dwaroj 60

‫‪ 11‬سێپتامبر‬

‫ناڕه‌زایه‌تی‬

‫هه‌ڵخڕێنه‌رترین‬

‫ژنان ب ‌ه‬

‫هه‌ڵمه‌تی ‪...‬‬

‫قه‌ده‌غه‌كردنی‬

‫‪》5‬‬

‫‪》4‬‬

‫گۆڕانکارییەکانی‬ ‫رۆژهەاڵتی‬

‫‪》6‬‬

‫ناوەڕاست‬

‫سەروتار‬

‫بزاوتی کورد‬ ‫لەسوریە‌و چەند‬ ‫دەرسێک‬

‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫دوو هه‌فته‌نامه‌یه‌كی سیاسی گشتییه‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان‬ ‫ده‌ریده‌كات‬ ‫ژمار‌ه (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‬ ‫‪26 - 201٢/9/16‬ی خه‌رمانانی ‪1391‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬

‫بڕیارنامه‌ی نوێی ئاژانس‬ ‫گوشارێکی دیک ‌ه بۆ سه‌ر رژیمی ئێران‬

‫عومەر ئێلخانیزادە‬ ‫ئ���ەوەی لەس���ورییە لەنی���وان ک���ورد‌و باقی‬ ‫ئۆپۆزیس���یۆن هاتەئاراوە دەرس���ی زۆر مەزنی‬ ‫تێدای���ە بۆ ک���ورد‪ .‬ئۆپۆزیس���یۆنی س���وریە‪،‬‬ ‫س���ەرەڕای هەم���وو دڕندەی���ی‌و کوش���تاری‬ ‫بێبەزەییانەی رێژیمی تاوانباری بەشار ئەسەد‪،‬‬ ‫تا ئێستاش حازرنەبوون ددان بە مافی کورددا‬ ‫بنێن‌و کارێک بکەن کوردیش رازی بکەن بیتەناو‬ ‫هاوپەیمانی نیشتمانی‪ .‬کورد لەدەرەوەی بەرەی‬ ‫نیشتمانیی سوریە ماوەتەوە‌و هەموو بڕیارنامە‌و‬ ‫ئەنجام���ی کۆبوونەوەکان‪ ،‬خ���ۆی لەمافەکانی‬ ‫گەل���ی کورد دورخس���تۆتەوە‪ .‬نوێنەرانی کورد‬ ‫لە قاهیرە‌و ئەس���تانبوڵ‌و‪ ...‬کۆبوونەوەکانیان‬ ‫بەجێهێشتووە‪ .‬بەرەی نیشتمانی سورییە نەک‬ ‫هەر مافەکانی کورد (بێجگە لە هاوواڵتیبوون)‬ ‫بەڕەس���می ناناس���ن‪ .‬بەڵکوو بە ئاش���کراش‬ ‫هەڕەشە لەکورد دەکەن کە لە دواڕۆژدا بە زۆری‬ ‫چەک ئەوەندە دەسکەوتەش واکورد بە دەستی‬ ‫هێناوە‪ ،‬لێدەستێننەوە‪.‬‬ ‫هەمووم���ان دەزانی���ن ک���ە تورکیی���ە‌و ئێران‬ ‫دوو جەمس���ەری دژبەیەکن ل���ە بەربەرەکانێی‬ ‫نێوان بەشار ئەس���ەد‌و ئۆپۆزیسیۆنی سوریدا‪.‬‬ ‫هەروەها ش���اراوە نییە کە ئەو ماوەیە بەشێک‬ ‫لەئۆپۆزیسیۆنی فارس���ی کۆماری ئیسالمی‪ ،‬چ‬ ‫لە رێگای راگەیەنەکان���ی خۆیان‌و چ لە رێگای‬ ‫راگەیەنە گشتیەکانی وەک بی بی سی‌و دەنگی‬ ‫ئامریکاوە‪ ،‬زۆر چاالکانە پەیجۆری روداوەکانی‬ ‫سوریە بوون‌و هەموشیان دژ بە رێژیمی بەشار‬ ‫ئەسەد‌و ئێرانن‪ .‬بەاڵم لە یەک بابەتەوە ئەوپەڕی‬ ‫خەمخۆری خۆیان بۆ کۆماری ئیسالمی دەربڕی‪.‬‬ ‫نەزەری���ان وابوو کە رەنگە لە س���وریاش وەک‬ ‫عێراق هەرێمێکی کوردی دروس���ت ببێ‌و ئەوە‬ ‫هەڕەشەیەکی گەورەیە بۆ سەر هەموو ناوچەکە‪.‬‬ ‫بوونی دوو هەرێمی کوردی‪ ،‬هەڕەشەیە بۆ سەر‬ ‫بەرژەوەندییەکانی ئێران‌و عەرەب‌و تورک‪ .‬بۆیە‬ ‫پێیانوابوو کە پێویس���تە کۆماری ئیس�ل�امی‌و‬ ‫حکومەتی تورکیە گرینگی دەسەاڵتگرتنی کورد‬ ‫بەهەند وەربگرن‌و کێشەکانی دیکەیان وەالبنێن‌و‬ ‫رێکبکەون تا بەر بەجێگیربوونی دەس���ەاڵتێکی‬ ‫دیکەی کورد لەناوچەکە بگرن‪.‬‬ ‫بە چاوخش���اندنێک بەس���ەر ئەم راستییانەی‬ ‫س���ەرەوە‪ ،‬دەکەوین���ە ئ���ەو فیک���رەوە ک���ە‬ ‫ئای���ا ک���ورد پربەپ���ڕ سیاس���ەتی خ���ۆی بۆ‬ ‫واڵمدان���ەوەو پوچەڵکردن���ەوەی ئ���ەو مەیل���ە‬ ‫بەهێزە شۆڤێنیس���تییە‪ ،‬دیاریک���رووە؟ یان بە‬ ‫زمانێکی دیکە‪ ،‬بەو ئەن���دازەی کە دەبیندرێ‌و‬ ‫نەیارانی ک���ورد گرینگی بە روداوەکان دەدەن‌و‬ ‫چارەنووس���ی ک���ورد لەناوچەک���ەدا بە گرینگ‬ ‫دەبین���ن‌و خوازیاری ئەوەن کە سیاس���ەتێکی‬ ‫هاوئاهەن���گ تەنانەت لە نێ���وان حکومەتە دژ‬ ‫ب���ە یەکەکاندا بۆ بەرگریی لەگەش���ەی بزاوتی‬ ‫ک���ورد رەچاو بکرێ‪ ،‬کوردیش ئەو س���یگنااڵنە‬ ‫بە جیددی وەردەگ���رێ‌و حەولی تەواوی خۆی‬ ‫خس���تۆتەگەڕ بۆ واڵمی ش���یاو بەو سیاسەتە‬ ‫شۆڤێنیس���تیانە‌و بۆ پێکهێنانی سیاس���ەتێکی‬ ‫هاوئاهەن���گ کە جواب���دەرەوەی هەلومەرجەکە‬ ‫بێت‪ ،‬حەولێکی بەرچاو‌و ش���یاو لە ئارادایە؟ بە‬ ‫بڕوای من نا‪ .‬ئێمە هێش���تا گرینگی نادەین بە‬ ‫هێزی یەکگرتوو ‌و دۆزین���ەوەی رێگاچارەیەک‬ ‫بۆ پێکهێنان���ی هاوئاهەنگ���ی‌و کەمکردنەوەی‬ ‫هەڕەشەکانی سەر بزاوتی رزگاریخوازی کورد‪.‬‬

‫‪...‬بۆ ل‪٣‬‬

‫یوكیا ئامانۆ‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزه‌ی ئه‌تۆم‬ ‫شۆرای حوكامی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی بڕیارنامه‌یه‌ ره‌چاوبكات‌و هاوكاری زیاتر په‌سه‌ندكردنی بڕیارنامه‌كه‌ رایگه‌یاند‬ ‫ئاژانس به‌رپرسیاره‌ له‌وه‌ی وتووێژه‌كانی‬ ‫وزه‌ی ئه‌تۆم له‌بڕیارنامه‌یه‌كی نوێدا بۆ له‌گه‌ڵ ئاژانسدا بكات‪.‬‬ ‫جارێكی تر چاالكییه‌ ئه‌تۆمییه‌كانی ئه‌گه‌رچی ئه‌مه‌ دوانزه‌مین بڕیارنامه‌ی ئه‌مساڵ هیچ ئه‌نجامێكی نه‌بووه‌‌و به‌‬ ‫ئێرانه‌ مه‌حكومكرد‪ .‬له‌و بڕیارنامه‌یه‌دا ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزه‌ی ئه‌تۆمه‌ كه‌ توڕه‌ییه‌وه‌ وتی كه‌ ده‌ركردنی بڕیارنامه‌‬ ‫كه‌ روسیا‌و چین‌و ئه‌مریكا پێشنیاریان له‌ماوه‌ی ‪ 9‬ساڵی رابردوو له‌سه‌ر رژیمی چاره‌سه‌ر كێشه‌ی ناوه‌كی ئێران نییه‌‪.‬‬ ‫كردبوو‪ ،‬سه‌باره‌ت به‌ چاالكی پیتاندنی ئێران ده‌ركراوه‌‌و تێیدا ره‌خنه‌‌و نیگه‌رانی پێشتریش سوڵتانیه‌ جه‌ختی له‌سه‌ر‬ ‫ئۆرانیۆمی ئێران نیگه‌رانی جدی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی سه‌باره‌ت ئه‌وه‌ كردبووه‌وه‌ كه‌ كۆماری ئیسالمی‬ ‫راگه‌یه‌نراوه‌‌و داوا له‌كۆماری ئیسالمی به‌ به‌رنامه‌ ئه‌تۆمییه‌كانی ئێران ته‌نها بۆ یه‌ك چركه‌ش به‌رنامه‌‬ ‫ده‌كرێت له‌گه‌ڵ ئاژانسدا هاوكاری خراوه‌ته‌ڕوو‪ ،‬به‌اڵم كۆماری ئیسالمی ناوه‌كییه‌كه‌ی راناگرێت‪.‬‬ ‫بكات‪ .‬یوكیا ئامانۆ‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ری به‌رده‌وام جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ سووربوونی كۆماری ئیسالمی له‌سه‌ر‬ ‫گشتی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزه‌ی به‌رنامه‌ ئه‌تۆمییه‌كه‌ی ئاشتیخوازانه‌یه‌‪ .‬به‌رنامه‌ ئه‌تۆمییه‌كه‌ی‌و هه‌وڵ بۆ‬ ‫ئه‌تۆم پاش په‌سه‌ندكردنی بڕیارنامه‌كه‌ عه‌لی ئه‌سغه‌ر سوڵتانیه‌‪ ،‬نوێنه‌ری ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ چه‌كی ئه‌تۆمی‬ ‫هیوای خواست كۆماری ئیسالمی ئه‌و هه‌میشه‌یی ئێران له‌ئاژانس پاش نیگه‌رانییه‌كانی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی‬

‫زیاتر كردوه‌‌و تا ئێستاش له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتوه‌كان‌و ئه‌مه‌ریكا‌و واڵتانی‬ ‫ئوروپایی چه‌ندین بڕیارنامه‌‌و ئابلۆقه‌‌و‬ ‫سزای ئابوریی به‌سه‌ر ئێراندا سه‌پێنراوه‌‬ ‫كه‌ بارودۆخی ئابوریی ئێرانی به‌ره‌و‬ ‫خراپی بردووه‌‪ .‬ئاشكراشه‌ قورسایی‬ ‫تێكچوونی باری ئابوریی‌و گرانییه‌كان‬ ‫ته‌نها كه‌وتوه‌ته‌ سه‌ر شانی خه‌ڵك‌و‬ ‫پێشهاته‌كانی ئه‌م ئابلۆقانه‌ تا دێت‬ ‫زیاتر ده‌بێت‪.‬‬

‫‪...‬بۆ ل ‪3‬‬

‫هێرش بۆ سه‌ر ئێران‬ ‫هێزه‌كانی قودسی سپای‬ ‫له‌ده‌ستوری كاری ئیسرائیلدا نیه‌ پاسداران له‌سوریان‬

‫راوێژكاری بااڵی ئه‌یهود باراك‪،‬‬ ‫وه‌زیری به‌رگریی ئیسرائیل رایگه‌یاند‬ ‫كه‌ له‌ئێستادا ئابلۆقه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫به‌رنامه‌ ئه‌تۆمییه‌كه‌ی ئێرانی كۆنترۆڵ‬ ‫كردوه‌‌و پێناچێت النیكه‌م له‌چه‌ند‬ ‫هه‌فته‌ی داهاتوودا ئیسرائیل هێرش بكاته‌‬ ‫سه‌ر ئێران‪.‬‬ ‫ئاموس گیالد‪ ،‬له‌لێدوانێدا به‌رنامه‌‬

‫ئه‌تۆمییه‌كه‌ی ئیێرانی به‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی‬ ‫سه‌ره‌كی دژی ئاشتی جیهانی ناولێبرد‌و‬ ‫رایگه‌یاند هاوكارییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫بۆ سه‌پاندنی ئابلۆقه‌ دژی ئێران‪،‬‬ ‫له‌ئێستادا كۆنترۆڵی چاالكی ئه‌تۆمی‬ ‫ئێرانی كردوه‌‌و له‌ئێستاشدا هێرشی‬ ‫سه‌ربازیی بۆ سه‌رئێران له‌ده‌ستوری‬ ‫كاری ئیسرائیلدا نییه‌‪ .‬رۆژی شه‌ممه‌ی‬ ‫رابردووش «تۆماس دمیزێر» وه‌زیری‬ ‫به‌رگری ئاڵمان له‌كۆنفرانسێكدا رایگه‌یاند‬ ‫كه‌ هێرشی سه‌ربازیی ئیسرائیل بۆ سه‌ر‬ ‫ئێران به‌ ره‌وا زانی‌و وتی ئه‌گه‌رچی‬ ‫ئه‌م كاره‌ نا قانونی نیه‌‪ ،‬به‌اڵم كارێكی‬ ‫هۆشمه‌ندانه‌ نیه‌‪ .‬ئیسرائیل یه‌كێك له‌و‬ ‫واڵتانه‌یه‌ كه‌ به‌رده‌وام نیگه‌رانی خۆی له‌‬ ‫ده‌ستڕاگه‌یشتنی ئێران به‌ چه‌كی ناوه‌كی‬ ‫ده‌ربڕیوه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش هاوكات بووه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌ی به‌رپرسانی رژیم له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و واڵته‌یان كردوه‌‌و خوازیاری سڕینه‌وه‌ی‬ ‫ئیسراییل له‌سه‌ر خه‌ریته‌ی جیهان بوون‪.‬‬

‫فه‌رمانده‌ی گشتی سپای پاسدارانی‬ ‫رژیمی ئێران بوونی هێزه‌كانی قودسی‬ ‫له‌سوریا پشتڕاستكرده‌وه‌‌و رایگه‌یاند‬ ‫ئه‌گه‌ری هێرشی سه‌ربازیی بكرێته‌سه‌ر‬ ‫ده‌مێشق‪ ،‬به‌پێی بارودۆخ‪ ،‬ئێران به‌رگریی‬ ‫له‌سوریاده‌كات‪.‬‬ ‫محه‌مه‌د عه‌لی جه‌عفه‌ری ئه‌مرۆ‬ ‫یه‌كشه‌ممه‌ له‌پرێس كۆنفرانسێكدا له‌تاران‬

‫به‌ئاماژه‌ به‌ بوونی هێزه‌كانیان له‌سوریا‬ ‫وتی‪ :‬هێزی قودس بۆ گه‌یاندنی شۆرشی‬ ‫ئیسالمی بۆ جیهان پێكهاتووه‌‌و به‌م‬ ‫ئاراسته‌یه‌ كارده‌كات‪ .‬پێشتریش ئه‌مریكا‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریا كۆماری ئیسالمییان‬ ‫به‌وه‌ تۆمه‌تباركردبوو كه‌له‌سه‌ركوت‌و‬ ‫كوشتاری خه‌ڵكی ئه‌و واڵته‌ یارمه‌تی‬ ‫هێزه‌كانی به‌شار ئه‌سه‌د ده‌دات‪.‬‬

‫ئا‪ :‬دوارۆژ‬

‫ئێران‬

‫ژمار‌ه (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬

‫گه‌مارۆ‌و گوشاره‌كان بۆ سه‌ر ئێران چڕتر ده‌بێته‌وه‌‬

‫گه‌مارۆ نێوده‌وڵه‌تییه‌کانی سه‌ر پیشه‌سازی نه‌وت زۆرترین زیانی به‌ ئابووریی ئێران گه‌یاندوه‌‬ ‫ئا‪ :‬دواڕۆژ‬ ‫پێنجشه‌ممه‌ی هه‌فته‌ی رابردوو بۆ جارێكی‬ ‫دیكه‌ شۆرای حوكامی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫وزه‌ی ئه‌تۆم له‌بڕیارنامه‌یه‌كدا چاالكییه‌‬ ‫ئه‌تۆمییه‌كانی ئێرانه‌ مه‌حكومكرد‪ .‬له‌و‬ ‫بڕیارنامه‌یه‌دا كه‌ روسیا‌و چین‌و ئه‌مریكا‬ ‫پێشنیاریارن كردبوو‪ ،‬سه‌باره‌ت به‌ چاالكی‬ ‫پیتاندنی ئۆرانیۆمی ئێران نیگه‌رانی جدی‬ ‫راگه‌یه‌نراوه‌‌و داوا له‌كۆماری ئیسالمی‬ ‫ده‌كرێت له‌گه‌ڵ ئاژانسدا هاوكاری بكات‪.‬‬ ‫پێش له‌به‌ڕێوه‌چوونی كۆبوونه‌وی شۆرای‬ ‫حوكام‪ ،‬قسه‌و باسی ئه‌وه‌ له‌ئارادابوو‬ ‫كه‌ چه‌ندین زانیاری نوێ له‌به‌رده‌ست‬ ‫ئاژانسدایه‌ كه‌ به‌پێی ئه‌و زانیارییانه‌ ئێران‬ ‫هه‌نگاوێك له‌دروستكردنی چه‌كی ناوه‌كی‬ ‫به‌ره‌وپێش چووه‌‪ .‬له‌كۆبوونه‌وه‌كه‌شدا‬ ‫له‌نێوان ‪ 35‬واڵتی ئه‌ندامی شۆرای‬ ‫حوكام‪ ،‬ته‌نها كوبا ده‌نگی «نا»ی به‌‬ ‫بڕیارنامه‌كه‌دا‌و سێ واڵتی میسر‌و تونس‌و‬ ‫ئێكوادۆر ده‌نگیان نه‌دا‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی شۆرای حوكام له‌بڕیارنامه‌كه‌دا‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ چاالكییه‌كانی ئێران‬ ‫له‌دامه‌زراوه‌ی پارچین نیگه‌رانی خۆیان‬ ‫راگه‌یاندوه‌‌و واڵتانی رۆژئاوا ئێران به‌وه‌‬ ‫تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن كه‌ چه‌ندین تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫سه‌ربازیی په‌یوه‌ندیدار به‌ چه‌كی ناوه‌كی‬ ‫له‌پارچین ئه‌نجامداوه‌‪ .‬دوا بڕیارنامه‌ی‬

‫شۆرای حوكامی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی وزه‌ی‬ ‫ئه‌تۆم بۆ مه‌حكومكردنی چاالكی ئه‌تۆمی‬ ‫رژیمی ئێران‪ ،‬هاوكاته‌ له‌گه‌ڵ سه‌پاندنی‬ ‫چه‌ندین ئابلۆقه‌ی ئابوریی به‌سه‌ر ئێراندا‬ ‫كه‌ واڵتانی رۆژئاوا‌و ئه‌مه‌ریكا به‌هیوان ئه‌م‬ ‫گوشارانه‌ ده‌سه‌اڵتدارانی ئێران ناچار بكات‬ ‫ده‌ست له‌پیتاندنی ئۆرانیۆم هه‌ڵبگرێت‪.‬‬ ‫به‌رپرسانی رژیم سه‌ره‌ڕای ئه‌م هه‌مووه‌‬ ‫ئابلۆقه‌‌و سزانه‌ی له‌سه‌ر ئابوریی ئێران‌و‬ ‫پیشه‌سازی نه‌وت هه‌یه‌ كه‌ ئابوریی ئێرانی‬ ‫به‌ره‌و داڕمان بردووه‌‪ ،‬به‌اڵم سوره‌ له‌سه‌ره‌‬ ‫به‌رده‌وامبوونی چاالكییه‌ ئه‌تۆمییه‌كانی‪،‬‬ ‫كه‌ به‌ پێی راپۆرته‌كان ئه‌م دوالیزمه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئابوریی ئێران‌و به‌رنامه‌ ناوه‌كییه‌كان له‌ناو‬ ‫ده‌سه‌اڵتی رژیمدا دروست كردوه‌‪.‬‬ ‫دوا راپۆرته‌كان سه‌باره‌ت به‌ كاریگه‌ریی‬ ‫ئابلۆقه‌كان له‌سه‌ر ئابوریی ئێران له‌الیه‌ن‬ ‫گروپی «رۆدیۆم» له‌نیویۆرك باڵوكرایه‌وه‌‬ ‫كه‌له‌و راپۆرته‌دا هاتووه‌ هه‌م هه‌نارده‌‌و هه‌م‬ ‫داهاتی نه‌وتی ئێران به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو‬ ‫كه‌می كردوه‌‪ .‬له‌راپۆرته‌كه‌دا هاتووه‌‬ ‫كه‌ ئێران له‌باشترین حاڵه‌تدا له‌مانگی‬ ‫ژوئیه‌ ‪ 940‬هه‌زاربه‌رمیل نه‌وتی له‌رۆژدا‬ ‫فرۆشتووه‌ كه‌له‌چاو مانگی ژوه‌ن كه‌ ‪2.8‬‬ ‫ملیۆن بۆشكه‌ له‌رۆژدا بووه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچاو كه‌میكردوه‌‪ .‬له‌هه‌مانكاتدا داهاتی‬ ‫فرۆشی نه‌وتیش به‌شێ‪,‬ه‌ی به‌رچاو كه‌می‬ ‫كردوه‌‌و له‌ ‪ 8.9‬ملیار دۆالر له‌ساڵی‬ ‫‪ 2011‬به‌ ‪ 9.2‬ملیار دۆالر له‌ساڵی ‪2012‬‬

‫به‌رپرسانی رژیم جیاله‌ كاریگه‌ریی‬ ‫گه‌یشتووه‌‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی تره‌وه‌ ئابلۆقه‌ی سیستمی بانكی ئابلۆقه‌كان‪ ،‬الوازبوونی سیستمی كاری‬ ‫كۆماری ئیسالمی له‌الیه‌ن ئه‌مریكا‌و واڵتانی بانكی ناوه‌ندی بۆ سه‌رهه‌ڵدانی نرخی دۆالر‬ ‫رۆژئاوا له‌گه‌ڵ بڕیارنامه‌كانی ئه‌نجومه‌نی ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‌و غواڵمڕه‌زا ئه‌سه‌دواڵیی‪،‬‬ ‫ئاسایش‌و ئاژانسی وه‌زی ئه‌تۆم‪ ،‬نرخی سه‌رۆك كۆمسیۆنی به‌رنامه‌‌و بودجه‌ی‬ ‫دۆالری به‌رامبه‌ر به‌ تمه‌ن به‌شێوه‌یه‌كی مه‌جلیس له‌مباره‌وه‌ ده‌ڵێت ره‌نگه‌ ئابلۆقه‌‬ ‫به‌رچاو زیاد كردوه‌‪ .‬هه‌فته‌ی رابردوو نرخی نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی كاریگه‌رییان له‌سه‌ر‬ ‫دۆالر له‌بازاڕه‌كانی ئێران به‌رزبوونه‌وه‌یه‌كی هه‌ڵكشانی نرخی ئه‌رز بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه‌ دی به‌جۆرێك نرخی كاركردی الوازی بانكی ناوه‌ندی بێ‬ ‫هه‌ردۆالر به‌رامبه‌ر به‌ تمه‌ن به‌رزبووه‌وه‌ بۆ كاریگه‌ریی نه‌بووه‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌م بانكه‌ هیچ‬ ‫‪ 2660‬تمه‌ن‪ ،‬واته‌ زیادكردنی ‪ 230‬تمه‌ن به‌رنامه‌یه‌كی بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه‌یه‌‬ ‫له‌رۆژێكدا‪ .‬به‌دوای ئه‌م به‌رزبوونه‌وه‌یه‌ نه‌بووه‌‪ .‬هاوكات سایتی بازتاب ده‌نوسێت‪:‬‬ ‫زۆربه‌ی سه‌ڕافیه‌كانی تاران كڕین‌و فرۆشی هه‌ندێك له‌رووداوه‌كان له‌سیاسه‌تی‬ ‫سكه‌‌و ئه‌رزیان راگرت‌و ته‌نانه‌ت زۆرێك له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئێران‪ ،‬له‌وانه‌ نه‌مانی په‌یوه‌ندی‬ ‫ده‌اڵاڵنی گۆڕینه‌وه‌ی دراو‪ ،‬دوكانه‌كانیان له‌گه‌ڵ كانادا‌و هه‌ڕه‌شه‌كانی ئوروپا به‌‬ ‫داخست‪ .‬به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی دۆالر سه‌پاندنی ئابلۆقه‌ی زیاتر بێ كاریگه‌ریی‬ ‫به‌رپرسانی رژیمیشی خسته‌خۆ‌و سه‌رۆكی نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ئابوریی‬ ‫شاره‌زایانی‬ ‫هه‌ر سێ ده‌زگای ده‌ڵه‌ت‌و قه‌زایی‌و یاسا به‌بڕوای‬ ‫كۆبوونه‌وه‌یه‌كی هاوبه‌شیان سازدا‪ .‬به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی هه‌اڵوسان له‌ئێران‬ ‫مه‌حمودی ئه‌حمه‌دی نژاد له‌كۆتایی كه‌ چه‌ندین به‌رابه‌ری ناوچه‌كه‌‌و جیهانه‌‪،‬‬ ‫كۆبونه‌وه‌كه‌ رایگه‌یاند له‌و دانیشتنه‌دا به‌مانای دابه‌زینی نرخی ریاڵ‌و یه‌كێك‬ ‫هه‌وڵیان داوه‌ ئه‌و كێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر له‌گرنگترین فاكته‌ره‌كانی چوونه‌سه‌ره‌وه‌ی‬ ‫نرخی دراوی بیانیه‌ له‌ئێران‪ ،‬هاوكات‬ ‫بك ‌هن‌و نرخی سكه‌ی بێننه‌ خواره‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی تره‌وه‌ هاوكات سایتی بازتاب به‌هۆی وابه‌سته‌بوونی زۆرێك له‌‬ ‫باس له‌ ئه‌منیه‌تی بوونی دۆالر ده‌كات‌و به‌رهه‌مه‌ناوخۆییه‌كان به‌ ماده‌ی سه‌ره‌تایی‬ ‫ده‌نوسێت وشه‌كانی زێڕ‪ ،‬ئه‌رز‪ ،‬سكه‌‌و هاورده‌كراو‪ ،‬چوونه‌ سه‌ره‌وه‌ی نرخی دراو‪،‬‬ ‫دۆالر له‌سیستمی كورته‌نامه‌ی مۆبایل داخستنی یه‌كه‌ به‌رهه‌مهێنه‌كان‌و بێكاری‬ ‫فیلتر كراوه‌‌و شارۆمه‌ندان ناتوانن زیاتری كرێكاران‌و هه‌ژارتربوونی خه‌ڵكی‬ ‫له‌رێگه‌ی كورته‌نامه‌وه‌ ئه‌م وشانه‌ بنێرن‪ .‬ئێرانی لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬

‫ئێران ئەو گڕكانەی هاتووه‌ته‌ جۆش‬ ‫په‌رویز ره‌حیمزاده‌‬ ‫بابەتی نالەباربوونی ئابووریی لە ئێستادا‬ ‫خەڵكی ئێران‌و بازاڕی ئێرانی بەرەو‬ ‫قۆناغێكی مەترسیدار بردووە كە لە‬ ‫راستیدا خەڵكی هەژارو زەحمەتكێشی‬ ‫لێ زەرەرمەند دەبێ‌و هاوكات توێژی‬ ‫مام‌ناوەندی كۆمەڵگا كە خۆی ئامادە‬ ‫كردبوو بۆ ئەوەی بە هاتنی بۆ نێو‬ ‫بازاڕی بەرهەم‪ ،‬لە الیەكەوە خۆی لە‬ ‫چینی بااڵدەست نزیک بكاتەوەو لە‬ ‫الیەكی‌دیكەشەوە ژیانێكی لەبار بۆ‬ ‫خۆی دابین بكات‪ ،‬هەموو هیواكانی‬ ‫بۆ بەشداری لە پرۆسەی گەشەكردن‬ ‫لەدەست دا‪ .‬هەڵوەشانەوەی یەك‬ ‫لەدوای یەكی ناوەندە پیشەییەكان‌و‬ ‫گرانی لە رادەبەدەری شت‌ومەك‌و‬ ‫پێداویستییە سەرەكییەکانی خەڵك‌و‬ ‫هەاڵوسان‪ ،‬كۆمەڵگای ئێرانی نوقمی بێ‬ ‫بەرنامەییەكی ئامانجدار كردووەو ئەم‬ ‫هەواڵنە بە مەبەستی بەرانبەركێ لەگەڵ‬ ‫ئابووریی دەرەكی‌و ناچار كردنی خەڵكی‬ ‫ئێرانە بۆ كەڵك وەرگرتن لە بەرهەمە‬

‫ناوخۆییەکان‪ ،‬كە بە هیچ شێوەیەك‬ ‫لە باری چەندایەتی‌و چۆنایەتییەوە‬ ‫واڵمدەرەوەی ویست‌و داخوازییەكانی‬ ‫جەماوەر نین‪ .‬كۆماری ئیسالمی دەیەوێت‬ ‫لەم كاتەدا كە گوشاری ئابووریی لە الیەن‬ ‫كۆمەڵگای جیهانییەوە خراوەتە سەری‪،‬‬ ‫بە هێنانە ئارای بەرخۆدانی ئابووریی‬ ‫(اقتصاد مقاومتی) قەیرانی هەنووکەیی‌و‬ ‫دۆخی نالەباری ئابووریی ئێران پاساو‬ ‫بكات‌و بەم شێوە خەڵكی ناڕازی‌و وەزاڵە‬ ‫هاتووی ئێران رازی بكات‪ .‬بەرزبوونەوەی‬ ‫نرخی ئەرز لە بازاڕی بوورسی تاران‬ ‫هەاڵوسان‌و گرانییەكی زۆری هێناوەتە‬ ‫نێو بازاڕەوە‪ ،‬بۆیە جارێكی دیكە هیوا‬ ‫بە دامەزراندنی ئابوورییەكی سەقامگیر‪،‬‬ ‫«كە دروشمەكەی لە سەردەمی سەرۆك‬ ‫كۆماریی رەفسەنجانییەوە خرایە بڕیاری‬ ‫كارەوە» چیدی لە توانای بەرپرسان‌و‬ ‫گەاڵڵە داڕێژەرانی كۆماری ئیسالمیدا‬ ‫نەماوە‪ .‬ئێستاكە سەرجەم دامودەزگا‬ ‫ئەمنییەتی‌و نیزامییەكانی كۆماری‬ ‫ئیسالمی خۆیان بۆ بەرەوڕوو بوونەوە‬ ‫لەگەڵ نافەرمانی‌و ئاخێزی جەماوەریی‬ ‫ئێران لە ناڕەزایەتی بە گرانیی لە‬

