 2006ئەم رووسیە کە خەساری لە شیرکەتی نەوتی پۆستەی وەرگرت .بە پێی گۆڤاری فاربن ئوکراین دا ،بە حەوت ساڵ زیندان مەحکووم پالیسی ،ماریا بەشیر لە ساڵی ،2010توانی کرد .تیموشنکۆ لە ساڵی 2005وەک سێهەمین پێڕاگەیشتن بۆ 87دۆسیەی توندوتیژیی ژنی بەهێزی جیهان دەست نیشان کراوەو بە دژی ژنان‌و هاوسەرگیری کچان لە تەمەنی هۆی شێوەی جل پۆشین‌و جۆری قژی زۆر کەمدا بکات.
ژنانی ناودار کە کۆچی دواییان کردووە جیهانی ژنانی بە هێز ،دەوڵەمەند‌و خاوەن جەماوەر لە ساڵی رابردوو چەند سیمای ناسراوی لە دەست دا کە دەتوانین ئاماژە بە ئەلیزابت تیلور ئەکتەری ئەمریکایی ،کریستا وۆلف نووسەر‌و ئەدیبی ئاڵمانی ،سوتالنا ئیستالین تەنیا کچی ژۆزێف ئیستالین‌و وانگاری ماتهای یەکەم ژنی ئافریقایی براوەی خەاڵتی ئاشتیی نوبێل بکەین .ماتهای بە هۆی هەوڵی بێوچان‌و ماندوو نەناسانە بۆ پاراستنی ژینگە لە کنیا بە دایکی درەختان ناسراوە. بەردەوامی کەلێنی رەگەزیی لە جیهاندا ساڵی 2011لە کاتێکدا کۆتایی پێ دێت کە هەژاری لە نێو ژناندا بە تایبەت لە واڵتانی لە حاڵی گەشەو واڵتانی باشوور ،رۆژلەگەڵ رۆژ قوربانی دەگرێت .ژنان هەروەک هەمیشە کەمترین حەقدەستیان هەیەو بۆ دەست پێڕاگەیشتن بە دەرفەتی کاری‌و ئامووزشی چاوەڕێ تەواو بوونی پشکی پیاوانن. هێشتاکە لە هەندێک واڵتی روو لە گەشە بە تایبەت ئافریقا‌و نیمچە قاڕەی هیند ،ژنان بە هۆی منداڵبوون یان عفوونەت‌و نەخۆشی بە هۆی لە باربردنی کۆرپەلە ،توندوتیژیی جینسی یان بەد خۆراکی گیانیان لە دەست دەدەن .نەریتی خەتەنەو کەمئەندام کردنی ژنان لە هەندێک لە واڵتانی ئیسالمی و ئافریقایی هەر ماوە .قەتڵی نامووسی لە هەندێک ناوچەو الدێیە دوورەکانی باشووری تورکیە لە ساڵی 2011زیاترین ئاماری هەبوو. بە پێی ئامارەکان ،لە حەوت ساڵی رابردوودا، النیکەم 300ژن لە تەمەنی نێوان 42ساڵ لە ناوچە کوردنشینەکان‌و باشووری رۆژهەاڵتی تورکیە بوون بە قوربانی دەمارگرژی ئایینی‌و فەرهەنگی .بەاڵم بە پێی راپۆرتی هەواڵنێری ئاناتۆلی ،رێژەی ئەم قوربانیانە تەنیا لە ساڵی 2011گەیشتە 70کەس .خاڵی جێی گرنگ لەم نێوەدا ئەوەیە کە بکوژان ،ئەم قەتاڵنە بە خۆکۆژی ناو لێدەبەن تاکوو لە چنگ یاسا رزگاریان بێت .بە پێی لێکدانەوەیەکی سااڵنە، ئەفغانستان کەمترین نرخی نێوەنجی تەمەنی ژنانی لە جیهان هەیە .نێوەنجی تەمەنی ژنانی ئەفغان تەنیا 45ساڵە .هەواڵنێریی ئاڵمان لە راپۆڕتێکدا باڵوی کردەوە کە دوای ئەفغانستان ،واڵتانی نیجریە ،گینەی بیسائۆ، یەمەن ،چاد ،کۆماری دیموکراتیکی کۆنگۆ، ئەریترە ،مالی ،سوودان‌و ئافریقای ناوەندیی خراپترین دۆخیان بۆ دایکان هەیە. سەرچاوە :ماڵپەڕی دویچەولە
4
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ، dwaroj@komala.net
کوردستان تایبەت
خەاڵتی ئاشتی نۆبێل‌و کاندیداتۆریی محەمەد سدیقی کەبودوەند ئا :عەلیڕەزا قادری هەر وەک هەمووان ئاگادار بوون ،لە ماوەی ساڵی ، ٢٠١١خەاڵتی ئاشتی نۆبێل هەواڵێکی سەررنجڕاکێش بوو کە بۆ یەکەم جار لە کوردستانیش زۆر بە گەرم‌و گوڕیەوە باسی لێوە ئەکرا .هۆیەکەشی هەڵئەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە کوردەکانیش بۆ یەکەم جار کاندیدی خۆیان بۆوەرگرتنی ئەم خەاڵتە بەناوبانگە دیاری کردبوو . مەحەمەد سدیقی کەبوودوەند ،کاندیدێکی باش بوو وە زۆریەک لە مەرجەکانی وەرگرتنی ئەم خەاڵتەی تێدا بوو وە توانی زۆر بە هاسانی قۆناغە سەرەتاییەکانی گەیشتن بەم خەاڵتە ببڕێ ،هەرچەند بەداخەوە لە قۆناغی کۆتاییدا ئەم خەاڵتەی بەر نەکەوت‌و کومیتەی نۆبێل بڕیاری دانی ئەم خەاڵتەیان بە کەسێکی تر دا. لە ماوەی کێبەرکێ وچاالکی بۆ وەرگرتنی ئەم خەاڵتە ،کێشەی کورد‌و هەلو مەرجی مافی مرۆڤ‌و ستەم‌و نابەرابەرییەکانی رژێمی ئیسالمی دەرحەق بە خەڵکی حەقوازانەی خەباتی کوردستان‌و خەڵکی کوردستان‌و خواست‌و ویستی ئاشتیخوازانەی گەلی کورد‌و لە یەک وشەدا کێشە‌و پرسی کورد‌و زۆر باس‌و مەسەلەی گرنگی ترسەرنجێکی زیاترو تایبەتی تری بیرو رای گشتیی دنیایان بەدواوە بوو ،کە بە دەسکەوتی زۆر بەنرخ بۆ کوردەکان نەتەوەکەی خۆی‌و سەرجەم کۆمەڵگای دەژمێردرێن .شایانی باسە کە جۆرێک لە بەشەری کرد .نۆبێل لە راستیدا پسپۆڕو یەکریزی نەتەوەیی‌و ئیرادەیەکی گشتیی زانایەکی بەناوبانگی بواری شیمی بوو یەکپارچە‌و هاودەنگ بۆ ئەم پرسە هاتبووە کە بە کەشف‌و بینینەوەی دینامیت، ئاراوە کە خۆی ئەمەش ئەزموونێکی زۆر وەرچەرخانێکی گەورەی لە سەنعەت‌و باش‌و دەسکەوتێکی گەورەبوو .بەاڵم تێکنۆلۆژی‌و بوارە جیا جیاکانی زانستی جێی خۆیەتی کە هێندێک تیشک بخرێتە کۆمەڵگای ئەوکاتی بەشەری پێک هێنا. سەر خودی خەاڵتی ئاشتیی نٶبێل‌و باشتر ئاڵفرێد نۆبێل جیا لە شیمی ،ئەندازیارێکی شی بکرێتەوە کە ئەم خەاڵتە چییە‌و بۆ باشیش بوو‌و هەروەها هۆگری ئەدەبیات‌و تا ئەو رادەیە بایەخی ئەدرێتێ .ئالفرێد کولتوور بوو‌و لەم بوارەشدا شارەزایی‌و بێرنارد نۆبێل٢١ ،ی ئۆکتۆبری ساڵی تواناییەکانی جێی سەرنج بوون‌و تەنانەت ١٨٣٣لە شاری ستۆکهۆڵم لە واڵتی زۆر نووسراوەی ئەدەبی‌و شێعریشی سۆئێد لەدایک بوو‌و لە ماوەی ٦٣ساڵ لەپاش جێ ماوە .ئالفرێد نۆبێل ساڵی تەمەنی خۆیدا ،خزمەتی زۆر گەورەی بە ،١٨٩٦پاش ٦٣ساڵ تەمەنی پڕ لە
شانازیی‌و سەرکەوتن ،لە شاری سان رێمۆی واڵتی ئیتالیا مااڵوایی لە جیهان کرد ،کە بە درێژایی تەمەنی تەنانەت ساتێک بۆ بەرەوپێش چوونی لە خەبات‌و چاالکی نەوەستابوو .ئالفرێد نۆبێل جگە لە تواناییەکانی لە بوارەجۆراوجۆرەکانی زانستدا ،کەسێکی زۆر سۆسیال‌و کەسایەتییەکی کۆمەاڵیەتی بوو‌و لە قوواڵیی دڵیەوە بڕوای بە ئینسانییەت‌و کۆمەڵگای ئازاد‌و پڕ لە ئاشتی‌و هێمنی‌و پێشکەوتنی بەشەر لە بواری زانست‌و لە نیهایەتدا بەختەوەریی هەموو ئینسانەکان هەبوو .هەر بۆیە زۆربەی هەرەزۆری سەروەت‌و سەرمایەی بنەماڵەکەی لەم پێناوەدا‌و بۆ ئەم مەبەستە تەرخان کرد‌و لە دوایین کاتەکانی ژیانی ،ناوەندو رێکخراوێکی بنیاد نا کە سەرمایە‌و قازانجی ئەم نیهادە ،هەموو ساڵێک خەاڵتی هەموو ئەو کەسانە بکات کە لە یەکێک لە بوارەکانی زانست دا زیاترین خزمەتیان بە بەرەوپێشچوونی کۆمەڵگای بەشەریی کردووە .خەاڵتی ئاشتیی نٶبێلیش یەکێک لەو خەاڵتانەیە کە هەموو ساڵێک ئەدرێت بە کەسێک یان نیهاد‌و ڕێکخراوێک کە لە بوارەکانی ئاشتی‌و مافی مرۆڤ ،زیاترین‌و بەرچاوترین چاالکیی بووبێ‌و باشترین خزمەتی بە مرۆڤایەتی کردبێت .خەاڵتی ئاشتیی نۆبێل یەکێک لەو پێنج خەاڵتەیە کە لە پێنج بواری جۆراوجۆری زانستییدا دابەش دەکرێن‌و ئەمەیان لە الیەن کومیتەی ئاشتیی نۆبێل کە ناوەندەکەی لە شاری ئۆسڵۆ لە واڵتی نۆروێژە ،بەڕێوە ئەچێت .کاتێک ئاڵفرێد نۆبێل لە ٢٧ی نۆڤامبری ساڵی ،١٨٩٥یانێ ساڵێک بەر لە مەرگی ،لە وەسییەتنامەکەیدا بناغەی نیهاد یان رێکخراوی نۆبێلی دامەزراندو دوو واڵتی سۆئێد‌و نٶڕوێژ هێشتا هەر لەو هاوپەیمانی‌و یەکگرتووی‌یەدا ئەژیان کە لە ساڵی ١٨١٤دەستی پێکرد‌و تا ساڵی ١٩٠٥هەر درێژەی بوو .ئەوکات واڵتی نۆروێژ هێشتا سەربەخۆیی تەواوی خۆی لە بواری دەسەاڵتی سیاسیدا بەتەواوی بەدەست نەهێنابوو‌و ئاڵفرێد
نۆبێل لەسەر ئەو بڕوایە بوو کە باشتر وایە کە بەرپرسایەتی خەاڵتی ئاشتیی نۆبێل بسپێرێ بە کاربەدەستان‌و دەوڵەتی نۆروێژ‌و پێی وابوو کە ئەم وواڵتە هەلو مەرجی لەبارتری هەیەو شیاوترە بۆ دابەشکردنی ئەم خەاڵتە.خەاڵتی ئاشتیی نۆبێل بۆ یەکەم جار ساڵی ١٩٠١بە شێوەیەکی هاوبەش درا بە ٢چاالکوانی ئاشتیخواز بە ناوەکانی فرێدریک پاسسی، خەڵکی فەرانسە‌و جان هێنری دونانت خەڵکی سویس .جان هێنری دونانت بە نووسینی کتێبی بیرەوەریەکانی سولفێرینۆ لە راستیدا بناغەکانی سەرهەڵدان‌و لەدایکبوونی نیهادی خاجی سووری نێودەوڵەتی دامەزراندو فرێدریک پاسسی کە یەکێک لەو دوو کەسە بوو کە دامەزرێنەری رێکخراوی یەکێتی پارلەمانتارانی جیهانییە .ئەندامانی ئەم رێکخراوەیە پێک هاتووە لە دەستەی نوێنەرانی پارلەمانتارانی ١٤٣واڵتی دنیا‌و لە پێناو ئاشتی جیهانیدا هەوڵ ئەدات. لەوکاتەوە تا ئێستا ١١٠جار ئەم خەاڵتە دابەش کراوەو دوایین جاریش کە خەاڵتی ئاشتیی ساڵی ٢٠١٠بوو ،درایە لیو شیاوبۆ ،کە خەڵکی واڵتی چین‌ە‌و ئێستا بەندییەکی سیاسی‌یە‌و لە زیندانێکی ئەو واڵتەدا دەستبەسەرە .لیو شیاوبۆ بە هۆی ئەوە کە لە زیندان دابوو نەیتوانی لە بۆنەی تایبەت بە دابەشکردنی خەاڵتی ئاشتیی کە ١٠ی دیسامبری ٢٠١٠لە شاری ئوسلۆ بەڕێوە چوو بەشدار بێت ،بەاڵم هەموو رێو ڕەسمی تایبەت بەم خەاڵتە بە باشترین شێوە‌و بە بەشداریی ژمارەیەکی زۆر لەو کەسانەی پێشتر ئەم خەاڵتەیان وەرگرتبوو‌و هەروەها نوێنەرانی زۆربەی هەرە زۆری واڵتانی دنیا‌و زۆر کەسایەتی ناسراوی جیهانی‌و خەڵکێکی زۆر ،بەڕێوە چوو‌و ئەم خەاڵتەی بۆ پارێزراوە.ئەگەر لە خەاڵتی ئاشتیی لە ئاستی جیهانیدا باشتر ورد بینەوە ئەبینین کە زیاتر لە ٣٠٠خەاڵتی جۆراوجۆر بۆ ئەم مەبەستە لە واڵتان‌و شوێنەجیاجیاکانی دنیا هەیە کە ناوی زۆریان تا ئێستا تەنانەت بە
گوێشمان ئاشنا نییەو هەر لەبنەڕەتەوە هیچ زانیاری‌یەکمان لەسەریان نییە ،بەاڵم ئەوەی ئاشکرایە ئەوەیە کە خەاڵتی ئاشتیی نٶبێل ناسراوترین‌و بەناوبانگترین خەاڵتە لەم بوارەدا‌و بەخشینی ئەم خەاڵتە هەمووکات جێگای سەرنج‌و بایەخ پێدانی گشت واڵتانی دنیا‌و میدیا‌و نیهاد‌و رێکخراوە جیهانی‌یەکان‌و گشت خەڵکی دنیا بووە. بواری مادیی‌و ئابووریی ئەم خەاڵتە، یارمەتیدەرێکی باش بووە بۆ ئەو کەسانەی ئەم خەاڵتەیان وەرگرتووە‌و هەرلەم پێناوەشدا ،یانێ باشتر بەرەوپێشبردنی چاالکیی لە پێناو ئاشتی‌و مافی مرۆڤ بەکاریان هێناوە .هاوکات لەگەڵ ئەم قازانجە ،خودی ئەم خەاڵتە خاوەنی پرستیژ‌و وەزنێکی قورس‌و گرنگە لە ئاستی جیهانیی‌و لە ناو بیرو ڕای گشتیی. هیچ کام لە خەاڵتەکانی تری ئاشتیی خاوەنی ئەو مێژوو‌و پێشینەیە نین کە خەاڵتی ئاشتیی نۆبێل لە ماوەی زیاتر لە ١٠٠ساڵ لە تەمەنی خۆی ،بەدەستی هێناوە. هەر وەک هەموومان ئەزانین ،دنیای ئەمڕۆ پڕە لە شەڕ‌و پێکدادان‌و هێرش‌و پەالمار‌و ژینۆساید‌و پێشێل کردنی مافی مرۆڤ. هەر هەنگاوێک کە لە دژی ئەم وەزعە هەڵبگیردرێ‌و هەر هەوڵێک کە لە پێناو ئاشتی‌و ئارامی‌و ژیانێکی بەختەوەرانە‌و داکۆکی لە مافی مرۆڤ بێتە ئاراوە ،زۆر جێگای سەرنج‌و بایەخ پێدانە‌و هەربۆیەشە کە خەاڵتی ئاشتیی نۆبێل تا ئەو رادەیە سەرنج‌و بایەخی پێئەدرێت .یانێ خودی مەقوولە‌و پرسی ئاشتی ،کاریگەریی لە سەر بە هێند گرتنی زیاترو گرنگی دان بەخەاڵتی نۆبێل هەیەو لە الیەکی تریشەوە ،خودی ئەم خەاڵتە ئەمرۆکە بۆتە هۆی راکێشانی هەرچی زیاتری سەرنجی بیرو ڕای گشتیی بۆ پرسی ئاشتیی‌و مافی مرۆڤ‌و هاوکات ،هاندان‌و پشتگیری کردنی هەموو ئەو کەسانەی کە بۆ خوڵقاندن‌و سەقامگیرکردنی ئاشتی‌و ئارامی‌و لەبەرچاو گرتنی مافی مرۆڤ تێدەکۆشن.
رژێمی ئیسالمی‌و سەرکوتکارییەکانی لەکوردستاندا ئا :عەلیڕەزا قادری ڕاپۆرتی سااڵنەی لێبوردنی نێودەوڵەتی، سەر بە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان باس لە پێشێلکاریی بەرباڵوی مافی مرۆڤ لە ئێران ئەکات .ئامارە ڕەسمییەکان باس لە لەسێدارەدانی ٥٥٢کەس تەنیا لە ماوەی ساڵی پێشوو ئەکەن ،کە بە تۆمەت‌و تاوانی جیاجیا چوونەتە ژێر پەتی سێدارە .دیارە ژمارەی ئیعدامەکان لە ئێران زۆر لەوە زیاترە .خەڵکێکی زۆر کە لە الیەن رژێمەوە دەستبەسەر کراون‌و بێ سەرو شوێنن .چاالکانی سیاسی‌و مەدەنی، رۆژنامەوانان ،هەڵسووڕاوانی بواری مافی مرۆڤ‌و هەموو ئەو کەسانەی رەنگ‌و بۆی بیرجیاوازی‌و نوێخوازییان پێوە دیارە ،لە مەترسیدان .ئەمە شێوازێکە کە رژێمی ئێران دژ بە شارۆمەندان‌و خەڵکی واڵتەکەی خۆی گرتوویەتە پێش .ئەمە چیرۆکی ژیانی راستەقینەی خەڵک‌و نەتەوە بندەستەکانی ئێرانەو ئەم چیرۆکە دیارە کوردستانیش بە شێوەیەکی زۆر بەرینتر ئەگرێتەوە. لە سێدارەدانی دەیان چاالکی سیاسی‌و مەدەنی کورد ،بەندکردن‌و دوورخستنەوەی سەدان کەسی تر‌و توندوتیژیی نواندن لە شەقام‌و کۆاڵنەکانی شارو الدێکانی کوردستان ،شێوازی درێژەدان بە دەسەاڵتداریەتی رژێمی ئێرانە لە کوردستان. قوواڵیی‌و بەرینی جەنایەت‌و سەرەرۆییەکانی ئەم ڕژێمە لە کوردستان زۆر لەوەی کە ئەبیندرێ‌و لە رۆژنامە‌و میدیا‌و ناوەندەکانی تری هەواڵنێریی ناوخۆ‌و دەرەوەی کوردستان ،رەنگ ئەداتەوە زیاترە .لەم بارەوە زۆر بە کورتی‌و خێرایی چاوێک بە سەردێڕی چەند هەواڵێک کە لە دەزگا هەواڵنێرییەکانی ناوخۆی کوردستاندا باسی لێوە کراوە دەخشێنین .بە سەرنج دان بەو راستیەش کە ئاستی سانسۆر‌و توند‌وتیژیی‌و بەرتەسکبوونی هەواڵ‌و راپۆرت لە ناوخۆی
کوردستان لە کەس شاراوە نییە .ئەمە تەنیا گۆشەیەکە لەو تراژیدیایە کە رژێمی ئیسالمیی بە سەر خەڵکی کوردستانیدا سەپاندووە :هاوواڵتییه‌کی خه‌ڵکی بانه به تۆمه‌تى هاوكارى له‌گه‌ڵ یه‌كێك له حیزبه نه‌یاره‌كانى كۆماری ئیسالمی ،مه‌حکووم به شه‌ش مانگ زیندان کرا .ده‌ستبه‌سه‌ر كردنى كاتیى باوكى زیندانییه‌كى كورد له شنۆ .حەوت کەس لە زیندانی ورمێ لە سێدارەدران .بانگهێشت‌و دەسبەسەركرانی چاالكێكی كورد لە شاری سنە. خوێندكارێكى خه‌ڵكى سه‌قز له الیه‌ن هێزه ئه‌منیه‌تی‌یه‌كانه‌وه گیرا .بڕانه‌وه‌ی زیندان بۆ سه‌رنووسه‌ری مانگنامه‌ی رووبار له شاری سنه .ده‌ستبه‌سه‌رکرانی حه‌وت هاوواڵتی لە لەسێدرەدانی لەبەرچاوی خەڵک دیمەنێکی رۆژانەیە لەئێراندا شاری سه‌قز .گیرانی که‌سێکی خه‌ڵکی شنۆ. چاالکێکی خوێندکاری شاری سنه له الیه‌ن هاوواڵتیی خه‌ڵكی پیرانشار .فه‌رهه‌نگی‌یه‌كی سەرکوتگەرەکانی خۆی پەلکێشی کوردستان هێزه ئه‌منیه‌تییه‌کانەوه قۆڵبه‌ست‌و رەوانەی كوردی خه‌ڵكی مه‌ریوان له‌الیه‌ن لێژنه‌ی بکا ،تا لە ئەگەری سەرهەڵدانی هەر چەشنە زیندان کرا .چاالكێکی کرێکاریی شاری سنە پێراگه‌یشتن به سه‌رپێچی‌یه‌كانی ئیداره‌ی ئاخێزێکی جەماوەری‌و سەراسەری ،بۆ حوکمی زیندانی بەسەردا سەپا .لە ورمێ پارێزگای كوردستان دوورخرایه‌وه .چوار سەرکوت‌و پەالماری نیزامی ،بەکاریان هاوواڵتییەک لە سێدارە درا .هاوواڵتییه‌کی زیندانی مەحکوم بە ئیعدام رەوانەی بێنێ .رژێم بە بیانووی وەک بەرەنگار مه‌هابادی له تاران به زیندان مه‌حکووم کرا .قەرەنتینەی زیندانی ناوەندیی ورمێ کران .بوونەوە لە گەڵ ئۆپۆزیسیۆنی کورد لە دادگایی کردنی سێ هاوواڵتی کوردی خەڵکی ئەمانە‌و دەیان‌و سەدان تاوانی گەورە‌و سەر سنوورەکان‌و پاراستنی سنوورو شتی خۆی‌و ماکۆ لە الیەن دادگای شۆڕشی بچووکی تر کارنامەی ئەم دواییانەی رژێمی لەو چەشنە ،بە دەیان‌و سەدان هەزار هێزی چەکدار‌و بەکرێگیراوی کێشاوەتە ناو ئیسالمییه‌وه .بە زیندان مەحكوومكرانی ئێرانن لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان. 10هاوواڵتیی سنەیی .مانگرتن له خواردنی رژێمی تاران بۆ بەڕێوە بردنی ئەم سزا‌و خاکی کوردستان .خۆ الی کە س شاراوە به‌ندکراوێکی کورد له زیندانی سنه .تاوانانەی خۆی پابەندی هیچ یاساو نییە کە ترس‌و وەحشەت لە رووخان‌و هاوواڵتییەکی خەڵکی سەردەشت لە الیان نەریتێک نییەو هیچ پرۆسەیەکی روون‌و داڕمانی ئەم نیزامە قەت بە قەد ئێستا دادگای شۆڕشی ئیسالمی تارانەوە به زیندان ئاشکرا‌و یاسایی لە کاتی بەسزا گەیاندنی دڵ‌و دەروونی رژێمی کڕمۆڵ نەکردووە‌و مه‌حكووم كرا .هاوواڵتییەكى خه‌ڵكى شارى ئەم خەڵکە لەبەرچاو ناگرێ .نەتەنیا یاساو هەموو هەوڵ‌و تەقاالکانی بۆ مانەوەو درێژ سه‌قز له الیه‌ن دادگاى شۆڕشى سه‌قز به نەریتەکانی مافی مرۆڤ پێشێل ئەکات ،کردنەوەی تەمەنی نیزامی ئیسالمییە .بەاڵم زیندان مه‌حكووم كرا .قۆڵبه‌ستکرانی یه‌کێکی بەڵکوو تەنانەت پابەندی یاسای پڕ لە ئەمانە جموجۆڵ‌و تەقاالی بێسەمەرن، دیکه له‌ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی سه‌وزی چیا .کەمو کوڕی‌و بێناوەرۆکەکەی خۆیشی نییە .چونکە هەرچەند کە خەبات‌و تێکۆشان دادگای شۆڕشی شاری خۆی هاوواڵتی‌یه‌كى یانێ هیچ مافێکی بەرگری لە خۆ بۆ هیچ لە کوردستان تین‌و تەوژم‌و بەردەوامی خه‌ڵكى ئهو شاره‌ى به زیندان مه‌حكووم کەس بە ڕەسمییەت ناناسێت .رۆژهەاڵتی هەمیشەیی خۆی هەیەو خەباتێکی قووڵ‌و كرد .دادگای شۆڕشی شارى مه‌هاباد ٣کوردستان ئەمرۆکە زیاتر لە هەمیشە لە بەرینی کۆمەاڵیەتی‌یە ،بەاڵم ئێستاکە دەنگی هاوواڵتیی بۆكانى به زیندان مه‌حكووم كرد .الیەن رژێمی ئیسالمی ئێرانەوە میلیتاریزە ئیعتراز‌و ناڕەزایەتی لە هەموو کات زیاترو دوورخستنه‌وه‌ى فه‌رهه‌نگی‌یه‌كى مه‌هابادى کراوە .کۆماری ئیسالمی ئێران هەموو باشتر دەبیسترێ .کوردستان ئەو بەشە لە بۆ سمنان .شه‌ش ساڵ زیندان بو سێ بیانوویەک ئەقوازێتەوە بۆ ئەوەی هێزە ئێرانە کە خاوەن تایبەتمەندیی‌و خەبات‌و
تێکۆشانی خۆیەتی‌و تەنانەت خۆی لە باقی شوێنەکانی تری ئێران جیا ئەکاتەوە. خەباتێکی هەمیشەیی‌و بێ پسانەوە کە هەر لە کاتی سەرهەڵدانیەوە دروشمی رووخان‌و نەمانی ئەم رژێمەی بە دەنگی بەرز وتووەتەوە .گومان لەوەدا نییە کە ئەم ڕژێمەش بە چەشنی باقی دیکتاتۆرەکانی تری دنیا مەحکوومە بە فەنا‌و لەناوچوون. لەسێدارەدان‌و کردن‌و دەستبەسەر ئەشکەنجە‌و دوورخستنەوە ناتوانێ چیتر پاشەکشێ بەخەڵک بکا‌و تەمەنی نیزام درێژتر کاتەوە .ئەمەش هیوای هەمیشە زیندووی ناو دڵی خەڵکی کوردستان بۆ بەرخودان‌و سەرکەوتن ،بەهێزتر ئەکات. ئەم قۆناغەی ئێستا یەکدەنگی‌و یەکگرتوویی خەڵکی کوردستان‌و حیزبە سیاسییەکانی ئەم گەلە ئەخوازێ بۆ پاشەکشێی هەرچی زیاتر بەم رژێمە‌و بنکۆڵ کردنی هەرچی زیاتری ئەم نیزامە .خواست‌و ویستی چوونە دەروەی هێزی سەرکوتگەری کۆماری ئیسالمی لە کوردستان ئەتوانێ یەکێک لە گرنگترین دروشمەکانی ئەم سەردەمە بێت بۆ خەڵكی کوردستان.