‫رادەبەدەرو هەاڵوسان ئامادەكردووە‪ ،‬تا‬ ‫لە ئەگەری هەر جموجۆڵێك بە خێرایی‬ ‫سەركوتی بكەن‪ .‬سەلمێنەری ئەم‬ ‫راستیەش ئەوەیە کە ماوەیەك لەوە‬ ‫پێش عەباس جەعفەری دەوڵەت ئابادی‬ ‫دادستانی گشتیی تاران لە ترسی ئەگەری‬ ‫سەرهەڵدانی ئیعترازێكی وەها‪ ،‬بڕیاری‬ ‫داوەتە دەزگا ئەمنییەتیەكانی ئیدارەی‬ ‫ئیتالعات كە ئامادەی بەرپرچدانەوەی هەر‬ ‫جۆرە ناڕەزایی دەربڕینێك بن‌و هەروەها‬ ‫هوشداری‌داوەتە رۆژنامە ناوخۆییەکان كە‬ ‫لە ئەگەری گواستنەوەی هەر جۆرە هەواڵ‌و‬ ‫زانیارییەکی تایبەت بە دۆخی ئابووریی‌و‬ ‫كاریگەریی بەرزبوونەوەی نرخی ئەرز لە‬ ‫ئێران بۆ میدیاكانی دەرەوە‪ ،‬بەرەوڕووی‬ ‫سزا دەبنەوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەو دیاردانەی كە كۆماری ئیسالمی‬ ‫لە كاتی بەدەسەاڵت گەیشتنیەوە تا ئێستا‬ ‫بۆ خەڵكی ئێرانی بەرهەمهێناوە‪ ،‬دژی‬ ‫بەرژەوەندییەكانیان بووەو ئەمانە نیشانی‬ ‫دەدەن كە تا كۆماری ئیسالمی دەرگاكانی‬ ‫خۆی لە هەموو بوارەكاندا بەرەوڕووی‬ ‫كۆمەڵگای جیهانی نەكاتەوە‌و دیالۆگێكی‬ ‫روون‌و راستەقینە لە ئاست ناوخۆ‌و‬

‫دەرەوە بە قازانجی جەماوەری خەڵك‬ ‫نەگرێتە بەر‪ ،‬كۆمەاڵنی خەڵكی ئێران‬ ‫دەبێ بۆ هەمیشە چاوەڕێی ئەم جۆرە‬ ‫لە ناسەقامگیریی ئابووریی‌و هەروەها‬ ‫سیاسییە بن كە زیاتر لە سێ دەیەیە‬ ‫بەرۆكی پێ گرتوون‪.‬‬

‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫‪3‬‬

‫سەرەتا‬ ‫‪...‬پاشماوە‬ ‫بۆیە پێویس���تە لەوەی لەسوریە رادەبرێ‬ ‫ئەزموون وەربگرین‌و ئەو خااڵنەی خوارەوە‬ ‫رەچاو بکەین‪.‬‬ ‫‪ .١‬هێ���زە کوردەکان���ی س���وریە ئەگەر‬ ‫کارێکی باشیان کردوە‌و حازرنەبوون بچنە‬ ‫بەرەیەکەوە ک���ە هیچی لێ بەدیناکرێ بۆ‬ ‫مسۆگەرکردنی مافەکانی کورد‪ .‬پێویستە‬ ‫بزانن ئ���ەوە بە تەنیا واڵم���دەرەوە نییە‌و‬ ‫نەبووە‪ ،‬بۆی���ە الزمە ب���ە وەالنانی وردە‬ ‫ناکۆکییەکان���ی حیزب���ەکان هەس���تن‌و‪،‬‬ ‫ب���ێ راوەس���تان بەرەیەک���ی کوردی���ی‬ ‫پێکبێنن‪ .‬بۆ ئەو مەبەس���تە هەموو هێز‌و‬ ‫حیزب���ە کوردەکانی بەش���ەکانی دیکەی‬ ‫کوردس���تانیش ک���ە دەب���ێ تێیبگەی���ن‌و‬ ‫بیسەلمێنین کە بەرژەوەندیی جیاوازیشیان‬ ‫هەیە‪ ،‬دەبێ بۆ یەکخستنی بزاوتی کوردی‬ ‫لە سوریە‪ ،‬حەولی لەس���ەر یەکی خۆیان‬ ‫بخەنەگ���ەڕ تا وەها کارێک مەیس���ەر بێ‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ئەورۆ لە سوریە رادەبرێ پێوەندی‬ ‫بە هەموو کوردەوە هەیە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬هەر لەئێس���تاوە روداوەکانی ئێستا‌و‬ ‫داهاتوو لە ناوچەکەدا بە هەند وەربگرین‌و‬ ‫گرینگ���ی بدەی���ن ب���ە هێ���زی ناوخۆیی‬ ‫بزوتن���ەوەی ک���ورد‪ .‬هەم���وو فاکتەکان‬ ‫دەریدەخەن کە هێزە دەرەکییەکان تەنیا‬ ‫ب���ۆ بەرژەوەندی���ی خۆیان تێدەکۆش���ن‌و‬ ‫پشتبەس���تن ب���ە پش���تیوانی ئ���ەوان لە‬ ‫ناکۆکیە ناوخۆیەکانیاندا لەگەڵ یەکتری‪،‬‬ ‫تەنیا هێزی یەکگرتوی کورد پەرەمپەرەم‬ ‫دەکات‪ .‬بە پێچەوانە هاوئاهەنگی لە نێوان‬ ‫بزوتن���ەوەی رزگاریخوازی ک���ورد دەبێتە‬ ‫ه���ۆکار کە بتوانین باش���تر ل���ە ناکۆکی‬ ‫نێوان هێ���زە دەرەکییەکان‌و دەوڵەتەکان‌و‬ ‫زلهێزەکانی ناوچ���ە کەڵک وەربگرین‪ .‬بێ‬ ‫وەها هاوئاهەنگییەک قورسایی بزوتنەوەی‬ ‫کورد ئەوەندە نابێ تا کەڵکی پێویست لە‬ ‫ناکۆکی دەرەکی وەربگرین‪.‬‬ ‫‪ .٣‬یەکێک لە بەشەکانی دیکەی کوردستان‬ ‫کە دەتوان���ێ دەوری گرینگ لە داهاتووی‬ ‫روداوەکاندا بگێڕێ‪ ،‬کوردستانی ناو ئێرانە‪.‬‬ ‫ئەزمونی سوریە زۆر بە روونی دەریدەخات‬ ‫کە ئەگ���ەر پاوانخوازی���ی‌و بەرژەوەندیی‬ ‫تەس���کی حیزبی(وەک ئێستا دەبیندرێ)‬ ‫لە کوردس���تانی ئێرانیش بکرێتە ئامانج‪،‬‬ ‫بێگومان غەیری پەرەم بوونی بزوتنەوەی‬ ‫ک���ورد چ���ی لێناکەوێت���ەوە‪ .‬ئێمە دەبێ‬ ‫بتوانین زمان‌و کردەی هاوبەش پێکبێنین‪.‬‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە پێویس���تە هەموو وزە‌و‬ ‫هێزێکی کوردس���تانی ئێران کۆبکرێتەوە‬ ‫تا بتوانین ب���ەرە ی���ان هاوپەیمانییەکی‬ ‫گش���تگیر کە توانی کردە‌و پراتیکی هەبێ‬ ‫پێکبێنی���ن‪ .‬دەبێ بزانین ئێس���تا کوردی‬ ‫رۆژه���ەاڵت دەوری کەم‌و نابەرچاوی هەیە‬ ‫لە ناو بزاوتی رزگاریخوازی کورد‪ .‬ئەوەش‬ ‫بە پێچەوانەی توان‌و قورسایی بزوتنەوەی‬ ‫کوردە لەم بەشەی کوردستان‪ ،‬چ لە رووی‬ ‫مێژویی���ەوە‌و چ ل���ە رووی ژئۆپۆلیتیکی‬ ‫سیاس���ی ناوچەک���ە‌و دەوری ک���وردی‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردس���تان‪ .‬گرفتی سەرەکی‬ ‫زەقبوون���ەوەی بەرژەوەن���دی حیزب���ی‌و‬ ‫سیاسەتی پاوانخوازانەیە لە ناو بەشێک لە‬ ‫هێزە سیاس���یەکاندا کە تەنانەت خۆشیان‬ ‫جیا ل���ە زیان قازانج���ی لێنابەن‌و دەوری‬ ‫کوردی ناو ئێرانیش بچوک دەکەنەوە‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ئەوڕۆ لە هەموو کاتێک پێویس���تترە‬ ‫تا حەولەکان ب���ۆ پێکهێنانی کۆمکارێکی‬ ‫ک���وردی چڕت���ر بکرێتەوە‌و مەنش���وری‬ ‫هاوب���ەش لە نێوان بزوتن���ەوەی کورد لە‬ ‫هەموو بەش���ەکانی کوردس���تان کاری بۆ‬ ‫بکرێ‌و رێگا لەپاونخوازیی‌و هەرزانفرۆشی‬ ‫بگی���رێ‪ .‬بزوتن���ەوەی ک���ورد گەورەترین‬ ‫چەکی دەس���تی یەکگرتووی���ی‪ ،‬پێداگری‬ ‫لەس���ەر دێمۆکراس���ی‌و دیتنی مەسەلەی‬ ‫کوردە لە ناوچەکە وەک یەک مەس���ەلەی‬ ‫لێکهەڵپێک���راو‪ .‬راس���تە چەن���د پارچەی‬ ‫کوردس���تان جیاوازی���ی‌و تایبەتمەندی���ی‬ ‫خۆی���ان هەیە‪ ،‬ب���ەاڵم ل���ە ئاڵۆزییەکانی‬ ‫روژهەاڵت���ی ناوەڕاس���تدا‪ ،‬پرس���ی کورد‬ ‫ب���ە زۆری وەک یەک پ���رس دەبێ چاوی‬ ‫لێبکرێ‌و سیاسەتی هاوئاهەنگ‌و مەنشوری‬ ‫یەکدەست لەمبارەوە دەتوانێ قورساییەکی‬ ‫زۆرتر بدات بە بزوتنەوەی کورد لە هه‌موو‬ ‫پارچەکانی‪ .‬تەنانەت لە سیاسەتی واڵتانی‬ ‫دەرەکیشدا کێشەی کورد لە ناوچەکە وەک‬ ‫یەک کێشەی وێکچوو چاوی لێدەکرێ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫دیداری په‌یوه‌ندییه‌کانی كۆمەڵە له‌هه‌ولێر له‌گه‌ڵ حیزب‌و الیه‌ن ‌ه کوردستانییه‌کان‬

‫دیدار له‌گه‌ڵ حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران‬

‫دیدار له‌گه‌ڵ یه‌كێتیی‌ شۆڕشگێڕانی‌ كوردستان‬

‫هه‌ر دوو الیه‌ن تیشكیان خسته‌ سه‌ر‬ ‫گرینگیی‌ پته‌وتر كردنی‌ په‌یوه‌ندیی ‌‬ ‫ی‬ ‫هێزه‌ سیاسییه‌كانی‌ كوردستان كرده‌وه‌‬ ‫و ته‌ئیكدیان له‌سه‌ر هاوكاریی‌ زیاتری‌‬ ‫حیزبه‌كان كرد‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌فد ‌‬ ‫له‌ هه‌ولێر‪ ،‬له‌ الیه‌ن به‌ڕێزان تاهیر‬ ‫مه‌حموودی‌‪ ،‬ئه‌ندامی‌ كۆمیته‌ی‌ ناوه‌ندی‌ و‬ ‫به‌رپرسی‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ هه‌ولێری‌ حیزبی‌‬ ‫دیموكراتی‌ كوردستانی‌ ئێران‪ ،‬سابیر‬ ‫به‌رزنجی‌ و عه‌بدولره‌زاق مرادئازه‌ر‪ ،‬كادری‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان‪ ،‬پێشوازییان لێكرا‪.‬‬

‫په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵه‌ و حیزب ‌‬ ‫ی‬ ‫دیموكراتی‌ كوردستانی‌ ئێران‪ ،‬له‌ هه‌ولێر‬ ‫كۆبوونه‌وه‌‬ ‫پێنجشه‌ممه‌ ‪6‬ی سێپته‌مبه‌ر‬ ‫رۆژی‬ ‫وه‌فدێكی‌ نوێنه‌رایه‌تیی‌ كۆمه‌ڵه‌ له‌ هه‌ولێر‪،‬‬ ‫به‌ سه‌رپه‌رستیی‌ هاوڕێ‌ ئارام موده‌ڕیسی‌‪،‬‬ ‫ئه‌ندامی‌ كۆمیته‌ی‌ ناوه‌ندی‌ و نوێنه‌ری‌‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ له‌ هه‌ولێر‪ ،‬به‌ هاوڕێیه‌تیی‌‬ ‫هاوڕێیان ئه‌سعه‌د مرادی‌‪ ،‬كارگێڕی‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان و باقی‌ تالیبولعیلم‪ ،‬كادر‬ ‫و ئه‌ندامی‌ كۆمه‌ڵه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ واڵت‪ ،‬له‌‬ ‫هه‌ولێر سه‌ردانی‌ ده‌فته‌ری‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‌‬ ‫حیزبی‌ دیموكراتی‌ كوردستانی‌ ئێرانیان‬ ‫دیداری‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵه‌ له‌‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫له‌م دیداره‌دا وێڕای‌ تاوتوێ‌ كردنی‌ دوایین هه‌ولێر‪ ،‬له‌گه‌ ‌ڵ شاندی‌ سه‌ركردایه‌تیی‌‬ ‫ی شۆڕشگێڕانی‌ كوردستان‬ ‫هه‌ل‌ومه‌رجی‌ كوردستان و ناوچه‌كه‌‪ ،‬یه‌كێتی ‌‬

‫پاشنیوەڕۆی پێنجشه‌ممه‌ ‪6‬ی سێپته‌مبه‌ر‪،‬‬ ‫وه‌فدێكی‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵ ‌ه له‌ شاری‌‬ ‫هه‌ولێر‪ ،‬سه‌ردانی‌ باره‌گای‌ سه‌ركردایه‌تیی‌‬ ‫یه‌كێتیی‌ شۆڕشگێڕانی‌ كوردستانی‌ كرد و‬ ‫له‌الیه‌ن شاندی‌ ئه‌و حیزبه‌وه‌ پێشوازیی‌‬ ‫لێكرا‪.‬‬ ‫له‌م دیداره‌دا هه‌ر دوو الیه‌ن وێڕای‌ پێداگری‌‬ ‫له‌سه‌ر پێویستیی‌ هاوكاریی‌ زیاتری‌‬ ‫هێزه‌ كوردستانییه‌كان و ره‌چاوكردنی‌‬ ‫كاری‌ هاوبه‌ش له‌ پێناو به‌رژه‌وه‌ندییه‌‬ ‫گشتییه‌كانی‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ رزگاریخوازانه‌ی‌‬ ‫كوردستان‪ ،‬ته‌ئكیدیان له‌سه‌ر په‌ره‌پێدانی‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ نێوان هه‌ر دوو الیه‌ن‬ ‫كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌فدی‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵه‌ له‌ هه‌ولێر‪،‬‬ ‫به‌ سه‌رۆكایه‌تیی‌ هاوڕێ‌ ئارام موده‌ڕیسی‌‪،‬‬

‫به‌رده‌وامبوونی توندوتیژییه‌كان ب ‌ه بۆنه‌ی‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی فیلمی «بێ تاوانی موسڵمانان»‬ ‫پاش ئه‌وه‌ی فیلمێكی «بێ تاوانی‬ ‫موسڵمانان» له‌سه‌ر تۆری ئینترنێت‬ ‫باڵوكرایه‌وه‌ كه‌ تێیدا سوكایه‌تی‬ ‫به‌ پێغه‌مبه‌ری ئیسالم ده‌كات‪،‬‬ ‫چه‌ندین ناڕه‌زایی‌و توندوتیژیی‬ ‫له‌واڵته‌ جیاجیاكان روویدا كه‌ تا‬ ‫ئێستا سیانزه‌كه‌س له‌و ناڕه‌زاییه‌‬ ‫دژه‌ ئه‌مریكاییانه‌دا كوژراون‪ .‬یه‌كه‌م‬ ‫ناڕه‌زایی له‌لیبی روویدا‌و موسڵمانان‬ ‫هێرشیان كرده‌سه‌ر باڵوێزخانه‌ی‬ ‫ئه‌مریكا له‌شاری بنغازی‌و ئاگریان‬ ‫تێبه‌ردا‌و به‌هۆیه‌وه‌ باڵوێزی ئه‌مریكا‬ ‫له‌لیبی له‌گه‌ڵ سێ كارمه‌ندی دیكه‌ی‬ ‫ئه‌و باڵوێزخانه‌یه‌ گیانیان له‌ده‌ستدا‪.‬‬ ‫ناڕه‌زاییه‌كان ‌و هاندانی الیه‌نه‌‬ ‫توندڕه‌وه‌كان بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌چه‌ندین واڵت هێرش بكرێته‌سه‌ر‬ ‫باڵوێزخانه‌كانی ئه‌مریكا‌و چه‌ندین‬ ‫موسڵمانانی‬ ‫ئوروپایی‪.‬‬ ‫واڵتی‬ ‫نیشته‌جێ له‌ ئوسترالیا له‌شاری‬ ‫سیدنی له‌گه‌ڵ پۆلیسی ئه‌و واڵته‌‬ ‫تێكهه‌ڵچوون‌و به‌هۆیه‌وه‌ چه‌ند كه‌س‬ ‫برینداربوو‪ .‬له‌شاره‌كانی سورابایا‌و‬ ‫ماالنج له‌ئه‌ندونێزی سه‌دانی ژن‌و‬ ‫پیاوی سه‌ر به‌گروپه‌ ئیسالمییه‌كان‬

‫دژی ئه‌مریكا ناڕه‌زاییان ده‌ربڕی‌و‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫چوونه‌‬ ‫خوازیاری‬ ‫ئه‌مریكاییه‌كان له‌و واڵته‌ بوون‪.‬‬ ‫به‌پێی راپۆرته‌كان تائێستا النیكه‌م‬ ‫‪ 13‬كه‌س له‌جه‌ره‌یانی ناڕه‌زایی‬ ‫ئه‌ندامانی گروپه‌ ئیسالمییه‌كان له‌‬ ‫واڵتانی لیبی‪ ،‬میسر‪ ،‬تونس‪ ،‬لوبنان‌و‬ ‫سودان كوژراون‪ .‬باراك ئۆباما‬ ‫سه‌رۆك كۆماری ئه‌مریكا جه‌ختی‬ ‫له‌وه‌ كرده‌وه‌ كه‌ هه‌موو هه‌وڵه‌كانی‬ ‫خۆی ده‌خاته‌گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی گیانی‬ ‫هاواڵتیانی له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و واڵته‌‬ ‫بپارێزێت‪ .‬به‌دوای ئه‌وه‌ش وه‌زاره‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا داوای له‌ به‌شێك‬ ‫له‌كارمه‌ندانی خۆی له‌باڵوێزخانه‌كان‬ ‫كرد به‌ره‌و واڵته‌كه‌یان بگه‌ڕێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌دوای توندتر بوونه‌وه‌ی ناڕه‌زاییه‌ دژه‌‬ ‫ئه‌مریكاییه‌كان‪ ،‬یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫كه‌ ده‌ستی له‌دروستكردنی فیلمه‌كه‌دا‬ ‫هه‌بوو له‌الیه‌ن پۆلیسی ئه‌مریكاوه‌‬ ‫ده‌ستگیر‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدا كرا‪.‬‬ ‫واڵتانی رۆژئاوا خوازیاری كۆتایی‬ ‫توندوتیژییه‌كان بوون‌و یه‌كێتی ئوروپا‬ ‫داوای له‌ واڵتانی عه‌ره‌بی كرد هه‌وڵ‬ ‫بۆ سه‌قامگیركردنی ئاشتی‌و ئارامی‬

‫بده‌ن‪.‬‬ ‫به‌رپرسانی كۆماری ئیسالمیش ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌یان وه‌ك ده‌رفه‌تێك بینی‪،‬‬ ‫له‌ چه‌ندین لێدواندا ناڕه‌زایی‬ ‫خۆیان دژی ئه‌مریكا‌و ئیسرائیل‬ ‫راگه‌یاند‌و خوازیاری ناڕه‌زایی زیاتری‬ ‫موسڵمانان بوون‪ .‬عه‌لی خامه‌نه‌یی‬ ‫له‌ به‌یاننامه‌یه‌دا باڵوبوونه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫فیلمه‌ی به‌ سیاسه‌تی ئه‌مریكا‌و‬ ‫ئیسرائیل ناولێبرد‌و خوازیاری ئه‌وه‌ بوو‬ ‫موسڵمانان له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا بێده‌نگ‬ ‫نه‌بن‪ .‬هه‌ر به‌م بۆنه‌وه‌ ژماره‌یه‌ك‬ ‫له‌ به‌سیجی به‌ناوی خوێندكار‬ ‫له‌به‌رده‌م باڵوێزخانه‌ی سویس‬ ‫له‌تاران خۆپیشاندانێكیان ساز كرد‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی تره‌وه‌ بان كیمۆن‪ ،‬سكرتێری‬ ‫رێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان داوای‬ ‫له‌واڵتانی عه‌ره‌بی‌و موسڵمان كرد‬ ‫كۆتایی به‌م توندوتیژییانه‌ بێنن‪.‬‬ ‫هاوكات حیزبێكی راستگه‌رای ئه‌ڵمانی‬ ‫بڕیاریداوه‌ فیلمی بێتاوانی موسڵمانان‬ ‫له‌ به‌رلین نمایش بكات كه‌ وه‌زیری‬ ‫ده‌ره‌وی ئاڵمان ره‌خنه‌ی توندی له‌و‬ ‫بڕیاره‌ گرتووه‌‌و ئه‌مه‌ی وه‌ك به‌نزین‬ ‫كردن به‌سه‌ر ئاگرد وسف كردوه‌‪.‬‬

‫دیدار له‌گه‌ڵ سازمانی‌ خه‌باتی‌ كوردستانی‌ ئێران‬ ‫ئه‌ندامی‌ كۆمیته‌ی‌ ناوه‌ندی‌ و نوێنه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ له‌ هه‌ولێر‪ ،‬به‌ هاوڕێیه‌تیی‌‬ ‫هاوڕێیان ئه‌سعه‌د مرادی‌‪ ،‬كارگێڕی‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان و باقی‌ تالیبولعیلم‪ ،‬كادر‬ ‫و ئه‌ندامی‌ ته‌شكیالتی‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ كۆمه‌ڵه‌‪،‬‬ ‫له‌الیه‌ن به‌ڕێزان عه‌لی‌ زیره‌ك جێگری‌‬ ‫سكرتێریی‌ گشتی‌‪ ،‬عه‌لی‌ هیمه‌تی‌ و ته‌وار‬ ‫شه‌ریفی‌‪ ،‬ئه‌ندامانی‌ كۆمیته‌ی‌ ناوه‌ندی‌‪،‬‬ ‫پێشوازییان لێكرا‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵه‌ ل ‌ه هه‌ولێر‪،‬‬ ‫ی سازمانی‌‬ ‫سه‌ردانی‌ په‌یوه‌ندییه‌كان ‌‬ ‫خه‌باتیان كرد‬ ‫دوانیوه‌ڕۆی‌ رۆژی دووشه‌ممه‌ ‪13‬ی‌‬ ‫خه‌رمانان‪ ،‬هاوڕێ‌ ئارام موده‌ڕیسی‌‪،‬‬ ‫ئه‌ندامی‌ كۆمیته‌ی‌ ناوه‌ندی‌ و نوێنه‌ری‌‬

‫كۆمه‌ڵه‌ له‌ پایته‌ختی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان‪،‬‬ ‫به‌ یاوه‌ریی‌ هاوڕێ‌ ئه‌سعه‌د مرادی‌‪،‬‬ ‫كارگێڕی‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ كۆمه‌ڵه‌ له‌‬ ‫هه‌ولێر‪ ،‬سه‌ردانی‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‌‬ ‫سازمانی‌ خه‌باتی‌ كوردستانی‌ ئێرانیان‬ ‫كرد و له‌الیه‌ن به‌ڕێزان‪ ،‬بێهرووز ئه‌رده‌اڵن‪،‬‬ ‫ئه‌ندامی‌ كۆمیته‌ی‌ ناوه‌ندی‌ و به‌رپرسی‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ كوردستانییه‌كان‪ ،‬عه‌لی‌‬ ‫به‌هرامی‌ ئه‌ندامی‌ كۆمیته‌ی‌ ناوه‌ندی‌‪،‬‬ ‫پێشوازییان لێكرا‪.‬‬ ‫له‌م دیداره‌دا‪ ،‬هه‌ر دووال له‌گه‌ڵ‌ تاوتوێ‌‬ ‫كردنی‌ پێشهاته‌كانی‌ كوردستان و ناوچه‌كه‌‬ ‫و پێویستیی‌ هاوكاریی‌ زیاتری‌ هێزه‌‬ ‫كوردستانیه‌كان‪ ،‬ته‌ئكیدیان له‌ پته‌وتر‬ ‫كردنی‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی‌ نێوان هه‌ر دوو‬ ‫حیزب كرده‌وه‌‪.‬‬

‫بە رێپێوان لە مەهابادەوە بۆ نەغەدە‬ ‫یادی شاخەوانی ناوداری کورد به‌ڕێوه‌چوو‬

‫ژمارەیەک شاخەوانی شاری مەهاباد بۆ بەرز راگرتنی یادی شاخەوانی ناوداری‬ ‫کوردستان‌و جیهان‪ ،‬رێپێوانێکیان لە مەهابادەوە بۆ نەغەدە بەڕێوەبرد‪.‬‬ ‫رۆژی هەینی‪ 20 ،‬شاخەوانی شاری مەهابادی رۆژهەاڵتی کوردستان بۆ بەرز راگرتنی‬ ‫یادی محەممەد هەوراز‪ ،‬شاخەوانی ناوداری کوردستان‌و جیهان‪ ،‬گەیشتنە داوێنی‬ ‫چیای سوڵتان لە شاری نەغەدە‌و لەسەر گڵکۆی هەوراز‪ ،‬لە الیەن ئەندامانی بنەماڵەی‬ ‫هەوراز‌و خەڵکی نەغەدە پێشوازیان لێکرا‪.‬‬ ‫ئەو ‪ 20‬شاخەوانەی مەهاباد کە لەژێر ناوی ئەنجوومەنی شاخەوانی هەوراز درێژە بە‬ ‫چاالکی وەرزشیان دەدەن وەک ساڵی پار‪ ،‬لە رێپێوانێکی یەک رۆژەدا لە مەهابادەوە‬ ‫بۆ نەغەدە‪ ،‬یادی محەممەد هەورازیان بەرز راگرت‪.‬‬ ‫محەممەد هەوراز لە ساڵی ‪ 1969‬لە شاری نەغەدەی رۆژهەاڵتی کوردستان‌و لە‬ ‫بنەماڵەیەکی کوردپەروەر لەدایک بووە‌و کاتێک چاوی بە ژیان هەڵێنا‪ ،‬حاجی‬ ‫ئەحمەدی باوکی بەهۆی بەشداری لە خەباتی رزگاریخوازی کورد‪ ،‬لە گرتووخانەکانی‬ ‫رژێمی پادشایی ئێران لەژێر ئازار‌و ئەشکەنجە دابوو‪.‬‬ ‫بەهۆی خەباتی سیاسی باوکیەوە‪ ،‬محەممەد ژیانی منداڵی بە سەختی دەستپێکرد‌و‬ ‫بەهۆی بڕیاری دوورخستنەوەیان لە کوردستان‪ ،‬بەشێکی تەمەنی لە ئاوارەییەوە‌و لە‬ ‫شاری کاشمەری ناوەندی ئێران بردە سەر‪ .‬محەمەد هەوراز قۆناخەکانی سەرەتایی‪،‬‬ ‫ناوەندی‌و دواناوەندی لە شاری نەغەدە تێپەڕاند‌و لە زانکۆی ورمێ بڕوانامەی کارناسی‬ ‫وەرزشی بەدەست هێنا‪ .‬هەوراز لە ساڵی ‪ 1988‬به دامەزراندنی گروپی شاخەوانی‬ ‫قەندیل بەشێوەیەکی پیشەییانە پێی نایە ناو دنیای شاخەوانیەوە‌و دوای ماوەیەک‬ ‫چاالکی لە گروپی شاخەوانی سامڕەندی نەغەدە‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1994‬ئەنجوومەنی‬ ‫شاخەوانی شاری نەغەدەی دامەزراند‪.‬‬ ‫محەممەد هەوراز بۆ یەکەم جار لە ساڵی ‪ 1997‬لەگەڵ هەڵبژاردەی نیشتمانی‬ ‫شاخەوانی ئێران بەشداری لە کێبەرکێی شاخەوانی بەرزاییەکانی گاشرپروم لە واڵتی‬ ‫پاکستان کرد‌و توانی بگاتە سەر لوتکەی راکاپوشی کە بەرزاییەکەی ‪ 7788‬مەترە‪.‬‬ ‫دەستپێکی قۆناخی زێڕینی ژیانی شاخەوانی هەوراز لە ساڵی ‪1998‬ه کە لەو ساڵەدا‬ ‫توانی بگاتە سەر بەرزاییەکانی ئێڤەرست‌و ناوی کورد لە بەرزترین لوتکەی جیهان‬ ‫تۆمار بکات‪ .‬لە مێژووی شاخەوانیدا‪ ،‬ناوی محەممەد هەوراز وەک یەکەمین کورد‪،‬‬ ‫یەکەمین ئێرانی‌و یەکەمین مسوڵمان تۆمار کراوە کە توانیویەتی بگاتە ئێڤەرست‪.‬‬ ‫هەوراز لە ساڵی ‪‌2003‬و لەکاتێکدا کە لەگەڵ موقبیل هونەرپەژو‪ ،‬شاخەوانی ناوداری‬ ‫کۆچکردووی کوردستان جارێکی دیکە دەیەویست بەرزاییەکانی گاشبروم لە پاکستان‬ ‫ببەزێنێت کەوتە ژێر رەنووەی بەفر‌و لە نەخۆشخانەیەکی ئیسالم ئاوای پاکستان‬ ‫ژیانی لەدەستدا‪ .‬هەوراز کە به ناودارترین شاخەوانی کوردستان‪ ،‬ئێران‌و ناوچەکە‬ ‫ناسراوە‪ ،‬ژیانی شاخەوانی خۆی لە چیا‌و بەرزاییەکانی کوردستان دەست پێکرد‌و وەک‬ ‫لەژێر سەرجەم وێنە‌و پەیکەرەکانی ئەو شاخەوانە ناودارەی کورد نووسراوە «قەندیل‬ ‫فێری کردم ئێڤەرست ببەزێنم»‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬

‫کۆمەڵگا‬

‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫ناڕه‌زایه‌تی ژنان به‌ قه‌ده‌غه‌كردنی‬ ‫چوونیان بۆ نێو ستادیۆم ‌ه وه‌رزشییه‌كان‬ ‫ئا‪ :‬شه‌یدا مسته‌فا‬ ‫لەم دواییانەدا نزیک بە هەزار ژن لەتاران‬ ‫کە بۆ دیتنی کێبڕکێی والیباڵی ئێران‌و‬ ‫چین رۆیشتبوون‪ ،‬لەبەردەم ستادیۆمی‬ ‫ئازادیی تاران بەرەوڕووی هێزەکانی سپای‬ ‫پاسدارانی کۆماری ئیسالمی بوونەوەو‬ ‫لەالیەن هێزەکانی ڕژێمەوە رێگەیان‬ ‫پێ نەدرا کە بچنە نێو ستادیۆمەوە‪.‬‬ ‫ئەم ژنانەش دەستیان دایە ناڕەزایی‬ ‫دەربڕین‌و ئەم کارەی هێزەکانی رژێمیان‬ ‫بە پێشێل‌کردنی مافی خۆیان زانی‪.‬‬ ‫فدراسیۆنی والیباڵی ئێران بە باڵوکردنەوەی‬ ‫هەواڵێک رایگەیاندبوو کە هاتنە ژوورەوەی‬ ‫ژنان بۆ ناو ستادیۆمی ئازادیی قەدەغەیەو‬ ‫هەروەها لەم راگەیانداروەدا هاتبووە‬ ‫کە ژنان دەتوانن لە ماڵەوە سەیری‬ ‫ئەم یارییە بکەن‌و هاتنیان بۆ ستادیۆم‬ ‫قەدەغەیە‪ .‬هەروەها لە رایانگەیاندنەکەدا‬ ‫هاتبوو کە تەنیا پیاوان دەتوانن بەخۆڕایی‬ ‫ئەم کێبڕکێیە ببینن‪ .‬شایانی باسە کە‬ ‫پێش بە چوونە ژوورەوەی ژنانی ئەندامی‬ ‫کومیتەی بەڕێوەبەرایەتی‌و هەواڵنێرانی‬ ‫ژنیش گیراوە‪ .‬سەرکوت کردنی ژنان‌و‬ ‫پێشێلکردنی مافە سەرەتاییەکانی‬ ‫ژنان سیاسەتێکە کە بە درێژایی‬ ‫مێژووی دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی‬ ‫بەردەوام بوونی هەبووەو بە کاردەبراوە‪.‬‬ ‫پەرەسەندنی گوشارەکان بۆ سەر‬ ‫خوێندکارانی کچ لەزانکۆکان‌و هەروەها‬ ‫هەاڵواردنی رەگەزیی‌و جیاکردنەوەی‬ ‫کچان‌و کوڕان لەزانکۆکان لە درێژەی‬ ‫هەمان سیاسەتی سەرکوت کردنی ژنان‌و‬ ‫کچان لە کۆمەڵگا بەڕێوە دەچێت‪.‬‬ ‫رژێمی کۆماری ئیسالمی لەسەرەتای‬ ‫هاتنەسەرکاریەوە‪ ،‬بە هەڵسوکەوتی‬ ‫نابەجێ‌و دژە ژنی خۆی‌و هەروەها ئازارو‬ ‫ئەشکەنجەو دەستبەسەر کردن‪ ،‬دەستی‬ ‫دایە بەرتەسەک کردنەوەی ئازادی‬ ‫ڕادەبڕین‌و ئازادی ژیانی خەڵکی ئێران‌و‬ ‫بە تایبەت ژنان‌و بەم جۆرە هەوڵی دا‬ ‫هەتاکوو بیروباوڕی کۆن‌و دواکەوتووانەی‬ ‫خۆی بەسەر کۆمەڵگادا بسەپێنێت‪ .‬لەم‬ ‫نێوەدا ژنان گرینگترین‌و زۆرترین توێژی‬

‫‪5‬‬

‫توندوتیژی دژی‬ ‫ژنان به‌رهه‌می‬ ‫فه‌رهه‌نگی‬ ‫پیاوساالری‬ ‫زارا فه‌تاح نژاد‬

‫ژنانی ئێرانی له‌بینینی راسته‌وخۆی یارییه‌ وه‌رزشییه‌کان بێبه‌شکراون‬

‫کۆمەاڵیەتین کە کەوتوونەتە بەر هێرشی‬ ‫دڕندانەو کۆنەپەرەستانە کۆماری ئیسالمی‪.‬‬ ‫بەاڵم سەرەڕای هەموو ئەمانە بزووتنەوەی‬ ‫ژنان توانیویە لە زۆر بواردا پاشکشە بە‬ ‫یاسا دژە ژن‌و دواکەوتووانەکانی کۆماری‬ ‫ئیسالمی بکات‌و ژنان رۆلێکی بەر چاویان‬ ‫هەیە لە کۆمەڵگەدا‪.‬‬ ‫هەر لە سەرەتاوە ئەم رژێمە دژی ژن بووەو‬ ‫خومەینی یەک رۆژ پێش لە رۆژی جیهانیی‬ ‫ژن لە ساڵی ‪ 57‬رایگەیاند کەژنان دەبێت‬ ‫پۆششی ئیسالمی بپارێزن‪ ،‬بەاڵم سەرەڕای‬ ‫ئەمانە ژنان هەر لە ‪8‬ی مارسی ساڵی‬ ‫‪57‬ەوە دەستیان دایە نارەزایی دەربڕین‬ ‫دژی کۆماری ئیسالمی‌و کاربەدەستانی‬ ‫ئەم رژێمەش هەر لەو کاتەوە ماهییەتی‬ ‫دژە ئینسانی‌و دژە ژنی ئەم ڕژێمەیان‬ ‫بە سەرکوتی توندو بێ‌بەزەییانەی ئەم‬ ‫ناڕەزایی دەربڕینەو لەژێر دروشمی‬ ‫«یا ڕووسەری یا تووسەری» نواند‪.‬‬

‫لە درێژەی پێشێل‌کردنی مافی ژنانداو‬ ‫لە بەهاری ساڵی ‪58‬مافی دادوەری‬ ‫لەژنان سێندرایەوەو لەوە بەدواوە ژنان‬ ‫نەیاندەتوانی لەزانکۆکان لە بواری مافی‬ ‫دادوەری درێژە بە خوێندن بدەن‌و ئەو‬ ‫ژنانەش کە پێشتر ئەم رشتەیان خۆێندبوو‬ ‫بێکار کران‌و ئەمەش یەکێکی‌دیکە لە‬ ‫پێشێلکاری‌و سەرکوتەکانی کۆماری‬ ‫ئیسالمی بەئەژمار دێت‌و بەم شێوەیە‬ ‫کۆماری ئیسالمی پێشی لەهاتنی ژنان‬ ‫بۆ ناو کۆمەڵگا گرت‪ .‬هەروەها تەمەنی‬ ‫هاوسەرگیریی بۆ کچان لە ‪18‬وە کەم‬ ‫کردەوە بۆ ‪ 13‬ساڵ‌و بەم شێوە دەیەویست‬ ‫مافی خوێندن لەکچان وەربگرێت‪.‬‬ ‫کۆماری ئیسالمی بە سیاسەتی بە فەرمی‬ ‫ناسینی هاوسەرگیریی کاتی یاخۆد سیغە‬ ‫کۆڵەکەی فەسادی فەرمی لەکۆمەڵگادا‬ ‫دامەزراندو بەم شێوەیە رێگە بۆ پیاوان‬ ‫خۆش کرا تا چەند ژنیان هەبێت‪ .‬لەمانگی‬

‫خەرمانانی ساڵی ‪ ، 1362‬کۆماری‬ ‫ئیسالمی ‪17‬کچی ئیعدام کردو دوای‬ ‫ئیعدام کردنی هەرکامیان ‪30‬هەزارتمەن‌و‬ ‫پاکەتێک شیرینی بۆ بنەماڵەی ئەو کچانە‬ ‫نارد‪،‬کە دەوترێت پێش لەئیعدام کردنی‬ ‫ئەم کچانە لە زیندان بەزۆر دەستدرێژی‬ ‫جینسیان کردبووە سەرو ئەو پاکەتە‬ ‫شیرینیەیان بەو هۆیەوە دەنارد بۆ‬ ‫بنەماڵەکانیان‪.‬‬ ‫ئەگەر چی کۆماری ئیسالمی بە هێرشێکی‬ ‫بەرباڵوو سیستەماتیک هەر لە سەرەتای‬ ‫هاتنە سەرکارییەوە تا ئێستا هەوڵی داوە‬ ‫هەتاکوو سێبەری رەشی خۆی بەسەر‬ ‫ژنان لە کۆمەڵگادا بسەپێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە خۆشحاڵیەوە نەیتوانیوە پێش بە‬ ‫چاالکییەکانی ژنان‌و بزووتنەوەی ڕوولە‬ ‫گەشەی ژنان لەناو کۆمەڵگادا بگرێت‌و‬ ‫رۆژ لەدوای رۆژ لە ئاست ئەم بزووتنەوەیە‬ ‫ناچار بە پاشه‌کشەیە‪.‬‬

‫دابه‌زینی به‌رچاوی مه‌رگی مندااڵن ل ‌ه جیهان‬ ‫ئا‪ :‬دواڕۆژ‬ ‫سندووقی مندااڵنی یۆنیسێف باسی لە‬ ‫دابەزینی بەرچاوی رێژەی مردنی مندااڵنی‬ ‫خوار تەمەن ‪ 5‬ساڵی لە ‪ 20‬ساڵی رابردوو‬ ‫كردووە‪ .‬بە پێی راپۆرتی یۆنیسێف‬ ‫ساڵی رابردوو نزیك بە ‪ 6‬ملوێن‌و ‪900‬‬ ‫هەزار منداڵی خوار تەمەن ‪ 5‬ساڵ‬ ‫گیانی خۆیان لە دەست داوە كە لە چاو‬ ‫رێژەی ‪ 12‬ملوێنی مەرگی ساڵی ‪1990‬‬ ‫بە شێوەیەكی بەرچاو كەمی كردووە‪ .‬بە‬ ‫پێی ئەم راپۆرتە رێژەی مەرگی مندااڵنی‬ ‫ژێر تەمەنی ‪ 5‬ساڵ لە ساڵی ‪19 ،2011‬‬ ‫هەزار منداڵ بووە‪.‬‬ ‫یۆنیسێف هۆكاری دابەزینی رێژەی‬ ‫مەرگی مندااڵنی گەڕاندەوە بۆ دەوڵەمەند‬ ‫بوونی هەندێك لە واڵتانی هەژار كە ئەمە‬ ‫كاریگەریی هەبووە لە سەر باشتربوونی‬ ‫بارودۆخی ژیانی خەڵكی ئەو واڵتانە‪.‬‬ ‫دەیوید بۆل بەڕێوەبەری یۆنیسێف لە‬ ‫بریتانیا وتوویە‪ :‬ئەگەر چاوێك لەو‬ ‫واڵتانە بكەین كە لەمبارەوە سەركەوتوو‬ ‫بوون‪ ،‬وەك لیبریا‪ ،‬تیمۆر شەرقی‌و‬ ‫الئۆس كە سەركەوتووتر بوون‪ ،‬دەبینین‬ ‫كە ئاگاكردنەوەو وشیار كردنی خەڵك‬ ‫دەوری سەرەكی هەیە‪ .‬هەوڵ‌و تەقاال بۆ‬ ‫لە ناو بردنی نەخۆشییە عوفونیەكان وەك‬

‫سورێژەش رێژەی مەرگی مندااڵنی لە ‪500‬‬ ‫هەزار لە ساڵی ‪ 2000‬كەم كردووەتەوە‬ ‫بۆ ‪ 100‬هەزار كەس لە ساڵی ‪ .2011‬بە‬ ‫پێی راپۆرتەكەی یۆنیسێف ساڵی رابردوو‬ ‫نیوەیەك لە مردنی مندااڵنی كەمتر لە ‪5‬‬ ‫ساڵ تەمەن‪ ،‬تەنیا لە ‪ 5‬واڵتانی هیند‪،‬‬ ‫نیجریە‪ ،‬كۆماری دیموكراتیكی كونگۆ‪،‬‬ ‫پاكستان‌و چین روویداوە‪ .‬نزیك بە ‪500‬‬ ‫هەزار منداڵیش كە ساڵی رابردوو بە هۆی‬ ‫نەخۆشی ماالریاوە گیانیان لە دەست‬ ‫دا لە واڵتانی سەحرای ئافریقا ژیانیان‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫شایانی باسە كە واڵتانی هەژارو‬ ‫كەم‌داهات زیاترین رێژەی مەرگی مندااڵن‬ ‫لە خۆ دەگرن كە بە هۆی نالەبار بوونی‬ ‫باری ئابووری‌و پێڕانەگەیشتن بە مندااڵن‪،‬‬ ‫هەموو ساڵێك رێژەیەكی بەرچاو لە‬ ‫مندااڵن دەبنە قوربانی‪ .‬سەرەڕای ئەوەیكە‬ ‫مەرگی مندااڵن بە پێی راپۆرتی یۆنیسێف‬ ‫كەمی كردووە‪ ،‬بەاڵم هێشتا ئەم رێژەیە‬ ‫زۆر دڵتەزێنەو تەنیا لە ساڵی رابردوو‬ ‫زیاتر لە ‪ 6‬ملوێن منداڵ گیانی خۆیان‬ ‫لە دەست داوە‪ .‬ئەمە لە حاڵیكدایە كە‬ ‫لە شەڕو ئاژاوەكانی هەر واڵتێكدا ئەوە‬ ‫مندااڵنن کەیەكەم قوربانیانی بارودۆخی‬ ‫ئاڵۆزی ئەو واڵتانەن و هەنووكە لە‬ ‫سووریە رێژەیەكی بەرچاو لە مندااڵن‬ ‫دەبنە قوربانی نائارامی‌و شەڕ لەم واڵتە‪.‬‬

‫توندوتیژیی دیاردەیەکی گشتگیرە‬ ‫کە لە هەموو کۆمەڵگاکاندا بوونی‬ ‫هەیەو بە زۆری ژنان قوربانیانی‬ ‫سەرەکی ئەم دیاردەیەن‪ .‬توندوتیژیی‬ ‫چەندین جۆری هەیەو بە شێوازی‬ ‫جۆراوجۆر بەڕێوە دەچێت‪ .‬هەڕەشەو‬ ‫پەالمار بۆ سەر ژنان لە هەر واڵت‌و‬ ‫ناوچەیەک جیاوازەو خوێندەوارو‬ ‫نەخوێندەوار‪ ،‬دەوڵەمەندو هەژارو چ‬ ‫ئەوانەی لەناو شەڕدان‌و چ ئەوانەی‬ ‫لە ناو ئاشتیدا دەژین توندوتیژییان‬ ‫بەرانبەر دەکرێت‪ ،‬بە واتایەکی دیکە‬ ‫توندوتیژیی بەرەوڕووی هەموو ژنان‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬ژنان لە کۆمەڵگای ئێراندا‬ ‫بەهۆی نەبوونی دەسەاڵت‌و هێزو‬ ‫بوونی فەرهەنگی پیاوساالری‌و باوک‬ ‫ساالری گوشاریکی زۆر بە سەریاندا‬ ‫زالەو ریشەی قووڵی کوتاوە‪.‬‬ ‫بەهاتنە سەرکاری دەسەاڵتی رژێمی‬ ‫کۆنەپەرەستی ئیسالمی ئێران ژنان‬ ‫رۆژ بەرۆژ خراونەتە ژێر گوشارو‬ ‫ئەزەیەتەوەو لە هەموو بوارێکەوە‬ ‫بێ رێزیان پێ دەکرێت‪ .‬ژنان لە‬ ‫کوردستانیش بەرەوڕووی توندوتیژیی‬ ‫دەبنەوەو زۆرتر لە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫پیاوساالری دەچەوسێنەوە‪ .‬ژنان‬ ‫لە ئێراندا بەهۆی مەنع کردنیان‬ ‫لەکارو تیکۆشان‌و هەروەها لەالیەن‬ ‫رژێمەوە زەختیان لێدەکرێت‌و‪،‬‬ ‫ناتوانن بۆ خۆیان سەربە خۆبن‌و‬ ‫مافی چوونە دەرەوە لەماڵیان نییەو‬ ‫ناتوانن بۆ بژیوی خۆیان کاربکەن‪.‬‬ ‫لە هەموو بوارێکەوە مافیان پێشێل‬ ‫دەکرێت‌و رێگەیان پێنادرێت کە‬ ‫بە دڵی خۆیان بژین‌و لە ناو ماڵی‬ ‫خۆشیان حەقی بڕیاردان بۆ ژیانی‬ ‫خۆیانیان لێ سەندراوە ‪.‬بەهۆی ئەو‬ ‫دەسەاڵتە زاڵە کە لەالیەن رژێمەوە‬ ‫بەسەر ژنان زاڵە‪ ،‬ژنان ناتوانن بۆ‬ ‫خۆیان ژیانێکی ئازاد هەڵبژێرن ‪،‬‬ ‫بەڵکوو دەبێ بە خواستی بنەماڵە‬ ‫یان کەس‌وکاریان بجووڵێنەوەو ئەوان‬ ‫بڕیاریان بە سەردا دەسەپێنن‪ .‬هەر‬ ‫ئەمەش بووەتە هۆی نیگەرانی بۆ‬ ‫ژنان کە رۆژانە بەهۆی ئەو دەسەاڵتە‬ ‫پیاو ساالرانەی کە رژێمی ئیسالمی‬ ‫سەپاندوویە بە سەر ژناندا‪ ،‬رۆژانە‬ ‫چەندین ژن بەدەستی بنەماڵە یان‬ ‫بەدەستی هاوسەرکانیان دەکەونە بەر‬ ‫توندوتیژیی یان دەبنە قوربانی‪ ،‬یا‬ ‫خۆیان بەدەستی خۆیان لەبەر ئەو‬ ‫توندوتیژییەی کە لەالیەن بنەماڵە‬ ‫یان هاوسەریانەوە بەرانبەریان‬ ‫دەکرێت‪ ،‬دەست دەدەنە خۆکۆژیی‪.‬‬ ‫هەروەها رۆژانە دەبینین چەندین ژن‬ ‫لە شارە جیاجیاکانی ئێران بەهۆی‬ ‫بیرو باوڕە کۆنە پەرستانەکانی‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالمییەوە دەبنە‬ ‫قوربانی‌و بەداخەوە هیچ بایەخێکیان‬ ‫پێ نادرێت‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬

‫جیهان‬ ‫تایبەت‬

‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫سێشەممەی ڕەش‬

‫‪ 11‬سێپتامبر هه‌ڵخڕێنه‌رترین هه‌ڵمه‌تی هه‌زاره‌ی سێهه‌م‬

‫ئا‪ :‬محەمەد حەکیمی‬ ‫یازدەهەمین ساڵیادی سێشەممەی ڕەش‬ ‫لە حاڵێکدا بەڕێوەچوو کە زیانەکانی ئەو‬ ‫ڕووداوە تەنیا نەبەسراوەتەوە بە ڕووخانی‬ ‫دوو باڵەخانە‪ ،‬یان بە گاڵتە گرتنی هێزی‬ ‫سیاسی‪ ،‬نیزامی‌و سیخوڕی ئەمریکا‪ .‬ئەم‬ ‫ڕووداوە تەنیا گیان لەدەستدانی ‪ ٣٠٠٠‬مرۆڤ‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکوو کاریگەریی نەرێنی زۆری لە‬ ‫سەر جیهان بە تایبەت یەکێتی ئورووپا‬ ‫داناوەو لەم بارەوە ئوباما دەڵێت‪ :‬ئەمریکا‬ ‫لە دوای هێرشەکانی ‪١١‬ی سێپتەمبەر‬ ‫بەهێزتر بووە‪ ،‬ناوبراو هەروەها دەڵێ‪:‬‬ ‫خەڵکی ئەمریکا‪ ،‬ژیان لە ژێر سێبەری ترس‬ ‫ڕەت دەکەنەوەو ئەمڕۆکە باڵەخانەیەکی‬ ‫نوێ لە نیویۆرکدا سەری هەڵداوە‌و واڵتی‬ ‫ئێمە نە تەنیا بەهێزتر بووە‪ ،‬بەڵکوو ئیتر‪،‬‬ ‫هیچ ئوسامەیەک بوونی نییە کە بتوانێت‬ ‫هەڕەشە بێت بۆ سەر بەرژەوەندییەکانمان‪.‬‬ ‫سەرکردەکانی ئەو واڵتانە هەڵسوکەوتیان‬ ‫بەر لە سێشەممەی ڕەش سەبارەت بە‬ ‫ئیسالم‌و توندوتیژییەکانی بە گشتی گۆڕدراو‬ ‫نەتەنیا سەرکردەکان‪ ،‬بەڵکوو فەیلەسووف‌و‬ ‫نووسەرە هەرە بەناوبانگەکانی ئەمریکاو‬ ‫ئورووپا لە دوای ڕوودانی ئەو کارەساتەوە‬ ‫هەلوێستی توندیان لەئاست ئەم پرسە‬ ‫دەربڕی‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ئوریانا فاالچی دەڵێت‪ :‬ئەو‬ ‫شێرپەنجەیەی بە دەستیەوە دەناڵێنم‪ ،‬بە‬ ‫دڵنیاییەوە دەمکوژێت‪ ،‬بەاڵم ئێمە تووشی‬ ‫دەدرێک بووین زۆر لە شێرپەنجەکەی من‬ ‫کوشندەترە‪ ،‬دەزانن بۆ چی؟ بە بڕوای من‬ ‫ئێمە بۆ خۆمان هاریکاریی دوژمنەکانمان‬ ‫دەدەین‌و دۆستی ئەوانەین کە بەهاکانمان‬ ‫بە کەم یان هەر بە هیچ دەگرن‪ .‬ئەمە لە‬ ‫حاڵێکدایە کە زۆربەی پسپۆڕان ئەم شەڕە‬ ‫بە دژی شارستانییەتی خۆیان دەزانن‪،‬‬ ‫هەرچەن ئەوان ئاماژەی ڕاستەوخۆ بەوە‬ ‫ناکەن‪ ،‬ئەوان دەڵێن ئەم شەڕە شەڕی‬ ‫شارستانییەت‌و تێرۆریستییە بە گشتی‪.‬‬ ‫بەاڵم بە پێچەوانەی فیکریەتی شەڕی‬ ‫شارستانییەت‌و تیرۆر‪« ،‬برێڤیک» بە هۆی‬ ‫ئەو ترسەی لە ئیسالم‌و توندڕەوییەکانی‬ ‫هەیەتی‪ ،‬کارەساتێک دەخوڵقێنێت‌و دەبێتە‬ ‫هۆی کوژرانی دەیان کەس‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫دادگاداو بۆ بەرگریکردن لە خودی خۆی‬ ‫دەڵێت‪ :‬تەنیا واڵتێکی ئیسالمیم لە جیهاندا‬ ‫پێ نیشان بدەن کە لەگەڵ خەڵکەکەیدا‬ ‫بە ئاشتی‌ بژین؟ یەک نموونەم پێ بڵێن‬ ‫موسڵمانەکان توانیبێتیان سەرکەوتووانە‬ ‫لەگەڵ خەڵک‌و خوای ئەو شوێنانەی‬ ‫تێدا دەژین هەڵبکەن‌و لەگەڵ جەماوەرو‬ ‫کەمایەتیەکانیاندا کێشەیان نەبێت؟ ئاخر‬ ‫دەبێت چەند ئورووپایی دیکە بکوژرێن‪،‬‬ ‫چەند ژنی دیکە دەستدرێژیان بکرێتە سەر؟‬ ‫تا دڵنیا بین کە ئیسالم‌و فرەکلتوورییان‬ ‫نەوتووە‪ .‬ئێوە سەیری ئەو واڵتانە بکەن‬ ‫کە ئیسالم تێدا هێزی بااڵدەستە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫لوبنان‪ ،‬ئەفغانستان‪ ،‬پاکستان‌و تورکییە‪،‬‬ ‫ئەو کات دەزانن لە داهاتووشدا جیهان بە‬ ‫تایبەت یەکێتی ئورووپا چیان بە سەر دێت‪.‬‬ ‫رووناکبیرانی رۆژئاوا ئەمڕۆکە ئیسالم بە‬ ‫مۆتەکەیەک دەزانن لە سەر دوارۆژی خۆیان‌و‬ ‫نەتەوەکەیان‌و هەروەها ئەوان ئەم شەڕە بە‬ ‫شەڕی ئیسالم‌و رۆژئاوا پێناسە دەکەن‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە هەموو هێرشە خۆکوژییەکان ئاراستەی‬ ‫واڵتانی یەکێتی ئورووپاو بە تایبەت‬ ‫ئەمریکا دەکرێت‪ .‬ئەگەر بە وردی وتەکانی‬ ‫بەرپرسانی قاعیدە چاو لێبکەن لەو ڕاستییە‬ ‫دەگەن‪.‬‬ ‫هەر بۆیە دوای ئەوەی قاعیدە شەڕی‬ ‫گواستەوە بۆ نێو واڵتانی رۆژئاوا‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫بە پالنێکی دیکەو بە شێوەیەکی دیکە‬ ‫ئەو شەڕەیان هێنایەوە بۆ نێو ماڵی‬ ‫خودی خۆیان‌و ئەوا ئەمڕۆ دەبینین لە‬ ‫دوای ڕووداوی ‪١١‬ی سێپتەمبەر بە هەموو‬ ‫ناخۆشی‌و ئاڵوگۆڕەکانیەوە کاریگەرییەکی‬ ‫زۆری لە سەر رۆژهەاڵتی ناوەڕاست داناوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەمڕۆکەو دوای ‪ ١١‬ساڵ بە سەر‬ ‫ڕوودانی کارەساتی سێشەممەی ڕەشدا‪،‬‬ ‫هێشتاکە شەڕی قاعیدەو ئیسالمی توندڕەو‬ ‫تەواو نەبووەو ئەو دیموکراسییەی ئەمریکا‬ ‫مەبەستی بوو‪ ،‬نە تەنیا لەم واڵتانە‬ ‫پیادە نەکرا‪ ،‬بەڵکوو بووە هۆی ڕوودانی‬ ‫دەیان ڕووداوی دیکەو زەرقاوی لە عێراق‬ ‫بە بەرچاوی هەموو جیهانەوە خەڵک‬ ‫سەردەبرێت‌و لە ئەفغانستان‪ ،‬قاعیدەو‬ ‫تاڵیبان زیندوون‌و ئەمە بووەتە هۆی‬ ‫ترسێکی نادیار لە الی خەڵکی جیهان‌و‬ ‫سیاسەتمەدارانی رۆژئاوا‪.‬‬

‫ڕووداوی ‪ 11‬سێپتامبری ساڵی ‪2001‬ی زایینی ئه‌مریكا‬

‫له‌ گۆڕه‌پانی گه‌مه‌ دیپلۆماتیكه‌كاندا‬ ‫ئا‪ :‬فیروز مامۆیی‬ ‫ده‌هۆنرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌مان كاتدا زۆرێك له‌ كارناسان له‌‬ ‫باس كردن له‌ ڕووداوی ‪ 11‬سێپتامبری سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن كه‌‪ ،‬پشت په‌رده‌ی‬ ‫ساڵی ‪2001‬ی زایینی له‌ ئه‌مریكا و ئه‌م ڕووداوه‌ له‌ الیه‌ن خودی ئه‌مریكا و‬ ‫ڕفاندنی ‪ 2‬فڕۆكه‌و هێرش بۆ سه‌ر بینا به‌ مه‌به‌ستی ده‌سپێكی شه‌ڕێكی نوێ‬ ‫دووانه‌كانی ناوه‌ندی بازرگانی له‌ شاری ئه‌مجار له‌ جه‌مسه‌رێكی دیكه‌ی جیهان‬ ‫نیۆیۆرك‪ ،‬ده‌توانێت چه‌ندین بۆچوون و و له‌ ناوچه‌یه‌كی هه‌ستیار به‌ پێگه‌یه‌كی‬ ‫ڕوانینی جۆراوجۆر له‌خۆبگرێت و له‌ چه‌ند ستراتیژیك وه‌كوو ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‬ ‫ڕێكخرابوو‪ .‬كاتێك ئه‌مریكاو به‌ره‌ی‬ ‫ڕووبه‌ری جیاوازه‌وه‌ لێكبردێته‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری لێكدانه‌وه‌كان ڕۆژئاوا بینیان جه‌مسه‌ری ڕۆژهه‌اڵت ورده‌‬ ‫له‌مباره‌وه‌‪ ،‬په‌نگ ده‌خواته‌وه‌ سه‌ر ورده‌ نه‌ك هه‌ر وه‌كوو الیه‌نه‌كی ڕه‌كه‌به‌ر‬ ‫پێناسه‌ی ئه‌نجامده‌ران و ده‌ست و به‌ڵكوو ته‌نانه‌ت وه‌كوو ئاڵترناتیڤێكی‬ ‫په‌یوه‌نده‌كانی ئه‌م كرده‌وه‌ تێرۆریستیه‌و به‌هێز پاش ڕووخانی یه‌كیه‌تی سۆڤێت‬ ‫كه‌متر توێژینه‌وه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌ك تیشك الواز بووه‌‪ ،‬ئه‌و پیالنه‌ی وا له‌ سه‌رده‌می‬ ‫ده‌خاته‌ سه‌ر به‌دواهات و ده‌نگدانه‌وه‌كانی ده‌سه‌اڵتی جۆرج بووشی باوك‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ نه‌زمی نێوده‌وڵه‌تی و سازكردنی شه‌ڕێكی دیكه‌ و له‌ ژێر ناوی‬ ‫سیاسه‌ته‌ جیهانیه‌كاندا‪ .‬ئه‌مه‌ له‌حاڵێكدا به‌ربه‌ره‌كانێ له‌گه‌ڵ تێرۆریسم هێنرایه‌‬ ‫كه‌‪ ،‬به‌دواهاته‌كانی ئه‌م كاره‌ساته‌ بۆ ئاراوه‌‪ ،‬له‌ كاتی ده‌سه‌اڵتداریه‌تی بووشی‬ ‫ئه‌كته‌رانی په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان كوڕ چووه‌ قۆناغی جێبه‌جێ كردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجامه‌كانی‬ ‫كرده‌وه‌یه‌و‬ ‫زۆر جێگای سه‌رنج و بایه‌خه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت ئه‌م‬ ‫بۆ واڵتێكی وه‌كوو ئه‌مریكا كه‌ به‌رده‌وام له‌ ناڕه‌زایه‌تیه‌كی جیهانی زۆری لێكه‌وته‌وه‌و‬ ‫هه‌وڵی هێنانه‌ ژێر ڕكێفی واڵتانی دیكه‌یه‌و ته‌نانه‌ت له‌ نێو ئه‌مریكاشدا له‌ هه‌ر ‪10‬‬ ‫سه‌پاندنی سیاسه‌ته‌كانی خۆی له‌ هه‌موو شارۆمه‌ندی دانیشتووی ئه‌و واڵته‌‪7 ،‬‬ ‫كه‌سیان له‌سه‌ر ئه‌و بڕوه‌ڕه‌دان كه‌‪،‬‬ ‫كون و كوژبنه‌كانی جیهاندایه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا ده‌كرێت ئه‌م كاره‌سه‌تا وه‌ك ڕێكخه‌ری سه‌ره‌كی و ئه‌نجامده‌ری‬ ‫تراژێدیایه‌كی هه‌ژێنه‌ر له‌ ده‌سپێكی ئه‌م كرده‌وه‌یه‌‪ ،‬ڕێخراوی ئه‌منیه‌تی و‬ ‫هه‌زاره‌ی سێهه‌م واته‌ هه‌زاره‌ی ئیدعاكان جاسووسی ئه‌مریكا ناسراو به‌ «سیا»‬ ‫بۆ هه‌نگاو هه‌ڵهێنان له‌هه‌مبه‌ر جێخستنی بوو‪.‬‬ ‫هزری دێمۆكراسی‪ ،‬ئاشتی و ئازادی و له‌ كاتێك كه‌ ڕۆژئاواو به‌تایبه‌ت ئه‌مریكا‬ ‫سه‌ره‌وه‌ی هه‌موویانه‌وه‌ گۆلۆبالیزه‌یشن بینیان كه‌ شه‌ڕی سارد تا ڕاده‌یه‌ك‬ ‫كردن و به‌ماڵ كردنی گۆی زه‌وی بۆ ده‌سكه‌وتی بۆیان به‌دیهێناوه‌‪ ،‬هه‌وڵیاندا‬ ‫هه‌موو مرۆڤه‌كان ناوی لێببرد‪ ،‬كه‌ نزیك بیانوویه‌ك بدۆزنه‌وه‌ تا بۆ شه‌ڕێكی‬ ‫به‌ ‪ 3‬هه‌زار مرۆڤ كه‌ زۆربه‌یان خه‌ڵكی سه‌هۆڵینی دیكه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌ پشت به‌ستن‬ ‫مه‌ده‌نی و له‌ ده‌یان واڵتانی جیهان له‌م به‌ كه‌ره‌سه‌ی لۆجێستیكی ئاورین‪ ،‬ئه‌مجار‬ ‫بۆ به‌ربه‌ره‌كانێ له‌گه‌ڵ ئیسالمی سیاسی‬ ‫دوو بینایه‌ گیانیان له‌ده‌ستدا‪.‬‬ ‫ئه‌و سیسته‌مه‌ لیبراڵ دێمۆكراسیه‌ی و ڕادیكاڵ به‌ره‌و ناوچه‌یه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫له‌ سه‌ره‌تاكانی ده‌یه‌ی ‪90‬ی زایینیه‌وه‌ ناوه‌ڕاست له‌شكه‌ركشی بكه‌ن و ڕووداوی‬ ‫ده‌ستی پێ كرد بوو‪ ،‬به‌رده‌وام باسی له‌ ‪11‬ی سێپتامبر له‌بارترین و گونجاوترین هه‌ل‬ ‫جیهانی كردنه‌وه‌و پێكهێنانی گوندێكی بۆ ئه‌م هێرش و له‌شكه‌ركشیه‌ بوو‪ .‬تا هه‌م‬ ‫جیهانی ده‌كرد كه‌‪ ،‬كوێخایه‌تی كردنی له‌ خۆیان به‌ دایك و دابینكه‌ری دێمۆكراسی‬ ‫ده‌ستی ئه‌مركیا بوو‪ .‬به‌اڵم خاڵی جێگای له‌ جیهاندا ناوزه‌د بكه‌ن‪ ،‬هه‌م به‌ سازدانی‬ ‫تێڕامان ئه‌وه‌ بوو كه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای جیهانی قه‌ێرانێكی دیكه‌‪ ،‬داگیركارییه‌كانی خۆیان‬ ‫كردنه‌وه‌‪ ،‬كه‌شی ده‌سه‌اڵتدایه‌تی به‌سه‌ر له‌ ڕووبه‌ری سیاسی و سیخوڕیه‌وه‌ به‌رینتر‬ ‫سیاسه‌ته‌ ده‌ركیه‌كانی ده‌وڵه‌ته‌كان زۆرتر بكه‌نه‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ به‌ ئامانجی تێكدانی بنكه‌و‬ ‫شێوێنیستی بوون و ته‌نیا به‌ تۆزخاڵێك باره‌گاكانی ڕه‌وتی بێنالده‌نیسم هه‌ڵیان‬ ‫و ئه‌ویش به‌ هۆی هێنانه‌ به‌رباسی دابین كوتایه‌ سه‌ر ئه‌فغانستان و به‌م چه‌شنه‌و‬ ‫كردنی ئه‌منیه‌تی جیهانی بوو كه‌‪ ،‬ڕه‌نگ و له‌ ده‌سپێكی سه‌ده‌ی ‪ 21‬و هه‌زاره‌ی‬ ‫بۆنی گۆلۆبالیزه‌ بوونه‌وه‌ی لێوه‌ ده‌هات و سێهه‌م ئه‌م ناوچه‌یه‌ بوو به‌ گۆڕه‌پانی‬ ‫به‌ چه‌شنێكی به‌رفراوان له‌ ژێر سه‌ێته‌ره‌ی ده‌سته‌ویه‌خه‌ بوونی پاوانخوازیی ڕۆژ‌وئاواو‬ ‫نه‌ته‌وه‌خوازیه‌كی ڕادیكاڵ به‌ پشت به‌ستن ئیدئۆلۆژی ئیسالمی سیاسی و ئه‌م ڕه‌وته‌‬ ‫ب ‌ه چه‌مكی سه‌رمایه‌داری و دایگركاریی تا به‌ ئه‌مڕۆ ئه‌هێشتاكه‌ درێژه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬

‫رۆژان ‌ه دوو هه‌زار كه‌س له‌خه‌ڵكی سوریا ئاوار‌ه ده‌بن‬ ‫ئا‪ :‬دواڕۆژ‬ ‫به‌پێی راپۆرتێكی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان رۆژانه‌ دوو هه‌زار كه‌س‬ ‫له‌خه‌ڵكی سوریا خاكی ئه‌و واڵته‌‬ ‫به‌جێدێڵن‌و له‌سه‌ره‌تای راپه‌ڕێنه‌وه‌ تا‬ ‫ئێستا زیاتر له‌ ‪ 253‬هه‌زار كه‌س ئه‌و‬ ‫واڵته‌یان به‌جێهێشتوو‌وه‌ نزیكه‌ی ملیۆنێك‌و‬ ‫‪ 200‬هه‌زار كه‌سیش له‌حاڵی جێگۆڕكێدان‪.‬‬ ‫نه‌ته‌وه‌‬ ‫رێكخراوی‬ ‫راپۆرته‌كه‌ی‬ ‫یه‌كگرتوه‌كان به‌ئاماژه‌ به‌ په‌ره‌ئه‌ستاندنی‬ ‫چوونه‌‬ ‫له‌سوریا‌‌و‬ ‫توندوتیژییه‌كان‬ ‫سه‌ره‌وه‌ی ژماره‌ی ئاواره‌كانی شه‌ڕ‪ ،‬باس‬ ‫له‌وه‌ده‌كات كه‌ ژماره‌ی په‌نابه‌رانی سوری‬ ‫له‌ ئوردۆن گه‌یشتوته‌ ‪ 85‬هه‌زار‌و له‌توركیا‬ ‫‪ 78‬هه‌زار كه‌س‪ ،‬هه‌روه‌ها ‪ 67‬هه‌زار‬ ‫كه‌س ئاواره‌ی سنوره‌كان لوبنان بوون‌و‬ ‫‪ 23‬هه‌زار كه‌سیش به‌ره‌و عێراق كۆچیان‬ ‫كردوه‌‪ .‬به‌پێی ئه‌و راپۆرته‌ رۆژانه‌ نزیكه‌ی‬ ‫‪2‬هه‌زار كه‌س له‌ترسی توندوتیژییه‌كانی‬ ‫رژیمی سوریا‌ خاكی ئه‌و واڵته‌ به‌جێدێڵن‬ ‫كه‌ زۆربه‌یان ژن‌و منداڵن‪.‬‬ ‫په‌ره‌ئه‌ستاندنی‬ ‫له‌گه‌ڵ‬ ‫هاوكات‬ ‫توندوتیژییه‌كانی سوریا‌‪ ،‬دوشه‌ممه‌ی‬ ‫هه‌فته‌ی رابردوو كۆبوونه‌وه‌یه‌ك له‌نێوان‬ ‫ئێران‌و میسرو سعودیه‌‌و توركیه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ قه‌یرانی سوریا‌ له‌ئاستی جێگرانی‬

‫وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬كۆماری‬ ‫ئیسالمی به‌وه‌ی كه‌ راسته‌وخۆ ده‌ستی‬ ‫له‌نائارامییه‌كانی سوریا‌دا هه‌یه‌‌و به‌ هه‌موو‬ ‫جۆرێك پشتیوانی رژیمی به‌شار ئه‌سه‌د‬ ‫ده‌كات‪ ،‬الیه‌نی سه‌ره‌كی ئه‌م گفتوگۆ‬ ‫چوارقۆڵییه‌ هه‌ر بۆیه‌ ئێران خوازیاری‬ ‫ئه‌وه‌ بوو له‌و كۆبوونه‌وه‌یه‌دا عێراق و‬ ‫ونزوێالش به‌شداربێت تا بتوانێت له‌كێشه‌ی‬ ‫سوریا‌ هاوپه‌یمان بۆ خۆی دروست‬ ‫بكات‪ .‬تا ئێستا به‌كرده‌وه‌ ئه‌نجامی ئه‌و‬ ‫گفتوگۆ چوارقۆڵیه‌ ئاشكرا نه‌كراوه‌‌و‬ ‫توندوتیژییه‌كان له‌نێوان الیه‌نه‌كانی سوریا‌‬ ‫به‌رده‌وامه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی راپۆرتی هه‌واڵنێرییه‌كان له‌ قه‌یرانی‬ ‫سوریا‌دا تا چه‌ند هه‌ڵسوكه‌وتی هێزه‌كانی‬ ‫رژیمی ئه‌سه‌د توندوتیژتر ده‌بێت‬ ‫له‌به‌رامبه‌ردا هه‌ڵسوكه‌وتی نه‌یارانی رژیمی‬ ‫سوریاش بێڕه‌حمانه‌تر ده‌بێت‪ .‬به‌ پێی ئه‌و‬ ‫راپۆرتانه‌ هێزه‌كانی نه‌یاری رژیمی سوریا‌‬ ‫‪ 20‬سه‌ربازیان تیرباران كردوه‌ كه‌ پێشتر‬ ‫به‌دیل گیرابوون‪ .‬باڵوبوونه‌وه‌ی دیمه‌نی‬ ‫ڤیدیۆیی ئه‌م كوشتاره‌ی سه‌ربازانی رژیم زیاتر له‌ ‪ 253‬هه‌زار كه‌س له‌خه‌ڵکی سوریا واڵته‌که‌یان به‌جێهێشتووه‌‬ ‫له‌الیه‌ن رێكخراوی چاودێرانی مافی مرۆڤی به‌ یه‌كتر مه‌حكوم كرد‌و خوازیاری و یه‌كیه‌تی عه‌ره‌ب‪ ،‬به‌ره‌و واڵتی سوریا‌‬ ‫سوریا‌‪ ،‬نیگه‌رانی‌و ناڕه‌زایی نێوده‌وڵه‌تی خێراتركردنی هه‌وڵه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بۆ سه‌فه‌ری كردووه‌و ئێستا له‌ ده‌مێشقدا‬ ‫به‌سه‌ر ده‌بات و پێ ده‌چێ سه‌باره‌ت‬ ‫لێكه‌وته‌وه‌وه‌‪ .‬ناڤی پیالی‪ ،‬كۆمسیۆنه‌ری كۆتایی هێنان به‌قه‌یرانی سوریا‌ بوو‪.‬‬ ‫رێكخراوی مافی مرۆڤ‪ ،‬سه‌ر به‌نه‌ته‌وه‌‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ دوایین هه‌واڵه‌كان‪ ،‬باس به‌ دوایین ڕووداوه‌كانی ئه‌و واڵته‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كگرتوه‌كان توندوتیژییه‌كانی هێزه‌كانی له‌وه‌ كراو‌ه كه‌ ئه‌خزه‌ر ئیبراهیم نێردراوی به‌شار ئه‌سه‌د و نه‌یارانیش چاوپێكه‌وتن و‬ ‫رژیمی به‌شار ئه‌س ‌هد‌و نه‌یارانی به‌رامبه‌ر تایبه‌تی ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان وتووێژی هه‌بێ‪.‬‬

‫لێکۆڵینه‌وه‌‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬

‫چوار راپه‌ڕینی سه‌ده‌ی بیسته‌م‌و به‌راوردێک‌‬ ‫شه‌هرام وه‌حدانی‬ ‫سەدەی بیستەم‪ ،‬سەرەڕای هەموو داهێنانە‬ ‫زانستییەكان‌و خێرایی ئاڵوگۆڕەكانی لەچاو‬ ‫سەردەمانی پێشووتر‪ ،‬هەروەها لەخۆگرتنی‬ ‫زنجیرەیەكی بەرفراوان لە بزووتنەوەی‬ ‫رزگاریخوازانەو خەباتی تۆماركراو بۆ‬ ‫وەدیهێنانی مافی چارەی خۆنووسین‌و‬ ‫سەربەخۆبوون لە الیەن گەلێك نەتەوەو‬ ‫واڵتی ژێردەستەوە‪ ،‬بەهۆی سەرهەڵدان‌و‬ ‫سەركەوتنی ‪ 4‬شۆڕش‌و راپەڕینی گەورە‬ ‫لەم بابەتەش لە مێژوودا سەردەمێكی‬ ‫بێوێنەو تاك بە ئەژماردێت‪.‬‬ ‫لە كۆتایی سەدەی پێشوودا هەریەكە لەم‬ ‫شۆڕشانە بەرەو چارەنووسێكی جیاواز‬ ‫هەنگاویان هەڵهێنا كە هەڵگری لێكدانەوەو‬ ‫توێژینەوەیەكی بەرباڵوە‪ .‬بەاڵم مەبەست‬ ‫لەنووسینی ئەم بابەتە ئاماژەكردن بە‬ ‫هەندێك تایبەتمەندییە كە تا ڕادەیەك‬ ‫لە نێوان هەرچوار شۆڕشی مەبەستمان‬ ‫بوونی هەیەو لەوانەیە خاڵی هاوبەشی ئەم‬ ‫شۆڕشانە بێت‪ .‬لەكۆتاییشدا بەلێكدانەوەی‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ئەم دواییانە لە ناوچەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناڤین‪ ،‬بۆمان ئاشكرا دەبێت‬ ‫سەردەمێكی نوێ هاتۆتە ئاراوە كە‬ ‫هەڵگری گەلێك رووداوی تازەیە‪.‬‬ ‫لەسەرەتای سەدەی بیستەم‌و دوای‬ ‫سەركەوتنی شۆڕشی ئۆكتۆبری رووسییە‪،‬‬ ‫یەكیەتی كۆمارەكانی سۆڤیەت پێكهات‬ ‫كە ‪75‬ساڵ دواتر بەرووخان‌و لێكترازانی‬ ‫سەرجەم بەشەكانی دووبارە هەمان‬ ‫رووسییەی كۆن بەجێمایەوەو خەڵكانی‬ ‫رووسیەش جارێكی دیكە خۆیان‬ ‫لەكۆمەڵگایەكی نائایدئۆلۆژیك بینییەوە‪.‬‬ ‫لەهەمانكاتدا جەماوەری رووسییە وەها‬ ‫پێشوازییان لەم گەڕانەوە بۆ سەردەمی‬ ‫پێشووتر كرد كە وێرای زیندووكردنەوەی‬ ‫ئااڵی سێ رەنگی نەخشێنراو بە هەڵۆی‬ ‫دووسەر‪ ،‬تەنانەت پاشماوەكانی تەرمی‬ ‫دوایین تێزاری گوللەباران كراوو هێمای‬ ‫دەسەاڵتی پێشوویان كۆكردەوەو لە‬ ‫ڕێورەسمێكی پرشكۆدا ئەسپاردەی‬ ‫خاكیان كرد‪ .‬لە ناوەڕاستی سەدەدا‬ ‫مائۆ بەپێچەوانەی هەمووی ئەو روانگە‌و‬ ‫بۆچوونانە كەسەبارەت بە پرۆڵتاریایی‬ ‫بوونی شۆڕشی كۆمۆنیستی ئاراستە‬ ‫بزووتنەوەی‬ ‫رێبەرایەتی‬ ‫كرابوو‪،‬‬ ‫كۆمۆنیستی جووتیاریی لەكۆمەڵگەی‬ ‫هەژارو دواكەوتووی چین گرتە ئەستۆو‬ ‫گەیاندی بەدەسەاڵت‪ .‬پاش مردنی مائۆ‪،‬‬ ‫دەستكەوتەكانی وردە وردە داگەڕان‌و‬ ‫ئامۆژەكانی لەبواری ئابووریی‌و ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا خرانەپشتگوێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫میراتخۆرەكانی «مائۆ تێسێ دۆنگ»و‬ ‫بەرپرسانی حیزبی كۆمۆنیست هێشتاكە‬ ‫دەسەاڵتیان بەدەستەوەیەو بەڕێوبەرایەتی‬ ‫سیاسەتی ئەو واڵتەیان لەقۆرغدایە‪.‬‬ ‫پاشان لە ساڵەكانی كۆتایی ‪1950‬دا‬ ‫شۆڕشی كووبا بە ڕێبەرایەتی فیدێل‬ ‫كاسترۆ سەركەوت‪ .‬كووبا دوای چەند سەد‬ ‫ساڵ ژێردەستەیی ئێسپانیاو ئەمریكا‪،‬‬ ‫تازە توانیبووی لەسەرەتای سەدەی‬ ‫بیستەمدا رەنگی سەربەخۆیی بە خۆوە‬ ‫ببێنێت‌و خۆی لەژێر ركێفی داگیركەران‬ ‫رزگاربكات‪ .‬بەاڵم گەندەڵیی كاربەدەستانی‬ ‫دژایەتی کۆماری ئیسالمیی ئێران دژ بە‬ ‫دونیای خۆرئاواو ئیسرائیل دژایەتیەکی‬ ‫ئایدیۆلۆژیی مەزهەبییەو کۆتایی پێ‬ ‫نایەت‪ .‬مەگەر لە کاتی الوازبوون‌و‬ ‫بێدەسەاڵتیدا عەرەب گوتەنی خۆیان‬ ‫لەبەردەم ڕەشەباکەدا بچەمێننەوە‪ ،‬یان‬ ‫کورد گوتەنی ئەو دەستە ماچ بکەن‬ ‫کە ناتوانن بیشکێنن‪ ،‬بەاڵم شەڕەکەو‬ ‫کێشەکە لە تێگەیشتنی ئایدیۆلۆژییدایە‪،‬‬ ‫لە سەرەتا وەکوو ئیسالم و پاشان وەکوو‬ ‫شیعە‪.‬‬ ‫ئەمریکاو خۆرئاوا ئەوە دەزانن‪ .‬ئیسرائیل‬ ‫ئەوە هەر زۆر باش دەزانێت‪ .‬هەروەکوو‬ ‫کورد کە دەزانێت ئەگەر هەل نەقۆزێتەوەو‬ ‫خۆی رزگارنەکات هەر بە بندەستیی‬ ‫دەمێنێتەوە‪ .‬ئەمانە ئەلفبێی سیاسیین‬ ‫کە ئەکتەرەکان زگماکانە فێری بوون‪.‬‬ ‫بەرچاوی‬ ‫جیاوازییەکی‬ ‫ئەڵبەت‬ ‫ئایدیۆلۆژیی لە نێوان دیموکراتەکان‌و‬ ‫کۆنسەرڤاتیڤەکان هەیەو ئەوەیش لە‬

‫دەسەاڵت‌و تااڵنی هەموو بەهرەو سامانی‬ ‫ئەو واڵتە لەالیەن چەند بنەماڵەیەكی‬ ‫بەسامانەوە‪ ،‬كە ئەو واڵتەیان كردبووە‬ ‫گۆڕەپانی چاالكییەكانی مافیای ئەمریكا‪،‬‬ ‫كۆمەڵگەی بەش مەینەت‌و چەوساوەی‬ ‫كووبای هان‌دا تا بە سەروماڵەوە ببنە‬ ‫یارمەتیدەری شۆڕشی فیدێل كاسترۆو‬ ‫هەموو خەون‌و ئاواتەكانیان لە رووخانی‬ ‫دەسەاڵتی دیكتاتۆریی باتیستادا ببیننەوە‪.‬‬ ‫دوایین شۆڕشی گەورەی سەدەی بیستەم‪،‬‬ ‫رووداوێكە كە بە شۆڕشی ئیسالمی‬ ‫ناوبانگی دەركردووە‪ .‬لەراپەڕینی ‪1979‬ی‬ ‫ئێراندا بەپێچەوانەی سێیانەی پێشووتری‬ ‫كە لە بیرۆكەی ماركسیسم سرۆیان گرتبوو‪،‬‬ ‫بنیاتگەرایانی ئیسالمی بیروباوەڕی ئایینی‬ ‫خەڵكیان كردە دەستمایەی خۆیان‌و‬ ‫دەسەاڵتیان بەدەستەوەگرت‪ .‬جگە لەمەش‬ ‫زلهێزانی رۆژئاوایی لەسەردەمی شەڕی‬ ‫ساردو بەمەبەستی پێشگرتن بە دزەی‬ ‫زیاتری دەسەاڵتی سۆڤییەت‪ ،‬لەوپەڕی‬ ‫كەمتەرخەمیدا رێگەیان بۆ دەسەاڵتدارانی‬ ‫ئێستای ئێران خۆش كردو بوونە‬ ‫یارمەتیدەری ئاخووندەكان‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫رۆژئاوا تووشی هەڵەیەكی مێژوویی بوو‬ ‫كە سڕینەوەی زیاتر لە سێ‌ دەیە درێژەی‬ ‫كێشاوەو تائێستاش كۆتایی پێنەهاتووە‪.‬‬ ‫بەاڵم تایبەتمەندییە هاوبەشەكانی چوار‬ ‫شۆڕشی ئاماژە پێكراو بریتین لە‪:‬‬ ‫‪ .1‬هەرچوار شۆڕشەكەی سەدەی بیستەم‬ ‫جگە لە جیاوازییەكانیان‌و سەرەڕای‬ ‫بەستێنی جۆراوجۆری كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫لەبنەڕەتدا بە هۆكارگەلی هاوچەشنەوە‬ ‫سەریانهەڵداو هەڵقواڵوی ساختارێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی الوازبوون كە لەبۆشایی‬ ‫میكانیسمێكی راستەقینە بۆ بەكردەوە‬ ‫دەرهێنانی ئێرادەو خواستی جەماوەر‬ ‫دەینااڵندو گەندەڵییەكی بەرباڵوو بێ‌وێنە‬ ‫لەنێو چینی بااڵدەست‌و دەسەاڵتدارانیدا‬ ‫رەگ‌و ریشەی كوتا بوو‪.‬‬ ‫‪ .2‬لەهەمووی ئەم شۆڕشانەدا‬ ‫ئایدیۆلۆژییەكی دیاریكراوی شۆڕشگێرانە‬ ‫ببووە جێگرەوەی ئاواتە جۆراجورەكان‌و‬ ‫خەونی هەمەرەنگی خەڵكانێك كە بە‬ ‫هیواو مەیلگەلێكی جیاوازەوە پەیوەستەی‬ ‫شۆڕش ببوون‪ ،‬بەاڵم ناچاركران تا هەموو‬ ‫خواستەكانی خۆیان لەچوارچێوەیەكی‬ ‫دیاریكراوی ئایدیۆلۆژیكدا ببیننەوە‪ .‬لە سێ‬ ‫شۆڕشی سەرەتاییدا روانگەیەكی تایبەت‬ ‫لە كۆمۆنیسم‌و ماركسیسم پێكهێنەری‬ ‫بیرۆكەی زاڵی شۆڕش بوو‪ .‬شۆڕشی‬ ‫ئێران هەرچەند ناچێتە نێو ئەم بازنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی ئەوەی كە تێدا ئایینی‬ ‫ئیسالم كرایە ئامرازێكی سیاسی‌و رۆلێكی‬ ‫ئایدیۆلۆژیكی گێڕا‪ ،‬لە چوارچێوەی گشتیدا‬ ‫هاوچەشنی ئەوانەی دیكە ئەژماردەكرێت‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەیە كە بنەمای ئایدیۆلۆژی لە‬ ‫باوەڕو ئیمان پێكهاتووە‪ ،‬نەك تێگەیشتن‌و‬ ‫بیركردنەوەیەكی عەقالنی‪ .‬لە الیەكی‬ ‫دیكەوە واتای ئیمان‪ ،‬بڕواهێنان بە زەنجیرە‬ ‫بڕیارێكە كە هەڵگری هیچ جۆرە شك‌و‬ ‫گۆمانێك نییە‪ .‬لەوەها بارودۆخێكدایە كە‬ ‫ئاستی ئازادی‌و مافی تاكەكانی كۆمەڵگە‬ ‫بە پێوەری باوەڕمەندبوون بە بڕیارەكانی‬ ‫دەسەاڵت پێوانە دەكرێت‪ .‬بە تایبەتی‬ ‫لە ئێرانی ژێردەسەاڵتی پیاوانی ئایینی‪،‬‬ ‫الدان لە بڕیارەكانی دەسەاڵت‌و تەنانەت‬ ‫سیاسەتی رۆژانەو ئایندەبینییاندا رەنگ‬ ‫دەداتەوەو جوان دیارە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫ڕاستڕەوەکان برووایان بە بەکارهێنانی‬ ‫زەبرو هێزی سەربازییەو گرەوی گەورە‬ ‫لە سەر هێزی سەربازیی‌و بااڵدەستیی‬ ‫سەربازیی دەکەن‪ .‬بەاڵم خودی ئەو‬ ‫سیاسەتە لە کێشەی وەکوو ئەوەی‬ ‫سووریەو ئێراندا شتێکی دیکە دەبێت کە‬ ‫زیاتر لە پشت پەردەوە لە سەری ڕێك‬ ‫دەکەون‪.‬‬ ‫پرسیار‪:‬ئایا ئەگەری ئەوە هەیە کە‬ ‫ئەمریکا پشتیوانی لە دروست بوونی‬ ‫دەوڵەتێکی کوردی لە ناوچەکەدا بکات؟‬ ‫واڵم‪ :‬ئەمریکا واڵتێکی زلهێزەو‬ ‫سیاسەتەکانی بە پێی بەرژەوەندیی خۆی‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬سەردەمانێک‪ ،‬بۆ نموونە لە‬ ‫جەنگی جیهانیی یەکەمەوە تا شەڕی‬ ‫عێراق ساڵی ‪ ،١٩٩١‬ئەمریکا سیاسەتێکی‬ ‫دژ بە کورد یان هاوکاریکردنی‬

‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫‪7‬‬

‫شۆڕشی گه‌النی ئێران ‪1357‬‬ ‫رەخنەگرتن‌و هێنانە كایەی بیرێكی نوێ‪،‬‬ ‫خودی تاوانەو سزای مەرگ‌و سێدارەی‬ ‫بەدواوەیە‪.‬‬ ‫‪ .3‬لە هەموو ئەم شۆڕشانەدا دەسەاڵتی‬ ‫رووخێندراو‪ ،‬رەوایی‌و پێگەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫خۆی لەدەستدابوو‪ ،‬هەربەم پێیەش‬ ‫هەموو هەوڵ‌و تواناكان بۆ لەناوبردن‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سازمانی‬ ‫سڕێنەوەی‬ ‫فەرهەنگی سەقامگیر تەرخان دەكراو‬ ‫رێبەرانی شۆڕش بە ئاراستەكردنی‬ ‫بیروبۆچوونێكی تایبەت‪ ،‬گۆڕانكارییەكی‬ ‫گەورەی كۆمەاڵیەتی‌و كلتوورییان بەسەر‬ ‫كۆمەڵگەدا سەپاند كە نائاسایی دەهاتە‬ ‫ئەژمارو لەئەنجامیدا رەوتی گەشەسەندنی‬ ‫ئاسایی كۆمەڵگە لە هەموو بوارەكاندا‪،‬‬ ‫لەوانە ئابووریی‪ ،‬سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیی‬ ‫النی كەم بەشێوەی كاتی راوەستانی‬ ‫بەخۆوە بینی‪.‬‬ ‫‪ .4‬وشەو دروشمی هاوبەشی سەرجەم‬ ‫ئەم شۆڕشانە جیهانی بوونی شۆڕش‌و‬ ‫ئامانجەكانیە‪ ،‬بۆ وێنە لەكۆتایی سەدەی‬ ‫بیستەم‌و بەسەركەوتنی راپەڕینی ‪57‬ی‬ ‫ئێران‪ ،‬خومەینی هاتەمەیدان كە باسی‬ ‫لە رێبەری‌ كردنی هەموو خەڵكی بێبەش‌و‬ ‫بەشمەینەتانی جیهانی دەكردو الفی‬ ‫لێدەدا كە پشتیوانی چینی چەوساوەو‬ ‫دەست‌كورتی هەموو واڵتانی جیهانە‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا كە جگە لە شەڕو مەینەت‌و‬ ‫سەركوت چیتر دیارییەكی بۆدانیشتووانی‬ ‫ئێران نەهێنا‪.‬‬ ‫‪ .5‬هاوكات ئەم شۆڕشانە بە هۆی‬ ‫هەڵوێست‌گرتن لە بەرامبەر واڵتانی ركابەر‬ ‫یان دژبەرانی دەرەكی لە هەلومەرجێكی‬ ‫نائاساییدا درێژەیان بە ژیان‌و مانەوەی‬ ‫خۆیان داوە‪ .‬بۆ وێنە لە ئێرانی دوای‬ ‫بەدەسەاڵتگەیشتنی كۆماری ئیسالمی‪،‬‬ ‫دوژمنێك بەناوی ئیستیكباری جیهانیی‬ ‫سەری‌ هەڵدایەوە كە بەردەوام بانگەشەی‬ ‫بۆ دەكراو ئێستاش بەردەوامە‪ .‬بایەخی‬ ‫ئەم فێڵە مێژووییە بە تایبەتی لە قۆناغی‬

‫سەرەتایی سەقامگیربوونی دەسەاڵتی تازە‬ ‫پێگەیشتوو‪ ،‬پاساو هێنانەوەو حەشاردانی‬ ‫هەموو كەمو كورییەكان لەژێر سێبەری‬ ‫دژایەتی دوژمنی دەرەكییە‪ .‬لەهەموو‬ ‫گرینگتر رێگەخۆشكەریی سەقامگیركردنی‬ ‫دڕندانەترین‌و ترسناكترین دامودەزگاكانی‬ ‫سەركوت‌و تۆقاندن بووە كە ئەركی‬ ‫كپ‌كردن‌و لەناوبردنی هەرچەشنە دەنگێكی‬ ‫نەیاری وەئەستۆیە‪.‬‬ ‫‪ 6‬كەڵك‌ وەرگرتن لەشەڕ بۆ پتەوكردنەوەی‬ ‫پێگەی دەسەاڵتی تازە پێگەیشتوو‬ ‫یەكێكی دیكە لەو خااڵنەیە كە لەئێرانداو‬ ‫بە داسەپاندنی شەڕێكی نەخوازراو‬ ‫بەسەر كوردستان‌و دواتر درێژەپێدانی‬ ‫شەڕ لەدژی عێراق بۆماوەی ‪8‬ساڵ بووە‬ ‫هۆی سەقامگیربوونی دەسەاڵتی كۆماری‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬لەكاتێكدا كە دوای رزگاركردنی‬ ‫خوڕەمشار درێژەپێدانی شەڕ‪ ،‬تەنیاو تەنیا‬ ‫لەبەرژەوەندیی دەسەاڵتبوو‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫خومەینی شەڕی ‪8‬ساڵەی بە ئاراستەیەكی‬ ‫پیرۆزی ئاسمانی لە قەڵەم‌ دەداو كۆتایی‬ ‫شەڕی بە سەركێشانی جامی ژەهر وەسف‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫شیاوی باسە كە چارەنووسی شۆڕشی‬ ‫رووسییە بە رووخان كۆتایی پێهات‌و‬ ‫یەكیەتی سۆڤییەت لە ‪1991‬دا دوای زیاتر‬ ‫لە ‪7‬دەیە دەسەاڵتداریی لێكهەڵوەشایەوە‪.‬‬ ‫رۆژی ‪4‬ی ژووئەنی ‪ 1989‬لەكات‌و ساتێكدا‬ ‫كە لە مەیدانی «تیان ئان مێن»ی پێكەن‬ ‫بزووتنەوەی خوێندكارانی چین لەوپەڕی‬ ‫بێ‌بەزییدا سەركوتكراو كوشتاری دڕندانەی‬ ‫الوانی خوێندكار وەكوو كارەساتێكی‬ ‫خوێناویی لەمێژوودا تۆماركرا‪ ،‬خومەینی‪،‬‬ ‫بنیاتنەری بیرۆكەی قیزەونی دەسەاڵتی‬ ‫وەلی فەقێ‪ ،‬لەجەماران دەستی لە ژیان‬ ‫شۆردەوەو لەدوای مەرگی خۆی بینایەكی‬ ‫بە نێوی كۆماری ئیسالمی بەجێهێشت كە‬ ‫رووخاندن‌و نەمانی‪ ،‬هیواو ئاواتی تەواوی‬ ‫ئازادیخۆازانی ئێرانە‪ .‬سەرەنجڕاكێشە كە‬ ‫دە ساڵ پاش مەرگی خومەینی‪ ،‬ئەزموونی‬

‫مەیدانی «تیان ئان مێن» بەسەركوتی‬ ‫خوێناویی بزووتنەوەی خوێندكاریی لە‬ ‫الیەن هێزەكانی سەر بەرژێمەوە لە ئێران‬ ‫دووپات كرایەوە‪ .‬هەموو ئەم بابەتانە‬ ‫بەكورتی سەلمێنەری لەرزۆكبوونی پێگەی‬ ‫ملهۆران‌و دیكتاتۆرییەكانی سەدەی‬ ‫بیستەمە‪ .‬سەدەی بیستەم ‪12‬ساڵە كۆتایی‬ ‫پێهاتووە‪ .‬سەرهەڵدانی گەلێك بزووتنەوەی‬ ‫رزگاریخواز‌و راپەڕینی یەك لەدوای یەكی‬ ‫واڵتانی جیهان‪ ،‬لەسەدەی بیست‌و یەكدا‪،‬‬ ‫بەتایبەتی وەڕێكەوتنی لەناكاوی شەپۆلی‬ ‫نارەزایی خەڵكی عەرەب لە واڵتانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناڤین‪ ،‬كە دژ بە دەسەاڵتی‬ ‫چەندین ساڵەی دیكتاتۆرەكانی ئەم ناوچە‬ ‫هەستاون‪ ،‬خەونی سەرجەم دەسەاڵتدارانی‬ ‫كۆنە پەرستی بە تەواوی ئاڵۆزكردووە‪.‬‬ ‫رووخانی دەسەاڵتی سەرهەنگ قەزافی‬ ‫لە لیبی‌و حوسنی موبارەك لە میسرو‬ ‫بێنعەلی لە توونس‪ ،‬هەروەها جینایەتی‬ ‫درێژخایەنی بەشارئەسەد بەرامبەر بە‬ ‫خەڵكی نارازیی سوورییە‪ ،‬روونی دەكاتەوە‬ ‫كە سەركوت چیدی لەم سەردەمەدا باوی‬ ‫نەماوە‌و لەئەگەری سەرهەڵدانی شۆڕش‪،‬‬ ‫جەماوەری بەرهەڵستكار تا كۆتایی هێنان‬ ‫بە ژیانی تاوانبارانی شەڕو جینایەتكاران‪،‬‬ ‫ئاورێك لە كۆت‌و بەند‌و تەقە‌و بۆمباران‬ ‫نادەنەوە‪ .‬ئێستا دوو بەرەی جیاواز لە‬ ‫ناوچەكەدا چاوەڕوانی چارەنووسی دیاری‬ ‫كراوی خۆیانن‪ .‬لەالیەكەوە دیكتاتۆرەكانن‬ ‫كە دەسەاڵتەكەیان هەرەسی هێناوە‌و‬ ‫هاوچەشنی ئاژەڵێكی نیوە گیان دوایین‬ ‫جموجووڵەكانیان دەنوێنن‌و لە پەلەقاژەی‬ ‫سەرەمەرگدان‪ ،‬لە الیەكی دیكەشەوە‬ ‫خەڵكی ئاواتەخوازی ئازادین‪ ،‬كە‬ ‫بۆسەیان بۆ جینایەتكاران‌و خوێنرێژەكان‬ ‫ناوەتەوە تا لە دادگای دوارۆژدا سزایان‬ ‫بدەنەوەو هاوكات دەسەاڵتێكی ماف پارێزو‬ ‫دادپەروەرانە بێننەسەركار‪ .‬راستە كە‬ ‫رەوایی هەر بزووتنەوەیەك‪ ،‬سەركەوتنی‬ ‫بزووتنەوەكە دەستەبەر دەكات‪.‬‬