تایبەت
ئه‌م مرۆڤه باوه‌ڕی به به‌ها جیهانییه‌کانی وه‌ک ئه‌قڵ‌و دادگه‌ری‌و سنگفراوانی‌و ئازادی‌و سه‌ربه‌ستی‌و جوانی هه‌یه
ب ه پێێ پێناس ه رۆژئاواییه‌کان رووناکبیر که‌سێکی خاوه‌ن ویژدانێکی گشتییه‌و دوچاری چاره‌نووسی شووم ه که ئه‌م ویژدان ه ده‌یخات ه بازنه‌ی بیری ره‌خن ه گرانه‌وه رووناکبیر له کۆمه‌ڵ‌و کۆمه‌ڵگا راده‌مێنێ‌و بیری لێده‌کاته‌وه ،دیاره که خۆی له‌م ئاسته‌دا ب ه به‌رپرس ده‌زانێ‌و ده‌یه‌وێ وه‌المی به‌رپرسیاریه‌تییه‌کانی خۆی بداتهوه .ل ه الیه‌کی تریشهوه کۆمه‌ڵگا وه‌ک پێویست ئاور له رووناکبیر ناداته‌وه‌و نایهه‌وێ مافه‌کانی وه‌ک تاکێکی کاراو خاوه‌ن ئاوه‌زو ئه‌ندێشه بسه‌لمێنێ. ئه‌م ره‌تکردنه‌وه‌و به‌رپرسیاریه‌تییه، خۆی ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی ک ه ده‌سه‌اڵت وه‌ک که‌سێکی تێکده‌ر یا ناجۆر سه‌یری رووناکبیر بکات ،چونکه خۆی له‌و کار‌ه گشتییانه‌دا قوت ده‌کاته‌وه که راسته‌وخۆ یا ناڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندیان ب ه بازنه‌ی دنیای دهسهاڵتهوه هه‌یه ،ده‌سه‌اڵتیش بێگومان هاوبه‌شی نه‌یار بۆ خۆی ناخوازێ‌و دروست ناکات ،هه‌ر بۆیه ده‌سه‌اڵت هه‌وڵده‌دات ک ه که‌سی رووناکبیر له کۆمه‌ڵگا جیا کاته‌وه‌و ته‌ریکی کات .ئه‌م رووبه‌ڕوو بوونه‌وان ه واده‌کات ک ه زۆربه‌ی کات که‌سی رووناکبیر وه‌ک سیمایه‌کی دژ ب ه ده‌سه‌اڵت نیشان بدرێت ،هه‌ر چه‌ند ک ه ئه‌م دژبوون ه ل ه راستیدا حه‌تمی‌و راستی نییه‌و ده‌توانێ وا نه‌بێ‌و رووناکبیر ته‌نیا وه‌ک ره‌خنه گرێکی ده‌سه‌اڵت سه‌یر ده‌کرێت. رووناکبیر ل ه هه‌موو ئه‌م هه‌واڵنه‌دا به‌شوێن ئه‌وه‌دا ده‌گه‌ڕێت که مافی دادوه‌ری خۆی قایل بێت‌و قایلیش ده‌بێت ،هه‌ر بۆی ه له کات‌و ساتی پێویستدا به ڕاشکاوی
ده‌که‌وێته ره‌خن ه گرتن‌و ره‌خنه‌کانی خۆی ئاراسته‌ی هه‌ر رێکخراوه‌و داموده‌زگایه‌کی سیاسی ده‌کات ،به‌اڵم وه‌ک رووناکبیرێک بە تێگه‌یشتنه‌کانی خۆی‌و سه‌ر به خۆ، نه‌ک وه‌ک پاشکۆ‌و بیرێکی تر. ئاشکرایه ک ه ئاوه‌زو ئه‌ندێشه ،پرۆسه‌ی بڕیاری میکانیزمی ره‌خنه‌گرتن‌و کۆمهاڵیهتی ،وا له رووناکبیر ده‌که‌ن‌و ئه‌م باوه‌ڕه‌ی پێده‌به‌خشن که وه‌ک هێزێکی بیرمه‌ندی ره‌خنه‌گر ده‌سه‌اڵتی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌و سه‌ربه‌خۆ ل ه ده‌سه‌اڵت‌و هه‌موو سێبه‌ره‌کانی ده‌سه‌اڵت بیرده‌کاته‌وه‌و ره‌خنه‌کانی خۆی ئاراسته ده‌کات. ئه‌م بڕیارو هه‌نگاوه‌ی رووناکبیر ره‌نگ ه گرینگترین‌و به‌رجه‌سته‌ترین تایبه‌تمه‌ندی رووناکبیر بێت که تا راده‌یه‌کی زۆر پێناسه‌ی رووناکبیر ده‌نه‌خشێنێ‌و دیاری ده‌کات .ئه‌مه ئهو میکانیزمه به‌هێزه‌یه ک ه له کۆمه‌ڵگای زیندوودا سه‌ر هه‌ڵئه‌دات، ئهو ره‌وته ره‌خنه‌یی‌ی ه ک ه ده‌یه‌وێ هه‌م دۆخی دیموکراسی وه‌دی بێنێت‌و هه‌م ئه‌م دۆخه‌ش فراوانترو مرۆیانه‌تر بکات. لێره‌دای ه که ده‌توانین بڵێین رووناکبیر ئهو که‌سه‌یه که مافی ره‌خنه‌و بڕیار بۆ خۆی داده‌نێ‌و ل ه ئاست هه‌موو خۆسه‌پاندنێکی حه‌تمی‌و ته‌واوی‌خوازدا راده‌چله‌کێ‌و ڕیژه‌گه‌ری گشتی‌و گشتیخوازی مرۆیان ه ده‌خوازێ‌و بانگه‌شه‌ی ده‌کات‌و ئاسۆکه‌ی بینینی جیهانی‌و فره‌ده‌نگی ده‌سه‌لمێنێ‌و دژ به‌یه‌ک ده‌نگی‌و یه‌ک بۆچوونی ده‌وه‌ستێته‌وه. رووناکبیرو رووناکبیری پێداگرتنه له سه‌ر سه‌ربه‌ستی مرۆڤ ،وه‌ک خاوه‌ن عه‌قڵی سه‌ربه‌ست‌و بکه‌ری خاوه‌ن ئه‌ندێشه‌ی خاوه‌ن ره‌وشت هه‌وڵ بۆ سه‌لماندن‌و وه‌دیهێنانی ئه‌م بڕگه‌ی ه وا ده‌کات ک ه رووناکبیر بیه‌وێ‌و نه‌یه‌وێ له‌م ره‌وته‌دا رووبه‌ڕووی ده‌سه‌اڵتی زاڵ ببێته‌وه، رووبه‌ڕوو بوونهوه له گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی زاڵ، رووناکبیر رووبه‌ڕووی توندی کردارو گوتار ده‌کاته‌وه. ئه‌م توند کرداری‌و وتاری ه ئهو ره‌وته نیی ه ک ه که‌سی رووناکبیر عه‌وداڵی بووبێ ،ئه‌وه‌ی ک ه خولیاکانی مرۆڤی رووناکبیر پێکده‌هێنێ ئه‌م پرۆسه نییه ،به‌اڵم ئهو په‌رچه‌کرداران ه که ده‌سه‌اڵتی خۆ به حه‌تمی‌زان‌و سه‌پاو له به‌رامبه‌ر رووناکبیردا ل ه خۆی ده‌نوێنێ، ده‌بێت ه هۆی له دایک بوونی ئه‌م پرۆسه‌یه، هه‌ر چهنده که رووناکبیر بۆ خۆی هیچ کات وەها ویستێکی نییه .هه‌وڵی زۆر دراو‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ک ه ئه‌م تایبه‌تمەندیی ه بدرێت ه پاڵ که‌سانێکی رووناکبیر ب ه هۆی ئه‌وه‌و‌ه ک ه خاوه‌نی ئه‌ندێشه‌و ئاوه‌زی خۆیان بوون‌و هه‌وڵی گواستنه‌وه‌یان داوه بۆ ناو کۆمه‌ڵ. ئه‌م هه‌وڵه‌ش بۆ ئه‌وه‌یه که به‌رگری ل ه په‌یوه‌ندیی رووناکبیر بکه‌ن تاکوو کارایی ئه‌ندێش ه دانووسیت‌و وه‌ک ئاوه‌زێکی موتڵه‌قی موجه‌ڕه‌د دوور ل ه کارایی کۆمهاڵیهتی بمێنێتهوه .به پێێ پێناس ه رۆژئاواییه‌کان رووناکبیر که‌سێکی خاوه‌ن ویژدانێکی گشتییه‌و دوچاری چاره‌نووسی شوومه ک ه ئه‌م ویژدانه ده‌یخات ه بازنه‌ی بیری ره‌خنه گرانه‌وه .ب ه پێی ئهو پێناسه‌ی ه نه‌ریتی رووناکبیریی رۆژئاوا له سه‌ر دوو بنه‌مای لێکدانه‌وه‌و ره‌خنه راوه‌ستاوه .له‌م به‌ستێنه‌دا هه‌ر گۆڕانکاری‌و ئه‌ندێشه‌یه‌کی تازه ته‌نیا ل ه روووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌یدا له گه‌ڵ نه‌ریته‌کانی تر یا ل ه گه‌ڵ باوه‌ڕه کۆنه‌کاندا
گرینگی خۆی ده‌نوێنێ‌و شایانی به‌رجه‌ست ه بوونه‌وه‌یه. ره‌وتی ره‌خنه‌گرانه‌ی رووناکبیر ل ه کۆمه‌ڵگاکانی خۆرئاوادا پێده‌چێ ک ه ئاکامی ئاسایی مێژووی سڕینه‌وه‌ی خورافات‌و جادووبازی بێتل ه که‌لتووری رۆژئاوادا .ل ه راستیدا رووناکبیر ل ه گه‌ڵ که‌م بوونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت‌و توانای نه‌ریت‌و مه‌زهه‌بدا رینیسانسه‌و خاوه‌نی که‌لتووری ده‌ورانی رۆشنگەری سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌می ئورووپایه .مۆتۆربه کردن‌و پاکسازی که‌لتووری رۆژئاوا که به بزاڤی رینیسانس‌و ده‌ورانی رۆشنگه‌ری‌و چه‌ند فاکته‌ری دیکه‌و‌ه ده‌خوڵقێت ،مرۆڤێکی رووناکبیر به‌رهه‌م ده‌هێنێ که به ئاوه‌زو باوه‌ڕی ڕه‌خنه‌گرانه‌وه رووده‌کات ه له ناو بردنی ئوستووره‌و خورافات .ئه‌م مرۆڤه باوه‌ڕی ب ه به‌ها جیهانییه‌کانی وه‌ک ئه‌قڵ‌و دادگه‌ری‌و سنگفراوانی‌و ئازادی‌و سه‌ربه‌ستی‌و جوانی هه‌یه‌و هه‌موو پاژه‌یه‌ک جیهانی ده‌بینێ‌و په‌یوه‌ستی گشتیی ده‌کات‌و هه‌موو گشتیی ه جیهانیه‌کانیش په‌یوه‌ستی پاژه‌کان ده‌کات. رووناکبیر مرۆڤێکی ته‌نیایه ،ته‌نیا نه‌ک به واتای دابڕاو ،به‌ڵکوو سه‌ربه‌ست ،وات ه ویژدانی مرۆڤایه‌تی ل ه سێبه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیی هیچ که‌س‌و تاقمێکی دیاریکراو هه‌ڵوێست ناگرێ ،خۆی ناکات ه پاشکۆی هیچ تاقم‌و رێکخراوه‌و ده‌سه‌اڵتێکی دیارو نادیار ،هه‌ر ئه‌م ته‌نیایی‌و دابڕان ل ه سێبه‌رو پاشکۆی ده‌سه‌اڵت‌و الیه‌نه‌یه‌که سه‌ربه‌ستی‌و ئازادی ته‌واو ده‌به‌خشێت ه مرۆڤی رووناکبیر. رووناکبیر خاوه‌نی ژیانی تایبه‌تی خۆیه‌تی که سات ب ه سات بیر ده‌کاته‌وه‌و ده‌زانێ که بیر ده‌کاته‌وه‌و ده‌شزانێ ک ه بۆچی بیر ده‌کاته‌وه‌و بیر ل ه چی ده‌کاته‌وه. رووناکبیر ب ه چاکی خۆی ده‌ناسێت ،پاش پرۆسه‌ی خۆناسین ه که بڕیارو بیره‌کانی خۆی داده‌رێژێ .هیچ کام ل ه مانه‌ش وه‌ک پیشه‌و ده‌سکه‌وتێکی تایبه‌تی له جۆر ماف‌و خاوه‌نداریه‌تێکی زیاترو پیرۆزی بۆ بخوڵقێنن سه‌یر ناکرێت ،وات ه نایخات ه ئهو پێگ ه تایبه‌تییه‌و‌ه که به‌رژه‌وه‌ندی تاکی خۆی بۆ بپارێزن‌و بیکه‌نه خاوه‌نی هێندێ ئیمتیازی دیاریکراو ،که هه‌وڵه‌کانی ل ه پێگه دیاریکراوەدا داوێنی ئه‌م ئیمتیازو خۆیان ببیننه‌وه. به‌رچاوترین جیاوازی سه‌ره‌کی نێوان رووناکبیرو سیاسی کارێکی پسپۆڕو خۆته‌رخانکردوو ،له‌مه‌دای ه ک ه سیاسی کاری ته‌رخانکراو ب ه به‌رنامه‌و گه‌اڵڵه‌و ئامانجی دیاریکراوه‌و‌ه خۆی ته‌رخانی پڕهاوار‌و قه‌ره‌باڵغی سیاسی ده‌کات بۆ وه‌ده‌ستهێنانی جێگه‌و پله‌و مافه‌کانی ناو به‌رنامه‌که‌ی ،بۆ ئهو شتانه‌ی ک ه ل ه ده‌ره‌وه‌ی خۆیدان‌و خۆی ته‌رخانی ئه‌وان ه کردووه ،که‌چی مرۆڤی رووناکبیر ب ه ناسینی خۆی‌و بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی‌و دوور ل ه هه‌ر پسپۆڕی‌و پێگه‌و پله‌یه‌کی دیاریکراو دێت ه دنیای واقیع‌و کۆمه‌ڵ‌و ژیانی سیاسییه‌وه‌و ره‌خنه‌کانی خۆی ئاراست ه ده‌کات .گه‌وره‌یی که‌لتوورو نوێگه‌ری ل ه ئه‌ندێشه‌ی مرۆڤی رووناکبیردا په‌یوه‌ست ه به‌وه‌ی ک ه چهنده ئه‌م که‌لتوورو نوێگه‌ریی ه بواری ره‌خسان‌و به‌دیهێنانی ئازادی ساز ده‌ده‌ن‌و چهنده ده‌توانن مرۆڤ ل ه گه‌ڵ سه‌ربه‌ستی‌و ئازادی‌و ماف ه مرۆییه‌کانی خۆی ئاشنا بکه‌ن. رووناکبیر هێندێ جار وا پێناسه ده‌کرێت ک ه ده‌ڵێن کۆی وه‌سف‌و تایبه‌تییه‌کانە، واته هه‌موو ئهو وه‌سف‌و تایبه‌تییانه‌ی له خۆدا کۆ کردۆته‌و‌ه که مرۆڤ بۆ سه‌ربه‌ستی‌و ئازادی‌و دیموکراسی‌و ژیانی کامه‌ران پێویستیەتی ،وات ه خاوه‌نی ئاوه‌زه‌و ئه‌ندێشه به‌کار دێنێت‌و نرخ‌و مێتۆدو تێزو ئازادی‌و مه‌به‌ستی الیه‌و ده‌که‌وێته ره‌خنه‌کاری ،ئافراندن ،ئه‌قلیه‌ت‌و لێکۆڵینهوهو وشه‌سازی‌و ره‌خساندنی زه‌مینه‌ی ل ه بارو عه‌وداڵی شوێنی حه‌قیقه‌ت‌و ناسینی واتاکان‌و گواستنه‌وه‌ی ئه‌ندێشه‌و بڕیاری کۆمه‌اڵیه‌تی‌یە .خۆی ته‌رخانی سیاسه‌تێکی دیاریکراو ناکات‌و خۆی ب ه ده‌ست دهسهاڵتهوه نادات. سامان‌و نهتهوه ل ه کارایی‌و به‌دواداچوونی ناخه‌نه‌وه. دووری ئه‌ندێشه‌کانی ئه‌ویندارێکی عه‌وداڵه .نهتهوهو پێگه‌و ئایدیۆلۆژی له بڕیاری سه‌ربه‌ست داینابڕن‌و به‌ره‌و ئاسۆکانی خۆیان داینانووسێنن. رووناکبیر ل ه گه‌ڵ کەلتووری جیهانی‌و ئه‌ندێشه‌ی دنیادا ئاخاوتن‌و گفتوگۆی خۆی هه‌یه .بۆ که‌لتوورسازی‌و خوڵقاندنی که‌لتوورێکی رووناکبیرانه‌ی سه‌ربه‌ست، ناسین‌و گفتوگۆی کەلتووری جیهانی مه‌رجی پێویسته .رووناکبیر به دابڕان
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ، dwaroj@komala.net
ل ه که‌لتووری جیهانی‌و هوشیار نه‌بوون ل ه پارادا‌یمه‌کانی ئه‌م که‌لتووره‌و سه‌رهه‌ڵدانی که‌لتووری جیهانی ناتوانێ رووناکبیر بێت، بۆ خۆم پێم وای ه نه‌قشی رووناکبیر گۆڕینی جیهان نییه‌و ته‌نیا ده‌بێ ل ه به‌رامبه‌ر ئهو ئامارانه‌دا وه‌فادار بێ ک ه بۆ راگرتنی ره‌وشت الی مرۆڤ مانه‌وه‌یان پێویسته. خه‌مه‌کانی رووناکبیری سه‌ربه‌خۆ ئه‌قڵ‌و گشتگیریی به‌هاکانه .له‌م بڕگه‌یه مه‌به‌ست ئهوه نییه ک ه مرۆڤی رووناکبیر که‌سێکی رۆمانسیه‌و مه‌عنه‌ویه‌ت په‌ره‌ست‌و ل ه هه‌موو نامه‌عنه‌ویه‌تێک دوور ده‌که‌وێته‌وه .راست ه ک ه رووناکبیر خاوه‌نی ئاوه‌زو ئه‌ندێشه‌یه‌و ل ه په‌نجه‌ره‌ی ئه‌قڵه‌وه ره‌خن ه ده‌گرێت‌و ده‌ڕوانێت ه به‌ها گشتییه‌کان .رواڵه‌تی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ش وا نیشان ده‌دات که ئاقاری رووناکبیر دووره له توندی‌و هه‌ڵچوون‌و زەبر نواندن .ئه‌م دنیای ه ده‌خوازێ ک ه مرۆڤی رووناکبیر ب ه سنگفراوانی‌و ئاوه‌زه‌و‌ه روو ل ه ئاسۆکانی گفتوگۆ بکات ،به‌اڵم دیاره ک ه ئه‌رکی سه‌ره‌کی ئهو هه‌ڵوێست وه‌رگرتن‌و ڕاده‌ربڕین ه له ئاست دۆخی هه‌نووکه‌دا، ئه‌م هه‌ڵوێست‌و رامان ه ل ه ئێستاو باوه‌ڕ نه‌کردن به‌م حه‌تمیه‌ت‌و وشک باوه‌ڕی‌و یه‌کچوونیی ه وا ده‌که‌ن که رووناکبیر ل ه ئێستادا وات ه دۆخی هه‌نووکه‌یی‌دا پارێزێک بۆ خۆی ده‌ستنیشان بکات ل ه ئاست ئه‌مانه‌دا ،چونکه ناوه‌ندی ئه‌ندێشه‌ی ئهو ئه‌قڵه ک ه هۆکاری کارامه‌یی ره‌خنه‌یە‌و ده‌بێ سه‌ربه‌ستی بپارێزێت .ره‌خنه‌و ئاوه‌زو ئه‌قڵه ک ه وایان کردووه هێندێ بڕیاری حه‌تمی بده‌ن ،به‌وه‌ی که رووناکبیر دابه‌ش بکه‌ن به دوو الیه‌نه‌وه .وه‌ک ئاماژه بهو که‌سانه بده‌ن که ده‌یانهه‌وێ کارامه رۆڵی کۆمهاڵیهتی خۆیان ببینن‌و چاالکان ه ل ه ئاست گرفته‌کاندا بێنه ده‌نگ .ناوی توندو تیژیان لێ بنێن‌و وایان دابنن که جه‌ماوه‌ر به‌ره‌و هه‌ڵچوون‌و توندو تیژی راده‌سپێرن. ئه‌م حه‌تمیه‌ت‌و بۆ چوون ه چهنده راسته‌و چۆن خۆی ده‌نوێنێ ،به‌ستراوه‌ته‌وه ب ه زۆر هۆکارو فاکته‌ری سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووریه‌وه ل ه کۆمه‌ڵدا .ئایا به راستی ئهوه رووناکبیرانن که بڕیاری هه‌ڵچوون‌و توندو تیژی ده‌ده‌ن‌و کۆمه‌ڵ به‌ره‌و ره‌وشتی زبر راده‌سپێرن ،یان ئارایشی تێز‌ه ئه‌قاڵنیه‌کانه‌و چۆنیه‌تی دۆخی دیموکراسی‌و ئاستی ئاوه‌زو شارستانیه‌تی کۆمه‌ڵ‌و هێزه ده‌سه‌اڵتدارو سه‌پاوه‌کانی ناو گۆڕه‌پانی ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسییه. پێداگری‌و چاالکی رووناکبیر له ئاست به‌ها گشتییه‌کان ،ره‌چاو کردنی به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی‌و فره‌ده‌نگی هاوبه‌شی جه‌ماوه‌ر ده‌خوازێ ل ه بڕیارو ده‌سه‌اڵتدا ،ئه‌ویش به شێوه‌یه‌کی به‌رباڵو‌و فراوان .هه‌م ئه‌م فورمووڵ ه خۆی وا ده‌کات که هێزه سه‌پاوه‌کانی سه‌ر ژیانی کۆمهاڵیهتی ک ه دیموکراسی وه‌ک دۆخ الیان جێگیر نه‌بووه، نه‌یڵن ک ه درز بکه‌وێت ه ده‌سه‌التیانه‌وه‌و شه‌ریک ل ه سه‌ر سفره‌ی ده‌سه‌اڵتیان بقۆزێته‌وه .ئاکام توندی نواندن‌و هه‌ڵچوون ه له ئاست رووناکبیرو ئه‌ندێشه‌دا ،ئه‌م ئاکامه‌ش الی که‌سی رووناکبیر ب ه شێوه‌یه‌کی ئاسایی ناکه‌وێته‌وه ،چونک ه که‌سێک ک ه خۆی ده‌ناسێت‌و ملکه‌چی حه‌تمیه‌ت‌و سهپاندنی نابێت بۆی ه دێت ه ده‌نگ. وه‌ده‌نگ هاتنی ئه‌ویش ئه‌نجامه‌کانی دیاره ک ه ره‌خنه‌و خوێندنه‌وه‌ی به‌رده‌وامی دۆخه‌که‌یه‌و ملکه‌چنه‌بوون ه بۆ ئه‌گه‌رو مه‌رجه‌کانی ئه‌م ره‌وته‌و ل ه هه‌ناوی خۆیدا جۆره هه‌ڵچوون‌و توندی‌یه‌ک ب ه دوایدا دێت که باشترین پێناسی مرۆڤی رووناکبیر وا دیاره ئهوه بێت ک ه ده‌ڵێن ئهو که‌سه‌ی ه وا بیر ده‌کاته‌وه ،وا ده‌زانێ ک ه ده‌کرێ له باره‌ی هه‌مووشتێکه‌وه پرس بکرێت‌و بکه‌وێت ه به‌ر باس‌و لێکۆڵینه‌وه .نابێ ل ه هیچ بوارێکدا وه‌اڵمی پرس ئاماده کرابێت‌و بدرێته‌وه .ئایا ب ه راستی هه‌ر ئه‌م جۆره بیروبۆچوونه خۆی له هه‌ناوی خۆیدا جۆره ته‌نگه‌ژه‌یه‌ک له ئاست رووناکبیردا دروست ناکات؟ ئایا به راستی ئه‌م باوه‌ڕه نابێت ه هۆی زبری نواندنی ئه‌وانه‌ی به‌م پێناس ه نه‌گه‌یشتوون‌و ئایا ده‌کرێ تاوانی ئه‌م توندی‌و زبر نواندن ه بخرێت ه ئه‌ستۆی که‌سی رووناکبیر. ئه‌گه‌ر مرۆڤی رووناکبیر بوو ب ه ره‌وشخوازێکی کۆمه‌ڵگا په‌سه‌ندو ته‌نیا له‌م چوارچێوه‌یه‌دا قه‌تیس مایەوه ،زمانشیرین‌و قسه خۆش‌و وته‌بێژێکی باش بێت‌و کۆمه‌ڵگا به‌م تایبه‌تمه‌ندیانه‌وه بیناسێت‌و په‌سه‌ندی بکات ،ئیتر ل ه ئه‌رکی مێژوویی خۆی به‌جێماوه‌و گه‌وره‌ترین ده‌سمایه‌ی رووناکبیریی خۆی دۆڕاندووه .رووناکبیر
7
پێش ئه‌مان ه که‌سێکە ک ه ده‌بێ لە به‌ها جیهانی‌و مرۆییه‌کانی پارێزگاری بکا، چوونکه بێگومان ئهو خاوه‌ن بیرێکی ره‌خنه‌گری روون که‌ره‌وه‌یه ،هه‌ر چهنده هیچ نه‌ریت‌و عاده‌تێک په‌سند ناکات ،تا ببن ه به‌رگری سه‌ربه‌خۆیی تاک ئاوه‌زی‌و ئهو جا پێی بڵێن شێت‌و نه‌ریتشکێن یا توندخوازو زبری په‌سەند .رووناکبیری ره‌سه‌ن ئهو که‌سه‌ی ه که ته‌نیاو ته‌نیا به‌ها گشتییه‌کان‌و ئهو باوه‌ڕانه‌ی که جێگای متمانه‌و قایل بوونن بۆی که هاوکات ل ه گه‌ڵ گشتی خوازی خۆیاندا بتوانێ زامنی ده‌رکه‌وتن‌و دره‌وشانه‌وه‌ی تاکی سه‌ربه‌ست‌و ئازاد بن‌و سنوورو سه‌ربه‌ستی‌یه‌کانی ئه‌م تاک ه پێشێل ناکات‌و ل ه بازنه‌ی گشتگیری خۆیاندا ونی نه‌که‌ن .مرۆڤی سه‌ربه‌ستی رووناکبیر ده‌بێ بتوانێ دز‌ه بکات ه پشت سنووره‌کانی که‌لتووری نه‌ته‌وه‌یی‌و به‌ڕچاو کردنی ئاوه‌زێکی ره‌خنه‌یی تێبگات‌و بگات ه ئهو ئاسته‌ی که بتوانێ جۆره‌کانی ژیانی مرۆڤ بسه‌لمێنێ‌و ئهو فره‌چه‌شنی‌یه ب ه مهتمانه‌و‌ه وه‌ربگرێت بۆ ژیان له دۆخێکی فراوانی دیموکراسیدا .دیاری کردنی سنوور ل ه نێوان رووناکبیرو هه‌ر که‌لتوورو ئه‌ندێشه‌یه‌کدا که بیه‌وێ به‌ربەست‌و رێگری بیر کردنه‌وه‌ی ئازادیی مرۆڤ بێت، ئه‌رکێکی تری مرۆڤی رووناکبیره‌و نابێت سه‌ربه‌ستی بیر کردنه‌وه‌ی خۆی له ئاست جیهان‌و مرۆڤ بخاته ئاست ته‌نگیی هیچ ئه‌ندێشه‌و باوه‌ڕێکی له‌و جۆره. که‌وابوو ده‌توانین بڵێین ک ه مرۆڤی رووناکبیر عه‌وداڵی شوێن وه‌دیهاتنی خه‌ونه‌کانی خۆیه‌تی ،بۆوه‌دیهاتنی ئه‌م خه‌ونانه ل ه دنیای وه‌هم‌و دابڕاندا ناخولێته‌وه ،به‌ڵکوو هاوکات تاکێکی کاراو چاالکی ویژدانی کۆمه‌ڵەو ل ه ئاست ئه‌م تاوانه‌دا خۆی به‌رجه‌ست ه ده‌کاته‌وه‌و خۆی ب ه به‌رپرس ده‌زانێ .ل ه کۆمه‌ڵگایه‌کی دیموکراسیدا یا ل ه کۆمه‌ڵگایه‌کدا ک ه به‌ره‌و دۆخی دیموکراسی ده‌چێت ،رووناکبیر که‌سێک ه ده‌بێته هۆی سه‌رهه‌ڵدانی باس‌و گفتوگۆ ،ئهو مرۆڤێک ه ک ه الیه‌نگرو سه‌لمێنه‌ری مرۆڤدۆستی ره‌خنه‌گرانه‌یه .رووناکبیر به‌رده‌وام‌و بێ پسانهوه ل ه نێوان هه‌ڵه‌و راستیدایه. رووناکبیر هوشیاریی ته‌واوه ،وه‌ک تاکێکی کۆمه‌ڵ بێ هیچ مافێکی زۆرترو بێ هیچ پله‌و خواستێکی زیاتر له جه‌ماوه‌ر ،مرۆڤێک ه تێده‌کۆشێ وه‌اڵمی به‌رپرسیاریه‌تی خۆی بداته‌وه‌و هه‌ست ب ه ئه‌نجامی ئه‌رکه‌کانی خۆی بکات ،ک ه بریتی‌ی ه ل ه باس‌و گفتوگۆو ره‌خنه بۆ سازدانی کۆمه‌ڵگایه‌کی باشترو دیموکراسی ،بۆ وه‌ده‌ستهێنانی واتایه‌ک بۆ ره‌خسانی کۆمه‌ڵگایه‌کی زیندوو هوشیار. به‌م پێی ه ده‌بێ ئه‌قڵی ره‌خنه‌گری ل ه کاردا بێت‌و چاالک ،که‌وابوو ل ه بارودۆخێکی کراوهو هه‌موارو دیموکراسیدا ،رووناکبیر ده‌توانێ بێت ه مه‌یدانی باسه‌کانه‌وه‌و بۆچوونه‌کانی خۆی ئاراست ه بکات ،چونک ه دیموکراسی بارودۆخێکی له‌بارو کراوه‌ی ه ک ه تێدا پرس‌و گرفته‌کان ده‌خرێت ه به‌رباس‌و لێکۆڵینهوهو له‌م بارودۆخه‌دا دەبێ بوار بۆ گرفت‌و پرسه‌کانی خۆی بکاته‌وە‌و وه‌ک راستییه‌کی به‌رجه‌سته‌و پێویست بانگه‌شه‌ی بکات تا چاالکان ه هاوبه‌شی له‌م پرۆسه‌یه‌دا بکات.