‫حکومەتگەلی ناوەندیی لەو واڵتانەدا‬ ‫پیادە دەکرد کە کورد تیایاندا خەبات‬ ‫دەکات‪ .‬ئێستایش سەبارەت بە تورکیە‬ ‫ئەو سیاسەتە بەردەوامە‪ ،‬بەاڵم لەئاست‬ ‫ئێران‌و سووریەو عێراق وا نییە‪.‬‬ ‫خەباتی ئازادیخوازیی خەڵکی کوردستان‬ ‫فرە لەو کێشانە کۆنترە کە ئێستا هەن‪.‬‬ ‫مرۆڤ دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ النی کەم‬ ‫‪ ٥٠٠‬ساڵ پێش ئێستاو بە درێژایی شەڕی‬ ‫سەفەوی عوسمانیەکان‌و پاشان جەنگی‬ ‫جیهانیی یەکەم‌و دواتر‪.‬‬ ‫ئەمریکا لە سەرەتای هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫یەکیەتی سۆڤیەتدا لەگەڵ جیابوونەوەی‬ ‫ئەو نەتەوەگەلەدا نەبوو کە یەکیەتی‬ ‫سۆڤیەتەکانیان لەگەڵ رووس پێکهێنابوو‪،‬‬ ‫لە نموونەی یۆگۆسالڤیاشدا وابوو‪ ،‬لە‬ ‫هەردوو حاڵەتدا بە سەرزارەکی‪ .‬کەچی‬ ‫دواتر یەکێک بوو لە ئەکتەرە چاالکەکان‬ ‫بۆ پشتگیریی ئەوان‪ .‬ئەگەر کورد ئەم‬ ‫سیاسەتەی ئێستای پێش بخات کە‬

‫هاوکاریی‌و هاودەنگیی نەتەوەیی تیادا‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬ئەوا ئەگەری پشتگیریی‬ ‫ئەمریکاو خۆرئاوا لە کورد زۆرە‪ ،‬چون‬ ‫باشترین‌و سەقامگیرترین فاکتەرەو‬ ‫دەتوانن سیاسەتی ئایندەی خۆیانی لە‬ ‫ناوچەکەدا لە سەر هەڵبچنن‪ .‬کەواتە کورد‬ ‫خۆی فاکتەری سەرەکییە‪ .‬هەر لەبەرئەوە‬ ‫هەموو هەنگاوێکی کوردستانی‌بوون‬ ‫بەرامبەر بە ئێرانیگەریی‌و ئێرانیچیەتی‌و‬ ‫ناوەندگەرایی بە دوو شێوەی تەواو‬ ‫جیاواز لە سەرئەنجامدا دەشکێتەوە‪.‬‬ ‫ئەسڵەن ئەو باسە تەواو چارەنووسسازە‪.‬‬ ‫دروستکردنی شتی وەکوو ”ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫ئێرانی“ و ”چەپی ئێرانی“ و شتی‬ ‫دیکەی لەو شێوەیە لە خەون‌و خەیاڵدا‬ ‫دەتوانن زەرەری زۆر گەورە لە کورد‬ ‫بدەن‪ .‬هەر لەبەرئەوە هەموو شتێک بە‬ ‫ناوی ”ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی“ و ”چەپی‬ ‫ئێرانی“ دەبێت لە سەداسەد کۆنکرێت‌و‬ ‫ڕووخساردارو جێ‌دیار بێت‌و بزانین‬

‫تواناو قورسایی سیاسیی‌و کۆمەاڵیەتیی‬ ‫ئەو الیەنە چەندەو لە کوێدا وەستاوەو‬ ‫چی بۆ کورد ئیمزا دەکات‪ .‬دەنا لە پڕ‬ ‫دەبین بە پاشکۆی شتگەلێکی نادیاری‬ ‫ناسەقامگیرو دوور لە خەڵک‌و ئاکامەکەی‬ ‫هەرەس‌و تێکشکان دەبێت‪ .‬ئەمەمان بە‬ ‫ئەزموون دیتووەو ناتوانین ڕێگا بدەین‬ ‫دووپات ببنەوە‪.‬‬ ‫ئەمریکاو‬

‫خورئاوا‬

‫پرسیار‪:‬پشتگیریی‬ ‫چەند گرینگە؟‬ ‫واڵم‪ :‬دیارە پشتگیریی ئەمریکاو خۆرئاوا‬ ‫بە گشتیی گرینگەو زۆریش گرینگە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە هەمووی گرینگتر یەکڕیزیی‬ ‫هێزگەلی کوردستان‌و خەڵکەکەیەتی‪ .‬لە‬ ‫حاڵەتی هەبوونی یەکدەنگیی‌و یەکهێزیی‬ ‫کورددا حیسابی ڕوون‌و ڕاشکاوتری‬ ‫لەگەڵدا دەکرێت‌و مەجالی پاشقولێگرتن‌و‬ ‫سات‌وسەودای پشت دەرگای داخراو دژی‬ ‫زۆر کەم دەبێتەوە‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬ ‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫وتووێژ‬

‫گۆڕانکارییەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬

‫تەوەرەی گفتوگۆیەک لە گەڵ هاوڕێی رێبوار رەشید بەرپرسی پێوەندیەکانی کۆمەڵە لە ئورووپا‬ ‫سازدانی‪ :‬سەبری بەهمەنی‬ ‫پرسیار‪ :‬رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئاڵو گۆڕێکی‬ ‫زۆری لە ساڵی رابردوودا بە خۆیەوە‬ ‫بینی‪ .‬زۆر کەس بە هیواوە سەیری‬ ‫گۆڕانکارییەکانیان دەکردو بە بەهاری‬ ‫عەرەبی ناویان دەبرد یان بە سەرەتایەکیان‬ ‫دەزانی کە ئەو واڵتانە بەرەو سیکۆالریسم‌و‬ ‫الئیسیتە هەنگاو هەڵبگرن‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫شێوەیەک هیواکان بوونە بڵقی سەر ئاوو‬ ‫ئەوەی چاوەڕوان دەکرا بەدی نەهات‌و‬ ‫زۆر جار پێچەوانەکەیمان بینی‪ .‬بۆچوونی‬ ‫جیاواز لەو بارەیەوە زۆرە‪ ،‬رای ئێوە‬ ‫چییە لە بارەی بەستێنەکانی سەرهەڵدان‌و‬ ‫سەرکەوتن‌و سەر نەکەوتنی ئەو شۆڕشانە؟‬ ‫واڵم‪ :‬ئەو واڵتانەی بە جۆرێک سەرهەڵدانی‬ ‫جەماوەرییان تێدا بوو بەگشتی بریتین لە‬ ‫مەغریب‪ ،‬توونس‪ ،‬لیبی‪ ،‬میسر‪ ،‬ئوردۆن‪،‬‬ ‫سووریە‪ ،‬یەمەن‌و بەحرەین‪ .‬لە سوودانیش‬ ‫جمو‌جووڵێکی وا هەبوو‪ .‬لە دەسەاڵتی‬ ‫مەلیک محەمەدی شەشەم لە مەغریب ئەو‬ ‫هەواڵنە زوو سەرکوت کران‪ ،‬ئەگەرچی بە‬ ‫شێوەی جیاواز هەر بەردەوامن‪ .‬لە بەحرەین‬ ‫بە دەستێوەردانی ئێران ناڕەزاییەکان‬ ‫زیاتر کراو بوو بە بزووتنەوەیەکی شیعە‬ ‫مەزهەبیی دژ بە دەسەاڵتی سوننە‪ ،‬نەک‬ ‫سەرهەڵدانی خەڵک لە دژی دەسەاڵت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی سەڵتەنەتی بەحرەین هەم‬ ‫پشتیوانی ناوچەیی‌و هەم نێودەوڵەتیی‬ ‫هەبوو بۆ سەرکوت کردنیان‪ .‬یەمەن‬ ‫نموونەیەکی دیکە لەو شێوەیەیە کە عەلی‬ ‫عەبدواڵ ساڵەح پاش کوشتارو زەرەردانێکی‬ ‫وێنە لە یەمەندا‪ ،‬توانی خۆی‬ ‫بێ‌‬ ‫دەرباز بکات‌و ئێستایش لە هەوڵی ئەوەدایە‬ ‫کوڕەکەی بێنێتە سەر حوکم‪.‬‬ ‫الیەنی خراپ کە ئاماژەی پێ بکرێت ئەو‬ ‫زەرەرە بەرچاوەیە کە لە بزووتنەوەی‬ ‫سیکۆالریستیی‪ ،‬واتە عەلمانیەت‪ ،‬لەو‬ ‫واڵتانە دراوە‪ .‬هەرچەندە نە حکومەتی‬ ‫عەلی عەبدواڵ ساڵەح‌و نە زەینەدین عابدین‌و‬ ‫نە حوسنی موبارەک‌و نە موعەمەرقەزافی‬ ‫لە راستیدا هیچیان سیکۆالریستی عەرەب‬ ‫نەبوون‪ ،‬بەاڵم بزووتنەوەی ئیسالمیستی‪،‬‬ ‫لەوانە ئەخوان موسلمین‌و سەلەفی‌و‬ ‫ئەلقاعیدە‪ ،‬توانیان ناوی ئەوانە بە‬ ‫سیکۆالریست ناوزەد بکەن‌و بەو شێوەیە‬ ‫پێ دابگرن کە سیستەمی سیکۆالریست‬ ‫ئابووریی‌و‬ ‫رەوشتیی‌و‬ ‫فەسادی‬ ‫کۆمەاڵیەتیی‌و کلتووریی دەخاتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫سەلماندنی ئەو قسانەیان ئاماژە بەو‬ ‫حکوومەتانە دەکەن‪.‬‬ ‫کەواتە ناوزڕاندنی سیکۆالریزم الیەنێکی‬ ‫خراپی سەرئەنجامی ئەم بزووتنەوانە‬ ‫بوو‪ .‬الیەنێکی خراپی دیکە بەهێزبوونی‬ ‫بزووتنەوەی پان – ئیسالمییە‪ ،‬جا لە ژێر‬ ‫ناوی جیاوازدا‪ .‬النیکەم لە سەر بناغەی‬ ‫سەلەفی‪ /‬وەهابی‪ ،‬ئەخوان موسلمین‌و‬ ‫ئەلقاعیدەو بێگومان دەیان شێوەی دیکە‬ ‫کە لە ڕووی ئایدیۆلۆژیی ئیسالمەوە‬ ‫ئەمدیو و ئەودیو دەکەون‪ .‬الیەنێکی دیکە‬ ‫کوشتاری تەڕو وشک نەناسی بەکۆمەڵ‌و‬ ‫ڕاوەدوونان‌و سووتاندن‌و وێرانکردنی‬ ‫هەمەالیەنەیە کە بەتایبەتی خەڵکی هەژارو‬ ‫نەدارو کرێکارو جووتیارو بێکاران زەرەری‬ ‫گەورەیان بینیووە‪ .‬بە گشتی زەرەرلێدان لە‬ ‫ژێرخان‌و سەرخانی ئابووریی‪ ،‬زەرەرلێدان‬ ‫لە سیستەمی خوێندن‪ ،‬لە نەخۆشخانەو‬ ‫چاوەدێریی‪ ،‬لە کارو لە ئاوەدانی‌و‬ ‫دامەزراندن‌و دامەزراوەکان الیەنێکی‬ ‫بەرچاوی ئەم بزووتنەوانەیە کە نەدەبوو‬ ‫وابێت‪.‬‬ ‫ئەڵبەت الیەنی پۆزەتیڤیش هەن‌و شایانی‬ ‫باسن‪ ،‬بۆ نموونە هاتنە سەرکاری یەکەم‬ ‫سەرۆک‌ کۆماری میسرو لیبی‌و توونس‬ ‫بە شێوەی هەڵبژاردن‪ ،‬سەرەڕای هەموو‬ ‫شێوەیەک لە ساختەکاریی‪ ،‬لە دێرزەمانەوە‬ ‫ئەوە یەکەم جارە کە پارتێکی سیاسی یان‬ ‫سەرۆک کۆمارێک لە یەکێک لەو واڵتانە بە‬ ‫پێی پرەنسیپی هەڵبژاردن بێتە سەرکار‪.‬‬ ‫بە پێی زۆرێک لە لێکدانەوە سیاسییەکان‬ ‫وا بڕوا دەکرێت کە ئەم پێشکەوتنە ڕوو‬

‫هەشتەمین کۆنفرانسی کورد لە پارلەمانی ئەوروپا‬ ‫لە سەرکەوتن‌و بەردەوامی بێت‪ .‬الیەنێکی پێداگرتنیان بۆ دەستکەوتی مەزن‪ ،‬بە‬ ‫دیکەی پۆزەتیڤ ناچاربوونی الیەنە زەرەرێکی مەزن‌و تەنانەت کارەساتبار لە‬ ‫ئیسالمییەکانە کە بکەونە جۆرێک لە سەر خەڵک کەوتوون‪.‬‬ ‫راگرتنی فەزای ئاسایش بۆ هەمووان‌و‬ ‫ڕێزگرتن لە پلورالیزمی سیاسی‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬کاریگەرییەکانی لە سەر دۆزی کورد‬ ‫ئەوە شتێکی سەیر نییە کە بزووتنەوەی چۆن دەبینن‪ .‬بۆ وێنە رووخانی دەسەاڵتی‬ ‫پان‪ -‬ئیسالمیی لە واڵتانی عەرەبی‌و بەشار ئەسەد لە سووریەو نزیک بوونی‬ ‫تەنانەت لە واڵتی وەکوو تورکیە‌و رزگاریی پارچەیەکی دیکەی کوردستان واتە‬ ‫پاکستان‌و بەنگالدیش‌و ئەندونیزی بنکەی کوردستانی رۆژئاوا‪ ،‬ئەوە چۆن دەبینن؟ بە‬ ‫جەماوەرییان هەبێت‪ .‬زۆر لە حکومەتگەلی بڕوای هەندێک لە چاودێرانی سیاسی لە‬ ‫ئەو واڵتانە‪ ،‬هەندێک جار لە ژێر ناوی ئەگەری رووخانی رژیمی بەشار ئەسەدو لە‬ ‫سیکۆالریستیدا‪ ،‬زەرەری گەورەیان درێژەی پرۆسەی رووخانی یەک لە دوای‬ ‫لە خەڵک داوەو دیکتاتۆرو تەنانەت یەکی دیکتاتۆرەکانی ناوچەکە سەرەی‬ ‫فاشیستیش دەرچوون‪ .‬هەندێک جار وەکوو ئێرانە‪ ،‬رای ئێوە لەو بارەیەوە چۆنە؟‬ ‫دۆخی موعەمەرقەزافی‌و حوسنی موبارەک‪ ،‬واڵم‪ :‬ئەو ڕووداوانە سەبارەت بە‬ ‫بوون بە سیستەمی ئۆلیگارکی واتە پرسی کورد جیاوازن‪ .‬لەو واڵتانەدا کە‬ ‫بااڵدەستیی‪ /‬حوکمی بنەماڵە‪ ،‬کاریان هەر باسی ”بەهاری عەرەبی“ دەیانگرێتەوە‬ ‫دزی‌و ساختەکاریی‌و دەستدرێژیی بووە‪.‬‬ ‫شۆڕشیکی ناوخۆیی دژ بە دەسەاڵتی‬ ‫من پێموانییە کە لە سااڵنی ئایەندەدا ناوخۆ هەیە‪ .‬نموونەکان وەکوو شۆڕشی‬ ‫بتوانرێت ئیسالم ناچار بە وازهێنان لە بیری فەڕەنسی‪ ،‬رووسی‪ ،‬ئیسپانی‌و یۆنانی‌و‬ ‫حوکمڕانی بکرێت‌و ڕیفۆرمی ناوخۆی ئایینی هتد‪( ...‬دیارە لە هەمان ئاست و رەوتدا‬ ‫قبوڵ بکات‪ ،‬بەاڵم ڕەنگە بتوانرێت وەکوو نا)‪ .‬لە مانەدا بزووتنەوە گۆڕانخوازەکە لە‬ ‫الیەنێکی دیکەی مەسیحییەت‪ ،‬بخرێتە ژێر نفووزی ئیسالمیستیی‌و ناوچەگەریی‌و‬ ‫ناو پرۆسەی ڕیفۆرمەوە کە پلورالیزمی مەزهەبگەرییدا قان دراوە‪ .‬ئەڵبەت گەرایشی‬ ‫سیاسی‌و ئایینی‌و کلتووریی‌و هتد‪ ...‬قبوڵ دیکەیش وەکوو ناسیونالیزمی عەرەبی‌و‬ ‫بکات‪ .‬بۆ نموونە وابێت کە حەتمەن پێ ناسیونالیزمی دەوڵەتیی‌و شێوەیەک لە‬ ‫لە سەر سەرچاوە بوونی (مەرجەعیەتی) چەپی مندااڵنەو شەرمێون دەبینرێت‪ .‬باسی‬ ‫شەریعەتی ئیسالم بۆ دەستوورو بۆ یاسا کورد دەچێتە خانەیەکی تەواو جوداوە‪ .‬لە‬ ‫دانەگرێت‪ ،‬کۆتایی بە پەنابردن بۆ زەبرو سووریە کورد دژ بە دەوڵەتی خۆی شۆڕش‬ ‫بۆ هاندان بۆ بەکارهێنانی زەبر بهێنرێت‪ ،‬ناکات‌و ئەجێندایەکی مەزهەبی نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پرۆسەی سیاسیی دوور لە فەزای ترساندن وەکو نەتەوەیەکی داگیرکراو دژ بە دەوڵەت‬ ‫بێت‪ ،‬جا چ بە هەڕەشەی دۆزەخی ئەو بەشدارە‪.‬‬ ‫دونیاو چ بە هەڕەشەی کوشتاری ئەم خەباتی ئەوان دەگەڕێتەوە بۆ النی کەم‬ ‫دونیا‪.‬‬ ‫نزیکەی ‪ ٦٠‬ساڵ لەمەوپێش‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫هەروەها لە پرۆسەی باسی سیاسیدا کاتی هاتنە سەر کاری حکومەتی بەعس‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی پان – ئیسالمیی ناچار کورد لەو واڵتەدا زەرەری گەورەی‬ ‫دەکرێت بە دروستی چەمکی سیاسی بەکار لێدراوە‪ .‬هەر لە لێستاندنەوەی ناسنامەی‬ ‫ببەن‪ ،‬بۆ نموونە کە نەتوانن حکومەتی کوردیی‌و نەناسینی وەکوو کورد‪ ،‬تا‬ ‫حوسنی موبارەک بە سیکۆالریست دابنێن‌و بەوەی کە هەڵگری ناسنامەی ”غەریب“‬ ‫بەو شێوەیە هێرش بکەنە سەر سیکۆالریزم‪ .‬بن‪ ،‬هەوڵدانی جیددی بۆ تواندنەوەیان بە‬ ‫بەڵکوو ناچار بن کە حکومەتێکی وا لە سیاسەتی بەعەرەبکردن‌و دوورخستنەوەیان‬ ‫چوارچێوەیەکی دروستدا پێناسە بکەن‌و واز لە بازاڕی کارو لە خوێندن‌و هتاد‪ ،‬تا‬ ‫لە چەواشەکاری بهێنن‪.‬‬ ‫پەرشوباڵوەپێکردنیان لە سەرانسەری‬ ‫لەو ڕووەوە من پێم وانییە کە هیواکان بووبن سووریەدا‪ .‬ئامانج ئەوەیە کە شتێک بە‬ ‫بە بڵقی سەر ئاو‪ ،‬بەاڵم دەستکەوتەکان‬ ‫وا گەورە و زەرەرەکان وا کەم نین کە‬ ‫مرۆڤ زۆر پێیان دڵخۆش بێت‌و بتوانێت‬ ‫وەکوو مۆدێلی سیاسی بەکاریان ببات‪.‬‬ ‫من من پێم وانییە کە هیواکان‬ ‫پێموایە زیاتر دەتوانرێت وەکوو ئەزموونی‬ ‫سیاسی سوودیان لێ وەربگیرێت‪.‬‬ ‫هەمیشەلە بووبن بە بڵقی سەر ئاو‪،‬‬ ‫الیەکی دیکەوە شۆڕشی خوێناوی‬ ‫بە شێوەیەک لە شێوەکان وابووە‪.‬‬ ‫ئەو شۆڕشانەی لە منداڵدانی خەباتی بەاڵم دەستکەوتەکان وا‬ ‫ئازادیخوازییەوە سەرچاوە دەگرن‪ ،‬هەمیشە‬ ‫ئەو الیەنە باشەیان هەیە کە کۆتایی بە گەورە و زەرەرەکان وا کەم‬ ‫دەسەاڵتی داگیرکار دەهێنن‪ ،‬بەاڵم مەرج‬ ‫نییە ڕاستەوڕاست بتوانن ببن بە پارێزەری نین کە مرۆڤ زۆر پێیان‬ ‫دیموکراسی و بە سەنگەری پاراستنی‬ ‫مافی مرۆڤ‌و هاوواڵتیبوون‪ .‬شۆڕشە دڵخۆش بێت‌و بتوانێت‬ ‫ناوخۆییەکانیش‪ ،‬هەر بۆ نموونە شۆڕشی‬ ‫فەڕەنساو دوو شۆڕشی ‪ ١٩٠٥‬و ‪ ١٩١٧‬وەکوو مۆدێلی سیاسی‬ ‫ڕووسیی‪ ،‬بە ڕاستی خوێناویی‌و پڕ زەرەر‬ ‫بوون بۆ دانیشتوانی ئەو کاتەی خۆیان‪ .‬بەکاریان ببات‬ ‫مرۆڤ دەتوانێت ئاماژە بە گەلێک جۆر‬ ‫لە شۆڕشی ناوخۆیی بکات کە سەرەڕای‬

‫ناوی کورد لە سووریە نەبێت‌و نەمێنێت‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە خەباتی خەڵکی کورد لەو واڵتە‬ ‫خەباتێکی رزگاریخوازانەو ئازادیخوازانەیە‪،‬‬ ‫بۆ گەیشتن بە هەمان ئەو مافە نەتەوەیی‌و‬ ‫دیموکراسیانەی خەڵکی عەرەب لەوێ‬ ‫هەیانە‪ .‬ئەڵبەت لە بیرمان نەچێت کە‬ ‫کاری کوردان لەوێش زەحمەتە چون‬ ‫عەرەبێکی زۆر بۆ ناوچە کشتوکاڵی‌و‬ ‫زەنگینەکانی کورد هێنراون‌و بەخۆرایی‬ ‫پێیان دراوەو ناوەکانیان گۆڕدراون‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە ناوچەی ”کۆبانێ“ ناوی گۆڕدراوە‬ ‫بۆ ”عین العرب“‪ ،‬واتە ”سۆمای عەرەب“‪،‬‬ ‫چونکە لە کۆبانێوە ئاوی فوڕات دێتە‬ ‫خوار‪ .‬بەو شێوەیە گیرفانی ناوچەی‬ ‫عەرەبنشینی هاوردە لە کوردستان فرەن‌و‬ ‫زۆرینەی ئەو عەرەبانەش خێڵ‌و هۆزن‪،‬‬ ‫واتە کورد لەگەڵ خێڵ‌و هۆزی عەرەبیش‬ ‫تەرەف دەبێت‪ ،‬نەک هەر دەوڵەت‪ .‬هەر‬ ‫لە کەرکووک‌و خورماتووو دیالەو هتد‪...‬‬ ‫لە باشووری کوردستان هەمان کێشەمان‬ ‫هەیە‪ .‬سووریە هەروەها هەروەکوو ئێران‬ ‫گەمەی جوگرافی کردووە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫چیاکانی حەڵەب ڕوواورووی دەریای سپی‬ ‫ناوەڕاست هەر بە مێژوو ناویان چیاگەلی‬ ‫کورد بووە‪ .‬لە سەر نەخشەکانی کۆنی‬ ‫جوگرافیا هەن‪ .‬بەاڵم دەوڵەت یەک دانە‬ ‫کێوی ناوناوە ”جبل االکراد“ و دانەیەکی‬ ‫دیکە ”جبل الترکمان“‪ .‬بەو شێوەیە کورد‬ ‫و تورکمانی هێناوەتە یەکڕیزو یەک ئاست‌و‬ ‫مۆری کەمایەتی لێداون‪ .‬بەو مانایەی کە لە‬ ‫سووریە کەمایەتی زۆرن‪.‬‬ ‫قسەی تێدا نییە کە دەوڵەتی سووریە‬ ‫هاوسەنگەرێکی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتیی‬ ‫ئێرانەو ئەمە لە ‪ ٣٤‬ساڵی ڕابردوودا‬ ‫سەلمێندراوە‪ .‬هەندێک کەس بە نیوەمانگی‬ ‫پاوانی شیعەی دادەنێن‪ ،‬واتە ئێران‪،‬‬ ‫عێراق‌و سووریەو لوبنان‪ .‬سووریە بنکەی‬ ‫پێوەندیی ئێران‌و ”حیزب اللە“ ـی لوبنان‌و‬ ‫”حەماس“ ـی فەلەستینە‪ .‬ئەمە بەو واتایە‬ ‫دێت کە لە ئەگەری کەوتنی حکومەتی‬ ‫بەشارئەسەددا ئێران ناتوانێت لە سەر‬ ‫زەوینەوە پێوەندیی بەو الیەنانەوە بکات‪.‬‬ ‫چون ئوردۆن‌و میسریشی لێگیراوە‪ .‬هەر‬ ‫لە ئێستاوە فشاری ئەمریکاو خۆرئاواو‬ ‫دەوڵەتانی عەرەبیی لە سەر عێراق هەیە‬ ‫کە واز لە کۆمەکی لۆجیستیکی‌و سەربازیی‬ ‫ئێران بۆ سووریە بهێنێت‪ .‬کەواتە بە‬ ‫کەوتنی ڕژیمی سووریە‪ ،‬حکومەتی ئێران‬ ‫نزیکەی تاکباڵ دەمێنێتەوەو هاوەڵمنداڵی‬ ‫لە بەشی خۆرهەاڵتەوە لەگەڵ جیهانی‬ ‫عەرەب دەپچڕێت‪ .‬لە بەشی باشوورەوە‬ ‫لە مێژە لەگەڵ دەوڵەتانی عەرەبیی سەر‬ ‫کەنداوو تەنانەت یەمەنیش کێشەی جیددی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫دیارە ئەمە کێشەیەکی درێژخایانی درێژترو‬ ‫ستراتیژیتر بۆ عەرەب پەیدا دەکات چون‬ ‫دووبارە شیعەمەزهەبی عەرەب دەکەونەوە‬ ‫نێو فەزای چەوساندنەوە بە دەستی‬ ‫سوننەی عەرەب‪ ،‬بەاڵم ئەمە باسێکی‬ ‫دیکەیە‪.‬‬ ‫ئەڵبەت ئەوە شایانی باسە بڵێم کە ئەگەرچی‬ ‫ئێران هەر لە زەمانی شا ئیسماعیلی‬ ‫سەفەوییەوە سیستەماتیک هەوڵی داوە‬ ‫دەسەاڵتی سەحرانشینی فارس کە تا‬ ‫ڕادەیەک ئیزۆلەیە بە وەفادارییەکی شیعە‬ ‫مەزهەب ڕزگار بکات‌و تێدا سەرکەوتوویش‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم ئەمە هەر گەمەیەکە‪ ،‬دەنا‬ ‫شیعە مەزهەبی کورد هیچ ئیمتیازێکیان‬ ‫لە بااڵدەستیی فارس یان شیعە مەزهەبیی‬ ‫فارس وەرنەگرتووە‪ ،‬بەڵکو هەروەکوو‬ ‫سوننەکانی کورد چەوساوەو بەشخوراون‪.‬‬ ‫ئەم ڕاستییە بۆ عەرەبی ئێرانیش هەروایە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەوان شیعەمەزهەبن بەاڵم نەک‬ ‫هەر ئیمتیازێکیان لە شیعە بوونی خۆیان‬ ‫دەست نەکەوتووە‪ ،‬بەڵکوو بە توندی‬ ‫چەوساونەتەوە‪ .‬خۆشبەختانە ژمارەیەکی‬ ‫بەرچاوی کوردو عەرەب لە ئێران ئیتر لەو‬ ‫ڕاستییە تێدەگەن‪ .‬بەاڵم خودی گەمەکە‬ ‫هەمیشە ڕەواجی هەیە‪ .‬ئەگەر بزووتنەوەی‬ ‫ئازادیخوازانەی خەڵکی کوردستان لە‬ ‫سەداسەد سیکۆالریست‌و نەتەوەیی نەبێت‌و‬ ‫بە کردەوە نەیسەلمێنێت‪ ،‬هەمیشە ڕەواج‌و‬ ‫زەمینە بۆ گەمەی لەو شێوە هەن کە‬

‫دەوڵەتی سووریە‬ ‫هاوسەنگەرێکی‬ ‫ناوچەیی‌و نێودەوڵەتیی‬ ‫ئێرانەو ئەمە لە‬ ‫‪ ٣٤‬ساڵی ڕابردوودا‬ ‫سەلمێندراوە‬ ‫ناتەبایی لە ناو کورددا دروست بکرێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بەو بەشەی پرسیارەکە باوەڕ‬ ‫ناکەم کەس بزانێت سەرەی کامە دەوڵەتە‬ ‫لە ناوچەکەدا‪ .‬نیشانە زۆرن کە زەمینی‬ ‫تورکیاـیش فش‌و پوکە‪ .‬لەوێش مەزهەبی‬ ‫عەلەویی بەئەژمارن‪ ،‬هەم وەکوو کوردو‬ ‫هەم وەکوو عەرەب‌و هەم وەکوو تورکیش‪.‬‬ ‫خەباتی ئازادیخوازیی کورد پێشڕەوی‬ ‫کردووە‪ ،‬حکومەت تا دێت زیاتر مەزهەبیی‌و‬ ‫زەبرئامێز دەبێت‪ ،‬الیەنە سیاسییەکانی‬ ‫تورک جەخت لە سەر تورک‌بوونی‬ ‫تورکیا دەکەن‌و تازە بە تازە باس لە‬ ‫ناسنامەی ”تورکیایی‪ /‬تورکیایی‌بوون“‬ ‫بۆ هاوواڵتییان دەکرێت‪ .‬واتە حیساب‬ ‫بۆ کردن وەکوو هاوواڵتیی تورکیا‪ ،‬نەک‬ ‫تورک‪ .‬لە ئێران ئەو فاکتەرانە بەهێزترن‬ ‫کە ئەمریکاو خۆرئاوا بەگشتیی تەواو لە‬ ‫ئێران تووڕەن‪ .‬ئەڵبەت ئەم فاکتەرە لە‬ ‫‪ ٣٤‬ساڵی رابردوودا هەر هەبووە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫داخەوە نە ئۆپۆزیسیۆنێکی ڕاستەقینەی‬ ‫ناسراوی قابیل بە پێناسە لە ئێران هەیەو‬ ‫نە ئۆپۆزیسیۆنی کورد لە ئاستی سیاسیدا‬ ‫وا کامڵە کە بتوانێت ڕووخسارێکی جیددی‬ ‫سیاسیی هاونوێنەر لە سەر ئاستی جیهان‬ ‫روو بە دەرەوە بخاتە مەیدان‪.‬‬ ‫مرۆڤ دەتوانێت پێ دابگرێت کە‬ ‫فاکتەرگەلی جیاواز هەن نیشانی دەدەن‬ ‫کە پاش سووریە ئەم بایە دەتوانێت ئێران‬ ‫بگرێتەوە‪.‬‬ ‫پرسیار‪٥٧ :‬مین خولی هەڵبژاردنەکانی‬ ‫سەرۆک کۆماری لە ئەمریکا بەڕێوەیە‪ .‬ئایا‬ ‫گۆڕینی دەسەاڵت لە نێوان کۆماریخوازەکان‌و‬ ‫دیموکراتەکان دەتوانێت چ کاریگەرییەکی لە‬ ‫سەر هەڵوێستی دەوڵەتی ئەمریکا بەرانبەر‬ ‫بە کۆماری ئیسالمی ئێران هەبێت؟‬ ‫واڵم‪ :‬من پێم‌وانییە جیاوازیی جیدی لە‬ ‫نێوان سیاسەتی ئەو دووالیەنەدا هەبێت‪،‬‬ ‫چون عادەتەن سیاسەتی دەرەکیی ئەمریکا‬ ‫لە بازنەی سەرووترو دیاریکراوترداو لە‬ ‫سەر ئاستی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکاو‬ ‫بەرژەوەندیی ستراتیژیی مامەڵەی لەگەڵدا‬ ‫دەکرێت‪ .‬زۆرینەی ئەو سیاسەتە زۆر‬ ‫زۆر لە بڕیاری ڕۆژانەو مانگانەو ڕووداوی‬ ‫لێرەولەوێ دوورە‪ .‬بۆ نموونە کە پێوەندیی‬ ‫بە تەقینەوەی بۆمبێک لێرەولەوێ هەبێت‬ ‫یان بە تووڕەبوون‌و گرژبوونی سەرۆکێک یان‬ ‫بە دەستێوەردانێکی الیەنێک لە باسێکی‬ ‫ناوچەیی بگۆڕدرێت‪ .‬ئەم جۆرە پالنە‬ ‫عادەتەن چەندین ساڵ بیری لێکراوەتەوەو‬ ‫کراوە بە پرۆژە‪ .‬دیارە خودی پرۆژەکە‬ ‫هەمیشە جێی گۆڕانکاریی‌و هەڵپەساردن‌و‬ ‫شتی لەو جۆرەیە‪ .‬بۆ نموونە ئەگەر کورد‬ ‫خوازیاری ئازادیی نەبن‌و لەو پرۆژەیەدا‬ ‫حیسابیان بۆ کرابێت‪ ،‬پرۆژەکە بەو شێوەیە‬ ‫نامێنێتەوە کە لە ئەسڵدا داڕێژراوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ڕێکخراوێکی وەکو ئەلقاعیدە یان ئەوانەی‬ ‫لە ناوچەکەدا هەن‌و دژ بە ئەمریکان‪،‬‬ ‫بتوانن زیاتر خەڵک ڕێکبخەن‌و وەاڵم‬ ‫بدەنەوە‪ ،‬دیارە ئەو پرۆژەیە دوادەکەوێت‬ ‫یان ناچار بە هەڵپەساردن دەکرێت‪.‬‬

‫‪...‬بۆ ل‪7‬‬

‫ئه‌ندێشه‌‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬ ‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫فڕین بەرەو بەرزەخ‬ ‫جەلیل ئازادیخواز‬ ‫بەرزەخ ئەوشوێنە نەخوازراوەیە کە لەنێوان‬ ‫دیاری خوازراو نەخوازراودا دەبێتە شوێنگەو‬ ‫کەس لە گەیشتن بە دیاری خوازراو‬ ‫نەخوازراو دووردەخاتەوەو دەبێتە بەرگرتن‬ ‫لە ئەزموونکردنی هەردووال‪ .‬لەم دۆخەدا‬ ‫مرۆڤ لێوان لێوە لە ئیشتیاق‌و لەهەودای‬ ‫گەیشتن‌و ئەزموونکردندا هەڵدەقرچێت‪.‬‬ ‫هەڵقرچانێک کە پێشخوانێکی ئاوەزیی‌و‬ ‫کلتوریی کەڵەکە بوو دنەی دەدەن‬ ‫بۆدەرچوون لە هەلومەرجی ئێستاو فڕین‬ ‫بەرەو خوازراوی پەسەند یا (بەهەشتی‬ ‫گفت دراو ) ‪ .‬دەتوانین بڵێین بەرزەخ یانێ‬ ‫بەرگرتن لە گەیشتن بە دەرئەنجامی کارو‬ ‫هەموو سەرەنجامەکانی پێشتر کردەکراوی‬ ‫مرۆڤ بۆ گەیشتن بە مەبەست‌و هەویایەکی‬ ‫مەزن‪ .‬ئەو بەها گشتییانەی وەک چاکەو‬ ‫دادوەری‌و ئازادی‌و پاراستنی ئەمانەو‪ ،‬کۆی‬ ‫بەها گشتییە مرۆییەکانی دیکەو هەموو‬ ‫ئەو خەبات‌و ماندووبوونانەی کە لەپێناوی‬ ‫پێگەشتنیاندا بە خۆ هەمواردەکرێن‪ .‬ئەگەر‬ ‫لە هێالنەی ئەوانەدا نەنیشنەوە دەبنە‬ ‫سابات نشینی بەرزەخ ‪.‬‬ ‫ڕەوتی ڕووداوەکانی گیتی‌و گەردەلوولی‬ ‫گۆڕانکاریی ناوچەکەو رەنج‌و ئازاری سیزێڤ‬ ‫ئاسای گەل‪ ،‬جەماوەری کوردستان‌و ئێران‌و‬ ‫هەموو هێزو کەس‌و الیە ن‌و ناوەندکانی واڵت‬ ‫ئاماژەن بۆ گلۆربوونەوەو هەڵتەکانی رژێمی‬ ‫ئیسالمی ئێران‪ .‬ناڵێـم سبەی ئەم رووداوە‬ ‫روودەدات‪ ،‬نا‪ ،‬گۆڕانکارییە سیاسی‌و‬ ‫کلتوورییەکان زەمان بەرو هەناسەگیرن‬ ‫بە تایبەت لە سەرزەوینی رۆژهەالت‌و لە‬ ‫پێکهاتە ئایدۆلۆژییەکاندا‪ ،‬بەاڵم روودانیان‬ ‫یەقینێکی گونجاوو ئەزموونکراویشە‪ .‬کۆی‬ ‫ئامرازو ئەگەرو هۆکارەکان لە تێکڕای‬ ‫خۆیاندا بێ ئەمالوئەوال گۆڕان سەلمێنن‌و‬ ‫ئاماژە بۆ گۆڕانی بنەڕەتی‌و هەراون لە‬ ‫کۆی دەڤەرەکەو سەرزەوینی ئێراندا‪.‬‬

‫یاوی گۆڕان‌و چاوەڕوانیی هەمووالو‬ ‫هێزێکی ئێرانی هیناوەتە تاو‪ .‬گٶڕان‬ ‫هێندەی ئەنجامی میتۆدی دەسەاڵتداریی‬ ‫دەسەاڵت‌و هەڵکشانی ئاستی داخوازی‌و‬ ‫ئەندێشەی جەماوەرو گوشاری دەرەکییە‪.‬‬ ‫زۆر کەم‪ ،‬هێندەش ئەنجامی پرۆژەو‬ ‫پیالن‌و هاودەنگی‌و یەک خەباتی هێزەکانی‬ ‫ئۆپۆزیسۆنی کوردستانی‌و سەراسەری‬ ‫نییە‪ .‬ڕیشە کۆمەاڵیەتییەکانی ئامادەبوونی‬ ‫ئۆپۆزیسوینی کورد لە کۆمەڵگادا زۆرتر‬ ‫مێژوویی‌و نۆستالۆژیک‌و دەرهەستین تا‬ ‫مادی‌و پێکهاتەیی‌و کلتووریی‪ .‬بوونێکی‬ ‫نا ڕێکخراو‪ ،‬بێ پالن‌و نەخشە ڕێگاو‬ ‫پەرەوازو لێکترازاو‪ .‬نەبوونی کۆدەنگی‌و‬ ‫بەرجەستەبوونەوەی جیاوازییەکان‪ ،‬چەند‬ ‫مینبەری‌و زۆر دەمڕاستی‪ ،‬ئامادەبوونی‬ ‫هێزی ناوچەیی‌و جیهانی‌و(کە مەرج نییە‬ ‫بەسوودی داواو کێشەی کورد بشکێنەوە)‬ ‫هەروەها هێزی خۆماڵی زۆرتر ئامادەو‬ ‫زووتر خۆسازداو بۆ قۆزتنەوەی هەرهەل‌و‬ ‫دەرفەتێک خەسارو ئافەتەکانی ئەم تاوو‬ ‫یاوەی گۆڕانەن کە تەنیا لە رووبەرێکەوە‬ ‫کاریگەرن لەسەر داهاتوو وە رووداوە‬ ‫نەهاتووەکان‪ .‬گەلێک فاکتەری دیکەی‬ ‫ناوەکی هەن کە کاریگەری‌و دەسەاڵتیان لە‬ ‫سەرکۆی پرۆسەی رووداوەو گۆڕان کەمتر‬ ‫لەم باسکراوانەی پێشوو نییە‪.‬‬ ‫رژێمی توتالیتەرو تئۆکراتی ئێران لەماوەی‬ ‫دەسەاڵتداریی خۆیدا بە سوود وەرگرتن‬ ‫لە دین‌و سامانی فراوانی نەوت‌و داهاتی‬ ‫دەوڵەتیی‌و دینی توانیویەتی کلتوورو‬ ‫کۆمەڵگایەک سازکات کە تارادەیەکی‬ ‫زۆر دەکرێت وەک دوورگەی ناوئاخن‬ ‫باسی کەین لە کۆی کۆمەڵگای ئێراندا‪.‬‬ ‫ئەم دوورگەی ناوئاخنە هەرچەندە لەکۆی‬ ‫جەماوەری ئێراندا رەنگە رێژەیەکی کەم‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم شیاوی رامان‌و لەسەر وەستانە‬ ‫‪ .‬دوورگەی ناوئاخن خاوەنی هەموو‬ ‫پێداویستییەکانی ژیانی جیهانی ئەمرۆیەو‬ ‫لەو پەڕی خۆشگوزەرانی‌و باوەڕمەنیدا‬

‫دەژی‌و ئەزموونی شاری بەختەوەرییەکان‬ ‫دەکات‪ .‬ئەوسەربازخانە ئامادەو نەبڕاوەی‬ ‫رژێمە کە لە هەڵەمووت‌و نووچ‌و هەر‬ ‫گالنێکدا بێ پەروا قوربانیی بۆ رژێم‬ ‫داوەو دەیدات ‪ .‬دوورگەو سەربازخانەی‬ ‫ناوهێنراو کۆئەنجامی هەموو بەرژەوەندیی‌و‬ ‫باوەڕو بەهاو ئایدیاکانی رژێم‌و جەماوەرە‬ ‫باوەڕمەندەکەیەتی ‪ .‬ئەم دوورگە ئاخێنراوە‬ ‫خاوەنی دینامیکیەت‌و باوەڕو ئایدیۆلۆژی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬کەلە ماوەی دەسەاڵتداریی رژێمدا‬ ‫بوون‌و ئامادەیی خۆی لە زۆربەی رووبەرو‬ ‫رەهەنەدەکاندا نیشان داوە‪ .‬کۆی سووژەو‬ ‫هەموو ئەو ئۆبژەسازییانەی کە رژێم لە‬ ‫روانگەو ئاخێزگە ئایدیۆلۆژیەکەی خۆیەوە‬ ‫هێناونیە ناو گوتاری کۆمەڵگاوەو ویستی‬ ‫بیانکاتە گوتاری زاڵ شکان‪ ،‬بەالوازی‬ ‫و نەزۆکی رژێم بە هێزی میلیتاری‬ ‫دەخوازێ بە هەڵسپێراوی بیان هێڵێتەوە‪.‬‬ ‫درێژبوونەوەی ئەم پرۆسەو بەرهاتنەوەی لە‬ ‫کۆمەڵگادا بە تەواوی وەستاون‌و تەنیا لە‬ ‫هەناوی ئەم دوورگەدا ماون‌و بەردێنەوە‪.‬‬ ‫کلتووری گشتیی‪ ،‬هونەر‪ ،‬وێژەو‬ ‫هەمووچەمکەکانی جوانی‌و جوانی‌ناسی‪،‬‬ ‫نەک هەر لەگەڵ دەزگای فیکری‌و روانگەو‬ ‫ئایدیاکانی نایەنەوە‪ ،‬هیچ‪ ،‬بەڵکوو لە ئاستی‬ ‫گشتیی کۆمەڵگادا بە دژی دەوەستنەوە ‪.‬‬ ‫ئەوە تەنیا ئەو دوورگە ئاخێنراوەیە کە‬ ‫دەکۆشێ لە کۆی ئەم بەستێنانەدا باوەڕو‬ ‫بوونی رژێم وەک بەریان‌و بوونێکی چاالک‬ ‫نیشان بدات‪ .‬هەوڵە هونەری‌و کلتووری‌و‬ ‫سینەمایی‌و ئەدەبییەکانی ئەم دوورگە‬ ‫ئاخێنراوەیە کە بوونەتە دارەدەستی‬ ‫وەستانی بەرواڵەتی رژێم لەم بوارانەدا‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەرەس‌و هەڵوەشانەوەی رژێمدا ئەم‬ ‫دوورگە ئاخێنراوە هیچ تا دواکات‌و ئیمکان‬ ‫رادەوەستێ دەتوانێ دوای رمانی رژێمیش‬ ‫مەڵبەندێکی شیاوی زاوزێی تیرۆرو تیرۆریزم‬ ‫بێت بۆ سەرهەموو هێزو الیەنە نەیار و‬ ‫پێشکەوتووخوازەکانی داهاتووی کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫رژێم لە ماوەی دەسەاڵتداریی خۆیدا‬

‫سەرەڕای تۆکمە کردن‌و بن پتەوکردنی‬ ‫ئەم دوورگە‪ ،‬توانیویەتی کلتووری‬ ‫پیاهەڵدان‪ ،‬کلکەسووتێ‪ ،‬چەندزمانی‪،‬‬ ‫ئێرەی وخۆنزیک کردنەوە لە رووبەرێکی‬ ‫زۆری کۆمەڵگادا باڵوکاتەوە‪ ،‬باڵو بوونەوەی‬ ‫ئەم پەتاو خەسارانە هەر ئێستا زەبری‬ ‫گاریگەرو بڕست بڕی لە کۆمەڵگاو باوەڕی‬ ‫گشتیی‌و کلتووری کۆمەاڵیەتی واڵت داوەو‬ ‫دەتوانێ لە داهاتوودا خەساری یەکجار‬ ‫پڕ مەترسی‌و بە ئاسان پڕنەکراوە بە‬ ‫دیبێنێت‪ .‬زاوزێی کلتووری فاشیزمی دینی‬ ‫لە رووبەرێکی شیاوی سەرنج لەکۆمەڵگادا‪،‬‬ ‫رژێم‌و سەرکوتی بێ‬ ‫و رەشەکوژی‬ ‫پسانەوەی هەموو رووبەرەکانی ژیان‌و‬ ‫زیندووکردنەوەی گیانی خێلەکێتی‌و‬ ‫ناوچەخوازی ئاستانەی لێبوردەیی‌و گیانی‬ ‫پێکەوە ژیان‌و چاوپۆشی‌و هەڵەبەخشی‬ ‫کۆمەڵگای بەرادەیەکی کارەسات ئامێز‬ ‫الوازو دووچاری هەڵوەشانەوە کردووە‪.‬‬ ‫زمانبڕانی هەمەالیەنە و مەودانەدانی هیچ‬ ‫ئاین و ئاینزاو باوەڕێکی تر بە ئازاد لە‬ ‫کۆمەڵگاداو ئامادەنەبوون‌و راوەدوونانی‬ ‫هێزە سیاسییەکان بە تایبەتی لە هەرێمە‬ ‫پەراوێزەکاندا‪ ،‬بەستێن‌و بوارێکی یەکجار‬ ‫گونجاوی رەخساندووە بۆ دەمارگرژیی‬ ‫ئاینی‌و مەزهەبی‌و توندئاژۆی کارەسات‬ ‫خێز‪ ،‬بەتایبەتی لە ناوچە سونییەکانی‬ ‫واڵتدا‪ .‬سەرەڕای ئەمانەش رژێم بە بەرنامە‬ ‫کۆشاوەو تێدەکۆشی دوژمنی لە مێژینەو‬ ‫مێژووی ئەم ئایین‌و ئایینزایانە زیندوو‬ ‫کاتەوەو وەک ئاگری ژێر خۆڵەمێش بۆ‬ ‫شەڕو جیایی نانەوە بەکاریان بێنێ‌و‬ ‫هێناویەتی‪.‬‬ ‫لە راستیداو مەخابن ئەم هەلە دەرفەتێکی‬ ‫گرنگ‌و زێڕینی بۆ الیەنە کۆنە پەرست‌و‬ ‫دواکەوتووەکان رەخساندووەو لە مەتەرێزی‬ ‫ئەم دۆخەوە کەوتوونەتە زاوزێ‌و‬ ‫دوژمنایەتی بەئاشکرای هێزە نیشتمانی‌و‬ ‫خوازەکانی‬ ‫پێشکەوتوو‬ ‫نەتەوەیی‌و‬ ‫کوردستان‪ ،‬کەناکرێت رەچاونەکرێن‌و هەر‬

‫‪9‬‬

‫چرکە دەتوانن ژیانی کۆمەاڵیەتی‌و پرۆسەی‬ ‫سیاسی دوای رژێم بخەنە مەترسی‌و‬ ‫وێرانکەرو‬ ‫هەڵگرسێنەری ئاگرێکی‬ ‫سوتێنەری ئاشتیی کۆمەاڵیەتی بن‌و هەموو‬ ‫بنەماکانی هاوژینی تەندروست لە بەرامبەر‬ ‫کڵپەی شەڕێکی ئاوەهادا الوازو لەرزۆک‬ ‫کەن‪.‬‬ ‫کێشەکانی دێرینی هاوسێیەتی چەند‬ ‫نەتەوەیی‌و تێکدانی جوگرافیای مرۆیی‬ ‫ناوچەکان‌و دانانی بەهانەکانی شەڕی‬ ‫نەتەوەیی لەم دەڤەرانەداو بەداخەوە بوونی‬ ‫گیانی دەمارگیری‌و جۆرە ناسیونالیزمێکی‬ ‫توندوخەست خۆی هەوینی ترس‌و‬ ‫هەڵگرسانی ئەم کارەساتانەیە‪ .‬نەتەوە‬ ‫سازیی ناسیونالیزمی سەردەستی ئێرانی‌و‬ ‫جێگیر بوونی ئەم نەتەوە سازییەو‬ ‫کلتووری نەتەوەی فەرمانڕان‪ .‬دەسەاڵتی‬ ‫زمانیی‌و کلتووریی‌و جیاوازی ئایینی لە دوو‬ ‫پارێزگای باشووری کوردستانی ڕۆژهەالتدا‬ ‫لەو بەرگرانەی ترن کە بەهەشتی دوای‬ ‫رووخانی رژێم بەرزەخ دەنوێننەوەو لە‬ ‫تەنگەژە گرنگ‌وهەرەسەرەکییەکانن ‪.‬‬ ‫کۆی ئەم گرفت‌و خەسارو درمەئامادانەی‬ ‫ناو هەناوی کۆمەڵگاو لێکترازانی هێزو‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی کوردستانی رۆژهەاڵت‪ ،‬نە‬ ‫بوونی پرۆژەی دیاریکراوو مانیفێستی‬ ‫هاوبەش وجیابوونەوە یەک لە دوای‬ ‫یەکەکان‌و هەوڵنەدان بۆ هەڵدانی چەترێ‬ ‫کە کۆیان کاتەوەو مەترسییەکانی ئەم‬ ‫دۆخەش بۆ خۆی دەتوانن بەرزەخەکە‬ ‫بەتاوترو سوتێنەرتر کەن ‪.‬‬ ‫هاوهەڵویستی‌و‬ ‫مینبەرو‬ ‫نەبوونی‬ ‫دەست رانەگەشتن بە هێزە ناوچەیی‌و‬ ‫جیهانییەکان‌و هەڵنەبەستنی پردێکی‬ ‫پەیوەندیی باوەڕپێکراو لەگەڵ ئەمانەو‬ ‫هێزە سەراسەرییەکان‪ ،‬کۆیەکی دیکەی‬ ‫خەسارن کە لە ئەگەری روودانی هەر‬ ‫گۆڕانێکدا بەرەوڕوو دەبنەوەو رۆژگاری‬ ‫دوای گۆڕانکارییەکان دەخەنە مەترسی‬ ‫جیدییەوە‪.‬‬

‫خەونی ئاڵۆزی کاڵوی با بردوو!؟‬ ‫بیژەن قوبادی‬ ‫ئەگەر نە پێشتر‪ ،‬بەڵکوو النیکەم لە‬ ‫سەدەی هاوچەرخدا کۆمەڵگای مرۆڤایەتی‬ ‫کۆمەڵێک بەرچاو لە بەرەوپێشچوونی‬ ‫ئەزموون کردووەو زۆر دەسکەوتی‬ ‫بەنرخیشی بە دەست هێناوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫لە هەموو بوارەکاندا بە رێژەی شیاوو‬ ‫پێویست جیا لە کەم یان زۆریەکەی‪،‬‬ ‫ئاڵوگۆڕی بەرچاوو تەنانەت بنەڕەتیشیان‬ ‫تێدا پێکهاتووە‪ ،‬بەاڵم گرنگترو سەرباری‬ ‫هەموو ئەمانە‪ ،‬پێشکەوتن‪ ،‬ئاڵوگۆڕو‬ ‫دەسکەوتەکانی بواری مافە ئاسایی‌و‬ ‫یاساییە ئینسانییەکان حاشا هەڵنەگرو زۆر‬ ‫بە نرخ و بە کەڵکن‪.‬‬ ‫هەرچەندە لە بڕێک لە کۆمەڵگاکانداو بە‬ ‫تایبەت لەو شوێنانەی کە ئاستی وشیاریی‬ ‫گشتیی لە خوارەوەیە‪ ،‬بەربەرەکانێی نێوان‬ ‫سوننەت‌و مودێڕنیتە هەر بەردەوامەو‬ ‫کۆمەڵە فاکتەرێکی دیارو بەرچاو لە خزمەت‬ ‫مانەوەی سوننەت بە هەموو پێکهاتەو‬ ‫رەنگەکانیەوە بووەو لە شەڕی نێوان ئەو‬ ‫دوو الیەنەدا مودێڕنیتە خەساری زۆری‬ ‫بینیوە‪ .‬بەاڵم سەرەڕای ئەو خەسارانە‪،‬‬ ‫مودێڕنیتە (لەوانەیە بە ئەسپایی) بەاڵم‬ ‫قایم و پتەو‪ ،‬توانیویەتی هەنگاو بنێت‌و‬ ‫بنچ داکوتێت‪.‬‬ ‫لە کوردستانیش کە بەشێکە لەو‬ ‫کۆمەڵگا بەرینەی کە ئاماژەی پێکرا‪ ،‬ئەو‬ ‫گۆڕانکارییانە خۆدەردەخەن‌و خۆدەنوێنن‪.‬‬ ‫لێرەش ئەو بەربەرەکانێیە بەردەوامە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە هەموو تایبەتمەندییەکانی‬ ‫خۆیەوە‪ .‬لە الیەک پاشماوەی داب‌و نەریتی‬ ‫هاوردەی جیران‌و دراوسێ کە لە نێو‬ ‫کۆمەڵگای کوردیدا بەداخەوە تارادەیەک‬ ‫بوونەتە بڕوایەکی ئایینی‪ ،‬لە الیەک‬ ‫هەموو هەوڵ‌و تەقاالکانی الیەنگەلێک کە‬ ‫قازانج‌و بەرژەوەندییان لە درێژە کێشانی‬ ‫دۆخی رابردوودایەو بە هەموو هێزیانەوە‬

‫ئەیپارێزن‌و لە الیەکی‌ترەوە تایبەتمەندییەک‬ ‫کە کوردستان هەیەتی‌و ئەویش دابەش‬ ‫بوونیە لە نێوان چەند واڵت یان باشتر وایە‬ ‫بلێین چەند بیر‪ ،‬بۆچوون‪ ،‬ئایدیۆلوژیاو‬ ‫فەرهەنگی جیاوازو زۆرجاریش دژ بە‬ ‫یەک کە بەدرێژایی مێژوو لە زۆران بازی‌و‬ ‫رکەبەرایەتیدان‪.‬‬ ‫ئەو بابەتەش بەردەوام دەوری نیگەتیڤی‬ ‫گێڕاوەو لەمپەر بووە لە بەردەم گەشەی‬ ‫کۆمەڵگای کوردیدا‪ ،‬چونکە بە درێژایی‬ ‫مێژوو ئەو واڵتانە یان شەڕەکەی خۆیان‬ ‫هێناوەتە ماڵی کوردو یان لە «کارتی‬ ‫کورد» بە قازانجی خۆیان کەڵکیان‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬لە ئاکامیشدا بێبەشی‪،‬‬ ‫ماڵوێرانی‪ ،‬ماڵ سووتاوی‪ ،‬بێ‌خانەو النەیی‌و‬ ‫زیندان‌و کوشت‌و بڕو پاکتاوی رەگەزیی‪ ،‬لە‬ ‫تای تەرازووی ئاڵوگۆڕەکاندا بە الی کورددا‬ ‫شکاونەتەوە‪.‬‬ ‫لەم ناوچەیە بە درێژایی مێژوو لە شەڕەکانی‬ ‫نێوان ئێران‌و رۆم‪ ،‬ئێران‌و یوونان‪ ،‬ئایینی‬ ‫ئیسالم‌و مەسیحی‌و ئاڵۆزی‌و شەڕو‬ ‫کێشەکانی نێوان ئیمپراتۆریەتی شیعەی‬ ‫سەفەوی لە ئێران‌و ئیمپراتۆریەتی سوننەی‬ ‫عوسمانی‪ ،‬هەروەها لە سەدەی رابردوودا‬ ‫لە شەڕی یەکەم‌و دووهەمی جیهانیی‌و پاش‬ ‫تێکشانی دەسەاڵت‌و سووکە دەسەاڵتە‬ ‫کوردە کە‬ ‫ناوچەییەکان‪ ،‬دیسانەوە‬ ‫سەرەڕای ئەوەی لە پریشکی ئەو شەڕانە‬ ‫بەشێکی قورسی بەرکەوتووە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫هەر سەری بێ کاڵو ماوەتەوە‪ .‬لە سەدەی‬ ‫هاوچەرخیشداو لە ئاڵۆزییەکانی نێوان‬ ‫تورکیەو عێراق‪ ،‬ئێران‌و عێراق‪ ،‬ئێران‌و‬ ‫تورکیە بە گشتی هەموو الیەنەکانی‬ ‫پێوەندیدار بە داگیرکەرانی کوردستان‪،‬‬ ‫دیسانەوە ئەوە کوردە کە «قووچی‬ ‫قوربانییە»‪.‬‬ ‫بە گشتی لە هەر بوارێکەوە لە بەر چاوی‬ ‫بگرین‪ ،‬لە هەموو بەستێنێکدا سەبارەت‬ ‫بە کوردو پرسی کورد هەاڵواردن‪ ،‬پێشێل‬ ‫کردن‪ ،‬بێدەنگی راگرتن‪ ،‬یان زۆر جار پێش‬

‫خامه‌نه‌یی‪ ..‬هێمای ویالیه‌تی فه‌قیه‌ له‌ ئێران‬ ‫بە باڵو بوونەوەی بابەتی پێوەندیدار بە‬ ‫«کورد» زۆر مەبەستدار‪ ،‬رێکخراوەو‬ ‫سازماندراوە‪ .‬لە پێوەند لە گەڵ سیاسەت‌و‬ ‫هەڵسوکەوتی رژێمی بەعس لە عێراق‌و‬ ‫سووریە‪ ،‬دڕندەیی و بێ‌بەزەیی دەسەاڵتی‬ ‫فاشیستی ژەنڕاڵە تورکەکان‪ ،‬سی‌و چوار‬ ‫ساڵ هەوڵ‌و تەقاالی دیکتاتۆریی ئایینی لە‬ ‫ئێران بۆ سڕینەوەی کورد لە بوارە جۆر بە‬ ‫جۆرەکانیداو بە هەموو شێوازو رەنگێکەوە‬ ‫نکۆڵی لێ ناکرێت‌و ناشاردرێتەوە‪.‬‬ ‫بە کۆی هەموو ئەو پێشڕەویی‌و ئاڵوگۆڕانەو‬ ‫جیا لە هەر کاریگەرییەک‌و بابەتێکی‬ ‫پۆزەتیڤ یان نیگەتیڤ‪ ،‬کۆمەڵگای‬ ‫مرۆڤایەتی ئاڵوگۆڕی بە سەردا هاتووەو‬ ‫ماوەیەکی دوورو درێژە کە هەلومەرج‬ ‫گۆڕدراوەو بە گشتی‪ ،‬مرۆڤ پێی ناوەتە‬ ‫قۆنا‌غێکی جیاوازو نوێیەوە‪.‬‬

‫بە پەرەسەندنی رادەی وشیاریی گشتیی‪،‬‬ ‫بڕە الیەن‌و بۆچوون گەلێک خۆیان‬ ‫دەردەخەن‌و لەو خۆ دەرخستنانەدایە‬ ‫کە بۆمان دەردەکەوێت کە ئەوە تەنیا‬ ‫«ویالیەتی فەقێ» نییە کە خۆی بە خاوەن‬ ‫چارەنووسی خەڵک دەزانێت‪ ،‬بەڵکۆ ئەم‬ ‫مرۆڤە «صغیر»ە ناباڵغە!؟ بە بۆچوونی‬ ‫ئەوان‪ ،‬ناتوان‌و عاجیزە لە بەڕێوەبردن‌و‬ ‫ئیدارە کردنی خۆی‌و پێویستە ئەو «ئاغا‬ ‫بان سەرانە» رێ‌و شوێنی بۆ دیاری بکەن‌و‬ ‫نیشانی بدەن!‬ ‫بە لە بەرچاو گرتنی هەمووی ئەو راستییە‬ ‫حاشا هەڵنەگرانە‪ ،‬کاتێک سەرنجی دەورو‬ ‫بەرمان ئەدەین‪ ،‬هەموو دیاردەکان باس لەوە‬ ‫دەکەن کە‪ :‬دراوسێیە داگیرکەرەکانی ئێمە‬ ‫ناتەوانن لەوەی کە زەرفییەت‌و بەستێنی‬ ‫ناسین‌و وەرگرتنی گۆڕانکارییەکانیان بێت‪.‬‬

‫بۆیە الیەنە دەسەاڵتدارو پاوانخوازەکان‬ ‫لەوەی کە راشکاوانە خولیاکانی خۆیان‬ ‫دەرببڕن‌و بچنە بەربەرەکانێی دنیای‬ ‫ئەمڕۆو دەسکەوتەکانیەوە‪ ،‬خۆ ئەبوێرن‌و‬ ‫بە کەڵک وەرگرتن لە کۆمەڵێک دروشمی‬ ‫رزیوو پرتووکاو خەون بە دەسەاڵتی‬ ‫«نیل تا گەنگ‌و پاشایەتی هەخامەنشی»‬ ‫و «ئیمپراتۆریی سوڵتانە تورکەکان»‬ ‫و «خەالفەتی ئیسالمی» یان «هەڵکردنی‬ ‫ئااڵی ئیسالم لە سەرتاسەری دنیا» و‬ ‫«دامەرزاندنەوەی ئیمامەتی شیعە»وە‬ ‫دەبینن‪ .‬غافڵ لەوەی کە «دەوری زەمان‬ ‫گۆڕاوە» و لە کاتی راچڵەکانیان لە‬ ‫خەو‪ ،‬ئەبینن کە جیا لە خەونێکی ئاڵوز‪،‬‬ ‫رەشەبایەکی سامناک‌و سەرێکی بێ کاڵو‪،‬‬ ‫دەسکەوتێکی‌تریان نەبووەو هیچیان بۆ‬ ‫نەماوەتەوە‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬ ‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫ئه‌ندێشه‌‬