رووناکبیر به دابڕان له که‌لتووری جیهانی‌و هوشیار نه‌بوون ل ه پارادا‌یمه‌کانی ئه‌م که‌لتووره‌و سه‌رهه‌ڵدانی که‌لتووری جیهانی ناتوانێ رووناکبیر بێت
6
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ، dwaroj@komala.net
تایبەت
ته‌وه‌رەیەک ده‌رباره‌ی رۆشنبیرو رۆشنبیری چه‌مکی رووناکبیری‌و پێناسه‌کانی رووناکبیر
جەلیل ئازادیخواز کردنه‌وه‌ی ده‌رگاکانی ئاوها باسێ ،وات ه رووناکبیرو رووناکبیریی ،ب ه راستی ته‌وه‌رەیەکی قورس‌و دژواره .ئه‌م باس ه پێش خوانێکی هه‌م ه الیانه‌و وردی ده‌وێ ک ه بتوانێ ب ه رووناکی‌و هه‌ناس ه درێژی‌یه‌و‌ه سه‌رهه‌ڵدان‌و بنه‌ماو تایبه‌تمه‌ندییه‌کان‌و پێناسه‌ی رووناکبیرو رووناکبیری بخات ه ڕوو. بێگومان پێویستیی ئه‌م باسه‌و بابه‌ته‌کانی‌تری له‌م جۆره له به‌ستێنی که‌لتووری‌و رووناکبیری ئێمه‌دا زۆر ب ه زه‌قی هه‌ست پێده‌کرێت .شڵه‌قانی ئهو بێده‌نگی‌و مه‌نگییه ک ه له‌م بواره‌و به‌شه‌کانی‌تری که‌لتووری ئێمه‌دا زاڵه ،ده‌خوازێ که ب ه وردی‌و هۆشیاری‌یه‌و‌ه ئاوڕ له‌م بابه‌تان ه بده‌ینه‌وه .رووناکبیرو پێشخوانی فه‌رهه‌نگی رووناکبیر ،تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی‌و ب ه کێ ده‌وترێ رووناکبیر ،ئهو پرسانه‌ن که ده‌بێ ل ه خۆمانیان بکه‌ین‌و بۆ وه‌اڵمه‌کانیان بکه‌وینه شوێن لێکۆڵینهوهو ب ه ده‌ستهێنانی ئاکامی پێویست‌و زانستی. ئاشکرایه‌و هه‌موو ده‌زانین که شارستانیه‌تی که سه‌رهه‌ڵئه‌دات ل ه نوێ ،وات ه مۆدیڕنیته گه‌ڵ خۆیدا دوو چه‌مکی گرنگ ده‌خوڵقێنێ. ئه‌م دوو چه‌مکه گرینگه ل ه راستیدا وه‌ک دوو واتاو دوو چه‌ق له به‌رجه‌سته‌ترین باس‌و واتاکانی مۆدیڕنیته‌ن .رووناکبیر یه‌کێک ه له‌م واتا گرینگانه‌ی شارستانییه‌تی مۆدیڕن .زاراوه‌ی دیموکراسی لقه‌که‌ی تری ئه‌م واژه‌یه‌یه‌و مۆدیڕنیت ه ل ه هه‌ناوی خۆیدا ره‌نگێکی تۆخ به‌م واژه‌یه‌ش ده‌به‌خشێ. ئه‌م دوو ته‌وه‌ر‌ه له واقیعدا ته‌واوکه‌ری یه‌کترن .دیموکراسی وه‌ک دۆخ له به‌ستێنی خۆیدا زه‌مینه‌ی ده‌رکه‌وتنی رووناکبیر ده‌خوڵقێنێ .رووناکبیر دیارترین هاوواڵتی چاالک‌و پارێزه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی ه ک ه دۆخی دیموکراسی هه‌راو‌و قووڵتر دهبێتهوه که بۆ ناسین‌و فامکردنی مۆدیڕنیتهو قه‌یران ه ئاوه‌زیه‌کانی ئه‌م ڕوو‌ه زۆر پێویسته .هه‌ر وه‌ک وترا ،واتای رووناکبیر یه‌کێکه له‌و واتایانه‌ی که مۆدیڕنیته له گه‌ڵ خۆی ده‌یهێنێت ه ناو که‌لتوورو فه‌رهه‌نگی جیهانه‌وه .وا دیاره ک ه رووناکبیر وه‌ک چاالکی‌یه‌کی کۆمهاڵیهتی ل ه بواری ئافراندن‌و ئاوه‌زو ئه‌ندێشه‌وه ،ب ه ته‌نیایی ل ه دایک نابێت ،وات ه ئه‌م ناو‌ه به رووتی‌و تاکی ئهو که‌سان ه ناگرێته‌و‌ه که ته‌نیا سه‌رقاڵی خوڵقاندن‌و ئافراندنی ئه‌ندێشه‌و ئاوه‌زن‌و ل ه دنیای نه‌زه‌ری تێنه‌په‌ڕیون ،له ته‌نیایی‌و ساته‌وه‌ختی تایبه‌تی خۆیاندا وه‌ک پیشه، ئه‌م ئاوه‌زانه ده‌خوڵقێنن‌و به‌ره‌و کۆمه‌ڵ‌و کۆمه‌ڵگا نایگوێزنه‌وه .مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م واتایه‌و چۆنیه‌تی هاتنه ناو بواری کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌و ئاماده‌بوونی ئهو مرۆڤ ه چاالکه ،به درووستی ئه‌م بۆچوون ه ده‌سه‌لمێنێ ک ه رووناکبیر ته‌نیا له بازنه‌ی ئهو توێژ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی‌یه‌دا قه‌تیس نابێ ک ه سه‌رقاڵی خوڵقاندنی ئه‌ندێشه‌و ئاوه‌زن، ره‌نگه بتوانرێ بڵێین ک ه ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیی ه یه‌کێک ه له‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی ک ه هه‌ڵگری به‌شێ ل ه واتاو الیه‌نی رووناکبیری‌یه ،به‌اڵم به مرجی ته‌واوو کۆی ،پێناسه‌ی رووناکبیر نابه‌خشێت ه ئه‌وانه‌ی که له‌م بواره‌دا سه‌رقاڵن. ئه‌گه‌ر مۆدیڕنیت ه ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م دوو بواره بێت ،واته بواری ئاوه‌زئامرازی که له گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدان‌و گه‌شه‌کردنی ته‌کنه‌لۆژیاو ته‌کنیکدا چاو هه‌ڵدێنێ‌و ده‌خوڵقێ،هه‌روه‌ها ئه‌قڵی ره‌خنه‌یی ک ه بنه‌ڕه‌تیترین تایبه‌تمەندی هه‌ر جۆره هه‌وڵ‌و کۆششێک ه که بۆ سه‌ربه‌ستی
تاکه‌که‌سی‌و ئازادی سووژ‌ه خۆ ده‌رده‌خات. له‌م به‌ستێنه‌دا رووناکبیر ده‌بێت ه دیارترین سیمای دنیای مۆدیڕن ،ئهوه رووناکبیر‌ه ک ه هاوکات بۆچوون‌و باوهڕو ڕامیاریی مۆدیڕن ه ده‌پارێزێت‌و دیسانهوه ئه‌مانه ده‌خات ه به‌ر ره‌خنه‌و لێکۆڵینه‌وه. که وا بوو ل ه روانگه‌ی مۆدیڕنیته‌و‌ه رووناکبیر گرینگی زۆری هه‌یه‌و خاوه‌نی تایبه‌تمه‌ندیی خۆیه‌تی .ب ه ده‌سپێکردنی بوونه‌وه‌ی به‌رجه‌ست ه مۆدیڕنیتهو چه‌مکه‌کانی ،رووناکبیر دێت ه گۆڕه‌پانی ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و نه‌قشی رامیاری‌و کۆمهاڵیهتی مێژووی خۆی ده‌ست پێده‌کات. به پێی ئه‌م باسانه‌ی ک ه ئاماژه‌یان پێ کرا ئهو توێژو که‌سانه‌ی ک ه ل ه رابردوودا پێیان ده‌وترا زاناو بیرمه‌ند ب ه مه‌رجی بڕیاری کۆمه‌اڵیه‌تی‌و هاوبه‌شی ل ه ژیانی رامیاریدا له بازنه‌ی رووناکبیره‌کاندا خۆیان ده‌بیننه‌وه ،به‌اڵم ب ه تایبه‌تمه‌ندی خۆیانه‌و‌ه وه‌ک توێژێکی کۆمهاڵیهتی کەلتووری دیاریکراو .باشترین نمونه‌ش بۆ ئه‌م ه ئه‌وه‌تا له سه‌رده‌می بزاڤی رۆشنگه‌ریدا بیرمه‌ندانی وه‌ک رۆسۆ ،واڵترو کانت لێکدانه‌وه‌ی کاروباری کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ره‌خن ه گرتنی بارودۆخه‌ک ه ده‌که‌ن‌و کاری سه‌ره‌کی خۆیان‌و یه‌کێک ه له مه‌رجه سه‌ره‌کییه‌کانی مرۆڤی رووناکبیرو بزاڤی رووناکبیری. ئه‌م بزاڤ ه وه‌ک جووڵه‌یه‌کی کۆمهاڵیهتی، سه‌ره‌تا بهو بڕیاره کۆمه‌اڵیه‌تیی ه مافخواز‌ه ره‌نگ دهداتهوه ک ه له فه‌رانسه‌دا ل ه کاتی دادگایی کردنی کاپیتان دایفۆسدا ده‌خوڵقێ .ده‌بینین له‌م ساته‌وه‌خته‌دا کۆیه‌کی زۆر له نووسه‌رانی ئه‌م ده‌مه‌ی فه‌رانسه به‌یاننامه‌یه‌ک ده‌نووسن‌و له‌م رووداوه دێنه ده‌نگ. ئه‌وه‌تا ئهو بڕیاره سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تییه، خۆی رووبه‌ڕووی گرفت‌و به‌رژه‌وه‌ندیه‌ک ده‌کاته‌وه ک ه گرفت‌و به‌رژه‌وه‌ندیی تایبه‌تی ئهو که‌سان ه نیی ه ک ه له‌م رووداوه دێن ه ده‌نگ‌و هه‌وڵی پاراستنی مافه مرۆڤی‌یه‌کان ئه‌ده‌ن .به‌یاننامەی ب ه ناوبانگی ((من تاوانبار ده‌که‌م)) که ب ه ناوی ئه‌میل زۆالوه ب ه ناوبانگه ،به‌اڵم زۆر که‌سی تر ئهو به‌یاننامه‌یان ئیمزا کرد بوو ،وه‌ک ئاندره ژیدو مارسێل پرۆست‌و هتد ،...........ئه‌وه‌تا ئیتر رووناکبیر وه‌ک که‌سێکی بیرمه‌ند ناناسرێت‌و دیارترین پێناسه‌ی ده‌بێت ه ئه‌وه‌ی ک ه هه‌موو تواناو ده‌سه‌اڵته‌کەی خۆی ل ه بواری پیشه‌یی خۆیا بگوازێته‌و‌ه بۆ ده‌ره‌وه‌ی پیشەو شوێنه‌که‌ی خۆی‌و ده‌یخاته خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندی گشتیی کۆمه‌ڵه‌وه .ئه‌م بۆچوون‌و هه‌ڵوێسته الی رووناکبیر وه‌ک چه‌ق‌و ناوه‌ندی هه‌وڵێکی دیموکراسیان ه سه‌یر ده‌کرێت ک ه ده‌یهه‌وێ دۆخێکی دیموکراسی ساز بکات‌و بۆ وه‌دیهاتنی کۆمه‌ڵگایه‌کی مرۆیانه‌ترو دادگه‌رانه‌تر تێده‌کۆشێت. یه‌کێک ل ه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی روووناکبیر که پێناسه‌ی وی ساز ده‌کات ،ئه‌وه‌ی ه ک ه خۆی هه‌وڵی خوێندنه‌وه‌و ناسینی خۆی ئه‌دات .وات ه رووناکبیر له سنووری هه‌موو ئهو پێناسه‌و ته‌عریفان ه تێده‌په‌ڕێ ک ه پێشترو ل ه ساته‌وه‌خته‌کانی ترا بۆ مرۆڤ کراون .رووناکبیر هه‌موو ئهو پۆلێنکردن‌و فورمووالنه ده‌خاته‌وه به‌ر ره‌خن ه که بۆ مرۆڤ‌و پێناسه‌ی له الیەن مه‌عریفه‌کانه‌و‌ه کراون .خوێندنه‌وه‌و داڕشتنه‌وه‌یه‌کی تازه‌ی ده‌وێ که سه‌ره‌تاییترین هه‌وڵی ئه‌وه‌ی ه که دوور له هه‌ر جۆره پێشداوه‌ری‌یه‌کی مه‌عریفی خۆی بخوێنێته‌وه‌و دووبار‌ه ب ه پێی تێگه‌یشتنه‌کانی خۆی ،خۆی داڕژێته‌وه. ئهو هه‌ڵوێسته بهو مانای ه نیی ه ک ه رووناکبیر هه‌موو ئهو ئه‌ندێشەو ئاوه‌زان ه ل ه مێژوو ده‌خاته ده‌ره‌وه‌و ب ه پووچ‌و ته‌واوبوونیان ده‌زانێ ،به‌ڵکوو ب ه روانینی ره‌خنه‌گرانه‌و خوێندنه‌وه‌ی تازه‌وه ل ه سنووره‌کانی ئه‌وان تێده‌په‌ڕێ ،ئهو مافه‌ی ب ه خۆی داوه ک ه به پێی تێگه‌یشتنه‌کانی خۆی ب ه ئاوه‌زی نوێ ،خۆی پێناسه‌ی خۆی بکات‌و خۆی بخوێنێته‌وه .رووناکبیری هوشیار ده‌بێ باش تێبگاو ده‌زانێ زانست‌و زانیاری‌یه‌کانی ئه‌م له به‌ر چاو به‌رینی‌و فراوانی زانست‌و ئه‌ندێشه‌دا زۆر که‌مه‌و ده‌بێت هوشیاران ه ل ه
یەکێک لەتایبه‌تمه‌ندییه‌کانی مرۆڤی رووناکبیر گه‌ڕان‌و عه‌وداڵیی ه به‌دوای راستی‌و حه‌قیقه‌ت ،حه‌قیقه‌تێکی به‌رفراوان‌و هه‌مه‌الیەنه
سه‌ر ئه‌م دۆخه‌ی خۆی ئیست بکات. ئهو ئاوه‌زانه‌ی ک ه شارستانی هت‌و ژینگه‌و سه‌رده‌مه‌که‌یان جڕ داوه ،ناتوانن رووناکبیر قایل بکه‌ن‌و متمانه‌ی ته‌واوی پێ ببه‌خشن، ئه‌مان ه سه‌لمێنه‌ری خۆیان بن وه‌ک هه‌ن .بۆ قایل بوون رووناکبیر هه‌موو ئهو ئاوه‌زانه‌ی وه‌ک ئه‌گه‌رێ ده‌بینێ‌و ده‌یان پشکێ .له‌م ناسین‌و پشکنینه‌دا ،رووناکبیر تێگه‌یشتنی تازه‌و ئاوه‌زی نوێشی ده‌وێت ،ب ه جۆرێ ک ه قایلی بکه‌ن‌و به رێژه‌یه‌کی به‌رچاو وه‌اڵمی گشت پرس‌و دڵه‌ڕاوکێکانی بده‌نه‌وه. له‌م ره‌وته‌دای ه ک ه رووناکبیر خۆی ده‌ناسێنێت‌و پێناسه ده‌کات ،خه‌م ه گشتییه‌کانی رووناکبیر ل ه شێوه‌ی عه‌وداڵیی ب ه دوای راستییه‌کی گشتگیردا کە له به‌رژه‌وه‌ندی گشتیدا بێت ،خۆی زه‌ق ده‌کاته‌وه .که وا بوو تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی تری مرۆڤی رووناکبیر گه‌ڕان‌و عه‌وداڵیی ه ل ه دوای راستی‌و حه‌قیقه‌ت ،حه‌قیقه‌تێکی به‌رفراوان‌و هه‌مه الیانه. روون ه که حه‌قیقه‌ت‌و راستی زۆر پێناسه‌و باسی هه‌م ه جۆری بۆ کراوه ،وه‌ک راستییه‌کی ئاسمانی‌و ئیده‌ئالیستی ک ه پێناسه‌و سنوورێکی پیرۆزی هه‌یه‌و ل ه سه‌ر حه‌تمیه‌تی زۆی پێداده‌گرێ‌و ب ه هه‌موو ده‌سه‌اڵت‌و توانای مه‌عریفی خۆیهوه ده‌یه‌وێ ئه‌م پێناس ه بسه‌لمێنێ .به‌زاندنی ئه‌م سنووره‌و تێپه‌ڕین له‌م پێناسه‌یه ئهو خه‌مه‌یه ک ه مرۆڤی رووناکبیر ده‌هه‌ژێنێ‌و ده‌یهه‌وێ ل ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م بازنه‌یه‌دا بگات ه راستییه‌کی گشتگیرو بۆچوون‌و پێناسه‌یه‌کی تایبه‌تی خۆی له‌م راستییه. ئه‌م حه‌قیقه‌ت‌و راستییه‌ی ک ه رووناکبیر هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی ده‌دات ،ماتریاڵ‌و زیندووه .راستییهک که پێش گه‌یشتن‌و تێگه‌یشتنی رووناکبیر خۆی نه‌سه‌لماندووه، حه‌قیقه‌تێک ه ک ه نه‌سه‌لماوه‌و ن ه پۆلێن به‌ندی‌و فورمووڵه کرابێته‌وه ،حه‌تمیه‌ت یه‌قینێکی ئیمانی نییه ک ه مرۆڤ بیه‌وێ ل ه له‌مپه‌ریدا بگات ه ئاکام‌و باوهڕو ویست‌و داخوازیه‌کانی خۆی. حه‌قیقه‌تی ماتریاڵ‌و زیندوو ،راستییهک ه که ل ه ژیان‌و کۆم هڵ‌و زه‌ویندا بوونی هه‌یه. رووناکبیر ئه‌م راستیی ه ل ه شارستا‌نیه‌ت‌و که‌لتوورو ئه‌ندێشه‌ی خۆیدا ئه‌دۆزێته‌وه‌و خۆی بونیادی ده‌نێ .بێگومان ئهو راستی‌و حه‌قیقه‌ته که رووناکبیر ده‌یگاتێ راستییه‌کی پاوانکراوی حه‌تمی له سه‌داسه‌د نییه .دیاره رووناکبیری قه‌ت حه‌تمیه‌ت‌و یه‌قینێکی له‌سه‌داسه‌د ب ه هیچ ئاوه‌زو ئه‌ندێشه‌یه‌ک نابه‌خشێ ،هه‌موو هه‌وڵی ئهو دۆزینه‌وه‌ی راستییه‌کی رێژه‌یی گشتگیر‌ه ک ه ل ه خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا بێت. گه‌شتی رووناکبیر بۆ به‌ده‌ست هێنانی راستییه‌کی گشتگری مرۆڤانه‌یه ک ه ل ه خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا بێت. ئه‌م تایبه‌تمەندیی ه خۆی ل ه هه‌ناوی خۆیدا ئهوه وه‌بیر ده‌هێنێته‌و‌ه ک ه ئه‌م راستیی ه
ناتوانێ حه‌تمی‌و موتڵه‌ق بێت ،به‌ڵکوو بابه‌تێکی رێژه‌یی‌یه‌و هه‌رده‌م ده‌کرێ بخرێت ه به‌ر ره‌خنه‌و هه‌ڵسه‌نگاندن ،زه‌م هن‌و شارستانیه‌ت ل ه قۆناغ ه جۆر ب ه جۆره‌کاندا ئاڵوگۆڕی بنه‌ڕه‌تی ب ه سه‌ردا بێنێن. راستی الی مرۆڤی رووناکبیر ناکرێت ه چه‌قێکی به‌رجه‌سته‌ی هه‌میشه نه‌گۆڕاوو راستییه‌کی رێژه‌یی بگۆڕ‌ه که ته‌عبیر له به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موو الیه‌ن ه ده‌کات. رووناکبیر خۆی کاراترین مرۆڤی رەخنه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌وه‌یه‌تی ،چوونک ه راستی نه‌گۆڕ دووره ل ه دنیای رووناکبیرو ل ه گه‌ڵ خولیاکانیدا نایه‌ته‌وه. رووناکبیر هوشیارێکی رهخنهگره ک ه بێ پسانهوه ل ه ره‌خن ه گرتن دایه ،دیاره ک ه ئه‌م رهخنهگره دۆخێکی ره‌خساوی ده‌وێ تا بتوانێ ره‌خنه‌کانی خۆی بە راشکاوی ئاراسته بکات‌و به‌ربه‌سته‌کان نه‌بن ه هۆی دانووسان‌و ته‌وسانه‌وه‌ی. دیموکراسی وه‌ک دۆخێکی سیاسی ل ه ژیانی کۆمه‌ڵدا زامنی ره‌خسانی ره‌وتی ره‌خنه‌یه .دیموکراسی یه‌کێک ه له‌و میکانیزمه به‌هێزانه‌ی ک ه له کۆمه‌ڵگایه‌کی زیندوودا ده‌خوڵقێ .کۆمه‌ڵی زیندوو دیموکراسی دیاره له ئاست هه‌ر جۆره به‌رگرو له‌مپه‌رێکداو ل ه به‌رامبه‌ر هه‌ر بیرو ئه‌ندێشه‌یه‌کدا ک ه پاوانخوازان ه بیه‌وێت خۆی به حه‌تمیه‌ت بسه‌لمێنێ ،پەرچه‌کرداری دیاریکراوی خۆی هه‌یه‌و راده‌چڵه‌کێ. رووناکبیر ل ه الیهکهوه هه‌وڵی وه‌دیهاتنی ئاوەها دۆخێک ئه‌دات‌و ل ه الیه‌کی تریشهوه هه‌میشه ده‌که‌وێت ه خوێندنه‌وه‌و ره‌خنه‌گرتنی ئه‌م دۆخە‌و هه‌وڵ بۆ وه‌دیهاتنی وه‌ها کۆمه‌ڵگایه‌ک ،هه‌وڵێکی مرۆیانه‌ی ه ک ه پارێزه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی ده‌کات‌و زه‌مینه‌ی بزاڤی ره‌خنه‌یی ده‌ڕه‌خسێنێ. ره‌خنه‌و خوێندنه‌وه‌ی هه‌میشه‌یی ئه‌م دۆخ ه ده‌بێته هۆی به‌رفراوان کردن‌و ل ه بار کردنی دۆخی دیموکراسی‌و مرۆیانه‌تر کردنی‌و دوورخستنه‌وه‌ی له مه‌ترسی خۆسه‌پاندن‌و خوڵقاندنی ده‌سه‌اڵتی پاوانخوازانه. یا به‌ره‌و که‌مکردنه‌وه‌ی ئهو مه‌ترسی‌و ته‌نگه‌ژانه ک ه روو ده‌که‌ن دیموکراسی ره‌خن ه مۆتۆرب ه کردنی زۆرتری دیموکراسیه ،بۆ گرتنی سیمایه‌کی هه‌ر چی زۆرتری مرۆڤانه .ئه‌م پرۆسه‌ی ه ده‌خوازێ که رووناکبیر ل ه رووبه‌ر ده‌رچێت‌و هه‌رچی زۆرتر ورد بێته‌وه‌و ب ه قووڵی بیر بکاته‌وه. ئهو تێپه‌ڕبوونه ل ه رووبه‌رو شۆڕ بوونهوه ب ه ناو ته‌وه‌ره‌کان به دوای خۆیدا ،دوو ئاکام ده‌هێنن ک ه بریتین له :بڕیاری کۆمه‌اڵیه‌تی‌و بڕیاری سیاسی. ئهو بڕیاره‌ش بێگومان ب ه دوای خۆیاندا گه‌لێ شت ده‌هێنن ،یه‌که‌م ئاکامه‌کانی په‌یوه‌ندی له گه‌ڵ کۆمه‌ڵدا ئه‌دات. ئه‌م ره‌وته دیاره ک ه گرفت‌و ته‌نگه‌ژه‌ی دیاره رووناکبیر هه‌وڵی دروستکردنی سیاسی دروست کردنه بۆ رووناکبیر .ئه‌م په‌یوه‌ندیی ئه‌دات‌و بۆ وه‌دیهاتنی ئه‌م ته‌نگه‌ژ‌ه سیاسیان ه هه‌موو کات وه‌ک یه‌ک په‌یوه‌ندی‌یه تێده‌کۆشێ ،له‌م هه‌وڵ‌و ناشکێنه‌وه‌و دیاره ل ه زۆر کات‌و ساتدا تێکۆشانه‌دا ک ه له الیان رووناکبیره‌و‌ه ده‌بن ه هۆی ئازارو که‌سه‌رو گه‌لێ بابه‌تی ده‌کرێت ،بۆ ئه‌وه‌ی ه ک ه ئه‌ندێشه‌ی رووت دیکه‌ی ناله‌بار .رووناکبیر وه‌ک ویژدانێکی له قاڵبی ته‌ریکی خۆی ده‌رپه‌ڕێنێ‌و گشتیی که بڕیاری گشتیی کۆمهاڵیهتی بیگوازێته‌و‌ه بۆ کۆمه‌ڵ ،وات ه هه‌وڵی ئهوه ده‌دات ده‌که‌وێت ه به‌ر په‌المارو رۆژ‌ره‌شی‌و ده‌دات که په‌یوه‌ندییه‌ک ل ه نێوان ژیانی هه‌ر ئه‌مه‌ش وای کردووه به رووناکبیران دابڕاوی ته‌ریکدا دروست بکات ل ه گه‌ڵ بڵێین چاره‌ڕه‌ش .رووناکبیر که‌سێ ژیانی واقیع .هه‌ر ئه‌م هه‌وڵ‌و پرۆسه‌ی ه نیی ه که ته‌نیا ل ه گه‌ڵ ئه‌ندێشه‌ی رووت سروشتێکی خه‌باتگێڕان ه ده‌به‌خشێت ه سه‌رقاڵ بێت .راسته که رووناکبیر خاوه‌نی رووناکبیر. ئاوه‌زو ئه‌ندێشه‌و فه‌رهه‌نگه ،به‌اڵم ئه‌مە رووناکبیر تا نه‌توانێ په‌یوه‌ندی کۆمهاڵیهتی خاوه‌نداریه‌ت ی رووت‌و حه‌تمی‌و پیشەیی دروست بکات‌و بڕیاری کۆمهاڵیهتی بدات، پسپۆڕان ه نییه .رووناکبیر باوه‌ڕی وای ه ک ه بێگومان ناتوانێ بوونی خۆی وه‌ک ده‌بێ ئه‌ندێشه له ره‌وتی کارو باری گشتی رووناکبیر ده‌ربخات‌و بیسه‌لمێنێ ،چونک ه کۆمه‌ڵگادا کارایی خۆی هه‌بێت‌و بتوانێ ک ه بیر کردنه‌وه‌و ئاوه‌ز ته‌نیا له ژیانی جێگای خۆی بکاته‌وه‌و ل ه گۆڕه‌پانی ژیان‌و تایبه‌تیدا سه‌ر هه‌ڵئه‌دات‌و بوونی هه‌یه، کار ،ره‌نگدانه‌وه‌ی خۆی هه‌بێت. ئه‌گه‌ر ئه‌م بوون ه ته‌نیا له‌م قۆناغه‌دا راسته ک ه رووناکبیر بهو که‌سه ده‌وترێ ک ه بمێنێتهوه گومانی تێدا نییه که ناتوانێ بیر ده‌کاته‌وه‌و ئاوه‌زی هه‌یه‌و له‌م ئاوهزه ڕۆڵی کۆمهاڵیهتی ببینێ‌و ببێته به‌هایه‌کی راده‌مێنێ ،به‌اڵم خۆ ئه‌م ئاوهزه ب ه ته‌نیا گشتی ،چونک ه به‌هاکان ته‌نیا ل ه فراوانی‌و بۆ خۆی ناخوڵقێ ،پێی وای ه که ده‌بێ ئه‌م کۆمه‌ڵگادا دروست ده‌بن‌و ده‌رده‌که‌ون. پرۆسه‌یه وات ه ئه‌ندێشه بگوازرێته‌وه بۆ دوو پێویستی ده‌رکه‌وتن‌و ئاشکرا بوونی که‌سانی تر. ئه‌ندێشه‌و گۆڕانی ل ه قاڵبی ته‌ریکه‌و‌ه بۆ ک ه وا بوو رووناکبیر که‌سێکه بۆ گشت‌و به‌ها گشتییه‌کان ،وا ده‌که‌ن ک ه رووناکبیر مانه‌وه‌ی هه‌موو الیه‌نه تێده‌کۆشی ،هه‌ر بۆ به‌رده‌وام له هه‌وڵی دروستکردنی‌په‌یوه‌ندیی ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ه ک ه هه‌وڵی دروستکردنی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و بڕیاری کۆمه‌اڵیه‌تیدا بێ.