‫دەستپێکی وەرزێکی دیکەی خوێندن‬ ‫ناوه‌نده‌کانی په‌یواندیدار به‌ په‌روه‌رده‌و‬ ‫بارهێنان هه‌موو ساڵێک خۆیان به‌ زانستی‬ ‫سه‌رده‌م نوێ ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬چ له‌ بواری‬ ‫وانه‌کانی خوێندن‌و چ سیستەمی په‌روه‌رده‌‬ ‫به‌اڵم سیستەمی په‌روه‌رده‌و خوێندن له‌‬ ‫ژێر سێبه‌ری کۆماری ئیسالمیدا تووشی‬ ‫خه‌ساری زۆر گه‌وره‌ بووه‌و به‌رده‌وام به‌ره‌و‬ ‫پاشکه‌وتوویی هه‌نگاو ده‌نێت‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و چوارچێوه‌یه‌دا کێشه‌یه‌کی تر که‌‬ ‫به‌رەوڕووی قوتابیان‌و خوێندکاران ده‌بێته‌وه‌‬ ‫ناکارامه‌ی‬ ‫سیستەمی‬ ‫ئاڵۆزییه‌کانی‬ ‫خوێندن‌و وانه‌کا‌نی خوێندنه‌ که‌ ئاڵوگۆڕی‬ ‫به‌ سه‌ردا نایەت مه‌گه‌ر له‌ پێناو به‌ژه‌وه‌ندیی‬ ‫سیاسه‌ته‌کانی رژیم‌و به‌ گشتی به‌رهه‌م‬ ‫هێنانی تاکێکی گوێڕایه‌ڵی ویالیه‌تی فه‌قێ‪.‬‬ ‫ئه‌م سیاسه‌ته‌ له‌ زانکۆکان‌و له‌ ئاستی‬ ‫به‌رزتری خوێندن به‌ مه‌به‌ستی په‌روه‌رده‌‬ ‫کردنی کادره‌ بۆ خزمه‌تکردنی رژیم‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌مڕۆ رژیمی کۆما‌ری ئیسالمی‬ ‫ئێران زیاتر له‌ هه‌ر کاتێک له‌ ژێر گوشاری‬ ‫ناوخۆیی‌و نێو‌ نه‌ته‌وه‌یی دایه‌و له‌ گه‌ڵ‬ ‫قه‌یرانێکی به‌رین ده‌سته‌ویه‌خه‌یه‌‪ ،‬بێ شک‬ ‫دره‌نگ یا زوو ئه‌م رژیمه‌ له‌ گۆڕه‌پانی‬ ‫سیاس ‌هت‌ ده‌چێته‌ ده‌ره‌وه‌و له‌ چوارچێوه‌‬ ‫فیکری‌و په‌روه‌رده‌ییه‌کانی رژیمدا نه‌ک‬ ‫ته‌نیا جیلێکی گوێڕایەڵ به‌رهه‌م نه‌هات‬ ‫به‌ڵکوو نه‌وه‌ی دوای راپه‌ڕینی ‪ 57‬بەم‬ ‫الوە باوه‌ڕی به دیموکراسییه‌کی راسته‌قینه‌‬ ‫هه‌یه‌ که‌ له‌ گه‌ڵ ناخ‌و بنەماکانی ئه‌م رژیمه‌‬ ‫ناته‌بان‪ ،‬خه‌باتی بێ وچانی خوێندکاران‌و‬ ‫مامۆستایان‪ ،‬خه‌بات له‌ پێناو یه‌کسانی‌و‬ ‫که‌مپەینی یه‌ک ملوێن واژۆ بۆ نه‌هێشتنی‬ ‫هه‌اڵواردنی ره‌گه‌زیی‪ ،‬داخوازیی نه‌ته‌وه‌کانی‬ ‫ئێران بۆ خوێندن به‌ زمانی دایکی‬ ‫نموونه‌یەکی به‌رچاون له‌وه‌ی که‌ رژیمی‬ ‫ئێران نه‌یتوانیوه‌ به‌ ئامانجه‌ درێژخایەنه‌کانی‬ ‫له‌ رێگه‌ی سیستەمی په‌روه‌رده‌وه‌ بگات‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌و بۆنه‌وه‌ ئه‌رکی هه‌ر مرۆڤێکی ئازادیخوازه‌‬ ‫کە سیستەمی په‌روه‌رده‌و بارهێنانی دوای‬ ‫ئه‌م رژیمه‌ له‌ هه‌رچه‌شنه‌ فیکرێکی خۆرافه‌و‬ ‫نازانستیانه‌ بسڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بێ گومان به‌رنامه‌ی جیاکردنه‌وه‌ی ئایین‬ ‫له‌ ژیانی گشتی‌و به‌ تایبه‌ت سیستەمی‬ ‫په‌روه‌رده‌‪ ،‬پێشمه‌رجی بڕوای هه‌ر تاک‬ ‫‪ ،‬حیزب‌ یان الیه‌نێکه‌ به‌ دیموکراسی‪.‬‬ ‫رێزگرتن له‌ ئازادی رادەربڕین‌و بڕوای جیاواز‬ ‫له‌نێوان گرووپه‌ جیاوازه‌کان‌و خوێندن به‌‬ ‫زمانی دایکی‌و یه‌کسانی ره‌گه‌زیی ده‌بێت‬ ‫به‌ردی بناغه‌ی هه‌ر سیستەمێکی بارهێنانی‬ ‫دیموکراتییانه‌و مرۆڤانه‌ بێت‪.‬‬

‫عه‌بدۆاڵ کۆنه‌پۆشی (عه‌به‌ دلێر)‬ ‫لە رەزبەر‪ ،‬وەرزی کرانەوەی خوێندگاکان‬ ‫نزیک دەبینەوە‪ .‬رۆژی یه‌که‌می ره‌زبه‌ر رۆژی‬ ‫ده‌سپێکردنی وه‌رزێکی تازه‌ی خوێندنه‌‪،‬‬ ‫رۆژێک که‌ به‌ هه‌زاران خوێندکار له‌ پۆله‌‬ ‫جیاجیاکان روو له‌ قۆتابخانه‌و خوێندنگاکان‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌م رۆژه‌‬ ‫رۆژێکی پڕ له‌ خۆشی‌و بیره‌ورییه‌‌ بۆ‌‬ ‫رێژه‌یه‌کی به‌رچاو له‌ کۆمه‌ڵگاو به‌ تایبه‌ت‬ ‫بۆ خوێندکاران‌و بۆ رێژه‌یه‌کی به‌رچاویش‬ ‫ده‌ست پێکردنی وه‌رزێکی دیکه‌یه‌ له‌ تاڵی‌و‬ ‫نه‌هامه‌تیه‌کانی ژیان‪.‬‬ ‫له‌ کاتێکدا به‌ هه‌زاران کچ‌و کوڕ به‌ره‌و‬ ‫پۆله‌کانی خوێندن ده‌ڕۆن‪ ،‬له‌ هه‌مان کاتدا‬ ‫به‌ هه‌زارانیشیان ناچار ده‌بن ده‌ست له‌‬ ‫خوێندن هه‌ڵگرن‌و به‌ کاری ماڵه‌وه‌ سه‌رقاڵ‬ ‫بن یان ره‌وانه‌ی بازاڕه‌کانی کار بن‌و روو له‌‬ ‫شه‌قامه‌کان بکه‌ن‪ .‬دیاره‌ هۆکاره‌کان زۆرن‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی رێژه‌یه‌کی به‌رچاو له‌ مندااڵن‌و‬ ‫الوان ده‌ست له‌ خوێندن هه‌ڵده‌گرن‪ ،‬بێجگه‌‬ ‫له‌ کلتووری بنه‌ماڵه‌کان به‌ تایبه‌تی له‌‬ ‫بواری خوێندنی کچاندا‪ ،‬باری ئابووری‬ ‫بنه‌ماڵه‌کانیش هۆکارێکی گرینگی دیکه‌یه‌‬ ‫بۆ نه‌خوێنده‌واری مندااڵن‪ ،‬یان که‌م‬ ‫خوێنده‌واریان به‌ تایبه‌تی له‌ بارودۆخی‬ ‫داڕماوی ئابووریی ئێران که‌ سیاسه‌ته‌‬ ‫چه‌وته‌کانی کاربه‌ده‌ستانی رژیم به‌ سه‌ر‬ ‫کۆمه‌ڵگادا سه‌پاندوویانه‌و بووته‌ هۆی‬ ‫چوونه‌ سه‌ره‌وه‌ی رێژه‌ی بێکاری‌و هه‌روه‌ها‬ ‫به‌رزبوونه‌وه‌ی هێڵی هه‌ژاری که‌ هۆکارێکیشه‌‬ ‫بۆ وازهێنانی مندااڵنی ئه‌م بنه‌مااڵنه‌ له‌‬ ‫خوێندن‌و زانست‌و رۆیشتنه‌ نێو جیهانی‬ ‫گه‌وه‌ره‌سااڵن‌و چوونه‌ نێو بازاڕی کارو به‌‬ ‫جێهێشتنی دنیای منداڵی‌و هه‌ڵگرتنی باری‬ ‫قورسی ژیان به‌ ته‌مه‌نێکی که‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ئاماره‌کانی ناوه‌ندی ئاماری ئێران*‪،‬‬ ‫لە ساڵی خوێندنی ‪١٣٩٠‬ی هەتاوی‪ ،‬حه‌وت‬ ‫ملوێن‌و سه‌دوسی‌و پێنج هه‌زار قوتابی‬ ‫وازیان له‌ خوێندن هێناوه‌‪ ،‬ئەمەش واته‌‬ ‫له‌ سه‌دا سی‌و حه‌وتی قوتابیانی ئێران‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌پێی ئاماری خودی ئه‌م ناوه‌نده‌‬ ‫‪ 19‬ملوێن‌و ‪435‬هه‌زار قوتابی ته‌مه‌ن ‪7‬‬ ‫بۆ ‪ 19‬ساڵ ده‌بێت له‌ قوتابخانه‌کان ناوی‬ ‫خۆیان تۆمار بکه‌ن بۆ خوێندن‌‌و ئەمە‬ ‫له‌ کاتێکدایە کە ئەو رێژەیە زۆر کەمترە‬ ‫لەوەی کە دیاری کراوە‪ .‬هاوکات وه‌زاره‌تی‬ ‫په‌روه‌رده‌ رایگه‌یاندووە که‌ ساڵی رابردوو‬ ‫له‌ کۆی ‪12‬ملوێن‌و ‪800‬هه‌زار قوتابی له‌‬ ‫سه‌رانسه‌ری ئێران‪12 ،‬ملوێن‌و ‪300‬هه‌زار‬ ‫که‌س به‌شداری خوێندن بوون‌و ده‌رده‌که‌وێت‬ ‫که‌ له‌ ماوه‌ی ساڵێکدا نیو ملوێن که‌س‬

‫باری ئابووری بنه‌ماڵه‌کان هۆکارێکی گرنگی دیکه‌یه‌ بۆ نه‌خوێنده‌واریی مندااڵن‬ ‫له‌ رێژه‌ی قوتابیان که‌م بووه‌ته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پێی وته‌ی کاربه‌ده‌ستانی خودی رژیم به‌‬ ‫هۆی نه‌بوونی ئیمکانی هاتووچۆ‌و خراپی‬ ‫رێگه‌وبان‌و دووری خوێندنگاکان له‌ سه‌دا‬ ‫‪60‬ی کچانی گونده‌کان وازیان له‌ خوێندن‬ ‫هێناوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها رێکخراوی یونیسێف بۆ‬ ‫په‌روه‌رده‌و بارهێنان له‌ راپۆرتێکدا سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ ئێران وتوویه‌تی رێژه‌ی ئه‌و قوتابیانه‌ی‬ ‫وازیان له‌ خوێندن هێناوه‌ گه‌یشتوه‌ته‌ لە‬ ‫سه‌دا بیست‪ .‬به‌م شێوه‌یه‌ له‌ هه‌ر سێ‬ ‫قوتابی له‌ ئێران یه‌کێکیان واز له‌ خوێندن‬ ‫ئه‌هێنێت‌و ناتوانێت درێژه‌ به‌ خوێندن‬ ‫بدات‪ .‬سه‌رباری ئه‌مانه‌ش خوێندنگاکان به‌‬ ‫بیانووی جۆراوجۆره‌وه‌ پاره‌ له‌ بنه‌ماڵه‌کان‬ ‫وه‌رده‌گرن‌و زۆرجار پاره‌ی ئاوو کاره‌باو‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌کانیان ده‌خه‌نه‌ سه‌رشانی‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی قوتابیان‪ ،‬که‌ ئه‌مه‌ش هۆکارێکی‬ ‫دیکه‌یه‌ بۆ وازهێنان له‌ خوێندن‪ ،‬له‌ کاتێکدا‬ ‫به‌ پێی خودی یاسا بنه‌ڕه‌تییه‌کانی کۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێران خوێندن بۆ قوتابیان ده‌بێت‬ ‫به‌ خۆڕایی بێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م یاسایه‌ش‬ ‫وه‌کوو زۆربه‌ی یاساکانی رژیم ته‌نیا له‌ سه‌ر‬ ‫کاغه‌ز ماوه‌ته‌وه‌و‪ ،‬ئەمەش بۆتە هۆکارێک‬ ‫کە خوێندنی قوتابیان قورساییه‌کی زۆر‬ ‫بخاته‌ سه‌رشانی بنه‌ماڵه‌ کەم داهاتەکان‌و له‌‬ ‫ئاکامدا ده‌بێته‌ هۆی وازهێنانیان له‌ خوێندن‪.‬‬ ‫بێجگه‌ له‌ کێشه‌ی هه‌ژاری‌و که‌م داهاتیی‬

‫بنه‌ماڵه‌کان که‌ هۆکارێکن بۆ وازهێنان له‌ خوێندنگاکان ده‌بن‌و رۆژانه‌ هه‌ست به‌‬ ‫خوێندن‌و هه‌روه‌ها کێشه‌ی سیستەمی هه‌ژاری‌و برسیه‌تی له‌ سیمای مندااڵنی‬ ‫په‌روه‌رده‌ که‌ کۆمه‌ڵگای تووشی گرفتی قوتابی ده‌که‌ن‪ ،‬بێجگه‌ له‌مانه‌ ده‌بیت‬ ‫زیاتر کردووه‌ ده‌بێت ئه‌و خوێندکارانه‌شمان پێڕه‌وی له‌ سیستەمێک بکه‌ن که‌ هه‌اڵواردنی‬ ‫له‌ بیر نه‌چێت که‌ به‌ هۆی بیری جیاوازه‌وه‌ ره‌گه‌زیی به‌رهه‌م ده‌هێنێت‌و کچانی قوتابی‬ ‫له‌ خوێندن بێبه‌ش کراون یان له‌ سووچی ده‌خاته‌ ژێر رکێفی نه‌خوازراو‌و مندااڵن له‌م‬ ‫زیندانه‌کانی ئه‌م رژیمه‌دان‌و ساڵی نوێی سیستمه‌دا ناتوانن به‌ زمانی دایکی قسه‌‬ ‫خوێندن به‌ بێ ئه‌وان‌و کورسییه‌ به‌تاڵه‌کانی بکه‌ن‌و بخوێنن‪.‬‬ ‫کۆماری ئیسالمی له‌ سه‌ره‌تای به‌ ده‌سته‌وه‌‬ ‫ئه‌وان ده‌ست پێدەکات‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌ هه‌مانکاتدا که‌ خوێندکاران‌و گرتنی ده‌سه‌اڵت له‌ ئێران به‌ دروشمی‬ ‫بنه‌ماڵه‌کانیان هه‌رکامه‌و به‌ شێوه‌یه‌ک له‌ شۆڕشی ‌کلتووری هه‌وڵی ده‌رکردنی‬ ‫ژێر گوشاردان ده‌بێت ئاماژه‌یه‌کیش به‌ مامۆستایانی بیرجیاوازی داو به‌ گۆڕانی‬ ‫مامۆستایان بکه‌ین که‌ بۆ خۆیان به‌شێکن بنه‌ڕه‌تیی له‌ وانه‌کانی خوێندن به‌ تایبه‌تی‬ ‫له‌ سیسته‌می په‌روه‌رده‌و بگره‌ کۆڵه‌که‌یه‌کی له‌ به‌شی سه‌ره‌تاییداو به‌ درێژه‌دان به‌‬ ‫هه‌ره‌ گرینگی ئه‌م سیستەمه‌ن نه‌ک له‌ ئێران سیاسه‌تی ئیسالمیزه‌ کردنی زانکۆکان‌و‬ ‫ئه‌منیه‌تی کردنیان‪ ،‬بازنه‌کانی زانست‌و‬ ‫به‌ڵکوو له‌ هه‌موو جیهان‪.‬‬ ‫مامۆستایان وه‌کوو چینێکی به‌ش خوێندن بچووک‌و بەرته‌سکتر ده‌کاته‌وه‌و‬ ‫مه‌ینه‌ت‌و که‌م داهاتی کۆمه‌ڵگا‪ ،‬به‌رده‌وام هه‌وڵی به‌ پادگان کردنی خوێندنگاکان‬ ‫له‌ ژێر گوشاری ئابووریدان‌و یه‌کێک له‌ ئه‌دات‪.‬‬ ‫داخوازییه‌ سینفیه‌کانیان چوون ‌ه سه‌ره‌وی لە سەرەتای دەسپێکی وەرزی خوێندنی‬ ‫حه‌قده‌سته‌کانیانه‌ له‌ پێناو ژیانێکی شیاوی ئەمساڵیش جارێکیتر گورزێکی کوشندە‬ ‫مرۆڤدا‪ .‬بێجگه‌ له‌ کێشه‌ی مه‌عیشه‌ت‌و لە ژنانی خوازیاری فێر بوونی زانست دراو‬ ‫بژیو‪ ،‬مامۆستایان له‌ سیستەمی داخراوی زیاتر لە ‪ ٦٠‬زانکۆ لە ئێران لە وەرگرتنی‬ ‫په‌روه‌رده‌ی کۆماری ئیسالمی به‌رده‌وام ژنان خۆیان بوارد‪ ،‬لە کاتێکدا لە سەدا‬ ‫بەرەوڕووی سووکایه‌تی له‌ شوێنی کار‪٦٠ ،‬ی بەشداربووانی کۆنکووری ئەمساڵ ژنان‬ ‫که‌شوهه‌وایه‌کی ئه‌منیه‌تی‌و داخراو‪ ،‬پێکیان دەهێنا‪ .‬له‌ سه‌رانسه‌ری جیهان‌و *ئامارەکان لە ماڵپەڕی ئەو ناوەندە‬ ‫ته‌فتیشی عه‌قایدو به‌ ئیسالمی کردنی به‌ تایبه‌تی واڵتانی پێشکه‌وتوودا هه‌موو وەرگیراوە‬

‫ئەندێشەی سیاسی جان الک‬ ‫و‪ :‬محه‌مه‌د حه‌کیمی‬ ‫ئەگەر ئەندێشەی سیاسی تۆماس هابز‬ ‫جۆرێک لە ڕوانینی ڕەشبینانە بە زاتی‬ ‫مرۆڤەکانە‪ ،‬لە بەرانبەردا‪ ،‬بیرۆکەی‬ ‫سیاسی جان الک فەیلەسووفی بریتانیایی‬ ‫لە سەر ئەساسی زات و وێژدانی مرۆڤەکان‬ ‫داڕێژراوە‪ .‬فەلسەفەی جان الک‪ ،‬زۆرتر‬ ‫لە دووهەمین وتارەکەی کە سەبارەت بە‬ ‫دەسەاڵته دەردەکەوێ‪ .‬ئەو بەشە بەم‬ ‫شێوەیە دەست پێدەکات‪ :‬هەموو مرۆڤەکان‬ ‫بە شێوەی سروشتی لە دۆخێکی ئازاددا‬ ‫قەراریان گرتووەو هیچ کەس لەوی دیکە‬ ‫زیاتر نیە‪.‬‬ ‫خەڵک ئەو ئازادیەیان هەیە تا لە سنووری‬ ‫یاسای سروشتی‪ ،‬هەر کارێک پێیان‬ ‫باش‌و خۆشە ئەنجام بدەن‌و بە شێوەی‬ ‫شەخسی خۆو ماڵ‌و دارییەکانیان هەر‬ ‫چییەک دەیانەوێت ئازادن ئەنجامی بدەن‪،‬‬ ‫بە مەرجێک ئەو کارە بە دژی یاسای‬ ‫سروشتی نەبێت‪ .‬الک لە سەر ئەو باوەڕەیە‬ ‫یاسای سروشتی لە ویستی خوداوەندەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‌و عەقالنیەتی ئینسان‬ ‫ناتوانێ هەست بەوە بکات‪.‬‬ ‫هەر تاکێک بەرپرسە تا یاسای سروشتی‬

‫کە مرۆڤەکانی لە دەوری خۆی کۆ‬ ‫کردووەتەوەو ئامانجی ئەو‪ ،‬پاراستنی‬ ‫ئاشتی‪ ،‬ئارامی‌و بەرگرتن لە شەڕو ئاژاوەو‬ ‫ئێش بە یەک گەیاندن‪ ،‬دابڕێژێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێ لە ئەنجامی ئەم کارەدا‪ ،‬کەم کاری‬ ‫دەکرێت یان بە گشتی پشتگوێ دەخرێت‪،‬‬ ‫حکومەتی مەدەنی دروست دەبێت‪ ،‬بەو‬ ‫واتایە ئینسانەکان لە نێوان خۆیاندا‬ ‫قەرارداێک بۆ دروست کردنی کۆمەڵگایەکی‬ ‫سیاسی کە پشتیوان‌و حافزی یاسای‬ ‫سروشتی‌و مافی سروشتی ژیانە‪ ،‬ئازادی‌و‬ ‫جۆری خاوەنداریەتیە‪ ،‬پەیمان دەبەستێت‪.‬‬ ‫ئێستا ئەگەر دەسەاڵتداری ئەم کۆمەڵگەیە‪،‬‬ ‫مافی تاک لە بەرچاو نەگرێت‪ ،‬یان‬ ‫تێبکۆشێت دەسەاڵتێکی ڕەها وەدەست‬ ‫بێنێت‪ ،‬لەم ڕوەوە‪ ،‬خەڵک مافی ئەوەیان‬ ‫هەیە لە سەر کار الیبەرن‪ .‬بەو پێیە‬ ‫گرنگترین بیرۆکەی الک لە حەوزەی‬ ‫سیاسی‌و مەدەنی لە گەڵ هابز‪ ،‬فەیلەسوفی‬ ‫سیاسی جیاوازی زۆری هەیە لە چەند‬ ‫ڕوانگەوە دەکرێت ئەو جیاوازیانە شرۆڤە‬ ‫بکەین‪.‬‬ ‫جیاوازی لە ڕوانین سەبارەت بە‬ ‫‪-1‬‬ ‫دۆخ یا دۆخی سروشتی‪ :‬لە ڕوانگەی‬ ‫هابز دۆخی سروشتی شەڕی هەمووان بۆ‬ ‫وەدەست هێنانی دەسەاڵتی تاک‌و دارایی‬

‫کۆکردنەوەیە‪ .‬لە حاڵێکدا دۆخی سروشتی‬ ‫بۆ الک‌و بۆ وەدی هاتنی ئاشتی‌و دەسەاڵتی‬ ‫یاسای سروشتی بە سەر کۆمەڵگەدایەو‬ ‫لەودا ئازادی تاک بۆ وەدیهاتنی مافەکانی‬ ‫بە گشتی مسۆگەر دەبێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئامانج لە دروست کردنی کۆمەڵگەی‬ ‫مەدەنی‌و دەوڵەت‪ :‬لە ڕوانگەی هابزەوە‬ ‫ڕاکردنی خەڵکە لە دۆخی ئەمڕۆی کۆمەڵگا‬ ‫هۆکاری سەرەکی قەراردادی کۆمەاڵیەتیەیە‪.‬‬ ‫لە حاڵێکدا الک‪ ،‬بەستنی قەراردادی‬ ‫کۆمەاڵیەتی تەنیا بۆ ئەوە دەگەرێنێتەوە‬ ‫تا دەوڵەتی نوێ بتوانێت ئەمنیەتی تاک لە‬ ‫ڕوانگەی ماڵی‌و گیانی‪ ،‬ڕاهێنان‌و داوەری لە‬ ‫نێوان ئەواندا وە ئەستۆ بگرێت‪ ،‬دەوڵەت‬ ‫دەبێ ئازادی تاک دابین بکات‌و بە هیچ‬ ‫شێوەیەک بۆی نیە دەست لە کارو باری‬ ‫ناوخۆیی ژیانی تاک وەربدات‪.‬‬ ‫قەراردادی کۆمەاڵیەتی ئەندێشەی‬ ‫‪-3‬‬ ‫هابز یەک الیەنەیەو بە گشتی دەبێ بڵێم‬ ‫الیەنگری لە دەوڵەت دەکات‪ .‬بەو پێیە‬ ‫تاک لە بواری ئازادیە تاکەکەسیەکانەوە‬ ‫زۆر دەست کورتەو بە بێ مەرجی سەرەکی‬ ‫مافی حاکمیەتی خۆیی دەبەخشێت‪ .‬لە‬ ‫حاڵێکدا قەراردادی کۆمەاڵیەتی لە ڕوانگەی‬ ‫الکەوە دوو الیەنەیە هەموو مافەکانی دوو‬ ‫الیەن‪ ،‬چ تا ک و چ دەوڵەت مسۆگەر‬

‫دەکات‪.‬‬ ‫لەم ڕونگەدا دەوڵەت ئەوە قەبووڵ دەکات‬ ‫خەڵک دان بە دەسەاڵتەکەیدا بنێن‪ ،‬تا‬ ‫دەسەاڵت بتوانێت کۆمەڵێک ئەرک لە‬ ‫کۆمەڵگادا بەرێوە بەرێت‪ .‬بەو مەرجەی‬ ‫هەر کات دەوڵەت بەلێنەکانی جێبەجێ‬ ‫نەکردو بەرەو دیکتاتۆری رۆیشت‪ ،‬کۆمەڵگە‬ ‫بە پێی قەراردادی نێوان هەر دووال بتوانێت‬ ‫ئەو دەسەاڵتە بگۆڕێت‌و دەسەاڵتێکی‬ ‫گۆنجاوتر بۆ جێبەجێ کردنی ئەرکەکانی‬ ‫حکومەت هەڵبژێرێت‪.‬‬ ‫بە پێی ڕاونگەی‪ ،‬هابز بە رۆخساری ویستی‬ ‫یا نەویستانە پشتیوانی یان رەت کردنەوە‬ ‫لە الیەن دەسەاڵتی سەلتەنەتییەوە ئەمە‬ ‫لە حاڵێکدا ئەندیشەکانی الک بەرەو‬ ‫لیبرالیسم‌و دەوڵەتی مەشرووتە دەچێت‪.‬‬ ‫جان الک‬ ‫برتراند ڕاسل بەم شێوە الک شرۆڤە‬ ‫دەکات‪ :‬خۆشبەخت‌ترین فەیلەسوف‪،‬‬ ‫چۆنکا زۆربەی فەیلەسوفە هاوچەرخەکانی‪،‬‬ ‫لە گەڵ ئەندێشەکانیدان‌و پێشوازیان‬ ‫لێکردووە‪ .‬چۆنکە ساڵەها لە ژیانی ئەو‪،‬‬ ‫بریتانیا شاهیدی چاکسازی سیاسی بوو‪،‬‬ ‫بە ئامانجی کورت کردنەوەی دەسەاڵتەکان‪،‬‬ ‫دروست کردنی پارلەمانێکی ڕێک‌و پێک‌‪،‬‬ ‫ڕووخانی دیکتاتۆرییەت‌و دابین کردنی‬ ‫ئازادی بیروڕا‪.‬‬ ‫الک رۆخسارێک لەم ئاوات‌و خۆزگانەیە‪،‬‬ ‫الک لە سیاسەتیش وەکوو فەلسەفە‬ ‫مامۆستایەکی شیاوە‪ .‬بیرۆکەی ئەو‬

‫سەبارەت بە ئەخالق لە بەرهەمەکەیدا بە‬ ‫ناوی «رساڵەیەک سەبارەت بە تێگەیشتنی‬ ‫مرۆڤ هاتووە‪ ،‬گرنگیەکی زۆری‬ ‫بۆفەلسەفەی ئەزموونیی کە جێگرەوەی‬ ‫فەلسەفەی ئاوەزخوازیەو دانەری ئەم‬ ‫بیرۆکە «رنە دکارت» ە‪.‬‬ ‫«رساڵەیەک سەبارەت بە تێگەیشتنی‬ ‫مرۆڤ» لێکۆڵینەوەی ڕخنەی‌یە سەبارەت‬ ‫بە بنچینەو سەرچاوەی زانست‪ ،‬لە‬ ‫الیەکی دیکەوە‪ ،‬بەرباڵو بوونی ئەخالقی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬هاوکات لە گەڵ بەستێنەکان‌و‬ ‫قۆناغی بیرو باوەر‪ ،‬بیرو رای پێشکەوتن‪.‬‬ ‫بەرهەمەکەی‌تری دوو «رساڵە»یە‬ ‫سەبارەت بە حکومەت لە ساڵی ‪1690‬‬ ‫چاپ‌و باڵو کرایەوە‪ ،‬ئەم دوو «رساڵە»‬ ‫هەر بە ڕادەی رساڵەیەک سەبارەت بە‬ ‫تێگەیشتنی مرۆڤ گرنگی هەیە‪.‬‬ ‫لە دوو «رساڵە» سەبارەت بە دەسەاڵت‪،‬‬ ‫جان الک بە دژایەتی لە گەڵ مافی ئایینی‬ ‫سەالتین دابنرێت و ئەو لە سەر ئەو بڕوایە‬ ‫کە هەموو مرۆڤەکان لە ڕوانگەی دۆخی‬ ‫سروشتیەوە‪ ،‬ئازادو بەرابەرن‌و مافی‬ ‫سروشتی خۆیانە‪ ،‬ئەو ئازادیانەیان بۆ‬ ‫دابین بکرێت‪ .‬بیرۆکەکانی سیاسی جان‬ ‫الک لە یاسای بنەڕەتی ئەمریکاو هەروەها‬ ‫یاسای بنەڕەتی فەرانسە کاری پێدەکرێت‪.‬‬ ‫الک لە هەموو ژیانیدا زۆربەی بەرهەمەکانی‬ ‫بە ناوی خوازراوەوە چاپ کردووە‪ ،‬چونکە‬ ‫نەیدەوێست زەبرێک بدات لە بەرهەمە بە‬ ‫ناوبانگەکەی بە ناوی رساڵەیەک سەبارەت‬ ‫بە تێگەیشتنی مرۆڤ‪.‬‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬

‫ئه‌ده‌ب‬

‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫تــــاڵ و شیــریـن‬ ‫نووسینی‪ :‬ره‌حمان بێساران‬ ‫‪http://besaran.com‬‬