واتای رووناکبیر یه‌کێکه له‌و واتایانه‌ی که مۆدیڕنیته له گه‌ڵ خۆی ده‌یهێنێته ناو که‌لتوورو فه‌رهه‌نگی جیهانه‌وه
ئه‌ندێشه
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ، dwaroj@komala.net
بایکۆتی مانۆرى نوێى ریفۆرمخوازان رەزا ئەمینى باڵى دۆڕاوى شەڕى دەسەاڵت‌و هێزى ریفۆرمگەراى دەسەاڵتى ئێران بە گشت تیرەو تۆرمەکانیەوە ،هەر لە بناژۆخوازەوە تا مام ناوەندی ڕۆ ،لە دوایین لێدوان‌و باسی راگەیاندنیاندا بە کرچ‌وکاڵى بایکۆتکردنى هەڵبژاردنى خولى نۆهەمى مەجلیسى شوراى ئیسالمى دەکەن‌و بڕیاریان داوە بە دەنگى «نا» بەرەوپیرى شانۆگەرى بەناو هەڵبژاردن بچن ،کە بڕیارە لە رەشەمەى ئەمساڵدا بەڕێوە بچێ. خاڵى جێگەى سەرنج‌و پەیوەندیدار بەو بڕیارە ئەمەیە :دەمێکە گەالنى ئێران، پێکهاتە جیاوازە ئەتنیکییەکان‌و بە گشتى چین‌و توێژەکانى کۆمەڵگاى ئێران بڕیاری بایکۆتکردنى کۆى سیستمى کۆمارى ئیسالمى ئێرانیان داوەو ئەگەر ریفۆرمخوازەکان هەنووکە‌و بۆ یەکەم جارە گەیشتوونە ئەو ئاکامانەى باسی لێدەکەن‌و پێشووتر تا دەرتانیان بووە خەڵکیان بۆ سەر سندووقەکانى دەنگدان دنە داوەو ئێستاش کە بوارێک بۆ دەسەاڵتداریەتی چەند بارەیان نابینن هەڵیدەسەنگێنن ،بایکۆت پەیڕەو بکەن .دەمێکە بەرەى خەڵک لە گەڵ هەموو باڵەکانى دەسەاڵتى رژێمى تاران یەکالبووتەوە .مەبەستى بایکۆتى خەڵک‌و باڵى بە ناو چاکسازیخواز دوو بابەتى دژ بە یەکە ،ئامانجى ریفۆرمگەراکان لە بایکۆتى هەڵبژاردن باڵى بەرانبەریانەو مەبەستى خەڵکیش «نا» گوتن بە هەردوو باڵى دەسەاڵتى تارانە .بە مەوداى دەسەاڵتى سەرەڕۆیانەی ئێران الیەنە چەپ ،دیموکرات‌و پێشکەوتنخوازەکانى ئۆپۆزیسیۆنى ئێرانى لە سەر بێ بنەمایی‌و بەتاڵى هەڵبژاردن‌و هەڵبژێرانەکانى ژێر سانسۆرى سیستمى ویالیەتى فەقێ ،لێکدانەوەى بنەمایانەو رەخنەى رادیکااڵنەیان ئاراستە کردووە. هەنووکە وادیارە باڵى بە رواڵەت چاکسازیخواز ،نایهەوێ یان راشکاوانەتر بگوترێ ئیزنى پێ نادرێ بەشدارى پرۆسەى دەسەاڵتداریەتى بکا ،بۆیە هەڵوێست‌و مانۆرى ئەمجارەیان بابەتێکە، سەبارەت بە پێکدادانى باڵەکانى ناوخۆى رژێم ،لێدوانى بەرینتر هەڵدەگرێ ، یەکەم الیەنێک کە کۆى ئامانجەکانى لە پاراستنى کۆمارى ئیسالمیدا دەبینێتەوە
هەڵوێستێکى لەو چەشنە بنوێنێت ،بۆیە لێکدانەوە‌و خوێندنەوەى خولیاکانیان پێویستى بە شرۆڤەیەکى بەرباڵوتر هەیەو ناکرێ ئەم بڕیارانە لە چوارچێوەیەکى تەنگەبەرو رواڵەتیدا لێی بڕوانین. ئایا ریفۆرمیستەکانى کۆمارى ئیسالمى کە لە هەموو بڕگەکانى دەسەاڵتدارەتیان سەلماندوویانە لە پاپ کاتۆلیکترن‌و تەنیا لە سەر شێوازى پاراستنى رژێمەکەیان لە گەڵ باڵى رێبەریى ناتەبان ،ئەگەر لە خولى ئەمجارەدا وەک پێشووتر دەراوێکى روونیان شک بردبایە تا هاوبەشیى دەسەاڵتى هاوبیرەکانیان بکەن ،یا خۆد ئەگەر دەرەتانى مانۆرو خۆنواندنیان پێدرابایەو بۆیان لوابا بێنە گۆڕەپانى شەڕى دەسەاڵتەوە ،ئامادە بوون هەمدیس بایکۆت پەیڕەو بکەن؟ باڵى دۆڕاوو لێڵ ئاسۆى رژێم بەو هەڵوێستەیان ،وەشوێن کامە خۆلیایانن‌و ئایا ئەم باڵە دەتوانێ لە سەرە مەرگى کۆمارى ئیسالمى دا بێتە بەرەى ئۆپۆزیسیۆنى پێشکەوتنخوازى ئێران‌و لە ماهیەتى سیاسیاندایە کە ماڵئاوایی لە ئایدیۆلۆژیاى بناژۆخوازى ئاسمانى بکەن؟ رۆچوون بە ناخى وەاڵمى ئەم پرسیارانەو شۆڕ بوونەوە بۆ ناو قوواڵیى ماناى مانۆرى نوێى ریفۆرمخوازەکان پەیوەستە بە فاکتۆرى گوشارە مەودادارەکانى رۆژئاواو کارتێکەریى بڕیارنامەو گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان کە بە شێوەیەکى ئۆرگانیک لە سەر رەوتى رووداوەکانى هەنووکەیى‌و داهاتووی ئێران شوێن وەڕووخستووەو خۆى پەنجەى هەڵسەنگاندنى ئاکامى ملمالنێکانى رۆژئاواو ئێران کە وا وێدەچێ کۆمارى ئیسالمى تێدا بچێ ،باشترین پارامیترە بۆ شیکردنەوەى هەڵوێست وەرگرتنى الیەنە جیاوازەکانى سەر بە دەسەاڵتى ئێران‌و راستەوخۆو بە شێوازێکى دینامیکى هەر چەشنە هەڵوێستێکى باڵەکانى دەرکراو لە دەسەاڵت بە ئیرادەى رۆژئاواوە گرێچنە. بەڵگە نەویستە باڵى رێبەریى دەسەاڵت بە تەواوى لە خزمەت مۆنۆپۆلکردنى ئیرادى سیاسى خۆیدا ،هەنگاوى سەرکەوتووانەى هەڵگرتووەو ریفۆرمیستەکانى دەسەاڵتى لە گۆڕەپان راو ناوەو متمانەش بە هیچکام لە سیماکانیان ناکا بۆ جارێکى تر دەسەاڵتیان بۆ بگەڕێنێتەوە.
براوەى شەڕى هێزو دەسەاڵتى روو لە هەڵدێرى ئێران «خامەنەیی»و باڵى هاوبەشەکانێتى‌و موریدو بەرانبەرى تێکشکاوى ئەو جەنگەیەو لە دەراوێک دەگەڕێ تا هەم وەک پردى پەڕینەوە لە مەرگى‌و هەمدیس بۆ وەدستهێنانەوەى دەسەاڵت لە دواڕۆژى پاشى «خامەنەیی» کەڵکى لێوەرگرێت. گەمارۆ چڕەکانى رۆژئاواو داتەپینى دیپلۆماسى نێوەگیانى تاران رەوایەت لە بابەتى مالئاوایی کۆمارى ئیسالمى دەکەن‌و باڵى ریفۆرمخوازى ئێرانیش بە مەبەست‌و خەونى جیاوازەوە نایهەوێ لە پرسەى هاوبەشە دیکتاتۆرەکەى دا شین بگێرێ‌و زیاتر بە شوێن خولیاکانى وەبەرهەمهێنانەوەى نیزامى داڕزیوى کۆمارى ئیسالمی بە تایبەتى لە پاش رووخانیدایەو گەرەکیانە مۆدێلێکى نەرم‌و نیانتر لە پان ئیسالمیزمى کۆمارى ئیسالمى بۆ دوارۆژى ئێران گەاڵڵە کەنەوەو لەو بەستێنەوە خولیاکانى سەرهەڵدانەوەى کۆمارى ئیسالمى بە مۆدیلى خۆیان بەرهەم بێننەوە .باڵى ریفۆرمخوازى رژێم متمانەیان بە نەمانى باڵى رێبەریى هەیەو ئاکامى شەڕى رۆژئاواو ئێران لە نەمانى مۆدیلى کۆمارى ئیسالمى بە شێوەى «خامەنەیی» هەڵدەسەنگێنن‌و بەو خەونەوە دەژین کە پاش رووخانى باڵى رێبەریى بتوانن بۆ جارێکى تر بگەنەوە دەسەاڵت‌و بەو مەبەستەش بەردەوام دروشمى بۆش‌و بریقەدار ئاراستە دەکەن. بە دڵنیاییەوە ئەگەر باڵى رێبەریى بۆ جارێکى تر ئامادە بێ لە گەڵ الیەنى بەرانبەرى رێککەوێ‌و دەسەاڵتێکى نیوەچڵیان پێ بداتەوە ،وەک ئەوەى لە پێشووتردا بۆى بە رەوا زانیبوون، ئەگەر نەگوترێ هەموو تەیفەکانى باڵى ریفۆرمخوازى پێ رازى دەبێ النى کەم بەشى زۆرى ئەم الیەنە ئامادەى خزمەتی زیاتر بە رێبەریى دەبێ، چونکە ئەوان ئەو راستیەش دەزانن کە لە دواڕۆژى ئێرانداو لە ئەگەرى بوونى دەسەاڵتێکى دیموکراتیک‌و خەڵکیدا پشکێکیان بۆ دەسەاڵت وەبەر ناکەوێ. پێویست بە وەڕوو خستنى بەڵگەکان ناکا ،کە ریفۆرمخوازەکان لە ماوەى دەسەاڵتدارەتیاندا نەیانتوانیوە بیسەلمێنن جیاوازى بنەماییان لە گەڵ باڵى رێبەریى هەیەو لە ماهیەت‌و هەڵوێستیاندا نییە،
9
مانگی رەشەممەی ئەمساڵ شانۆگەریی هەڵبژاردنی مەجلیسی شورای ئیسالمی بەڕێوەدەچێت رەخنە لە ئایدیۆلۆژیاى بناژۆخوازیى ئایینى بگرن‌و لە سەر پێکناکۆک بوونى دوو چەمکى دین‌و دەوڵەت باسێکیان ئاراستە نەکردووە. ئەگەرچى ناکرێ هەڵوێستى بایکۆتى هەڵبژاردنەکانى رژێمى دیکتاتۆرى تاران بە نەرێنى بنرخێندرێ ،بەاڵم بە وەستانێک لە سەر ناوەرۆک‌و بنەماى لێدوان‌و راگەیاندنەکانى ئەمجارەى ریفۆرمخوازەکان ،بەو ئاکامە دەگەین کە لە نێو ئاخنى هەڵوێستەکەیاندا فرت‌و فێڵى سیاسى خۆى حەشار داوەو ماکەى بنەڕەتیى هەموو ئازارەکانى تاکى سیاسى ئێران کە کۆى سیستمى کۆمارى ئیسالمى بە هەموو باڵەکانیەوەیە، ئەنگوستى نەخراوەتە سەرو پاکانە کردن بۆ خۆ تێیدا بەرجەستەیە .کۆمارى ئیسالمى روو لە رووخانەو ئیتر بابەتێک بە ناوى هەڵبژاردنى خراپ لە بەرانبەر
خراپتر دا بوونى نییە ،بۆیە الیەنى ریفۆرمخوازى دەسەاڵتى سەرەڕۆی ئێران دەبێ دەرکى بکا کە مالئاوایی لە دەسەاڵت کردووەو بە هیچ چەواشەکارى‌و دەسکەوتەکانى بنکۆڵکردنێکى بزووتنەوەى دیموکراسیخوازى ئێران ناتوانن رەوایی بۆ خۆیان لە داهاتووى گۆڕەپانى سیاسى دا وەدەست بخەنەوە. ئەو بارودۆخە دیکتاتۆر بە سەرداسەپاوەى لە لێدوان‌و راگەیاندراوەکانى هەنووکەیاندا ئاماژەیان پێداوە ،لە پاکانەکردنێک بۆ خۆیان زیاتر ناتوانێ مانا پەیدا بکاتەوە، پاکانەیەک کە گەرەکیانە بناغەى بە دەسەاڵت گەیشتنەوەیەکى تر لە دواڕۆژدا بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن ،بابەتێک کە تەنیا خولیایەو خەڵک لە پاش رووخانى کۆمارى ئیسالمى جارێکیتر بوار بە هیچ میراتگرو باڵێکى رژێم نادەنەوە کە واڵتەکەیان لێ وێران بکا.
هەستی خۆبەکەم زانین! بیژەن قوبادی بێ شک هەموو کەسێک بەشێوەیەک لە گەڵ منداڵ بوون ئاشنایەتی هەیەو بەچەشنێک لێی ئاگادارە .یەکەم شت کە لە دایک بوونی هەر منداڵێک‌و دەسپێکی هەر ژیانێکدا زەق‌و بەرچاوە ،نەبوونی جیاوازی لەم قۆناخە سروشتیەیە لە ژیان. جا کەیفی خۆیەتی لە زەرد پێستەکانی باشووری رۆژهەاڵتی ئاسیایە ،لە سپیەکانی ئاسیاو ئۆروپایە ،لە رەشەکانی ئافریقایە، سوورپێستێکی ئەمریکایە ،ئیسکیمۆیەکی نزیک جەمسەری باکوورە یان لە ئیل‌و عەشیرەتەکانی ئۆسترالیا ،بە بێ هیچ چەشنە جیاوازیەک‌و ئەمە یەکەم تایبەتمەندیی ئەم بۆنەوەرەیە کە مرۆڤە. دووهەمین تایبەتمەندی ئەوەیە کە بە پێی هەلو مەرجی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی، بە پێی داب‌و نەریتی هەر ناوچەیەک‌و
جیاوازی سروشتی‌و زمان‌و کۆمەڵێک کولتووری پێوەندی دارەوە بابۆڵە دەکرێت، دەالوێندرێتەوە‌و بە الیەالیەو هەست‌و سۆزی دایکانە رادێت .تا ئەم قۆناخە دوو تایبەتمەندی ودیاردەی سروشتی ئەو بۆنەوەرە ،واتە مرۆڤ بوونی‌و پێوەندیی کولتووریی سەلماوە‌و نکۆڵی لەو دوو خاڵە، حاشا کردنی حەقیقەتە. هەرلە تێپەڕینی ئەم قۆناغەو لە دایک بوونی منداڵ ،هەاڵواردن لە بوارە جیاوازەکاندا زەق دەبێتەوەو لە هەر کون‌و کەلەبەرێکدا خۆ دەنوێنێ .هەاڵواردنی رەگەزی، چێنایەتی ،نەتەوەیی ،ئایینی ،فەرهەنگی‌و چەندین هااڵواردنی تر تا تەنانەت دەگاتە هەاڵواردنی رەنگیی ،واتە هەاڵواردن بە پێی رەنگی پێست ،لەو هەاڵواردن‌و ستەمانەن کە منداڵی مرۆڤ هەر لە رۆژی لە دایک بوونیەوە ناچارە بە دیتن ،بیستن‌و ئەزموون کردنیان .جا بە داخەوە ئەو بابەتە تایبەت نییەو پێوەندیی بە نەتەوە ،رەگەز یان ناوچەیەکی دیاری کراوەوە نییە ،بەاڵم لە واڵتانی داگیر کراو ،پاشکەوتوو‌و هەژار، ئەو دیاردەیە زۆر زەق‌و بەرچاوترە. ئەوەی لەو دێڕانەی سەرەوە ئاماژەیان پێ کرا تەنیا کورتەیەک بوو لە قۆناغی لە دایک بوونی منداڵ‌و ئەو هەلو مەرجەی کە لە بەر دەمی دایە. بەاڵم ئەگەر بمانەوێت بە وردی باسەکە
بورووژێنین ،کۆمەڵێکی لە رادەبەدەر وێنا‌و نموونە لەو بوارە جیاوزانەدا هەیە کە کاتی زۆری پێویستەو هۆی ماندوو بوونی خوێنەرەو ئاشکراتریشە لە تیشکی خۆر ،بۆیە لەو باسە دوورو درێژە خۆمان ئەبوێرین‌و تەنیا قەناعەت ئەکەین بە نەختێک شیکرنەوە لە سەر هەاڵواردن‌و دەرەنجامەکانی لە کوردستان کە بڕێک جار کاریگەریی گورچک بڕ لە خۆ بە جێ دێڵێت ،تا ئەو رادەیە کە تاکەکانی کۆمەڵگای کوردی بەرەو چەشنێک لە خۆ بێزاری ،خۆ بەخت کردن ونەبوونی متمانە بە خۆ دەبات‌و لە ئاکامدا تووشی نەخۆشی «هەستی خۆ بە کەم زانین»(احساس حقارت) دەکات .درێژەی دیاردەی خۆ بە کەم زانین دەگاتە نە بوون یان نەمانی متمانە بە خۆ ،ئاشکراشە کە لە مرۆڤدا نەبوونی متمانە بە خۆ ،چ ئاکامێکی کارەسات باری بە دواوەیە. کاتێک نەخۆشی»خۆ بە کەم زانین» تاکێکی کۆمەڵگای تووش کرد ،تەنیا لەو تاکەدا نابڕێتەوە ،یان بوارێکی دیاری کراو لە خۆ ناگرێت ،بەڵکو تەشەنە دەکات ،کۆمەڵگاو زۆر بوار دەتەنێتەوە، تارادەیەک کە الیەنی تووش بوو بە یەکجاری ،خۆی‌و کەسایەتیەکەی‌و سەرجەم بەرژەوەندییەکانی خۆی‌و کۆمەڵگاکەی لە بیر دەباتەوەو لەگەڵیان بێگانەیە.
هاوکاتیش دەبێتە سەربازو ئاژیتاتۆری فەرهەنگی بااڵدەست. بۆ سەلماندنی ئەو راستییە ،پێویستمان بە لێکۆڵینەوە ،تاقیکردنەوە ،گەڕان بەدوای سەرچاوەیەکی تایبەت نییە .بە خول خواردنێکە ئاسایی لە نێو هەرکام لە شارەکان‌و بە تایبەت شارە گەورەکان، بە چاو ،بە گوێ‌و بە هەموو شێوازێک ،بە لێشاوی بوونیان هەیە. دەنگی بەرزو نامۆی مووسیقای نامۆی فارسی ،تورکی ،عەرەبی‌و . . .لە فرۆشگاو ئۆتۆمبیل ،لە باتی مووسیقای رەسەن ،دەوڵەمەند‌و رەنگامەی کوردی. جل‌و بەرگی جۆرواجۆر ،لە باتی جل‌و بەرگی رازاوەو سازگاری کوردی .ناوو تابلۆ نووسراوەی سەر شووشەو سەردرگای دووکان‌و بازاڕەکان ،بەرانبەر ناوە پڕ ناوەڕۆک‌و پڕ زاراوە کوردییەکان .ناو لێنانی منداڵ بە کۆمەڵە وشەو ناوێک کە زۆر جار ماناکەی نازانین یان بڕێک جار چەشنێک سووکایەتە بە منداڵەکەمان تا ئەو ئاستەی کە بە شەرمەوە ناوەکەی خۆی بە زاردا دێنێت ،لە بەرانبەر ئەو وشەو ناوە رەسەنە کوردییانەوە. جا دیارە ئەوە بە مانای بە خراپ ناساندنی کەلتوور ،زمان‌و فەرهەنگی نەتەوەکانی تر نییە ،بەڵکوو بەو مانایەیە کە لە حاڵێکدا ئێمە بۆ خۆمان خاوەنی یەکێک
لە رەسەنترین فەرهەنگ‌و کەلتوورەکانین‌و سەرەڕای ئەوەی کورد دەسەاڵت‌و حکومەتی خۆیی نەبووەو داگیرکەرانی واڵتەکەمان بە درێژایی مێژوو ،بە هەمووشێوازێک تەنانەت تا پاکتاو کردنی رەگەزی‌و بوردمانی شیمایی‌و ئەنفال ،هەوڵی تواندنەوەو سڕینەوەیان داوە .لە وەها هەلومەرجێکدا جیا لە دەوڵەمەندی ،رەسەنایەتی‌و هەوڵ‌و تەقاالی بێوچانی باو باپیرانمان ،گەلی کوردی واڵت داگیرکراوو ژێر چەپۆکەی داگیرکەران ،چ چەک‌و کەرەسەیەکی بەدستەوە بووە بۆ پاراستنی کەلتوورو زمان‌و فەرهەنگی خۆی؟ هۆی چییە کە خۆمانی لێ نادەین؟ یان ئەگەر لێمان دا، بە شەرمەوە لێی ئەڕوانین؟ بە داخەوە ئەو دیاردەیە لە ناوچە شارنشینەکاندا زۆرترەو لە گوندە پەراوێز خراوەکاندا یان بوونیان نییە یان کەمڕەنگ‌و الوازن. سەرچاوەی ئەو بابەتە ناحەزە ئەگەڕێتەوە بۆ دوو سەرچاوە کە یەکەمیان نەناسینی رەسانایەتی‌و دەوڵەمەندیی فەرهەنگ‌و کەلتووری کوردییەو سەرچاوەی دووهەم، کەمتەر خەمی الیەنە پێوەندی دارەکانە کە دامو دەزگای جۆرواجۆریان لە بەردەست دایە ،کە چی بایەخی پێویست بە ناسین‌و ناساندنی فەرهەنگ‌و کەلتووری نەتەوەیی نادەن.
8
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ، dwaroj@komala.net
ئەندێشە
ئینسانی راسته‌قین ه کێیه؟! ح .شه‌به‌ق به‌شی یه‌که‌م ئینسان ل ه بوونی خۆی ده‌کۆڵێته‌وه مێژووی ژیانی به‌شه‌ر به دروستبوونی یه‌که‌م کۆمه‌ڵگاکان ده‌س پێده‌کا .ئه‌م مێژووه ب ه شێوه‌ی ژیان ،به شێوه‌ی کارو هه‌ڵسووڕان، به جۆری خورد‌و خۆراک‌و پۆشاک‌و ،ب ه گشتی ب ه هه‌موو به‌سه‌رهاته‌کانی مرۆڤ‌و ب ه جۆری چاولێکردنی ئینسان ل ه خۆی ،وات ه وردبوونه‌وه ل ه ئه‌سراری ژیان‌و بوونی خۆی پێناس ه ده‌کرێ .ئه‌م پێناسه‌یه ل ه توێ توێی ئاسه‌وار‌و کتێبه مێژووییه‌کان‌و ل ه ره قاڵبی فه‌لسه‌فه‌‌و ئیدئۆلۆژییه‌کاندا به‌ره‌به شکڵ‌و قهوارهی جۆراوجۆر به‌خۆو‌ه ده‌گرێ. ڤ ده‌توانرێ ببیندرێ ،بناسرێ‌و مێژووی مرۆ هه‌روه‌ها پله‌‌به‌ندی ده‌کرێ. له یه‌که‌م کۆمه‌ڵگاکاندا‌و له حاڵیکدا مرۆڤ له‌گه‌ڵ ژیانێکی ئه‌سته‌م‌و دژواردا ده‌ستوپه‌نجه نه‌رم ده‌کات ،ژین‌و مانه‌وه‌ی به توندی گرێدراو‌ه ب ه سروشت‌و رووداوه سروشتییه‌کان .مرۆڤ ب ه هه‌ستێکی غه‌ریب‌و پــڕ پرسیاره‌وه ،له کائینات، ل ه ئاو‌و ئاگر ،له باو باران ،له زه‌وی‌و مانگ‌و ئه‌ستێـره‌کان وردده‌بێته‌وه .ئهو بهو په‌ڕی بێ ئۆقره‌یی‌و بۆ به‌رگری ل ه خۆی ،هه‌وڵده‌دا تا سه‌رچاوه‌ی ژیانی خۆی ببینێته‌وه .ئینسان پێیوای ه ئه‌گه‌ر ئه‌م پێوه سه‌رچاوه‌ی ه ببینێته‌وه‌‌و په‌یوه‌ندی بگرێ ده‌توانێ زانستی تێگه‌یشتن ل ه ژیانی خۆی‌و هه‌روه‌ها توانایی پاراستنی خۆی به هێزتر بکات. له به‌اڵ‌و موسیبه‌ته‌کان سه‌رچاوه‌یه‌ک که هه‌تا ئێستاش مرۆڤ به دوایا وێله‌‌و دۆزینه‌‌وه‌‌و تێگه‌یشتن لێی، ئێستاشی له گه‌ڵ بێ سه‌هل‌و ئاسان نیه. ده‌ستوپه‌نج ه نه‌رمکردن ل ه گه‌ڵ ژیانی سه‌ختی رۆژانه‌‌و هه‌روه‌ها گه‌ڕان بۆ واڵمی پرسیاره سه‌خته‌کان ،به‌شه‌ر ناچار ل ه بیردۆزی‌و دروستکردنی که‌ر‌سته کارو چه‌ک‌و شێوه‌ی به‌رگری له خۆی ده‌کات. یه‌کێک ل ه گرینگترین که‌ره‌سته‌کان ک ه راسته‌وخۆ به‌رهه‌می ژیانی کۆمه‌الیه‌تی مرۆڤ ه «زمــان»ه .واته توانایی قسه‌کردن‌و په‌یوه‌ندیگرتن ل ه گه‌ڵ هاونه‌وعانی خۆی. ل ه پرۆسه‌ی دروستکردنی کۆمهڵگاو خولقاندنی که‌ره‌سته‌کانی کارو ژیان، له‌وانه‌‌و له هه‌مووان گرینگتر «زمان»، مرۆڤ« ،ئینسان بوون»ی خۆی( ،وات ه هۆشمه‌ند بوونی) خۆی ده‌سه‌لمێنێ‌و ب ه واته‌یه‌کی‌تر سنووری حیوانییه‌تی خۆی ده‌به‌زێنێ. ئینسان بهره بهره له گه‌ڵ جۆری کارو شێوه‌ی به‌رهه‌مهێنانی پێداویستییه‌کانی ژیانی خۆی ده‌گۆڕدرێ ،ل ه هه‌مانکاتیشدا بێئارام بۆ واڵمی پرسیارێک ده‌گه‌رێ. واڵمێک ک ه سه‌رچاوه‌ی بوون‌و مان‌و داهاتووی خۆی تێدا بدۆزێتهوه. مێژوو پێمان ده‌ڵێ ک ه ئینسان ل ه هه‌ر ده‌وره‌یه‌کی ژیانی خۆیدا جۆرێک ل ه واڵم بۆ ئه‌م پرسیاره سه‌ره‌کییه ده‌دۆزێته‌وه. هه‌روه‌ها لێکۆڵینه‌وه مێژووییه‌کان پێمان ده‌ڵێن ک ه واڵم بهو پرسیاره ههستیاره ل ه هاوئاهه‌نگییه‌کی ته‌واودای ه له گه‌ڵ شێوه‌ی کارو به‌رهه‌مهێنانی پێداویستییه‌کانی ژیانی کۆمهاڵیهتی خودی ئینسان ل ه هه‌ر قۆناغێکی مێژوویدا. به‌شه‌ر ل ه پرۆسه‌ی لێکۆڵێنه‌وه‌‌و بیردۆزی خۆیدا به زۆر شت گه‌یشتووه. که‌رسته‌ی کارو مەعاش‌و به‌رگری له خۆی‌و کۆمه‌ڵگاکانی خۆی به خیرایی گه‌ش ه پێداوه .توانیویه‌تی به‌سه‌ر الیه‌نێکی به‌رچاوی ده‌رد‌و به‌اڵ سروشتیه‌کاندا زاڵ بێت .به‌شێکی به‌رچاو له گرێ پووچکه‌‌کانی ژیانی شه‌خسی‌و کۆمهاڵیهتی خۆی به وردی شیکردوه‌‌‌ته‌وه .ئه‌گه‌رچی ب ه واڵمی دڵخوازی خۆی نه‌گه‌یشتووه، به‌اڵم به‌رده‌وام ل ه پێشکه‌وتندا بووه بۆ
نزیکبوونهوه له‌و واڵمه‌و له‌و پێناوه‌شدا زۆر کاری به نرخ‌و پڕبه‌های ئه‌نجام داوه. واڵمێکی تێر‌و ته‌سه‌ل (جامع‌و مانع) به‌م گرینگترین پرسیاره که :ئینسان کێیه؟ بۆ ئاوایه؟ چۆن ده‌کرێ چاکتر بێ؟ هه‌تا ئێستاش جێگای مشتومڕی زانایانه. ده‌لیله‌که‌شی ئه‌وه‌ی ه ک ه ژیان ل ه به‌رده‌وامی خۆیدا ئینسانی نوێ ده‌خولقێنێ‌‌و ئینسانیش له به‌رده‌وامی پێشکه‌وتن‌و نزیکبوونهوه ل ه واڵمێکی ب ه ته‌واوی زانستیانه چه‌نگاوه‌شی زه‌مین‌و زه‌مان ده‌بێ. ئینسان واڵم ب ه پرسی خۆی دهداتهوه به‌شه‌ر ن ه ده‌توانێ‌و ن ه ده‌کرێ رابوه‌ستێ هه‌تا دنیا ب ه ئاخر ده‌گا‌و قیامه‌ت دادێ، جا ئه‌وجار واڵم به خۆی بداتهوه ک ه گۆیا ئهو ،واته ئینسان کێیه ،چییه‌‌و له کوێ‌ڕا هاتووه‌‌و بۆ کوێ ده‌چێ .مرۆڤ هه‌ر ل ه 5،4 ساڵییه‌وه ده‌س به پرسیار ده‌کات‌و هه‌تا گه‌وره‌تر ده‌بێ پرسیاره‌کانیشی وردتر‌و پوخته‌تر ده‌بن .مرۆڤ (وه‌کوو خۆی ک ه هه‌یه) پتر ل ه 100ساڵ ناژی( .ل ه بیرمان نه‌چێ که مرۆڤ بوونه‌وه‌رێکی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‌و ناتوانێ ب ه ته‌نیا بژی ).به‌شه‌ر ل ه ته‌مه‌نی نێوان 15تا 30ساڵییه‌وه بێ ئۆقره‌ی ه بۆ دۆزینه‌وه‌ی واڵمێک ب ه بوونی خۆی. ده‌بێ واڵمێک وه‌رگرێته‌وه .به بێ واڵمێک ک ه ب ه قه‌ناعه‌تی به‌گه‌یه‌نێ ،به‌شه‌ر هه‌تا سنووری شێت بوون ده‌چێ .هه‌ر وه‌ک چۆن ره‌ن ه دکارت(1650René -1596 )Descartesفیلسوفی ب ه ناوبانگی فەرانسه‌وی گه‌یشته شێت بوون‌و گه‌ڕایه‌وه. ئهو ئینسانانه‌ی ک ه به‌ر له ئێم ه ژیاون وه‌ک ئێم ه تینووی واڵم‌و زانین‌و ئازادی خۆیان بوون .ئه‌وان ب ه پێی توانا واڵمیان به ی خۆیان داوه‌ته‌وه. پرسیاره هه‌ستیاره‌کان گرینگترین واڵمه‌کان بااڵیان زۆر به‌رز بووه‌‌و قاڵبێکی یه‌کجار سه‌ختیشیان ب ه خۆوه گرتووه .ب ه شێوه‌یه‌ک ک ه رابووردنی زه‌مان نهیتوانیوه به ئاسانی وه‌ک باقی واڵمه‌کانی‌تر گوم‌و گۆڕ‌و ژێــر خاکیان خا‌و تاریکایی‌و ته‌پ‌و تۆزی سه‌ده‌کان نهیتوانیوه ون‌و شوێنبزریان بکات. ئهو باوهڕو فه‌لسه‌فانه‌ی ک ه مرۆڤ سه‌رچاوه‌ی ژین‌و هه‌بوونی خۆی پێوه گرێ داون له پێشدا ساکار‌و لێکدابڕاو‌و پچڕپچڕبوون .ترسی ئینسان ل ه هێزه گهورهو سرووشتیه‌کان وای لێده‌کا تا باوه‌ڕ به‌و‌ه بێنێ که ل ه سه‌رووی ئه‌وه‌و‌ه چه‌نده‌ها توانای خوڵقێنه‌ر‌و رووخێنه‌ر هه‌ن .به‌شه‌ر هه‌ر ل ه سه‌رەتای ده‌ستپێکردنی ژیانی کۆمهاڵیهتی خۆی بهو قه‌ناعه‌ت ه ده‌گات ک ه چاره‌نووسی ئهو له چنگ ئهو هێزه سرووشتیه گه‌ورانه‌دایه .بۆیه له الی خۆیهوه روتبه‌ی خالق وات ه «خودابوون»یان پێ ده‌به‌خشی‌و بۆ پاراستنی ئه‌منییه‌ت‌و به‌رده‌وامی ژیانی خۆی چۆکیان له به‌ر داده‌دا‌و لێیان ده‌که‌وێته نزا‌و پاڕانه‌وه. جاری وایه قوربانییان پێشکه‌ش ده‌کا‌و جاری واش ه په‌یکه‌ری به‌ردین‌و زێرینیان لێ داده‌تاشی .په‌یکه‌ره‌کان ل ه باشترین شوێنی کۆمه‌ڵگاکه‌یدا جێگیر ده‌کا‌و به‌وپه‌ڕی رێز‌و نه‌وازشه‌وه ده‌‌یانپارێزێ. ل ه پێشدا ،له ئینسان وایه که ،هه‌ر کام له هێزه سروشتیه‌کان خۆیان بۆ خۆیان خودایه‌که‌ن .ئه‌م خودایان ه که ل ه ناو
کاتێک هه‌موو شتێک هه‌ر حه‌واڵه ب ه خوا ده‌کرێته‌وه ،ئیتر ئینسان پێویست ناکا زه‌حمه‌تی قورسی گه‌ڕان ب ه دوای واڵمه‌کان وه‌ئه‌ستۆ بگرێ
کلتوری نهتهوه جۆراوجۆره‌کانی سه‌ر زه‌ویدا ژماره‌یان زۆر‌و جیاوازه ،جاری وایه به ره‌حم‌و مێهره‌بانن‌و جاری وای ه زۆر دڵ ره‌ق‌و بێ‌به‌زێین .هێندێک جار ده‌س به خێر‌و پـــڕ به‌ره‌که‌تن‌و جاری واش ه لێواولێوی نه‌هامه‌تی‌و یه‌کپارچ ه قه‌هر‌و غه‌زه‌بن. کاتێک به رایه‌ڵی مێژووی به‌شه‌ردا بچینه‌خوار ل ه هه‌موو واڵتێکی سه‌رزه‌وی تووشی ئه‌م خودا چاک‌و خراپ‌و گهورهو چکۆاڵن ه ده‌بین .له چین ،ل ه هیندوستان، ل ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راست ،ل ه میسر ،ل ه قوواڵیی ئه‌فریقا ،ل ه ئه‌مریکای التین، له یونان ،رۆم ،ل ه روسیا‌و ...هه‌زاران په‌یکه‌ر‌و بوت‌و تاپۆ‌و مغاک‌و دیر‌و که‌نیشت‌و مزگه‌وت‌و کلیسا له‌و خودا چاک‌و خراپانه‌‌و بۆ خاتری ئه‌وان دروست کراوه که زۆربه‌یان هه‌تا ئێستاش ماونه‌وه .ئاشکرای ه هیچ کام له‌و بوت ه ده‌سکردانه‌ی ئینسان ل ه کاتی ته‌نگانه‌دا ده‌فریای ئهو نه‌هاتوون‌و نایه‌ن. مێژووی راسته‌قینه نیشانمان ده‌دات هه‌تا ئینسان خۆی له دژی به‌رهه‌ڵسته‌کانی ژیانی رۆژانه‌ی خۆی رانه‌ساوه هیچ ئاڵوگۆرێکی پوزه‌تیڤ ل ه ژیانیدا رووینه‌داوه .دانیشتن‌و پاڕانه‌وه‌‌و به ته‌مابوونی خوداکان نه‌ک هه‌ر ژیانی به باری باشیدا نه گۆڕیوه به‌ڵکوو بهره بهره خراپ‌و خراپتری کردووه .ئهوه هه‌ر خۆیه‌تی که هه‌موو جارێ ل ه ش هڕ‌و به گژداچوونه‌وه‌ی سه‌رسووڕهێنه‌ردا دیسان ب ه سه‌ر هێزه به‌رهه‌ڵستکاره‌کانیدا زاڵ دهبێتهوه .به‌اڵم مخابن دواتر دیسان‌چوو‌ه له به‌رده‌می بوته‌کاندا چۆکی داده‌داته‌وه‌‌و سپاسی ئه‌وانی کردوه .به‌ڕاستی رازی ئهو زه‌لیلبوونه‌ی ئینسان له به‌ر ده‌س‌و ده‌سه‌اڵتی خوداکاندا له چیدایه؟ ئایا تۆ هه‌رگیز ئهو پرسیاره‌ت له خۆت کردووه؟ په‌یدا بوونی خودای تاقان ه کاتێک ئینسان به کارو کرده‌وه‌‌و ب ه ره‌نج‌و ئاره‌قێکی زۆر‌و ب ه خوێن‌و شه‌ڕێکی نه‌براوه ،سه‌ره‌نجام ب ه سه‌ر زۆرێک له به‌اڵ سروشتیه‌کاندا زاڵ ده‌بێ‌و دامه‌زرانی شارو واڵته‌کان پێده‌نێته قۆناخێکی خاترجه‌مه‌وه، به‌شه‌ر گومان ل ه بوته‌کانی ده‌سکردی خۆی ده‌کا .ل ه هێندێک جێگا بوته‌کان ده‌شکێنێ‌و تووڕیان ده‌دا .به‌م شێوه‌ی ه ورده ورده مرۆڤ نیزامی چه‌ند خودایی ل ه بیرو مێشکی خۆیدا ده‌سڕێته‌وه‌‌و باوه‌ڕ ب ه یه‌ک خودا ،واته خودایه‌کی تاقان ه په‌یدا ده‌کا .خودایه‌ک ک ه هه‌موو کائینات‌و هیز‌ه سروشتییه‌کان له ده‌روونی ئه‌ودان یان ئهو خه‌لقی کردوون‌و به ئیزنی ئهو دێن‌و ده‌چن .ئهو خودایه که نه له‌که‌س بووه‌‌و ن ه که‌سی لێ ده‌بێ .خودایه‌ک ه ک ه هه‌تا بووه هه‌ر بووه‌‌و هه‌تا هه‌تایه‌ش هه‌ر ده‌مێنێ. خودایه‌ک که به سه‌ر که‌ون‌و کائیناتدا زاڵه‌‌و ئاگای له هه‌موو شتێکه .خودایه‌ک که هیچ شتێک له‌چاوی ئهو ون نابێ .ب ه س ه‌ر زه‌مین‌و زه‌ماندا ئاگایه‌‌و سزا‌و پاداشی هه‌موو چاکه‌‌و خراپه‌یه‌ک دهداتهوه .ئه‌م خودای ه ک ه خاتەمی خوداکانی پێشوو‌ه وه‌ها خودایه‌که ،ک ه سه‌ره‌داوی ئاڵۆزی هه‌موو پرسیاره‌کان ده‌چێته‌و‌ه الی ئهو. پاش ئه‌وه‌ی به‌شه‌ر ئه‌قلی به‌و‌ه ده‌گا ئهو خودایه بدۆزێتهوه یان به واته‌یه‌کی‌تر بیخولقێنێ ،ئیتر بۆ تاوێکیش بێ له‌مێژووی ژیانی خۆیدا پشوویه‌ک ب ه بێ ئۆقره‌یی خۆیده‌داو ،هه‌ستی تاڵی بێ جوابی بهو هه‌موو‌ه پرسیاره هه‌راسانکه‌رانه‌ی هه‌زاران ساڵه‌ی خۆی ل ه خۆی دوورده‌خاته‌وه‌‌و ل ه کۆشی به‌رینی خودای تاقانه‌ی داوێ. بۆ ئێم ه هه‌ین‌و ده‌ژین؟ خودا بۆ خۆی ده‌زانێ .کاتێک مردین چیمان ب ه سه‌ر دێ؟ خودا بۆ خۆی ده‌زانێ .قیامه‌ت چیه‌‌و که‌ی روو ده‌دا‌و چی ب ه دوادا دێ؟ خودا بۆ خۆی ده‌زانێ .بۆ زه‌وی ده‌سوورێ؟ خودا بۆ خۆی ده‌زانێ .بۆ بورکان له ناخی زه‌وییه‌و‌ه هه‌ڵده‌تۆقێ‌و بۆ بوومه‌له‌رز‌ه رووددا؟ خودا بۆ خۆی ده‌زانێ و هتد .ته‌نانه‌ت دایک‌و بابه‌کانیش ورده ورده خۆیان له زه‌حمه‌تی جوابدانه‌و‌ه ب ه زۆر پرسیاری مناڵه‌کانیان ره‌ها ده‌که‌ن‌و ب ه خوادی بانی سه‌ری ده‌سپێرن .هه‌روه‌ها پرس ه ههستیاره کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانیش بێ واڵم ده‌مێننه‌وه‌‌و س خوای گهوره ک ه ب ه ده‌سپێردرێنه ده سه‌ر هه‌موو که‌ون‌و کائیناتدا ئاگا‌و زانایه. کورێکی 15ساڵه ل ه باوکی خۆی ده‌پرسێ: _ باش ه بابه بۆ ئێمه ئاوا فه‌قیر‌و ده‌س
ترسی ئینسان ل ه‌هێز‌ه گهورهو سرووشتیه‌کان وای لێده‌کا تا باوه‌ڕ به‌و‌ه بێنێ که ل ه سه‌رووی ئه‌وه‌و‌ه چه‌نده‌ها توانای خوڵقێن هر‌و رووخێنه‌ر هه‌ن کورت‌و نه‌دارین؟ بۆ ماڵی حاجی حه‌سه‌ن هێنده هێنده ده‌وڵه‌مه‌ندن؟ بۆ ئێم ه ناتوانین وه‌ک ئه‌وان بژین؟ بۆ ئهو هه‌موو‌ه فه‌رق‌و جیاوازییه هه‌یه؟ خۆ ئێمه شه‌و‌و رۆژ بێ پسانهوه کار ده‌که‌ین ،ئه‌ی باش ه بۆ هه‌ر ل ه جێی خۆمانین؟ _ روڵه! کوڕم ئهوه کاری خودایه .هه‌موو شتێک ب ه ده‌س خودایه‌‌و خودا هه‌ر بۆ خۆی ده‌زانێ چ ده‌کا .خوا هه‌موو قامکه‌کانی ده‌ستی وه‌ک یه‌ک دروست نه‌کردوون .کێ ناڵێ ئهوه ئازمایشی خوایه ک ه ئێمه ئاواین. لێێ‌گه‌ڕێ رۆڵه .له‌وه‌ی گه‌ڕێ کورم .قه‌ت بیر ل ه شتێک مهکهوه که کاری خوایه. خوا هه‌ر بۆ خوی ده‌زانێ چ ده‌کات .ئهوه کاری تۆ نیه. کچێکی 15ساڵه له دایکی ده‌پرسێ: _ دایه ،من پێم خۆش نی ه ک ه کچم .خۆزگ ه که کچ نه‌بام .دای ه بۆ منت بوو. _ ئه‌یاڕۆ رۆڵه! ئهو کفرانه چی ه ده‌ی که‌ی. خودا ئه‌تۆی دروست کردووه .ئهوه کاری خودای ه ئاوای .خودا مه‌یلی وا لێ بووه. خوا هه‌ر چاره‌نووسێکی بۆ دانابین ده‌بێ پێی شوکرانه بژێر بین .قه‌ت قه‌ت شتی وا نه‌ڵێی ها .ده‌نا چاوت کوێر ده‌بێت. _ ئاخر دایه گیان هه‌موو کچێک له واڵتی ئێم ه هه‌ر به‌دبه‌خت‌و چاره‌‌ڕه‌شه .ئێم ه ل ه هه‌موو شتێک بێ به‌شین .هه‌موو کچێک چ ل ه ماڵێ باوانی‌و چ ل ه ماڵی مێردی به‌شی هه‌ر کوێره‌‌وه‌ری‌و جنێو‌و تێهه‌ڵدانه؟ _ رۆڵ ه گیان پێویست ناکا تۆ ل ه سه‌ر ئه‌وه‌ی بچی .ئهوه کاری خودایه .چاک یان خراپ هیچ کارێکی خودای بێ حکمه‌ت نی ه کچم .شوکران ه بژێر بهو قه‌ت بیر ل ه‌و شتان ه مهکهوه. «خودا سه‌نته‌ری» «خودا سه‌نته‌ری»و باوه‌ڕ بهو شته که «خودا یه‌ک خودایه‌‌و هه‌یه‌و ،خودا گه‌وره‌یه‌و ،خودا بۆ خۆی ده‌زانێ»، بۆ ماوه‌یه‌کی باش ئارامی‌و ئۆقره‌یی بۆ مێشک‌و ده‌روونی ئینسانی سه‌رگه‌ردان له ناو مێژوو و مه‌کاندا ده‌گه‌ڕێنێته‌وه. مادام خوا بۆ خۆی ده‌زانێ‌و مادام هه‌موو کێشه‌‌و موشکله‌کان کاری خوایه‌‌و هه‌ر به‌ویش عیالج ده‌کرێن ،ئیتر ئێمه بۆ له خۆڕا خۆی ته‌هه‌ڵقتێنین‌و سه‌ری خۆمانی پێوه بێ‌شێنین .ئه‌م بیره که «کار کاری خودایه‌‌و خوا بۆ خۆی ده‌زانێ‌و بۆ خۆی چاکی ده‌کا» ،مرۆڤ به ته‌واوی ئارام‌و ئاسووده ده‌کاته‌وه .کاتێک هه‌موو شتێک هه‌ر حه‌واڵه به خوا ده‌کرێته‌وه، ئیتر ئینسان پێویست ناکا زه‌حمه‌تی قورسی گه‌ڕان به دوای واڵمه‌کان وه‌ئه‌ستۆ بگرێ .ئیتر پێویست ناکا بۆ به گژداچوونه‌وه‌ی موشکله کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان یه‌خه‌ی که‌س بگرێ .پێویست ناک لێیان بکۆڵێته‌وه‌و رێگه‌چاره بدۆزێتهوه. ئینسانێک که چاره‌نووسی خۆی به ده‌س خودا‌و نوێنه‌ره‌کانی سه‌رزه‌وی خوا سپاردووه .پاڵی لێده‌داته‌وه‌‌و داده‌نیشێ. به‌واته‌یه‌کی‌تر ئینسان مونفه‌عیل‌و پاسیو ده‌بێ .ئهو به سوجده‌بردن بۆ خۆای خۆی‌و به سابیت کردنی عه‌بدییه‌تی خۆی، سوکنایی به دڵی هه‌راسانی خۆێ دێنێ. په‌یتا په‌یتا دوعا بۆ خوا ده‌نێرێ‌و ده‌ڵێ «هه‌رچی خوا نه‌یکا نابێ ».به‌م شێوه‌یه
ژیانی ئێستاو داهاتووی خۆی ده‌سپێرێته ده‌س خوای نادیار‌و قه‌زا‌و قه‌ده‌ری زه‌مانه. ل ه قۆناغێک له مێژووی به‌شه‌ردا، ئینسان نیسبه‌ت به ژین‌و مانی خۆی ورده ورده پاسیو‌و بێ مباالت ده‌بێ. ئه‌مه ده‌وره‌یه‌ک له ژیانی مرۆڤه که به سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاست پێناسه ده‌کرێ. رۆژ دێ‌و رۆژ ده‌ڕوا .گرفت‌و موشکله‌کان نه‌ک هه‌ر جواب وه‌رناگرنه‌وه ،نه‌ک هه‌ر بۆ خۆیان حه‌ل نابن به‌ڵکوو بهره بهره له سه‌ر یه‌ک که‌ڵه‌که‌ش ده‌بن .حه‌ل نه‌بوونی موشکله کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان‌و ورده ورده زیاد بوون‌و گهوره بوونه‌وه‌یان سه‌ره‌نجام ئینسان ده‌خاته قه‌یرانێکی گه‌وره‌ی ژیانی کۆمهاڵیهتی تازه‌وه .ئینسان هه‌میسان روو ده‌کاته‌وه خۆی‌و ده‌پرسێ« :باشه خۆ خودا هه‌موو ئهو نه‌هامه‌تی‌و به‌دبه‌ختییانه‌ی ئێمه ده‌بینێ ،ئه‌دی بۆ چاره‌ی ناکات؟ له‌وانه‌یه خوا تاقیمان بکاته‌وه؟ با سه‌بر بگرین بزانین چۆن ده‌بێ .تۆ بڵێی ئاخری خوا وه‌خێری نه‌گێڕێ ».زه‌مان هه‌ر وا تێپه‌ر ده‌بێ‌و موشکله‌کان زیاترو پر ره‌نج‌و ئازارتر ده‌بن .خوا وه‌خێری ناگێڕێ. به‌شه‌ری چاوه‌ڕێ‌و چاو له ده‌ستی خودا ده‌سه‌وستان‌و ناهومێد ده‌بێ .ته‌نانه‌ت له ره‌حم‌و به‌زێیی خواش ناهومێد ده‌بێ. ناهومێدی یه‌کجار جاڕز‌و ماندووی ده‌کا. ته‌م‌و مژی گومان‌و بێده‌ره‌تانی سکڵی بیردۆزی‌و رۆشنبیری به‌شه‌ر باوه‌شێن ده‌کاته‌وه .کاتێک وه‌خۆدێته‌وه مێژوویه‌کی دوورو درێژ تێپه‌ڕیوه‌‌و ئهو له پێناو خوای تاقانه‌دا هه‌موو شتێکی کردوه‌ته قوربانی. هه‌موو شتێکی له ده‌سداوه ،به بێ ئه‌وه‌ی که هیچ به‌ده‌س بێنێ .معامه‌له‌یه‌ک که سه‌رتاپا زه‌ره‌ری تێداکردووه. «خودا سه‌نته‌ری» به په‌یدا بوونی ئیسالم به ئه‌وج ده‌گا‌و له کۆتایی سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاستدا فرود‌و نوشستی به خۆوه ده‌بینێ .نزیک به 2000ساڵ واته 200 ساڵ پێش زایین‌و 1500ساڵ دوای زایین، ئینسان هه‌موو پرسیارێک‌و واڵمی هه‌موو پرسێکی کۆمهاڵیهتی رجوع دهداتهوه به خودا‌و یه‌خه‌ی خۆی له چنگ به‌رپرسایه‌تی له جۆری بوون‌و ژیانی ئێستاو داهاتووی خۆی رزگار ده‌کات .کاتێک ئینسان خۆی ون ده‌کا‌و ناتوانێ هه‌بوونی خۆی وه‌ک چۆن که هه‌یه ببینێ‌و پێناسه بکا، کاتێک به ته‌مای خوا ده‌س بۆ گۆڕین‌و چاکترکردنی باری ژیانی ناهەمواری خۆی نابا ،ئیتر سه‌یر نیه که سه‌ر له‌به‌ر هه‌موو شتێک‌و ته‌نانه‌ت خۆیشی بدۆڕێنێ. پاسیوکردنی ئینسان له بابه‌ت چۆنیه‌تی ژیان‌و به‌سه‌رهاتی له سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاستدا ،ئینسان له ناو فه‌ساد‌و ته‌باهیدا نووقم ده‌کات‌و به سه‌دان‌و بگره هه‌زاران جینایه‌ت دژی مرۆڤایه‌تی ده‌خوڵقێنێ .کاتێک قه‌شه‌‌و مه‌الکان به خه‌ڵک ده‌ڵێن سه‌رتان هه‌ڵێنن‌و روو له خودای تاقانه‌ی خۆتان که‌ن ،خه‌ڵک به باوه‌ڕێکی ته‌واوه‌وه به قسه‌یان ده‌که‌ن‌و روویان له ئاسمان ده‌که‌ن‌و مه‌دهۆشی نزا‌و پاڕانه‌وه له خوای تاقانه‌ی خۆیان ده‌به‌ن. هاوکات قه‌شه‌‌و مه‌الکان ده‌رفه‌ت دێنن سه‌ر‌و ماڵیان خشتا‌و خشت لێ ده‌دزن. له ته‌نگانه‌کاندا کاتێک خه‌ڵک روویان له ئاسمانه ،ژێر پێیان خاڵی ده‌که‌ن‌و پشتاو پشت له ئه‌رزیان ده‌ده‌ن‌و کۆڵه‌یان ده‌کێشن .ئه‌وان دژ به خه‌ڵکی خه‌وتوو، دژ به خه‌ڵکی ناهومێد‌و مونفه‌عیل ،دژ به خه‌ڵکی هیچ له ده‌س نه‌هاتوو ،زۆر بێ به‌زەییانه ده‌جووڵینه‌وه .رووتاندنه‌وه‌‌و چه‌وسانه‌‌وه‌‌ی ئینسان هاوسه‌نگ‌و هاوشانی قۆناخی کۆیله‌داری لێدێته‌وه .قه‌شه‌‌و مه‌الکان هه‌موو سه‌روه‌ت‌و سامانی خوڵقاوی ده‌ستی خه‌ڵک بۆ خۆیان کۆده‌که‌نه‌وه. ده‌بنه پێشه‌وا‌و ده‌سه‌اڵتدارانی تاقانه‌ی هه‌ر نهتهوهو واڵتێک‌و ژیان‌و داهاتووی هاونه‌وعانی خۆیان تووشی هه‌زاران موسیبه‌ت‌و کاره‌سات ده‌که‌ن .به‌سه‌رهاتی مرۆڤ له ژێر ده‌س‌و ده‌سه‌اڵتی خه‌لیفه یه‌ک له دوای یه‌که‌کانی موسوڵمانان له ئاسیاو رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و «پاپ»ه یه‌ک له دوای یه‌که‌کانی مه‌سیحییه‌ت له ئورووپا له سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاستدا نموونه‌ی ئاشکرا‌و حاشاهه‌ڵنه‌گری ئه‌م راستیه گه‌ڵیک تاڵ‌و ده‌ردناکه‌ن. درێژه‌ی هه‌یه
جیهان
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ،
dwaroj@komala.net
11
قەیرانەکانی عێراق لەپاش چوونەدەرەوەی هێزەکانی ئەمەریکا ئا :فیروز مامۆیی ئەمە شتێک چاوەڕوانکراو‌و حاشا هەڵنەگر بوو کە ،دوای چوونە دەرەوەی هێزە ئەمریکاییەکان لە عێراق ،ئاڵۆزی‌و بارگرژیەکانی ئەم واڵتە دیسانەوە‌و سەر لەنوێ تەشەنە بستێنێت .هەر ئەو ئاڵۆزیی‌و چەند بەرەکایەتی کردنەی کە لە نێو الیەنە جۆربەجۆرەکانی شیعە‌و سونییەکانی عێراق دوای پێکهێنانی دەوڵەتی ئیتالفی‌و نەتەوەیی ،لە نزیک بە یەک ساڵ لەوەپێشەوە بە شێوەیەکی بەرچاو‌و بەرباڵو دەستی پێکردووە. گەرچی هەندێ کەس لەسەر ئەو بڕوایە بوون کە پێدەچێ ئەم هاوپەیمانییە ببێتە هۆی بەرەو پێشچوونی ڕەوتی دیموکراسی‌و یەکتر قبووڵ کردن‌و چاکبوونی دۆخی سیاسی عێراق ،بەاڵم هەموو ئەم ڕوانگە‌و بۆچوونە خۆشبینانە ،تووشی شکست هات‌و ئەم خاڵە کە پێیان وابوو لە باقی خاڵەکانی دیکە لەوانە ،تەشەنەسەندنی کێشە‌و گرفتەکان ،بێ چارەنووس مانەوەی دەوڵەت‌و هەڵبژاردنی سەر لەنوێ‌و هتد... تا ڕادەیەک باش بووبێت .بەاڵم لە هەمان کاتدا لە ناچاریی‌و لە نێو خراپ‌و خراپتردا هەڵبژێردرا. دەستێوەردان‌و گەمە سیاسییەکانی مۆقتەدا سەدر‌و الیەنگرانی حەکیم ،بە شێوەی بەردەوام‌و نەپساوە ،کێشەکان بڵێسەدارتر دەکات‌و بەرەو قووڵتر بوونەوە هانی دەدات .هەڵهاتنی تارق هاشمی جێگری سەرۆک کۆمار بۆ کوردستان، وەکوو یەکەمین گرفت‌و ئاڵۆزیی دوای چوونە دەرەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق دێتە ئەژمار‌و ڕێک نەکەوتنی شیعە‌و سونییەکان لەسەر هەڵبژاردنی هاوپەیمانە ناوچەییەکانیش وەکوو یەکێکی دیکە لە گرفتەکانی دوای چوونی ئەو هەڵدەسەنگێندرێت‌و ڕۆژ لەگەڵ ڕۆژ قەیرانە سیاسییەکان‌و ناکۆکییەکانی عێراق بەرەو ئاقار‌و بەسەرهاتی نادیار‌و لێڵ دەبات‌و ئەمەش خۆی لەخۆیدا گۆڕەپانی نەیارە دەرەکییەکان ئاوپرژێن‌و بۆ سەماکردن خۆش دەکات. بەاڵم ئەوەی کە هەنووکە زۆر گرنگ‌و
رژیمی ئێران تۆمەتبارە بە دەستوەردان لە کاروباری عێراقدا جێگای بایەخە ئەوەیە کە ،بە هەاڵتنی تارق هاشمی ،تەپ‌و تۆز‌و گەردەلوولی شەڕ‌و ئاڵۆزییەکانی نێوان عەرەبە سونی‌و شیعەکان هاتووەتە هەرێمی کوردستان‌و کاربەدەستانی ئەم ناوچەیەی خستووەتە پێگەیەکی هەستیار‌و پڕ بایەخەوە. هەنووکە ئەم هەرێمە لە دژوارترین سەردەمی دەسەاڵتی خۆیدا بەسەر دەبات‌و دەبێ بەجۆرێک نێوبژیوانی بکات کە، نە یەکێک لە الیەنە دەسەاڵتدارەکانی عەرەب لە خۆی بڕەنجێنێت‌و بەرەو ڕووی خۆی بکاتەوە هەم تێبکۆشێت کە ،بە جۆرێک کۆتایی بە ئاڵۆزییەکان بهێنێت‌و ڕۆڵی سیاسی خۆی تێدا بنوێنێت‌و لە هەمانکاتدا بەرژەوەندیەکانی خۆی بپارێزێت .بۆ نموونە ئەمە باشترین‌و لەبارترین هەلە کە بۆ هەرێمی کوردستان رەخساوە‌و دەتوانێت ئێستراتیژیکترین شوێنی عێراق واتە کەرکوک‌و کردنی مادەی 140لەم ئاڵۆزییانەدا مۆرک بکات‌و وەکوو ئەکتەرێکی لێهاتوو هەم نێوان الیەنە شەڕەنگێزەکان خۆش بکات‌و هەم کێشەکانی نێوان هەولێر‌و بەغدا بەرەو ئاقار‌و ئامانجێکی سەرکەوتووانە بەرێت. هەرێمی کوردستان ئەگەر هاشمی بداتەوە بە بەغدا ،دەبێ بەرپرسیاریەتی قورسی داهاتووی ئەو بگرێتە ئەستۆ‌و بەرەو ڕووی عەرەبە سونییەکان ببێتەوە‌و
ئەگەریش سەرەڕای داواکاریی ڕەسمی مالکی‌و دەرکردنی حوکمی دەسبەسەر کرانی هاشمی ،ناوبراو نەداتەوە بە بەغدا، دەبێ لە بەرانبەر سەرۆک وەزیرانی عێراق بوەستێتەوە‌و گرفتێکی دیکە بە کۆمەڵە کۆست‌و کەلێنەکانی نێوان بەغدا‌و هەولێر زیاد بکات. لە الیەکی دیکەوە تۆمەتەکانی سەر تارق هاشمیش لە جۆری تۆمەتگەلێک نییە کە، بە نێوبژیوانی‌و بانگهێشتی الیەنەکان بۆ لەبەرچاو گرتنی دۆخی واڵت‌و هەروەها لەبەرچاو گرتنی ئەوەی کە ئەم واڵتە وەکوو کۆرپەیەکی تازە پێی گرتوو دەمێنێت ،چارەسەر بکرێت .تۆمەتەکانی لە جۆری بێ لیاقەتی سیاسی ،یان ناتوان بوون لە بواری بەڕێوبەرایەتی، یان تەنانەت گەندەڵی ماڵی نییە ،ئەو بە تیرۆر‌و کوشتنی دەیان کەس لە خەڵکی عێراق تۆمەتبار کراوەو تاوانبارە بە هەوڵی وەالنانی ڕەکەبەرەکانی لە ڕێگای چەندین تەقینەوە لە ناوەندە گرنگە سیاسیەکانداو دانپێدانانی کۆمەڵێک لە نزیکەکانی هاشمی ،دێکۆمێنتی زیندووی بەردەست مالکی‌و باقی الیەنەکانی دیکەیە. کورد لەم نێوەدا دەتوانێت ڕۆڵ‌و دەورو نەقشێکی بەرچاو بگێڕێت‌و بێ الیەنانە بڕوانێتە گرفتەکان‌و بە بێ ئەوەی کە کۆستەکان تەشەنەدار بکەنەوە‌و هیچ ڕێگا
چارەیەکی کاتی بۆ ئەم گرفتە نەهێڵنەوە، بە لێکدانەوەی سیاسی گونجاو‌و لەبار، هەم یاساکان بپارێزن‌و هەم خۆیان بەرنە سەرەوە ،دەتوانن ئەو پێشنیارە بدەن کە، هاشمی لە ژێر چاودێری دەوڵەتی ناوەندیی عێراق ،بەاڵم لە کوردستان دادگایی بکرێت ،واتە یاساو ڕێساکانی دادگایی کردن لە بەغدادەوە بێت‌و ئەمنیەت‌و شوێنیش لە الیەن هەرێمی کوردستانەوە، دابین بکرێت .لەم دوو حاڵەتەدایە کە داوکاری گشتی بە نوێنەرایەتی لە دەوڵەتی مالکی ،هاوڕێ لەگەڵ تیمی داوەری کردن لە بەغدادەوە دیاری دەکرێت ،لە کەش‌و هەوا‌و دۆخی لەباری ئەمنیەتی ،کە لە کوردستاندا هەیە ،بەڕێوە بچێت .ئەم دادگایە پێدەچێت ،نەتەنیا دادگایی کردنی کەسێکی مەزڵووم یان سزادانی کەسێکی تاوانبار بێت ،بەڵکوو دەتوانێت تەمرین‌و تاقی کردنەوەیەکی گرنگ بۆ پتەوکردنی بنەماکانی کۆمەڵگای سیاسی عێراق بێتە ئەژمار. خەڵکی عێراق بینەری دادگاییەکی گرنگ لەم واڵتەدا بۆ ساڕێژکردنی برینی قوربانیانی حکومەتی پێشووی ئەم واڵتە بوون‌و ئەویش دادگایی کردنی سەدام حسەین بوو ،گەرچی هەم ڕەوتی دادگایی کردنەکە‌و هەم ئاکام‌و ئاقارەکەشی چاوەڕوان کرا بوو‌و هیچ پاشەکەوتێکی
بۆ کەش‌و هەوای سیاسی‌و کۆمەاڵیەتی عێراق بەدواوە نەبوو ،لەم مەسەلەیشدا بە دەرکردنی بەپەلەی حوکمێکی نادیموکراتیک ،کینە‌و توندوتیژییەکان لە الیە ناوینەکانی کۆمەڵگاوە زیاتر دەکات‌و بەشێک لە نهێنی‌و نەوتراوەکانی مێژووی هاوچەرخی عێراق‌و ناوچەکە بۆ هەمیشە لەگۆڕ دەنێت. دادگایی کردنی سەدام حسەین چونکە لە هەل هەلەی ڕەوانی کۆمەڵگاو نائەمنی سیاسی بەڕێوەچوو ،نەیتوانی زۆرێک لە بابەتە گرنگەکان بخاتە پێشچاو .زیندوو مانەوەی سەدام لە زیندان‌و ڕاکێشانی بەردەوام‌و بێوچانی بۆ دادگا‌و پای مێزی موحاکمە ،لە ئاکامی هەر سکااڵیەکی نوێدا‌و بە ڕوون بوونەوەی هەر بەڵگە‌و مۆستەنەدێک ،دەیتوانی بە زنجیرە وانە وەرگرتنی دیکتاتۆرەکان‌و مۆستەنەدی پەروەردەی قەزایی‌و پارێزەریی‌و شایەت حاڵ بوون ،پەیوەست ببێت‌و وەها مەجالێک بۆ تێپەڕاندنی سەردەمە جۆربەجۆرەکان بۆ گەیشتن بە کەشی دیموکراتیک ،بڕەخستێنێت‌و لەباری بکات. دەبێ دەوڵەت‌و دەسەاڵتی عێراق‌و بەتایبەت هەرێمی کوردستان ،زۆر لەوە وریاتر‌و ژیرتر بن کە نەهێڵن ئەم واڵتە ببێتە گۆڕەپانی گەمە‌و دابین کردنی بەرژەوەندییەکانی نەیارە دەرەکییەکان‌و بە هاوسەنگ کردنی هەموو پەیوەندییە دەرەکییەکان‌و بڕینی دەستی دەستێوەردەریی دەرەکی لە نێو خاکی ئەم واڵتەدا ،ئەم سەردەمە هەستیار‌و پڕبایەخە بەرەو ئاقارێکی گونجاو بگوازنەوە‌و بە تەبایی‌و ئاشتی‌و لە هەمان کاتدا ،هاوسەنگی‌و عداڵەت لە دەسەاڵت‌و سیاسەت ،ئامانجەکانی خۆیان دەستەبەر بکەن‌و لەم نێوەشدا هەرێمی کوردستان‌و دەسەاڵتدارانی ئەم ناوچەیە ،دەبێ بە وریایی‌و خوێندنەوەو ورد بوونەوەیەکی زۆرتر لە هەلەکان بڕوانن‌و بە قازانجی بەرژەوەندییە ناوچەیەکانی خۆیان ،نێو بژیوانی ئەم مشت‌ومڕانە بکەن‌و هەم پەیوەندی‌یەکانی خۆیان لەگەڵ هەردووال ڕابگرن‌و هەم دادپەروەریی بکەن بە تەوەرەی سەرەکی کارەکانیان‌و ،هەمیش ئەم هەلە وەکوو کارتێکی بەهێز بۆ بیرۆکە دووربینانەکانی خۆیان ،بە کاربێنن.
سوریه ،له هاوپه‌یمانێتیی کۆماری ئیسالمیه‌وه به‌ره‌وه به‌هاری ئازادی ئا :دواڕۆژ قه‌یرانی سوریه تادێت الیه‌نی جۆربه‌جۆر به خۆوه ده‌گرێت .ڕاپه‌ڕین‌و خرۆشی جه‌ماوه‌ری دژ به ڕژیمی به‌عسی به گه‌رمی به‌رده‌وامه‌و پشتیوانییه نێوده‌وڵه‌تییه‌کانیش هه‌رچه‌ند خاوو هێدی‌هێدی ،به‌اڵم النیکه‌م له ڕاگه‌‌یاندنه‌کاندا یارمه‌تی الوانی سوریه ده‌ده‌ن .کورده‌کان له سوریه ده‌نگێکی هه‌میشه‌یی‌و چاالکی ئۆپۆزسیۆنی ئهو واڵته‌ن‌و له مێژووی سێ ده‌یه‌ی ڕابردووشدا تا به ئێستا ،ڕۆڵی ڕێبه‌ریکردنی ئۆپۆزسیۆن‌و ده‌نگه مافخوازه‌کانیان کردووه دژ به ڕژیمی ناوه‌ندی‌و تاکڕه‌هه‌ندی به‌عسی سوریه. ڕۆژاوای کوردستان له یه‌ک ساڵی ڕابردوودا سه‌نته‌رێکی چاالک‌و پاڵپشتێکی ئۆپۆزسیۆنی عه‌ره‌بی سوریه بووه .له گرنگترین ڕووداوه‌کانی ساڵی 2011ڕۆژاوای کوردستان ،به‌ستنی یه‌که‌مین کۆنگره‌ی نیشتمانیی کورد بوو له 2011/10/28 -26 له شاری قامیشلۆ به به‌شداریی 10حزبی ڕۆژاواو ده‌یان که‌سایه‌تی‌و چاالکیسه‌ربه‌خۆو ئاکادێمیک ،نوێنه‌ری هاوئاهه‌نگیی الوان‌و هه‌روه‌ها کۆمیته‌کانی نوێنه‌ری مافی مرۆڤ له سوریه .ئهو کۆنگره‌یه که خاڵێکی وه‌رچه‌رخانی گه‌وره‌یه له مێژووی بزووتنه‌وه‌ی کورد له ڕۆژاوا ،به سرودی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌ی ڕه‌قیب‌ونیشتمانیی سووریه، له ژێر چه‌ند دروشمی ئاشتیخوازانه‌و نه‌ته‌وه‌ییدا ده‌ستیپێکرد. کۆنگره‌که به‌گشتی 14په‌سه‌ندکراو له خۆ ده‌گرێت‌و له ئێستادا که چه‌ندڕۆژ تێپه‌ڕده‌بێت به سه‌ر سه‌ردانی وه‌فدی چاودێرانی یه‌کێتی عه‌ره‌ب ،ئه‌ندامانی ئهو کۆنگره‌یه هیچ هیواو دڵخۆشییه‌کیان به ئاکامی دانووستانی
ئهو یه‌کێتییه له‌گه‌ڵ ڕژیمی به‌شار نییه‌و پێشێلکردنی پرۆتۆکۆله‌که‌ش هه‌ر رۆژه سه‌ره‌تاییه‌کانی دوای واژۆکردنیه‌وه ،به به‌ڵگه‌ی بێهیواییه‌که‌یان دێننه‌وه. ئاکامه‌کانی کۆنگره‌که کۆکردنه‌وه‌ی ئهو ده حزبه‌و کۆمه‌ڵێک ده‌نگ‌و قهوارهی سیاسیی دیکه بوو له ده‌وری یه‌کتر به مه‌به‌ستی گرتنی هه‌ڵوێستی یه‌کگرتوو، که تا ئێستا له قهوارهی جیاجیادا کاریان ده‌کرد .له الیه‌کی تره‌وه‌و له‌گه‌ڵ ڕاپۆرته نێوده‌وڵه‌ته‌تییه‌کاندازۆربه‌ی شاره‌زایانی سیاسی (له‌به‌ر هه‌ستیاربونی بارودۆخی ناوچه‌که) ئه‌گه‌ری ده‌ستێوه‌رانیڕۆژاواله قه‌یرانی سوریهبه ئه‌گه‌رێکی الواز زانیوه، که پێده‌چێت مه‌به‌ستیان ده‌ستێوه‌ردانی سه‌ربازیی بێت له‌شێوه‌ی لیبی؛ به‌اڵمله ڕۆژه کۆتاییه‌کانی ساڵی 2011دا دوای ئه‌وه‌ی هه‌واڵی مۆرکردنی پرۆتۆکۆلی نێوان یه‌کێتیی عه‌ره‌ب‌و ڕژیمی به‌شار ڕاگه‌یه‌نرا ،واشینگتۆن هه‌لوێستی ده‌ربڕی. هه‌رچه‌ند هه‌ڵوێستی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئامریکا ڕه‌زامه‌ندی‌و هیوا بووه به‌رامبه‌ر هاوکاریکردنی ڕژیمی سوریه ،به‌اڵم چه‌ند کاتژمێر دوای ئهو ڕێکه‌وتنه‌و به ده‌ستپێکردنه‌وه‌ی ته‌قه‌ی هێزه ئه‌منیه‌کان بۆ ناو خۆپیشانده‌ران ،نه ئامریکاو نه هیچ واڵتێکی ڕۆژاوایی هه‌ڵوێستی به‌رپرسانه‌یان نه‌گرت .پێده‌چێت ڕاپه‌ڕینی جه‌ماوه‌ریی له سوریه ماوه‌یه‌کی زیاتر له واڵتانی دیکه‌ی عه‌ره‌بیی به به‌ره‌وه مابێت‌و شاره‌زایانیش هۆکارێکی سه‌ره‌کیی ئهو درێژماوه‌بوونه ده‌گێڕنه‌وه بۆ پشتیوانیکردنی گه‌رماوگه‌رمی ڕژیمی کۆماری ئیسالمی بۆ ڕژیمی به‌شار ئه‌سه‌د به هه‌موو شێوه‌یه‌ک .ڕاپۆرته‌کان له ناوه‌وه‌ی سوریه‌و ڕۆژاوای کوردستان
لەالوازبوونی ڕژیمی سوریه‌دایه که کورد له ڕۆئاژاوا ده‌توانێت به مافه‌کانی بگات باس له سه‌رکوتێکی سیسته‌ماتیک دژ به خۆپیشاندانه‌کان ده‌که‌ن ،که لێکچوونی زۆری له‌گه‌ڵ شێوازی سه‌رکوتکردنی حکومه‌تی هه‌یه له ئێران؛ نموونه‌ی هه‌ره دیاری ئهو سه‌رکوته کۆنترۆڵکردنی پێوه‌ندییه ئینتێرنێتیه‌کان‌و ته‌له‌فون‌و هێرشکردنه سه‌ر ماڵی چاالکانی سیاسی‌و مه‌ده‌نییه له نیوه‌شه‌وانداو ده‌ستدرێژیکردنه سه‌ر زیندانییه‌کان. سه‌باره‌ت به ناوه‌رۆکی ده‌نگه ناڕازییه‌کان له سوریه‌و دواڕۆژی بزووتنه‌وه‌ی کورد له ڕۆژاوای کوردستان سه‌رنج‌و ڕای جیاواز هه‌یه .خوێندنه‌وه‌یه‌ک هه‌یه که به‌م سه‌رده‌مه له خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ده‌ڵێ سه‌رده‌می ئیسالمییه‌کان .له لێدوانێکی تایبه‌تدا عه‌بدولباقی یوسف ،ئه‌ندامی لیژنه‌ی سیاسیی پارتی یه‌کێتیی کورد
له سوریه له‌م پێوه‌ندییه‌دا ده‌ڵێت« :ئهو تێبینییه باس له ڕاستیی خواستی گه‌النی سوریه ناکات‌و به‌گشتیش له ناوچه‌که‌دا سیاسیی جه‌ماوه‌ریی خواستێکی نییه ،به‌ڵکوو به‌هۆی دژایه‌تیکردنی زاره‌کیی حکومه‌ته پێشووتره‌کانه له‌گه‌ڵ ئیسالمیه‌کان‌و خۆبه‌عیلمانی ناساندنیان. ناوبراو هه‌روه‌ها له تێبینییه‌کی تریدا له سه‌ر ره‌وشی بزووتنه‌وه‌ی کورد له ڕۆژاوا ده‌ڵێت ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی کورد له سوریه که زیاتر له دوو مانگه له سوریه دامه‌زراوه بااڵترین ناوه‌ندی بڕیاردانی سیاسییه له سه‌ر داهاتووی دۆزی کورد له‌و به‌شه‌ی کوردستان؛ هه‌روه‌ها ئاماژه به هاوکاریکردنی هێزه‌کانی سه‌ر به _PKK پارتی کرێکارانی کوردستان ده‌کات بۆ ڕژیمی به‌عسی سوریه‌و ده‌ڵێت ئه‌وان
نه‌ته‌نیا دژایه‌تی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی کوردیان کردووه‌و به‌شدارییان نه‌کرد تێیدا ،به‌ڵکوو ته‌نانه‌ت هه‌وڵی ئهوه ده‌ده‌ن ئه‌نجومه‌نێکی تر له ڕۆژاوا ڕابگه‌یه‌نن به مه‌به‌ستی ڕاوه‌ستان به‌رامبه‌ر به داخوازیی ڕووخانی ڕژیمی به‌عسی سوریه‌و هۆکاری ئه‌م هه‌ڵوێسته‌شیان گێڕاندووه‌ته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وان پێیان وایه له الوازبوونی ڕژیمی سوریه‌دایه که کورد له ڕۆاژاوا ده‌توانێت به مافه‌کانی بگات؛ واته کورد له ڕووخانی ڕژێمی به‌عسدا ناتوانێت مافێکی له داهاتووی سوریه‌دا ببێت». شایانی باسه ئه‌م پێکدادانی هه‌ڵوێسته‌ی نێوان الیه‌نگرانی پ.ک.ک‌و پارته‌کانی ڕۆژاوا تازه نییه‌و سه‌رچاوه له سه‌ره‌تای ده‌ستێوه‌ردانی ڕاسته‌وخۆی ئهو پارته‌وه ده‌گرێت له کاروباری ناوخۆیی ڕۆژاوادا.
10
ژماره ( )٥٥ساڵی پێنجەم201٢/١/٤ ، dwaroj@komala.net
لێکۆڵینەوە
ده‌سه‌اڵت له جیهانی ئه‌مڕۆدا کاوە کەریمی East.medya@gmail.com
ده‌سه‌اڵت له جیهانی ئێمه‌دا پرسێکی دیاریکه‌ری ژیانه که له پێوه‌ری تاکه‌که‌سی‌و کۆمهاڵیهتی له‌الیه‌ک‌و بواری سیاسی‌و کولتووریش له الی تره‌وه هه‌وڵی به ده‌ستهێنانی ده‌ده‌ین .ده‌سه‌اڵت له هه‌ریه‌که له ڕووبه‌ره‌کانی ده‌روونی_ سروشتی ،فه‌لسه‌فی ،کۆمه‌ڵناسی‌و سیاسیدا یه‌که‌ی پێوانه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنی سه‌ره‌کییه‌و هۆکاری ڕکابه‌ری تاک‌و پێکهاته‌کانه .به‌شێوه‌یه‌کی گشتی ده‌سه‌اڵت فاکته‌رێکی پێوانه‌یی سه‌ره‌کییه بۆ گه‌شه‌و پێشچوون که له پێناو به‌ده‌ستهێنانیدا سیستم‌و ماشینی جیاواز به‌کار ده‌هێنرێت‌و ئه‌گه‌ر سیسته‌می به‌کارهاتوو ،مۆدیڕن‌و دیموکراتیک نه‌بێت هه‌وڵ بۆ گه‌یشتن به ده‌سه‌اڵت ،هه‌ر ئامرازو ماشێنێک پاساو ده‌دات‌و زۆرجار له‌و ڕێیه‌دا کوشتارو جه‌نایه‌تیش به حه‌ماسه‌و ئه‌رکی نیشتمانی په‌رده‌پۆش ده‌کرێت. له بواری فیکردا یه‌که‌مین هه‌ڵسه‌نگاندنی فیکری له ده‌سه‌اڵت ،ئه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ تێبینی بیۆلۆژیکی داروین له‌م چه‌مکه. ده‌سه‌اڵت له تێبینی دارویندا ،برێتییه له سێ ده‌رکه‌وته‌ی سه‌ره‌کی( :هۆکاری) کێبه‌رکێی ناوخۆیی جۆره‌کانی سروشت دژبه‌یه‌ک بۆ خاوه‌ندارێتی زیاتر ،کێبه‌رکێی (جۆرێکی سروشت) له‌گه‌ڵ جۆره‌کانی‌ترو خه‌باتی جۆره‌کان بۆ زاڵبوون به سه‌ر ده‌وروبه‌رو سروشتدا .هه‌رچه‌ند ئه‌م دابه‌شکاری‌یه‌ی داروین دابه‌شکاری‌یه‌کی کۆن‌و سه‌ره‌تایی بیۆلۆژیکه ،به‌اڵم هه‌نووکه‌ش له سه‌ر کۆمه‌ڵێک له کۆمه‌ڵگا نادیموکراتیه‌کان به کولتووری نه‌ریتی‌و دواکه‌وتوو ،لێکدانه‌وه‌یه‌کی زۆرجار پڕ به پێست‌و گونجاوه‌و به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ بنه‌مای ‹مرۆڤ گورگی مرۆڤ›ه ی پێش شۆڕشی رۆشنگه‌ریدا ،هه‌لومه‌رجێکی تایبه‌تی‌و وه‌ستاوی ئهو کۆمه‌ڵگایانه وێنا ده‌کات، که له‌وانه‌یه له دراوسێ‌یه‌تی کۆمه‌ڵگای له حاڵی تێپه‌ڕو نیوه پێشکه‌وتوودا بێت. دواترو له درێژه‌ی شۆڕشی ڕۆشنگه‌ری له دڵی ئورووپادا ،ده‌سه‌اڵت یه‌کێکه له‌و چه‌مکه سه‌ره‌کیانه‌ی که به پێناسه‌و تێگه‌یشتن تووشی نوێگه‌ری‌و وه‌رچه‌رخان ده‌بێت‌و هاوکات خاڵی وه‌رچه‌خانی کۆمه‌ڵێک چه‌م‌ک‌و دیارده‌ی تریشه .ژان ژاک رۆسۆ ،نووسه‌ری به‌ناوبانگی په‌یمانی کۆمهاڵیهتی که به‌م به‌رهه‌مه‌ی دنیای فیکرو فه‌لسه‌فه‌ی تووشی وه‌رچه‌رخانی جیدی کرد ،له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت ده‌ڵێت: ئه‌گه‌ر له الیهکهوه ده‌سه‌اڵتێکی ڕه‌هاو له الی تره‌وه فه‌رمانبه‌ری‌یه‌کی بێسنوور له پێوه‌ندییه‌کاندا له ئارادا بێت ،لێره‌دا نه ده‌گه‌ینه پێبه‌ندی‌‌و نه‌ش ده‌گه‌ینه ڕێکه‌وتنێک )١(.له‌م کاته‌دا پێوه‌ندیی نێوان خاوه‌ن ده‌سه‌اڵت‌و ژێرده‌سه‌اڵت، نه‌ک پێوه‌ندییه‌کی به‌رپرسانه نابێت، به‌ڵکوو پێوه‌ندییه‌که که ته‌نیا له الیه‌ن جه‌مسه‌ری دهسهاڵتهوه داده‌ڕێژرێت‌و بێ هیچ سنوورێک تا ئاستی هه‌میشه‌یی‌و ژێرده‌سه‌اڵت مه‌به‌ستێک بۆهه‌موو ده‌خاته ژێر فه‌رمان‌و ئه‌مری خۆیهوه. «ژێرده‌سه‌اڵتی من ده‌توانێ چ مافێکی دژ به من هه‌بێت؟ کاتێک هه‌موو شتێکی ئهو په‌یوه‌سته به منه‌وه‌و مافی ئهو هه‌ر مافی منه‌و مافی من دژ به خۆم هیج مانایه‌کی نییه»( )٢لێکدانه‌وه‌ی بیۆلۆژیک_ کۆمه‌ڵناسانه‌ی ده‌سه‌اڵت، دواترو به‌شێوه‌یه‌کی وردتر له لێکدانه‌وه‌ی زیگمۆند فرۆیددا ده‌رده‌که‌وێت :فرۆید خاڵی هاوبه‌شی ده‌سه‌اڵتی عه‌شیره‌یی‌و حکومه‌تی تاک ڕێبه‌ریی چاخه دێرینه‌کان ئه‌به‌ستێته‌وه به دوو ویستی ده‌روونی مرۆڤه گه‌شه‌نه‌کردووه‌وه که ئه‌ویش بریتییه له ترس‌و خۆشه‌ویستی .ئه‌م دوو هۆکاره که له ئاکامدا به زۆری باوکساالری به‌رهه‌مده‌هێنن ،فاکته‌ری شه‌رعیه‌تدانی ڕۆژانه‌و کۆمه‌ڵ به‌کۆمه‌ڵه به ده‌سه‌اڵتدار ،که ئه‌ویش باوک یا ڕێبه‌ری قودسی حکومه‌ته .ده‌سه‌اڵتخوازیی
ده‌روونی ،باسێکی دانه‌بڕاوی لێکدانه‌وه‌ی چه‌مکی ده‌سه‌اڵته که ئه‌ویش له جیهانی ئوستووره‌کانه‌وه تا به‌ئه‌مڕۆ له ویستی بێسنووری ده‌سه‌اڵتخوازیدا خۆی ده‌بینێته‌وه؛ بهو پێیه له کۆمه‌ڵگای ئوستووره‌ییتره‌وه بۆ کۆمه‌ڵگای مۆدیڕنتر، میکانیزمه‌کانی به ده‌سته‌وه‌گرتن‌و به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌اڵت که‌متر سۆزدارانه‌و پڕ له خۆشه‌ویستی ده‌بن ،یا به دروشمگه‌لێک له‌و ژێرناوانه‌دا .هه‌وڵی ده‌سه‌ڵتدارانی ئوستووره‌یی بۆ هێشتنه‌وه‌ی ئه‌به‌دی خۆیان‌و شه‌رعیه‌تدان به ده‌ستدرێژیی جینسی بابه‌تێکی هاوبه‌شی ده‌سه‌ڵتداره نامۆدیڕن‌و ناپێشکه‌وتنخوازه‌کانه ،که له ڕه‌فتاری تاکه‌که‌سی‌یه‌وه تا زاری سیاسی‌و دروشمی کۆمهاڵیهتی سیمایه‌کی ده‌سه‌اڵت خۆشه‌ویستی لێ دروست ده‌کات ،به‌اڵم به پاساوو هۆکاری ئوستووره‌ییه‌وه. ماکس ڤێبر ،ڕوانگه‌یه‌کی پێشکه‌وتوتری بۆ ده‌سه‌اڵت هه‌یه‌و پێی وایه :هه‌لێکه که به‌رده‌وام له چوارچێوه‌ی پێوه‌ندییه کۆمهاڵیهتییهکاندا له ئارادایه‌و جیاواز له بنه‌مای ئهو هه‌له که ڕه‌خساندوویه‌تی بۆ تاکه‌که‌س ئه‌گه‌ری سهپاندنی بۆچوونی بۆ ده‌ڕه‌خسێنێت به‌سه‌ر الیه‌نی به‌رامبه‌ردا ،ته‌نانه‌ت به هه‌ستپێکردن‌و دژایه‌تیکردنی الیه‌نی به‌رامبه‌ریش. ئه‌وە تایبه‌تمه‌ندیی‌ه‌کی هه‌مه‌الیه‌نه‌و دیمووکراتیک به‌م پێناسه‌یه ده‌دات‌و جیای ده‌کاته‌وه له جۆرێک له ده‌سه‌اڵتی داخراوو ڕه‌ها ،که ئه‌ویش ئوتوریته‌یه (فه‌رمانڕه‌وایی).
نێوان ئابوورییه‌کانه‌وه سه‌رهه‌ڵدێنێت‌‌و له هاوسه‌نگی سه‌ربه‌خۆیی_ وابه‌سته‌گیدا ڕه‌چاو بکرێت .فۆکۆ هه‌روه‌ها پێوایه که کاراکته‌ره‌کانی ده‌سه‌اڵت ڕاوه‌‌ستانیان بۆ نییه‌و به‌رده‌وام له جووڵه‌دان .ئه‌وه‌ی که ئه‌م تێبینییه‌ی فۆکۆ جیاده‌کاته‌وه له لێکۆڵه‌رانی ده‌سه‌اڵتی پێش خۆی. گه‌شبینی فۆکۆ له ئاست ده‌سه‌اڵت‌و دیدی پۆزه‌تیڤیه‌تی بۆ ئه‌م چه‌مکه ()٣ ئه‌ڵبه‌ته هاوکات‌و دواتریش ،الیه‌نگرانی دیدی پۆزه‌تیڤیستی بۆ ده‌سه‌اڵت که‌م‌و که‌متربوونه‌وه‌و له قوتابخانه فکرییه‌کاندا، به‌تایبه‌ت له قوتابخانه‌ی ڕه‌خنه‌گرانه‌ی فرانکفۆرتدا ده‌سه‌اڵت به دیدی پۆزه‌تیڤ سه‌یرنه‌کرا .ته‌نان هت‌و به‌تایبه‌ت له ئاست تێبینی ئابووریی فۆکۆ بۆ ده‌سه‌اڵت ،ئهو پۆلێنبه‌ندییه به ئاشکرا ده‌رکه‌وت که له واڵتانی به‌ده‌سه‌اڵتتردا ئابووری به‌هێزتر بوو ،هه‌ژاریی کۆمه‌ڵگایش نیشانه‌ی الوازبوونی ده‌سه‌اڵت بوو هه‌یه)٤( . الی هه‌ردوو ،فرۆیدو فۆکۆ ( )٥مه‌یلی جینسی وه‌ک سه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌اڵتخوازی له مرۆڤدا سه‌یرده‌کرێت‹ .هه‌مووان زیاترین چێژی سێکسییان ده‌وێت= هه‌مووان زیاترین ده‌سه‌اڵتیان ده‌وێت› پارادایمێکی سه‌ره‌کیی لێکدانه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته وه‌ک خاڵی هاوبه‌شی سیاسی‌و کۆمهاڵیهتی ئهو چه‌مکه؛ به‌شێوه‌یه‌ک ئۆتۆماتیکی ده‌توانین بڵێین مرۆڤی ده‌سه‌اڵت خۆشه‌ویست ئاماده‌یی زیاتری بۆ ده‌ستدرێژی سێکسی هه‌یه .ده‌سه‌اڵت الی فۆکۆ بریتییه له کۆمه‌ڵه ته‌کنیکێک‌و تێکنۆلۆژییه‌کی به‌رده‌وا م که تاکه‌که‌س له سه‌ر خۆی به‌ڕێوه‌ی ده‌بات .فرۆیدو پاشان نیچه‌و هێربێرت مارکۆزه ( )٦پێیان وایه که مه‌یلی جینسی (که سه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌اڵتخوازییه له ناخی تاکه‌که‌سدا) له‌گه‌ڵ نێوانه سه‌رمایه‌دارییه‌کان‌و ئه‌خالقی کار ل ه کۆمه‌ڵگادا ناته‌بایی هه‌یه .فۆکۆ له‌وێوه که له خوێندنه‌وه‌ی مارکسیستیی دوگمی دهسهاڵتهوه هه‌نگاو ده‌نێته دنیایه‌کی لێکدانه‌وه‌یی تره‌وه ،گرنگترین کۆمه‌ڵناسی لێکۆڵه‌ری چه‌مکی ده‌سه‌اڵته. فۆکۆ له نیوه‌ی دووه‌می سه‌دەی بیستدا به لێکدانه‌وه‌ی دروستی بارودۆخی جیهان ،له دوگماتیزمی ئه‌م چه‌مکه‌وه ،بۆ به ئامراز کردنی له نێوانه سیاسی‌یه‌کاندا ،توانی دیسکۆرسی خۆی بنیاد بنێت .دواتریش ئه‌م خوێندنه‌وه‌ی فۆکۆ ،ڕێگه‌خۆشکه‌ری گوتارێکی به‌رباڵوتری ده‌سه‌اڵت بوو ،که تا ئهو کاته یا به چاوی ڕه‌ش سه‌یری ده‌کرا، یا به ته‌واوی ددانی خێری پێدا ده‌نرا. لێکدانه‌وه‌کانی ده‌سه‌اڵت به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ باری جینسی ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و تایبه‌تمه‌ندیی ده‌روونیدا گرێده‌خوات، که نیچه به ‹لیبیدۆ› (ویستی مه‌یله ده‌سه‌اڵت)و فۆکۆ به «پێوه‌ندیی نێوان ویست‌و له‌ش» باسی ده‌کەن)٧( . هه‌ردوو لێکۆڵه‌ری ناوبراوو فه‌لسه‌فه‌ی دیاریان له بواری ده‌سه‌اڵتدا ،پێداگریی له سه‌ر ڕۆڵی په‌روه‌رده له باشترکردنی بارودۆخی ده‌سه‌اڵتداریی هه‌یه‌و سه‌ره‌ڕای ڕه‌خنه‌و پێداچوونه‌کان بۆ تیۆری‌یه‌کانیان، هێشتا به دوو فیلسووفی ناسراوی خاوه‌ن قسه له‌و بواره داده‌نرێن.
له بواری سیاسه‌تدا سیاسه‌ت بوارێکی بااڵی ژیانه‌و ده‌سه‌اڵتیش وه‌ک هۆکارو دیارد‌ه پێوه‌ندیداره‌کانی تری ئهو بواره ،پێویسته پێش چوون‌و هاتنه به‌رباسی له سیاسه‌تدا له بواری کۆمهڵگاو نێوانه کۆمهاڵیهتییهکاندا هه‌رس بووبێت. ئهو تێگه‌یشتن‌و هه‌ڵهێناجانه تایبه‌ته‌ی که کۆمه‌ڵگا له ده‌سه‌اڵتی ده‌بێت ،دواتر له بواری سیاسه‌تدا ده‌بێته سیستێمی زاڵی نێوان هاواڵتیان‌و سیسته‌می زاڵبوون به سه‌ر سروشتدا ،چونکه ده‌سه‌اڵتی سیاسی به‌گشتی بریتیه له دوو پێوه‌ندیی زاڵبوون به‌سه‌ر سروشت له الیه‌ک‌و زاڵبوون به‌سه‌ر مرۆڤ له الی تر .ده‌سه‌اڵتی سیاسی پێوه‌ندییه‌کی چڕوپڕی له‌گه‌ڵ هێزی سیاسی هه‌یه .هێز الیه‌نی ده‌رکه‌وته‌و دیوی بکه‌ری ده‌سه‌اڵته‌که‌یه ،ده‌کرێ بڵێین بونیادی هێزێکی پێشکه‌وتوو مودیڕن، ده‌سه‌اڵتێکی کراوهو خه‌ڵکیشی هه‌یه ،بهو ڕاده‌یه‌ش جیاوازیی مه‌وداو داموده‌زگاکانی هێزی خاوه‌ن ده‌سه‌اڵت به‌دی ده‌کرێت له‌گه‌ڵ تاکه‌که‌سه بنیاتنه‌ره‌کان‌و ڕه‌وتی درێژەکێشانی ده‌سه‌اڵت له الیه‌ک‌و شێوازی ده‌سه‌اڵتداری له الی تر (چه‌ندێتی‌و چۆنیه‌تی ده‌سه‌اڵتداری). هێزه‌کان له به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌اڵتی سیاسیدا دوو مۆدێلی جیاواز په‌یڕه‌و ده‌که‌ن ،که بریتیه له مۆدێلی نه‌رم‌و مۆدێلی سه‌خت .هه‌رچه‌ند له نێوان ئهو دوو مۆدێله‌شدا قۆناغی ناوه‌ڕاست‌و ڕێژه‌یی مه‌یله‌و هه‌ریه‌که له جه‌مسه‌ره‌کان بوونی هه‌یه ،به‌اڵم حاڵه‌تێکی ئاسایی نییه ،واته هێزه سیاسیه‌کان یا کراوه‌ن به ڕووی گۆڕانکارییه‌کاندا که شێوازی ده‌سه‌اڵتداریی نه‌رم په‌یڕه‌و ده‌که‌ن یا داخراون‌و که‌متر نه‌رمی نیشان ده‌ده‌ن سه‌رچاوه‌کان: به‌ڕووی گۆڕانکاریه‌کاندا .به‌وڕێژه‌یه‌ش هه‌رچی ده‌سه‌اڵت نه‌رم ڕه‌وتر بێت ،که‌متر 1زمینه‌های تبارز قدرت: ئه‌ده‌بیاتی حه‌ماسی به‌کار ئه‌هێنێت‌و http://www.khorasanzameen. سۆزداری‌و عاتیفی پاتریۆتیست(هه‌ست net/php/read.php?id=230 به‌رامبه‌ر به خاک) هاواڵتیانه ده‌ورووژێنێت :2 ،پێشوو به‌رامبه‌ر به‌وه‌ش هێزی نه‌رم ڕه‌و زیاتر http://www.naqd-wa- :3 له سه‌ر پۆلێنبه‌ندیی ئه‌رک_ ماف jaameah.org/naqd-waبۆ هاواڵتیان ،ده‌سه‌اڵتی خۆی له ناو jaameah/Dehqan_Zahma.html جومگه‌کانی کۆمه‌ڵگادا داده‌به‌زێنێت. :4گۆڤاری که‌وانه ،ژماره ٢ئابی ،٢٠١١ له ڕوانگه‌ی فۆکۆوه که به تیۆریسیانی ساڵی یه‌که‌م؛ یه‌که‌ی پێوانه‌کردنی مودیڕنی ده‌سه‌اڵت داده‌نرێت ،ده‌سه‌اڵت دیموکراتیه‌ت ئابوورییه (فه‌ره‌یدوون بریتی نییه له سه‌نتراڵیزه بوون له پێنجوێنی) ،ل٨٩ -٨٤ : ناوه‌ندێکداو بێبه‌شبوونی ئاسته‌کانی http://www.naqd-wa- :5 تری کۆمه‌ڵگا له‌و که‌ره‌سته_ که‌ناڵه. jaameah.org/naqd-waده‌سه‌اڵت به شێوه‌یه‌کی پیرامیدی له jaameah/Dehqan_Zahma.html سه‌ره‌وه بۆ خواره‌وه دانابه‌زێته ناو :6پێشوو کۆمهڵگاو هه‌موو تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگا http://www.feministschool. :7 ده‌گرێته‌وه( .به‌شێوه‌ی سروشتی) نابێ com/spip.php?article1039 وا دابنرێت که ده‌سه‌اڵت هه‌میشه له
هه‌ڵبژاردنی مه‌جلیسی ئیسالم ی ئێران‌و گومانه‌کانی دوایین دۆڕان کاوە مەریوان
()2
له ده ڕۆژی ڕابردوودا ناونووسی پاڵێوراوانی نۆیه‌مین هه‌ڵبژاردنی مه‌جلیسی شۆرای ئیسالمی ئێران ده‌ستیپێکردو سه‌ره‌ڕای به‌شداری که‌سانێکی زۆر ،وه‌ک ده‌زگاکانی ڕاگه‌یاندنی کۆماری ئیسالمی باڵویانکردووه‌ته‌وه‌و به نیشانه‌ی دیموکراتیک بوونی سیسته‌می به‌ربژارکردنیان له قه‌ڵمداوه ،به‌اڵم باڵه دژبه‌ره‌کانی به‌شدار له پرۆسه سیاسی‌یه‌کانی ڕژێمی کۆماری ئیسالمی ده‌ڵێن که ئهو ناونووسکردنه له مێژووی هه‌ڵبژاردنی کۆماری ئیسالمی به گشتی‌و هه‌شت هه‌ڵبژاردنی مه‌جلیسدا به‌تایبه‌ت له پاکتاوکردن‌و البردنی ڕیفۆرمخوازاندا نایابه ،ته‌نانه‌ت له ناونووسکردنی سه‌ره‌تاییاندا .تا ئێستا سێ ڕێکخراوی به‌ره‌ی موشاریکه‌تی ئێرانی ئیسالمی ،ڕێکخراوی موجاهدینی ئینقالبی ئیسالمی‌و لیژنه‌ی هاوئاهه‌نگی ریفۆرمخوازان به فه‌رمی ڕایانگه‌یاندووه که به‌شداری له‌م هه‌ڵبژاردنانه‌دا ناکه‌ن .سه‌ره‌ڕای ئهوه ٣٩ به‌ندکراوی سیاسی ڕایانگه‌یاندووه به‌شداریکردن له هه‌ڵبژاردندا هاوکاریکردنی دیکتاتۆریی کۆماری ئیسالمی‌و دژایه‌تیکردنه له‌گه‌ڵ دیموکراسیدا. هه‌رچه‌ند تا کۆتایی ڕۆژی ٩ی به‌فرانبار کات بۆ ناونووسکردنی به‌ربژاره‌کان هه‌یه، به‌اڵم به‌وجۆره‌ی که له سنووردارکردنی ئیساڵح ته‌ڵه‌به‌کانه‌وه دیاره‌و هه‌واڵی ناوبه‌ناوی بایکۆتیش له الیه‌ن بهره جۆربه‌جۆره‌کانی ئهو ڕیزه له نه‌یارانی تازه‌ی کۆماری ئیسالمییه‌وه دێت ،پێناچێت هیچ یه‌که‌یان به‌شداربن له‌م خوله‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کانی مه‌جلیسداو هه‌ر ئه‌مه‌ش تایبەتمه‌ندییه‌کی جیاوازو نوێی به‌خشیوه‌ته قه‌یرانی ناوخۆیی کۆماری ئیسالمی. له‌الیه‌کی تریشه‌وه‌و به‌پێی لێکدانه‌وه‌ی پێشوه‌ختی الیه‌نه دژبه‌ره‌کانی کۆماری ئیسالمی له ده‌ره‌وه‌ی واڵت ،ئه‌م هه‌ڵبژاردنه له الیه‌ن هه‌موویانه‌وه بایکۆت کراوهو ئهو ده‌نگۆیه‌ی که له هه‌ڵبژاردنه‌کانی پێشووتردا له ئارادا بوو که گوایه له‌وانه‌یه له ڕێی ده‌نگدانه‌وه بکرێت کۆمه‌ڵێک مافی سه‌ره‌تایی ده‌سته‌به‌ر بکرێت ڕه‌وییه‌وه .باڵه ناوخۆییه‌کانی کۆماری ئیسالمی ،له‌م پێوه‌ندییه‌دا یه‌ک هه‌ڵوێست دیارن ،به‌اڵم جیاوازییه‌کی تریش که دیسانهوه ئه‌م خوله جیاده‌کاته‌وه له هه‌شت خولی پێشووتر ،ده‌نگۆی البردنی پۆستی سه‌رۆکایه‌تی کۆماره ،به لێکدانه‌وه‌و بڕیاری ڕاسته‌وخۆی خامنه‌یی‌و په‌سه‌ندکردنی ڕواڵه‌تی مه‌جلیس ،که ئه‌حمه‌دی‌نه‌ژادو الیه‌نگرانی به‌ته‌واوی په‌راوێز خستووه .زۆرێک له لێکۆڵه‌ران ،دوابه‌دوای ئاڵۆزییه ناوخۆییه‌کانی کۆماری ئیسالمی پێیان وایه که له خۆیدا جیاوازییه‌کی بیروڕایی له نێوان باڵی ئه‌حمه‌دی‌نه‌ژادو الیه‌نگرانی خامنه‌یی (مه‌شایی‌و الریجانی) له ئارادا نییه‌و ئهو جیاوازییانه له سه‌ر پاراستنی ئه‌سڵی ویالیه‌تی فه‌قێهه که به قسه‌و بڕیاری ڕاسته‌وخۆی خامنه‌یی هه‌مووی هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه ،بۆیه به‌تایبه‌ت له‌م قۆناغه‌دا که کۆماری ئیسالمی به شێوه‌یه‌کی جیدی پێویستی به ده‌نگ‌و سه‌ره‌ی ده‌نگدانه پێناچێت ئه‌گه‌ری البردنی پۆستی سه‌رۆکایه‌تی کۆمار (که هه‌ر ئێستاش به بێ ئاگاداری‌و له ده‌ره‌وه‌ی بڕیاری خامنه‌یی ده‌سه‌اڵتێکی نییه) گریمانه‌یه‌ک بێت بۆ جیاوازی خستنه نێوان به‌ره‌کانی ئوسوڵییه‌کانی کۆماری ئیسالمی. گرنگی ئه‌م خوله‌ی هه‌ڵبژاردن ته‌نانه‌ت له الیه‌ن خودی کۆماری ئیسالمیشه‌وه هه‌ست پێکراوه ،هه‌رچه‌ند له دیدو بۆچوونی خۆیهوه هه‌وڵ ده‌دات جۆرێک له ڕه‌وایی له ڕێگه‌ی زۆربوونی ژماره‌ی ناونووسکراوانه‌وه ده‌سته‌به‌ربکات ،به‌اڵم پێده‌چێت له کۆکردنه‌وه‌ی خه‌ڵکی به‌شداربوو له به‌رده‌م سندووقه‌کانی ده‌نگدانیشدا سه‌رکه‌وتن به‌ده‌ست نه‌هێنێت، چونکه جگه له فره‌یی الیه‌نه بایکۆت که‌ره‌کان که به شێوه‌ی جیدی دوابه‌دوای ڕاگه‌یاندنی به‌شدارنه‌بوونیان له هه‌ڵبژاردنی خولی نۆیه‌مدا هۆکارێکی سه‌ره‌کی کۆکردنه‌وه‌ی خه‌ڵکیان له ده‌ستداوه ،له الی تریشهوه له ژێر فشارێکی بێ وینه‌ی ئابووریدان که ئه‌وه‌ش وه‌ک تاکه فاکته‌ری بڕیارده‌ر بۆ کڕینی ده‌نگ ،الوازتر له هه‌میشه نیشانیان ده‌دات. له سه‌ر ئاستی کوردستان ده‌نگدانه‌وه‌که نه له ڕووی هه‌ستیاری ئیداریی تاران‌و شاره‌کانی گه‌وره‌ی تر ،به‌ڵکوو له ئاستێکی جه‌ماوه‌ریدا بێ هه‌ڵوێستی‌یه‌کی مه‌یله‌و بایکۆت کردنی پێوه دیاره که ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌ش به ڕاگه‌یاندنی بایکۆتکردن له زاری حیزبه‌کانه‌وه له چوارچێوه‌یه‌کی تازه‌و جیاوازتر له جاران سیاسه‌تی بایکۆتی هێنایه‌وه مه‌یدان .ئه‌مساڵ‌و له چه‌ند ڕۆژ له‌وه پێشه‌وه که به ئاشکرا ده‌رکه‌وت هیچ الیه‌نێک پالن‌و قسه‌یه‌کی بۆ ناوچه کوردییه‌کان نییه ،نۆیه‌مین خولی هه‌ڵبژاردنی مه‌جلیس له الیه‌ن زۆرینه‌ی حیزبه کوردییه‌کانه‌وه به فه‌رمی بایکۆت کراوهو به شێنه‌ییه‌کی تایبه‌تیشه‌وه باس له هه‌ستیاربوونی کراوه وه‌ک دوایین بڕگه‌ی فه‌رمی هه‌ڵبژاردنه‌کانی کۆماری ئیسالمی ،که هاوکات ئاماژه‌یه به په‌شۆکانی کۆماری ئیسالمی له ده‌سته‌ویه‌خه‌بوونی توندترین گه‌مارۆ ئابوورییه‌کان بۆ سه‌ری .بابه‌تێک که هه‌ستیاری له هه‌موو ئێران هه‌یه‌و کاریگه‌ریی گشت الیه‌نه‌ی داناوه ،ده‌رکه‌وتنی ئهو نیگه‌رانی‌یه‌ی کۆماری ئیسالمییه ،که له دواخستنی هه‌ڵبژاردنی شۆراکانی شارو الدێکانه‌وه له ساڵی پار تا هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له ساڵی داهاتوودا سه‌رچاوه ده‌گرێت .ئه‌مه له ئێستادا بابه‌تێکه که مشتومڕێکی تازه‌ی خستووه‌ته نێوان (ته‌نیا) دوو الیه‌نی به‌شدار له هه‌ڵبژاردن؛ ئه‌ویش باڵی ئوسووڵییه‌کانی سه‌ر به خامنه‌یی‌و باڵی ئه‌حمه‌دی‌نه‌ژاد (مه‌شایی) که له الیه‌ن زۆرینه‌ی ئوسووڵییه‌کانه‌وه به ڕه‌وتی الده‌ر ناوده‌برێن. ڕه‌وتێکی تری حازر له شانۆی سیاسی ڕۆژهه‌اڵتی کوردستان ،کورده ئیساڵحخوازه‌کانن که ئه‌وانیش هاوکات له‌گه‌ڵ ئیساڵحخوازانی ناوه‌ند ،بایکۆتیان هه‌ڵبژاردووه ،هه‌رچه‌ند به زارێکی نه‌رم‌و نیان‌و له‌گه‌ڵ ئاوات خواستن بۆ ئه‌گه‌ری به‌شداریکردن (که ئه‌مه ئاوات خواستنه له الیه‌ن ئیساڵحخوازانی ناوه‌نده‌وه هه‌ست پێناکرێت) .جیاواز له‌وه ئوسووڵییه‌کان له کوردستان پێناچێت بتوانن ده‌نگێک ڕابکێشن‌و بۆیه له ئێستاوه‌و به ده‌رکه‌وتنی هه‌ره‌سی ئابووریی کۆماری ئیسالمی ،کوردستان ساردترین ناوچەی دیاره بۆ به‌شداریکردن له‌و ههڵبژاردنهدا .له‌ڕاستیدا به‌پێی زانیارییه‌کان له کوردستان هه‌ڵبژاردنی نۆیه‌می خولی مه‌جلیس بۆ خه‌ڵکی کوردستان ،نه‌ته‌نیا گرنگی نییه‌و به بایه‌خ‌و سه‌رنجه‌وه سه‌یری ناکرێت ،به‌ڵکوو به هۆی زیاتربوونی گوشاری ئابووری بۆ سه‌ر ژیانی خه‌ڵک له ساڵی ڕابردوودا پێئه‌چێت پاسیڤترین کاردانه‌وه به‌دوای خۆیدا بێنێت به به‌شداری یا بایکۆت کردنی هه‌ڵبژاردنه‌که؛ که بێگومان ئه‌م پاسیڤبوونه‌و بوونی فاکته‌ری ئابووری به دیاریکه‌ری چۆنیه‌تی هه‌ڵوێستگرتن ،کاردانه‌وه‌یه‌کی گونجاو نییه‌و له‌خۆیدا هه‌وڵێکه بۆ دوورخستنه‌وه‌و بێزارکردنی خه‌ڵک له سیاسه‌ت ،که ده‌کرێت به ئامانجی کۆتایی شانۆکانی هه‌ڵبژاردن‌ئاسای کۆماری ئیسالمی دابنرێت. مه‌جلیسی شۆرای ئیسالمیی ئێران له ڕوانگه‌ی زۆربه‌ی لێکۆڵه‌رانه‌وه گۆڕه‌پانێکی دیاریکه‌ری شانۆی سیاسییه بۆ داهاتووی کۆماری ئیسالمی .ئوسووڵییه‌کانی ناو بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌م خوله که ئێستا دابه‌شبوون به سه‌ر دوو باڵی سه‌ره‌کی‌و (پێئه‌چێت ئه‌م دابه‌شکاریه‌ش زیاتر بازاڕگه‌رمی‌یه‌ک بێت تا ڕاستیی جیاوازبوونی بیرکردنه‌وه‌و بۆچوونیان بۆ سیاسه‌تی ناوخۆیی کۆماری ئیسالمی) له کاردانه‌وه به بایکۆتی گشت الیه‌نه‌ی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه له‌الیه‌ن سه‌رجه‌م ئیساڵحخوازانه‌وه ده‌ڵێن :ئیساڵحخوازه‌کان هه‌ڵبژاردنیان بایکۆت نه‌کردووه؛ که ئه‌م خاڵه باس له ته‌ریک که‌وتنه‌وه‌ی ناوخۆیی ڕژێم‌و نیگه‌رانی قووڵیان به‌رامبه‌ر به‌م هه‌ڵبژاردنه ههستیاره ده‌کات .دواکه‌وتنی هه‌ڵبژارنی شۆراکانی شارو الدێکان بۆ ساڵی داهاتوو ،له ژێر هه‌ورێک له ناڕوونی ،بوونی هه‌ڵبژاردنی ئه‌مساڵی مه‌جلیس‌و بایکۆتی له‌الیه‌ن زۆرینه‌ی هێزه ئۆپۆزسیۆنه ناوخۆییه‌کانه‌وه ،به‌گشتی له باری ناوخۆییه‌وه کۆماری ئیسالمی خستوه‌ته به‌رده‌م قه‌یراناویترین قۆناغی مێژوویی خۆی‌و ئه‌م قه‌یرانه‌ش به سه‌رلێشێوانی سیاسه‌تی ناوچه‌یی‌و نێوده‌ڵه‌تی له تازه‌ترین هه‌ڵوێستدا ،واته هه‌ڕه‌شه‌ی به‌ستنی باریکه‌ی هورمز()4و له ئاکامدا دابه‌زینی ڕۆژله‌دوای ڕۆژی نرخی تمه‌ن به‌رامبه‌ر به دۆالر ،قه‌یرانی ناوه‌رۆکیی تووشی ڕژێمی کۆماری ئیسالمی کردووه که کۆی ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه‌ش باس له به‌شداریکردنی کەمترین ڕێژەی خه‌ڵک له‌م ههڵبژاردنهدا ده‌کات.
dwaroj@komala.net
که‌ناڵی ئاسمانی کۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان HOTBIRD11604 MHZ Horizontal Symbol 27500 FES: 5\6
contact: info@asosat.tv - nwes@asosat.tv
بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت سه‌ردانی www.komala.comبکه ن
سه‌رنوسه‌ر :عه‌تا ناسرسه‌قزی جێگری سه‌رنوسه‌ر :بێهروز مەلەکشا به‌ڕێوه‌به‌ری نوسین :کاوە کەریمی نه‌خشه‌ساز :هه‌ژیر
راگه‌یاندنی ده‌بیرخانه‌ی كۆمه‌ڵ ه
سه‌باره‌ت ب ه كوشتاری دڕندانه‌ی خه‌ڵكی بێتاوان له‌كوردستانی توركیا فڕۆك ه جه‌نگییه‌كان توركیا ب ه بۆمبارانكردنی ناوچ ه سنورییه‌كانی دڕندانه‌ی تاوانێكی كوردستان دیكه‌یان خولقاند .شه‌وی رابردوو فرۆك ه جه‌نگییه‌كانی توركیا ب ه بۆمبارانكردنی دوو گوند ل ه پارێزگای هه‌كاری ،هێرشیان كرده‌سه‌ر خه‌ڵكی زه‌حمه‌تكێش ئهو ناوچه‌ی ه كه ته‌نها بژیوی ژیانیان ،كاسبی كردن ل ه ناوچ ه سنوریه‌كانی كوردستانی عێراق‌و توركیایه .ل ه ئه‌نجامی ئه‌م هێرش ه وه‌حشیانه‌دا به پێی دوا ئامار 48 هاواڵتی گیانیان له‌ده‌ستداوه ك ه تا ئێستا ته‌رمی 37كه‌سیان ده‌ست خه‌ڵك كه‌وتوون .به پێی وته‌ی شاهیدحاڵه‌كان ته‌رمی قوربانیانی ئه‌م تاوانه ك ه ته‌مه‌نی زۆربه‌یان ل ه نێوان 13بۆ 20ساڵدای ه به‌شێوه‌یه‌كی دڵته‌زێن شێواوه. رژیمی توركیا جارێكی دیك ه نیشانیدا كه دوژمنایه‌تی له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی كورد كۆتایی نایه‌ت‌و قه‌ت ئاماده نیه دان ب ه بوونی خه‌ڵكی كورددا بنێت. ئه‌م دوژمنایه‌تیه كوێرانه‌ی ه له‌گه‌ڵ هه‌موو ئهو تاوانانه‌ی كه ئه‌گه‌ری دووباره‌بوونه‌وه‌یان هه‌یه ،له‌به‌رامبه‌ر بزوتنه‌وه‌ی خه‌ڵك‌و حوزوری ك ه كوردستان ئازادیخوازانه‌ی له‌خه‌باتی مه‌ده‌نی‌و دیموكراتیك،
کاوه که‌ریمی
به‌تایبه‌تی ل ه ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌رجه‌سته‌بووه ،بێجگه له نه‌نگ‌و ریسوایی هیچ به‌رهه‌مێكی بۆ ده‌سه‌اڵتدارانی تورك نابێت كه له‌الیه‌ك فرمێسكی درۆ بۆ خه‌ڵكی سوریا ده‌ڕێژن‌و له‌الیه‌كی دیكه دوژمنایه‌تی خه‌ڵكی واڵته‌كه‌ی خۆیان ده‌كه‌ن. كۆمه‌ڵ ه ئه‌م تاوانه دڕندانه‌ی ه ب ه
ناوەندی الوانی پێشڕەو سەردانی فیدارسیۆنی رێكخراوەكانیان كرد
رۆژی شەممە 24ی دسامبر وەفدێکی ناوەندی الوانی پێشڕەو سەردانی فیدارسیۆنی كۆمەڵە‌و رێكخراوەكان لە شاری سلێمانیان كردو لە الیەن وەفدێكی فیدراسیۆن بە سەرۆكایەتی سۆران رەمەزان عەلی پێشوازیان لێكرا .لەم دیدارەدا هەیئەتی ناوەندی الوانی پێشڕەو پێكهاتبوون لە ،بەڕێزان فیروز مامۆیی ،سمكۆ قوربانی، كوێستان جەعفەری‌و پەرویز رەحیم زادە‌و هەیئەتی فیدراسیۆنی كۆمەڵە‌و رێكخراوەكانیش بریتین لە بەڕێزان سۆران رەمەزان عەلی سەرۆكی فیدراسیۆن‌و هاژە سەالح عەزیز‌و چەند ئەندامێكی دیكە ئەم فیدراسیۆنە. لە سەرەتای ئەم دیدارە وەفدی ناوەندی قسەوباسێكیان الوانی پێشڕەو سەبارەت بە ئامانجی دامەزرادنی ئەم ناوەندەی تایبەت بە الوان كردو تیشكیان خستەسەر ئەو پێویستیانەی كە بوونە هۆی دامەزراندنی ئەم ناوەندە‌و هەروەها پێناسەكردنی هەڵوێست‌و بۆچوونی خۆیان لەمەڕ ئەو پرسانەی كە پەیوەندی بە الوانەوە هەیە. سۆران رەمەزان وەكوو سەرۆكی فیدراسیۆنی كۆمەڵە‌و رێكخراوەكان
به بێ خه‌زه‌ر، هورمز دائه‌خه‌ن؟
پاش دەربڕینی خۆشحاڵی خۆی سەبارەت بەو هەنگاوەی ناوەندی الوان وتی ،كۆمەڵگای ئەمڕۆ كۆمەڵگایەكی مۆدێرنەو دامەزراندنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی كە هەركامەیان نوێنەرایەتی توێژێكی كۆمەڵگا دەكەن، پێویستیەكی مێژوویە‌و هاوكات هاوتەریب بوونی هەڵوێست‌و روانگەی ناوەندی الوانی پێشڕەو لەگەڵ سەرجەم ئەو رێكخراوانەی كە لە بابەت مەسەلەی الوان چاالكی دەكەن، بە خاڵێكی گرینگ ناولێبرد. لەم دیدارەدا دوو الیەن پاش راگۆڕینەوە‌و تیشك خستنەسەر كێشەكانی بەردەم الوان ،باسیان لەو ئاستەنگانە كرد كە بەرۆكی الوان لە رۆژهەاڵتی كوردستانی گرتووە‌و هەڵسووڕان‌و چاالكی ناوەندێكی الوان كە بتوانێت كێشەی الوان لە رۆژهەاڵتی كوردستان بناسێت‌و رێگە چارەیەكی گونجاو بۆ چارەسەریان بدۆزێتەوە ،بە ئەركێكی مێژوویی ناولێبرد. ئەم چاوپێكەوتنە پاش قسەوباسێكی تێروتەسەل‌و كۆك بوون لەسەر كۆمەڵێك پرۆژەی هاوبەش كە بڕیارە لە داهاتوو بە هاوكاری دوو الیەن ئەنجام بدرێت كۆتایی پێهات.
توندی مه‌حكوم ده‌كات‌و پاش سه‌ره‌خۆشی له‌بنه‌ماڵه‌ی قوربانیانی ئه‌م هێرش دڕندانه‌یه ،هاوخه‌می خۆی له‌گه‌ڵ دانیشتوانی ناوچه‌كه‌‌و هه‌موو خه‌ڵكی كوردستان راده‌گه‌یه‌نێت. كۆمه‌ڵ ه ته‌نها رێگای پێشگرتن ل ه دووپاتبوونه‌وه‌ی ئهو جۆره تاوانانه، له په‌ره‌پێدانی خه‌باتی جه‌ماوه‌ریی‌و
پته‌وبوونی زیاتری ریزه‌كان بزوتنه‌وه‌ی ئازادیخوازیی له‌كوردستان ده‌زانێت. ده‌بیرخانه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان هه‌شتی به‌فرانباری 1390به‌رامبه‌ر ب ه 29ی دێسامبری 2011
ساڵی رابردوو ٦٦رۆژنامەنوس گیانیان لەدەست داوە ڕێكخراوی ڕۆژنامه‌نوسانی بێسنوور ڕایگه‌یاند له ساڵی رابردودا 66 ڕۆژنامه‌نوس له‌سه‌رانسه‌ری جیهاندا كوژراون و زۆربه‌ی ڕۆژنامه‌نوسه‌كان له میانه‌ی ڕوماڵكردنی شۆڕشه عه‌ره‌بیه‌كان و توندوتیژی بانده‌كانی كوشتن له مێكزیك و بارگرژیه سیاسیه‌كانی پاكستاندا كوژراون. ئاژانسی هه‌واڵی ڕۆیته‌رز له زاری ڕێكخراوه‌كه‌وه باڵویكردۆته‌وه 10 ڕۆژنامه‌نوس له پاكستان كوژراون و ئه‌وه‌ش وایكردووه بۆ دووه‌مین ساڵ له‌سه‌ر یه‌ك ئهو واڵته مه‌ترسیدارترین واڵت بێت بۆ کاری ڕۆژنامه‌وانی. ڕێكخراوه‌كه ،كه باره‌گا سەرکییەکەی له پاریسه ،له به‌یاننامه‌یه‌كدا ڕایگه‌یاند له‌گه‌ڵ خۆپیشاندانه‌كانی واڵتانی عه‌ره‌بی و كرده‌وه‌كانی توندوتیژی له‌الیه‌ن حكومه‌ته عه‌ره‌بیه‌كانه‌وه له میانه‌ی شۆڕشه‌كانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ساڵی )20( ٢٠١١ڕۆژنامه‌نوس كوژراون. هه‌روه‌ها به‌پێی به‌یاننامه‌كه ( )20ڕۆژنامه‌نوسی دیكه‌ش له ئه‌مریكای التین كوژراون و نزیكه‌ی ( )1044ڕۆژنامه‌نوس لەساڵی ٢٠١١ده‌ستگیركراون كه دوو ئه‌وه‌نده‌ی ژماره‌ی ده‌ستگیركردنه‌كانی ساڵی 2010یه و هۆكاری ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ به‌هاری عه‌ره‌بی و خۆپیشاندانه‌كان له واڵتانی یۆنان و ڕوسیا و ئۆگا‌ندا و شیلی و ئه‌مریكا. ڕێكخراوه‌كه ڕونیكردۆته‌وه چین و ئێران و ئه‌ریتیریا به گه‌وره‌ترین به‌ندیخانه‌ی ڕۆژنامه‌نوسان و ڕاگه‌یاندنكاران ماوه‌ته‌وه به‌اڵم ژماره‌ی ڕۆژنامه‌نوسه ده‌ستگیركراوه‌كانی دیارینه‌كردووه. له‌نێوان ئهو ده شوێنه‌ی كه ڕێكخراوه‌كه به مه‌ترسیدارترین شوێنی ڕوماڵكردنی بۆ ڕۆژنامه‌نوسان ده‌ستنیشانكردووه بریتیه له ئه‌بیجانی پایته‌ختی بازرگانی كۆرتیڤوار و مه‌یدانی ته‌حریری میسر و شاره‌كانی ده‌رعا و حمس و دیمه‌شقی سوریا و گۆڕه‌پانی گۆڕانی یه‌مه‌ن و شاری میسراته‌ی لیبیا. جێی ئاماژه‌یه ساڵی )57( 2010ڕۆژنامه‌نوس له میانه‌ی كاره‌كانیاندا كوژران و خراپترین ساڵ له‌ماوه‌ی ده‌یه‌ی ڕابردودا ساڵی 2007بوو كاتێ جه‌نگی عیراق ژماره‌ی سه‌رجه‌م ڕۆژنامه كوژراوه‌كانی له‌سه‌رانسه‌ری جیهاندا بۆ ( )87ڕۆژنامه‌نوس به‌رزكرده‌وه.
ده‌سپێکی ساڵی نوێی زایینی له زۆربه‌ی کولتوورو واڵتانی جیهاندا ،هاوکاته له‌گه‌ڵ پیرۆزبایی‌و ناردنی په‌یامی ئاشتی‌و دۆستانه، به‌اڵم له‌م ناوچه‌یه‌ی ئێمه‌ی لێده‌ژین، بیستن‌و باڵوبوونه‌وه‌ی هه‌واڵی شه‌ڕو تاقیکردنه‌وه‌ی مووشه‌کی بووه‌ته بابه‌تێکی ئاسایی .ده‌ستپێکی ئه‌مساڵی زایینیش هاوکات بوو له‌گه‌ڵ ئه‌گه‌ری هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕێکی ناوچه‌یی له کۆنترۆڵده‌رچوو به ده‌سپێشخه‌ریی کۆماری ئیسالمی .ئێران که له چه‌ند مانگی کۆتایی ساڵی ڕابردووه‌وه خراوه‌ته ژێر توندترین گه‌مارۆکانه‌وه، سه‌ره‌تای ئه‌مساڵی به ڕاگه‌یاندنی ئابڵۆقه‌ی ڕه‌سمیی بانکی ناوه‌ندیی له الیه‌ن ئامریکاوه ده‌ستپێکرد .ئه‌م ئابڵۆقه‌یه که به جدیترین ئابڵۆقه نێوده‌وڵه‌تییه‌کان دژ به کۆماری ئیسالمیی داده‌نرێت ،دوابه‌دوای ئهو کاردانه‌وانه دێت که له ئاکامی هێرشی هێزه لیباس شه‌خسیه‌کان بۆ سه‌ر باڵیۆزخانه‌ی بریتانیا له تاران هاته ئاراوه .ئابڵۆقه‌ی ڕه‌سمی نوێی بانکی ناوه‌ندیی ئێران یه‌که‌مین دیاریی ئامریکایه بۆ ڕژیمی ئێران له‌مساڵدا که ده‌سه‌اڵتی بلۆک کردنی داراییه‌کانی هه‌ر دامه‌زراوێکی ده‌ره‌کیشی داوه‌ته واشینگتۆن که بیه‌وێت له‌گه‌ڵ بانکی ناوه‌ندیی ئێراندا مامه‌ڵه بکات .بایکۆته‌که به شێوه‌یه‌کی خێرا کاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئابووری ئێران به‌تایبه‌ت له بواری نه‌وتیدا داناوه‌و جگه له دانپێدانی دووباره‌ی به‌رپرسانی ئهو واڵته، جۆرێک له دوالیزمی ڕه‌فتاریشی له ئاست هه‌ڕه‌شه سه‌ربازییه‌کانیانی بۆ سه‌ر که‌نداو لێکه‌وتۆته‌وه .هه‌رچه‌ند له چه‌ند ڕۆژ پێش کۆتایی ساڵی پاردا ،ئیسراییل وه‌ک ئامانجی سه‌ره‌کیی هه‌ڕه‌شه سه‌ربازیی‌و ئه‌تۆمییه‌کانی ئێران ڕایگه‌یاند ئێرانی ئه‌تۆمی مه‌ترسی نییه بۆ سه‌ر ئاسایشی واڵته‌که‌ی ،به‌اڵم ئێران زیاتر له جاران له بیری پته‌وترکردنی به‌رنامه ناوکییه‌که‌یدایه‌و به شێوه‌یه‌کی ڕانه‌گه‌یه‌نراو، ئهو سیاسه‌ته‌ی کردووه‌ته هه‌ڵوێستی ڕه‌سمیی خۆی که به مانۆڕی سه‌ربازیی‌و تاقیکردنه‌وه‌ی ئه‌تۆمی ،به‌رنامه ناوکییه‌که‌ی به شێوه‌ی کرده‌وه‌یی پێش ببات .دوو بابه‌تی سه‌ره‌کیی ئابووریی ئێران که خه‌ساری جدی‌و داڕمانی مێژوویی به خۆوه بینیوه ،نرخی نه‌وت‌و تمه‌نه .هاوکات له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی نرخی دۆالر به‌رامبه‌ر به تمه‌ن بۆ به‌رزترین ئاستی له‌مێژووی کۆماری ئیسالمیدا به‌رزبووه‌ته‌وه‌و سیاسه‌تی چاپی دووچه‌ندانی دۆالرو ڕژاندنی بۆ ناو گه‌رووی بازاڕ نه‌یتوانی یارمه‌تی بداته ڕاگرتنی به‌های تمه‌ن ،عه‌ره‌بستانیش وه‌ک نزیکبوونه‌وه‌یه‌ک له هاوپه‌یمانه ڕۆژاواییه‌کانی خۆی ،ڕایگه‌یاندووه ئاماده‌یه که‌مبوونی ڕاده‌ی نه‌وتی ئێران له جیهاندا قه‌ره‌بوو بکاته‌وه ،که ئهو هه‌واڵه به‌تایبه‌ت دوابه‌دوای پێداگریی چه‌ند به‌رپرسی سپاو ئه‌رته‌شی ئێران دێت به به‌ستنی باریکه‌ی هورمز. به‌رپرسانی سه‌ربازیی ئێران ئه‌گه‌ری داخستنی باریکه‌ی هومرزیان گێڕاندۆته‌وه بۆ ئه‌مری گه‌وره‌کانیان‌و له کاتێکدا که باس له هه‌واڵی تاقیکردنه‌وه‌ی مووشه‌کی که‌نار بۆ ده‌ریا بۆ یه‌که‌م جار ده‌که‌ن ،ته‌نیا وه‌ک چاوترسێنییه‌ک دێته‌به‌رچاو ،ئه‌وه‌ش هه‌ر چاودێرێک بیری پالنه‌که‌ی ده‌وره‌ی سازه‌نده‌گیی ڕه‌فسه‌نجانی ده‌خاته‌وه که ده‌یوت بۆ به‌رگریی به وشکه‌ساڵی ده‌یه‌وێت زه‌ریاچه‌ی خه‌زه‌ر بداتهوه له باریکه‌ی هورمز!