‫ئاخر و ئۆخری زستانی ‪ ١٩٨٦‬لە بۆ‬ ‫جەولەئێکی سیاسی پاش پەڕینەوە لە‬ ‫سەرشیو و ھه‌ڵسووڕانێک لە خورخوڕە و‬ ‫دواێ ڕێپێوانێکی درێژ و تاقەت پرووکێن‬ ‫لە چلچەمە‪ ،‬شەوه‌کی خۆمان گەیاندە‬ ‫بەرزایەکانی کێوی سۆڵتانی ناوچەی‬ ‫گەڵواخی‪.‬‬ ‫تاریک و لێل دابەستینە ناو ئاوائیک‪.‬‬ ‫شورای ئاوائی پێشمەرگەکانی بە سەر‬ ‫ئاوائیدا دابەشکرد‪ .‬ئەو کاتە من نگابان‬ ‫بووم و سەعاتێ دواتر یەکێک لە‬ ‫پێشمەرگەکان ھات و جێگاێ گرتمەوە‪.‬‬ ‫ھەموو ماڵەکان پـڕ بوون‪ .‬لە ھیچ ماڵێک‬ ‫جێگا نەمابوو‪ .‬کابرائیک ناردمی بۆ تاکە‬ ‫ماڵیک لە خوارەوی ئاوائی‪ .‬کەوتمە ڕێگا‬ ‫و ڕویشتم بۆ ماڵەکە‪ .‬کچێکی چکۆلە و‬ ‫باریکەڵەی قژ ئالۆزی دەم بە بزە ھات و‬ ‫درگاکەی بۆ کردمەوە و چوومە ژوورەوە‪.‬‬ ‫قورسییک لە ناوەڕاستی ماڵەکەبوو‪ .‬له‌‬ ‫الئێک لە قورسیەکە ژنیک پاڵکەوتبوو‬ ‫و دوو ساوای تازە زاوی لە بەخەاڵبوو‪.‬‬ ‫ژنەکە زۆر ھیالک بوو‪ .‬چاوی ڕویشتبووە‬ ‫قوواڵئیدا و دوو مناڵە کۆرپەکە رەنگیان‬ ‫بە ڕووەوه‌ نه‌مابوو‪ .‬تەنانەت ھانای‬ ‫گریانیان تێدا نەبوو‪ .‬لەم بەری قورسیەکە‬ ‫پیاویک دانیشتبوو‪ .‬ھەستاێە سەر پێ و‬ ‫منی لە جێگاکەی خۆی دانیا و گۆرج‬ ‫دەستی کردە ژێر قورسیەکە و که‌تریێکی‬ ‫چکۆلەی لە نێودا دەرھێنا و چایێکی بۆ‬ ‫تێکردم‪ .‬دواتر چووه‌ خواری هۆده‌که‌‪،‬‬ ‫لە سەر تاقێکەوە دۆڵەئیک نانی تێدا‬ ‫بوو‪ ،‬ھەناسەئێکی ھەڵکێشا و خەپلەئیکی‬ ‫لە ناو دۆڵەکە دەرھێنا و نیاێە ناو‬ ‫نانەشانێکەوە و لەسه‌ر قورسیەکە داینیا‪.‬‬ ‫کابراکە ئەشەلی‪ .‬ھۆێ شەلیەکەیم لێ‬ ‫پرسی‪ ،‬بەدەم ھات و چوونەکەیەوە وتی‪:‬‬ ‫ دوو ساڵ پێش ئیستا کاتێک خەریکی‬‫کۆکەن بووم نووکی داسەکەم لە تەلێ گیرا‬ ‫که‌ وا مینێکی پێەوە بەسرابوو‪،‬ته‌له‌که‌‬ ‫ھات بەدەسمەوە‪ .‬گۆرج خۆم فڕی دا ناو‬ ‫چاڵیکەوە‪ .‬دەتوت ئەو ساتە مەالئێکە‬ ‫بەدەور سەرمەوە دەخوالنەوە‪ .‬ھیچم‬ ‫لێنەھات‪.‬‬ ‫ ئەمه‌ گۆایا ھیچت لێنەھاتوە وا قاچێکت‬‫شەل بووە؟‬ ‫ نە خاڵەی پێشمەرگە‪ ،‬کاتێک مینەکە‬‫تەقیەووە لە پایگاکەێ ھێزەکانی ئیران لە‬ ‫کێوی بەرانبەرەوە دامیان بەر دەسڕێژی‬ ‫چەکی سووک و قۆرس‪ .‬ھەر نازانم چۆن‬ ‫گیانم دەرکرد‪ .‬کاتێک ھاتمەوە سەرخۆم‬ ‫ئەم القەم زۆر قورس بریندار ببوو‪ .‬ئەوە‬ ‫ئێستا بە شوێنی خۆمدا کێشی ئەکەم‪.‬‬ ‫سکااڵم بردە الی حاکم شەرع لە مەریوان‪،‬‬ ‫ھەر تۆزیکی مابوو بمخەنە زیندان‪ .‬حاکم‬ ‫شەرع ئەویت ئەوە ویستووتە چەک و‬ ‫تەقەمەنی بۆ پێشمەرگە بشاریتەوە‪.‬‬ ‫خودایان لێ‌ رازی بێت تەنیا بیست ھەزار‬ ‫تمەنیان وەکوو جەریمە لێ وەرگرتم و‬ ‫بەریان دام‪ .‬ھەمووی ئەو پارەیەم بە قەرز‬ ‫لە خەڵکی ئاوائی کۆ کردبووەوە‪.‬‬ ‫ناوی پیاوەکە یەدۆاڵ بوو‪ .‬تاوێ نا تاوێ‬ ‫بەیتێکی ئەوت بە بااڵی ژنەکەیدا‪.‬‬ ‫ کۆلەکەی ماڵەکەم حەیات‪ ،‬چرای‬‫ماڵەکەم حەیات‪ .‬ئیسە گیانمان بە حەیات‬

‫ئینسانی راسته‌قینه‌‪...‬‬ ‫پاشماوه‌‬ ‫به‌ڵێ راسته‌ دنیا زۆر گۆراوه‌‪ .‬وه‌ها‬ ‫گۆراوه‌ که‌ ئاقڵترین مرۆڤی دنیای کۆن‬ ‫ناتوانێ لێکی داته‌وه‌‪ ‌ .‬ئه‌م پرسیارانه‌ له‌‬ ‫مێشکی سوقرات‌دا ده‌زرینگێنه‌وه‌‪« :‬ئه‌وه‌‬ ‫چ جیهانێک و ئه‌مانه‌ چ جۆر مرۆڤێکن؟‬ ‫بۆ قسان ناکه‌ن؟ بۆ له‌ ئاسن ده‌ده‌ن؟‬ ‫بۆ ئه‌و پیاوه‌ ده‌سره‌ی راخستووه؟‬ ‫ئه‌وی‌تریان بۆ ئاوا قه‌ڵه‌وه‌؟ ئه‌مه‌یان بۆ‬ ‫گۆچان به‌ده‌ست‪ ،‬لووت به‌رز و له‌رزۆک‬ ‫دێ و ده‌چێ؟ له‌و ژووره‌ پیس و بۆگه‌نه‌‬

‫گیانە! بێ حەیات‪ ،‬ئەم ماڵە ئاوەدانی لێ‬ ‫ئەتوورێت‪.‬‬ ‫لەو بەیتە زانیم ناوی ژنەکە حەیاتە‪.‬‬ ‫حەیات ڕەنگ لە ڕۆخساری ھەڵچنرابوو‪.‬‬ ‫دوو کۆرپە چکۆلەکە زۆر الواز بوون‪.‬‬ ‫ئەوەندە چاویان کەوتبووە چااڵ مەحاڵ‬ ‫بوو زیندوو بمێنن‪ .‬لە سەر قورسیەکە‬ ‫شیشەیه‌کی دەرمان سپێ دانرابوو‬ ‫مەمکەئیکی پێوە بوو‪ .‬بە پیاوەکەم وت‪:‬‬ ‫ کاک یەدۆاڵ خۆ ئەوە جێگای دەرمانی‬‫دێ دێ تێ‌ە‪ .‬زۆر مەتسیدار و کۆشەندەیە‬ ‫چۆن کردووتە مەمکەی مناڵ‪.‬‬ ‫بە بزە‌یه‌که‌وه‌ واڵمی دایەوە‪:‬‬ ‫ ھیچ خەمت نەبێ خاڵەی پێشمەرگە‪.‬‬‫ھەر ئەم کچە حازریە وا لە بەر دەمت‬ ‫دانشتووە بەم شیشەیە گەورەمان کردووە‪.‬‬ ‫بەدەم قسەوە دوو لەق پیازە قسقەی‪،‬‬ ‫چەکەرە کراوی ھێنایە سەر سفرەکە و‬ ‫پۆختە پاکیانی کرد و جوان قاشی کردن‬ ‫و لە گەڵ پیاڵەئیک ماست نیایە پاڵ‬ ‫نانەکە لە بان قورسیەکەوە و وتی‪:‬‬ ‫ ماڵی نەداری وێران بێت خاڵەی‬‫پێشمەرگە ھەر ئەمە شک ئەبەین‪.‬‬ ‫بیرکردنەوە لەو نان و پیازە خۆشە وا‬ ‫من ئەو شەوە لەو ماڵە خواردم ھەتاکە‬ ‫ئەمڕۆ دێتەوە دیاری بیرەوەریەکانم‪.‬‬ ‫لەوانەیە زۆرم برسی بووبێت و ھیالکی‬ ‫ڕێگابڕینی پێشمەرگاێەتی ئەو نان و‬ ‫پیازەێ ئەوەندەی تر بەتام کردبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە گۆمانم خۆشی ئەو نان و پیازە لەوەدا‬ ‫بوو‪ ،‬تەنیا بژیوی ناو دۆڵەی ھەژارترین‬ ‫بنەماڵەی خەڵکی ئەم وەاڵتە بوو‪.‬‬ ‫دوائی ھەستامە سەر پێ و چاوێکم بۆ‬ ‫دۆڵەی نانەکە گیڕایەوە‪ .‬خشت و خاڵی‬ ‫بوو‪ .‬پاشان درگای ماڵەکەم لە سەر پاژنە‬ ‫سووڕانەوە و ھاتمە دەرەوە‪ .‬لە ڕێگا بە‬ ‫خۆمم ئەوت «ئەێھەزارکەڕەتبەزەھری‬ ‫مارم بێت»‪.‬‬ ‫رویشتم بۆ الی پزشکی پێشمەرگەکان‪،‬‬ ‫چکێک حوبی ویتامینم لێ وەرگرت و بردم‬ ‫بۆ ماڵەکە‪ .‬پیاوەکە نەبوو لێنا‪ .‬دامە‬ ‫دەستی کچەکەیان و پێم وت‪:‬‬ ‫ ئەوەم بۆ دائیکت ھیناوە‪ .‬ڕۆژێ سێ‌دانە‬‫ئەشێ بخوات ئیجا خۆش ئەوێتەوە‪.‬‬ ‫ئەو شەوە لە ئاوائی ھاتینە دەرەوە و‬ ‫ڕێگاێ ھەوراز و نشێو ئەو کیوانەمان‬ ‫لە ژێر ھەنگاو پێچایەوە و پێش گزنگی‬ ‫بەیانی لە سەر بەرزائیەکان ئاوائی‬ ‫سارۆسڵێمان بووین‪.‬‬ ‫تەم و مژێکی قورس ھەموو دۆڵەکانی‬ ‫داپۆشیبوو‪ ،‬دەتوت ھەوریێکی مەخمەلینی‬ ‫ئاورشمینە و لە ژێر وریشەی مانگدا خۆی‬ ‫داوەتە ملی ئەم کیفسانە ھەزار سەرەدا‪.‬‬ ‫کاک شۆکێ خەێرابادی فەرماندەی گۆردان‬ ‫شوان لەو کاتەدەا لە سەر بەردێکی خڕ‬ ‫بەپاوە بوو‪ .‬خەریک بوو بە زمانی نەھێنی‬ ‫لە ناو بێ‌تەلەکە قسەی ئەکرد‪ .‬دوائی‬ ‫بۆی باس کردم‪:‬‬ ‫ـ پێرێ شەو دوو واحید لە پێشمەرگەکانم‬ ‫ناردوە بۆ سارۆسڵێمان‪ .‬بەیانی‬ ‫گەێشتوونەتە ئەوێ و ھەتا ئیسە‬ ‫خەفتگن‪ .‬ئیسە خەریکی نانخواردنن و تا‬ ‫نیم ساعەت‌تر ئەگەئێنە سەر بەرزاێەکان و‬ ‫دائەمەرزێن‪ .‬ھێزەکانی سپای پاسداران لە‬ ‫جانەوەرە و تەیناڵ و باغان کۆ بوونەتەوە‬ ‫و بە پێ ڕاپۆرتی ڕێکخراوە نەھێنیەکان‬ ‫بەیانی دێن بۆ سارۆسڵێمان دەیانەوی‬ ‫ھەموو پیاوەکان بدەنە بەر شەق و‬ ‫بیانبەن بۆ شەڕی ئێران و ئێراق و بۆ یەک‬

‫مانگ بەزۆرەملی سەنگەریان‬ ‫پێ‌ھەڵکەنن‪ .‬ئەو کورگەلە‬ ‫دەبێ بەخێرھاتنێکی چاکیان‬ ‫لێبکەن‪ .‬ئێمەیچ ئەروین بۆ ناو‬ ‫ئاوائی و ئیسراحەتی خۆمان‬ ‫ئەکەین‪.‬‬ ‫ بۆچە ئێمەێچ نەچین بۆ ئەو‬‫شەڕە؟ ‪...‬‬ ‫ ئەگەر پرسیارت نەماوە مەمنوون‬‫ئەوم‪ ،‬چکێک خۆت لە من دوور‬ ‫بخەیتەوە‪.‬‬ ‫جێگای پرسیاری بۆ نەھیشتمەوە و‬ ‫کەوتینە ڕێگا بۆ ئاوائی‪ .‬بەفریکی زۆر‬ ‫بەسەر ئەو کێوانەوە بوو‪ .‬بێجگە له‌‬ ‫خرمە خرمی شکانی ڕچە نەبێت ھیچیتر‬ ‫نەدەبیسرا‪ .‬گۆرگ و مێشی سەر لە‬ ‫بەیانی گەیشتینە ناو ئاوائی و ھاوکات‬ ‫لە بەرزایەکانەوە قرمەی کاڵشینکۆفی‬ ‫پیشمەرگەکانی گوردانی شوان وەک‬ ‫مووچرک بێدەنگی کیفسانی پسماند و‬ ‫لە دوو جبھەوە شەڕەکە دەستی پێکرد‬ ‫و ئاوائی‌ش درایە بەر ھاوه‌ن و بارانی‬ ‫تۆپ‪ .‬بۆنی دووکەڵی بارووت ھەموو‬ ‫ئاوائی داگرتبوو‪ .‬ھێزە پیادەکەی سپای‬ ‫پاسداران مۆڵەتیان پێ نەدرا تەنانەت‬ ‫بەرزائیکیچ کەوێتە دەستیان‪ .‬شەڕەکە‬ ‫تەنانەت سێ ساعەتی نه‌خایاند‪ .‬گوایا‬ ‫بریندارێکیان نەدا و ھەموویان لەو‬ ‫بەرزایانەوە تێا چوون‪ .‬گەنجێکی تازە‬ ‫پێشمەرگەی گوردانی شوان لەو شەڕەدا‬ ‫گیانی خۆی لە دەستدا‪ .‬کاتژمێر دووی‬ ‫پاش نیوەڕۆ سێ تەراکتۆر و ترەیلی ھاتن‬ ‫بۆ کۆ کردنەوەێ الشەی کوژراوەکان‪.‬‬ ‫له‌ کۆتایی شه‌ره‌که‌‪ ،‬لە پشتی بەردیکەوە‬ ‫دووکەڵ ئەھاتە دەرەوە‪ .‬الم وابوو چتێک‬ ‫سووتابێت ئازا خۆم گەیاندە شوێنەکە‪.‬‬ ‫پیاوێکی بە سااڵچووی ڕیش سپی و قۆپاو‬ ‫پاڵی دابووە بەردێکەوە و دەمنە سگارێکی‬ ‫باڵلووکینی درێژی بەدەستەوە بوو و پیتا‬ ‫پەیتا مژی لی‌ئەدات‪ .‬دوای چاک و چۆنی‬ ‫لە الی دەستیەوە دانیشتم‪ .‬خەریک بووم‬ ‫پووزوانە تەڕەکانم لە پا دەرئەھێنا تا‬ ‫بیانگووشم و بیانکەمەوە سەر گۆرەویە‬ ‫دڕاوەکانم‪ .‬مژێکی لە مۆدنەکەیدا و‬ ‫دووکەڵەکەی کردە سەر و چاوی منا‪ .‬ھەر‬ ‫بەحال ھەناسەم ھاتەوە سەر خۆیا‪.‬‬ ‫ شەر تەواو بوو کاکی پێشمەرگە؟‬‫ ئا ئا تەواو بوو مامەگیان!‬‫ ڕۆڵە شەڕ ئەوەسە وا گەڵواخی بیکات‪.‬‬‫ گەڵواخی کەی شەڕی کردووە مامە‬‫گیان ئەم قسانە چیە؟‬ ‫مژێکی قووڵی دایە دەمنە سگار و من‬ ‫خۆم لێ دوورخستەوە‪ .‬ھەردووکمان لە ناو‬ ‫دووکەڵی سیگارەکەی نوقم بووین‪.‬‬ ‫ کوڕم‪ ،‬ھەشتسەد ساڵ پێش ئێستا‪،‬‬‫فەرمانڕەوائێکی دەڕەندەی ئێرانی ھێرش‬ ‫ئەکاتە سەر خەڵکی ئەم مەنتەقە و زۆر‬ ‫ناجوانمێرانە ئەم ئاوائیە و ئاوائیەکانی‬ ‫دەور و وەری تااڵن ئەکات‪ .‬کوڕەکانی‬ ‫گەڵواخی کۆئەبنەوە و تف ئەکەنە‬ ‫دەسیان و ئازایانە ڕاویان ئەنێن ھەتا‬ ‫سەر ئەم بارزایە ئەنین بەشوێنیانەوە و‬ ‫پاش تەکەڵچوونێکی خوێناوی ھەموویان‬ ‫دەکوژن‪ .‬ئەم قەبرە موبارەکە وا من پاڵم‬ ‫پێوەداوە قەبری ئەو دەڕندەێە‪ .‬ئێرانیەکان‬ ‫لە کتێبەکانی تاریخدا بە اللووتێکەوە‬ ‫جەاللەدین‬ ‫«سۆلتان‬ ‫نوسیوویانە‬ ‫کوژرا»‪.‬‬ ‫کوردستان‬ ‫لەکێوەکانی‬ ‫خۆنەیاننووسیووەلەسەردزیوڕاوڕووت‬

‫کوشتوویانە‪،‬‬ ‫عەمریان نەمێنێت‬ ‫خۆیان و تاریخیان‪.‬٭‬ ‫ ئەێ بێ ئەدەبی نەمێ مامه‌گیان‪ .‬ئەو‬‫تووتنە چیە ئەیکیشی؟‬ ‫ ئەوە تووتنە عالەکەی شامیانە‪ .‬گوی‬‫سەگ بەناوی!‬ ‫ گۆرج دەسم کردە گیرفانما و بەستەێ‬‫سگاری وینستۆنم پێ بوو‪ ،‬ڕۆژی دانەئیکم‬ ‫لێ ئەکێشا‪ .‬دوانم لە پاکەتەکە دەرھێنا و‬ ‫ویستم یەکێکیانی پێبدەم پرسی‪:‬‬ ‫ کۆڕم خەڵکی کوینەی‪.‬‬‫ مامە گیان خەڵی شاری سنەم‪.‬‬‫دایه‌ ژێر قاقای پیکەنین و وتی‪:‬‬ ‫ بیست کیلوو چەک و ئاسنت کردبێ بە‬‫خۆتا‪ ،‬و گورەویەکانت دڕابێت و سگاری‬ ‫ویسنتۆن بکیشیت و بۆ بەاڵی خوا‪،‬‬ ‫سنەئی قنگ خەنەئیچ بیت و وەیالنی شاخ‬ ‫و ھەرد بیت و ناوی بنیتە شۆرش‪.‬‬ ‫ مامە پیرە ئەمە پێکەنینی بۆ چیە؟‬‫ خودا لە باوکی خۆتت نەسینێ کورم‪.‬‬‫ئەوە حەفت ساڵە ئەوەندە پێ نەکنیوم‪.‬‬ ‫پاشگەزی کردمەوە سیگارێکی بدەمی‪.‬‬ ‫خەریک بووم لە ئازاری قسە تاڵکانی‬ ‫ئەم کابرایە وەرھەمم ئەکرد‪ .‬حەزم ئەکرد‬ ‫ھاوتەمنم بوایە و قۆناغی تفەنگە شەمالم‬ ‫ئەمالیە دەم و فڵتیا و ئەو ددانە ناشیرن و‬ ‫زەردانەیم ئەھاری و ئەیکردە ناو گیرفانی‬ ‫و ئەیبردەوە بۆ ماڵ و تەسبیحێکی لێ‬ ‫درۆست ئەکرد‪ ،‬تا ئیتر کەسێک ناوی‬ ‫سنەئی بە خراو لە دەمیەوە دانەکەفێ‪.‬‬ ‫پاشان کەوتمە ڕێگاو ویستم بگەڕیمەوە‬ ‫بۆ ئاوائی ھەستایە سەر پێ و لە گەڵم‬ ‫کەوتەڕیگا و پێکەوە ڕێگاێ قەمچ و پێچی‬ ‫ئاوائیمان گرتەبەر‪ .‬ویستی جانمازەکەی‬ ‫بداتە کۆلی مندا تا بوێ ھەڵگرم‪.‬‬ ‫ من جانماز بۆ باویکچم نەگریمە کۆڵەوە‪.‬‬‫ئیسە چۆن بۆ تۆ خۆمی پێ ھیالک ئەکەم‪.‬‬ ‫مامە گیان نوێژیک نەتوانی جانمازەکەی‬ ‫بۆ هەڵگری قەبووڵ نیە‪.‬‬ ‫ دەێ ھەڵیئەگری ھەڵیگرە‪ ،‬ھەلیناگری‬‫بە جەحەنەم‪.‬‬ ‫بەدام ڕیگاوە لە گەڵی ئاشنا بووم‪.‬‬ ‫ئینسانێک دڵپاک و بێ‌غەرەز بوو‪ .‬بوێ‬ ‫گیڕامەوە جەراحە و دەست و قاچی‬ ‫شکاو ئەگرێتەوە‪ .‬ھەر بۆیە ساڵ دوازدە‬ ‫مانگ رێگای ئەم ئاوائی و ئەو ئاوائی‬ ‫ئەگرێتەبەر‪ ،‬بەشکەم دەست یان قاچێک‬ ‫شکابێت و ئەو بیگرێتەوە‪ .‬بەدەم ڕێگا‬ ‫ڕوینەوە ئەیوت‪:‬‬ ‫ ئەم میلەتەی ئێمە نەدامەتن‪ .‬ئەگەر‬‫دوژمن نەکاتە سەریان لە ناو یەکتردا‬ ‫ئەبێتە شەریان و سەر و گوێ و القی‬ ‫یەکتر ھەاڵر ھەالر ئەکەن و ئەنجا نانیکیچ‬ ‫دەستی من ئەگریتەوە‪.‬‬ ‫کاتێک ویستمان لە یەک ماڵئاوای بکەین‪،.‬‬ ‫دەستی کردە گیرفانیا و دە تمەنی پێدام‬

‫خه‌ڵک چیان ده‌کرد؟ چ رووی داوه‌؟ چ‬ ‫شتێکی وا گرینگ هه‌یه‌‌ که‌ که‌س ئاگای له‌‬ ‫که‌س نه‌ماوه‌؟»‪.‬‬ ‫واڵمی سوقرات الی پیاوێکی پیری دانایه‪‌.‬‬ ‫ئه‌ویش وه‌ک سوقرات له‌و شاره‌ غه‌ریبه‪.‬‬ ‫‪ 29‬ساڵه‌ له‌وێ‌یه‌‪ .‬به‌ ئه‌سل خه‌ڵکی‬ ‫ئالمانه‪ ‌.‬وه‌ک سوقرات وه‌به‌ر غه‌زه‌بی‬ ‫ده‌سه‌التداران که‌وتووه‌‪ .‬به‌س حازر نه‌بووه‌‬ ‫شۆکه‌ران بخواته‌وه‌‪ .‬به‌ ناچاری والت و‬ ‫زیدی خۆی جێ هێشتووه‌‪ .‬ئه‌و بریاری‬ ‫داو‌ه شۆکه‌ران نۆشی گیانی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سه‌ر‌ده‌م بک‌ا‪ ‌.‬ئه‌و پیاوه‌ پیره‌‌ هه‌ر له‌و‬ ‫گه‌ره‌که‌ ده‌ژی که‌ سوقرات به‌ هه‌ڵکه‌وت‌‬ ‫پێدا تێده‌په‌رێ‪ .‬ناوی کارڵ هنریش‬ ‫مارکس‌ه‌‪ .‬ده‌ڵێن چی ئه‌گه‌ر سوقرات به‌‬ ‫خۆی و پرسیاره‌کانیه‌وه‌ به‌رینه‌ الی ئه‌و‪.‬‬

‫دیالۆگی سوقرات و مارکس‬ ‫سوقرات‪ :‬من بۆ دانیشتن یان وه‌ستان‬ ‫کاتی زۆرم نیه‌‪ .‬ده‌بێ برۆم سه‌یری هه‌موو‬ ‫جیهان بکه‌م‪ .‬ده‌مێکه‌ به‌رێوه‌م‪2300 .‬‬ ‫ساڵه‌‪ .‬دنیام زۆر دیوه‌‪ .‬به‌اڵم قه‌ت دنیای‬ ‫ئاوا سه‌یر و عه‌جایبم نه‌دیوه‌‪ .‬ده‌توانی‬ ‫پێم بڵێی ئه‌مه‌ چ دنیایه‌که‌ و بۆ ئاوایه‌؟‬ ‫مارکس‪ :‬وه‌ک چۆن تۆ بۆ دانیشتن یان‬ ‫وه‌ستان کاتی زۆرت نیه‌‪ ،‬ئێمه‌ش وه‌ک‬ ‫مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ ل ‌ه راستی‌دا هیچ‬ ‫کاتێکمان بۆ وه‌ستان و دانیشتن بۆ‬ ‫نه‌ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬هه‌رکه‌س ورد نه‌جووڵێ و‬ ‫زوو نه‌بزوێ‪ ،‬کاری ته‌واوه‌‪ .‬ئێمه‌ مرۆڤی‬ ‫سه‌رده‌می مودرنیته‌ین‪ .‬چ شتێک الی تۆ‬ ‫سه‌یر و نامۆیه‌؟‬ ‫‪ -‬شتی سه‌یرم زۆردیتن‪ .‬ئاسن بوون‬

‫و ده‌رۆیشتن‪ .‬ئاسن بوون و خۆیان‬ ‫هه‌ڵده‌سووران‪ .‬مرۆڤه‌‌کان له‌ به‌رده‌ستیان‬ ‫دابوون‪ .‬ئه‌وانه‌ چن؟ چی به‌ مرۆڤ ده‌که‌ن؟‬ ‫ ئه‌وانه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای بیروکاری زانایانی‬‫پیشه‌‌سازی‌دا دروست کراون‪ .‬مرۆڤ خۆی‬ ‫دروستی کردوون‪ .‬ناویان مه‌کینه‌ و موتوری‬ ‫کارخانه‌ و ئوتوموبیل و قه‌تاره‌‪ .‬به‌ هێزی‬ ‫هه‌ڵم و ره‌ژی و نه‌وت و به‌رق کار ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫‌هێندێک مرۆڤی تووره‌ و هه‌راسانی وه‌ک‬‫شێتم دیت به‌ هه‌موویان له‌ مه‌کینه‌یه‌‌کیان‬ ‫ده‌دا‪ .‬بۆچی وایان ده‌کرد؟‬ ‫ بریار وابوو مه‌کینه‌کان‌ که‌ ده‌ستکردی‬‫خودی مرۆڤن خزمه‌ت به‌ خۆی بکه‌ن‪.‬‬ ‫مرۆڤ ده‌بوایه‌ بۆ خۆشبه‌ختی خۆی کاری‬ ‫پێ‌ کردبان‪ .‬که‌چی زۆر زوو ماشێنه‌کان‬ ‫مرۆڤیان کرده‌ دوو به‌ش‪ .‬ژماره‌یه‌کی که‌م‬

‫بۆ‬

‫‪11‬‬

‫وتی‪:‬‬ ‫ ڕۆڵە‬‫جووتی گۆرەوی‬ ‫بۆ خۆت بسێنە زستان ھێشتا‬

‫ماویەتی‪.‬‬ ‫ئەو ئێوارە لە ساروسڵێمانە ماینەوە‪.‬‬ ‫ماڵیک چکۆلە ھەبوو بڕێ بنێشت و نۆقڵی‬ ‫و ساون و چتی لەم بابەتەی تێدا دانرابوو‬ ‫‪ ،‬پیێان ئەوت دووکان‪ .‬ڕویشتم جووتێ‬ ‫گۆرەویم سەند‪ .‬کاتیک ویستم دووکانەکە‬ ‫جێبێڵم لە سرمیچی دووکانەکە نایلۆنێک‬ ‫ھەڵواسرابوو پڕی بوو لە مەمکەمژ‪ .‬ساوا‬ ‫لەفەدوانەکان حەیات و یەدۆاڵم ھاتە پێش‬ ‫چاو ھەر بۆێە جووتیک مەمکەمژم سەند‬ ‫و ئەنجا ھاتمە دەرەوە‪ .‬لە بەر دەرکی‬ ‫دووکانەکە لە گیرفانم قایمم کردن‪.‬‬ ‫ئەو ئیوارەیە لە سارۆسلیمان جمین و بەسەر‬ ‫بەرزایەکانی چلچەمەوە شه‌وگارمان دڕی‬ ‫و درەنگانێ ھەتینەوە ئاوایەکەی حەیات‬ ‫و یەدۆاڵ‪ .‬ئەو شەوە لەکاتی دابەشبوون‬ ‫بەسەر ئاوائیدا بەرو ماڵەکەیان بەڕی‬ ‫کەوتم‪ .‬درگاکە نەبەسترابوو‪ .‬تەقڵیبابم‬ ‫کرد و ئەنجا ڕویشتمە ژوورەوە دەرکەکەم‬ ‫پێوەدا و کاتیک چاوم لە جێگاکەێ حەیات‬ ‫و ساواکان کرد‪ ،‬سەرنجم وەکوو بسمار‬ ‫کوتابوو سەر جیگا خاڵیەکەی حەیات و‬ ‫دوو ساواکە‪ .‬چ سامناک و جەرگ تەزێنە‬ ‫و بێوادە بوو ئەم دیمەنە‪ .‬دەمم لە گۆ‬ ‫کەتبوو‪ .‬لەسەر کورسیەکەوە بۆخچەێ‬ ‫جلەکانی حەیات و ساواکان دانرابوو‪.‬‬ ‫بێده‌نگی یه‌کی قووڵ ماڵەکەی لە باوەش‬ ‫گرتبوو‪ ،‬تەنیا جارجارێک بە چرکەی‬ ‫داکەوتنی تەزبیحەکانی دەستی یەدۆاڵ‬ ‫دەشکایەوە‪ .‬دڵم پڕبوو لە سکااڵکانی‬ ‫ھەژاری‪ .‬نەمدەزانی چۆن زمانم لەم‬ ‫دیمەنە بکەمەوە‪ .‬یەدۆاڵ بەدەنگێکی وا‬ ‫مووچرکی ھەژاری تێدا ئەچرکایەوە‪ ،‬روی‬ ‫بێوازی خۆی لی کردم و ئەم بەسەرھاتەی‬ ‫بۆ ھەمیشە لە ناو دەفتەری بیرەوەریکانم‬ ‫جم بڕ کرد‪.‬‬ ‫ خاڵەی پیشمەرگە خەڵک دەکەوێتە مل‬‫کۆچێکا‪ ،‬بەاڵم چەرخەکەی گەردوون منی‬ ‫خستووەتە مڵ سێ کۆچدا‪.‬‬ ‫پاشان دوو مەمکە مژەکەم لە‬ ‫باخەڵ دەرھێنا و لە الێ بۆخچەکەوە‬ ‫دامنیا‪ .‬نەمدەویست کەس چاوی بە‬ ‫فرمیسکەکانمەوە بێت‪ .‬ھەستامە سەر پێ‬ ‫و بە بێدەنگ و بەبێ وشە ئەم ماڵەم بەجێ‬ ‫ھێشت بەاڵم ھەتاکوو ئەمڕۆ وا خەریکم‬ ‫ئەم بیرەوەری ھەمیسان ئەنووسمەوە‪،‬‬ ‫نەمتوانیگە لە دیمەنی ئەو ماڵە ھەژارە‬ ‫بێمەدەرەوە‪.‬‬

‫٭ سۆڵتان جەاللەدین خوارەزمشا پائیزی‬ ‫ساڵی ‪ 1230‬زائینی لە دوای شکان و‬ ‫پاشەکشی لە شەڕی گۆرجستان لێرەدا‬ ‫کۆژراوە‪.‬‬

‫سه‌رمایه‌داری به‌رده‌وام حورمه‌ت و‬ ‫که‌سایه‌تی تاکه‌ تاکه‌ی مرۆڤه‌کان‬ ‫تێکده‌شکێنێ‪.‬‬ ‫بوون به‌ خاوه‌ن و زۆرینه‌ی خه‌ڵک‌ بوون‬ ‫به‌ کۆیله‌ی مه‌کینه‌ و خاوه‌ن کارگا‌‪ .‬ماشێن‬ ‫و مه‌کینه‌کان ئه‌قلیان نیه‪ ‌.‬کرێکاره‌کان‬ ‫نه‌ده‌بوایه‌ له‌‌وانبده‌ن‪ .‬خاوه‌ن‌کاره‌کان‬ ‫تاوانبارن‪ .‬ئه‌وان ئه‌قلێان هه‌یه‌ به‌اڵم‬ ‫هیچ رێز و به‌هایه‌ک بۆ مرۆڤ‪ ،‬واته‌ بۆ‬ ‫هاونه‌وعان و هاووالتیانی خۆیان دانانێن‪.‬‬ ‫درێژه‌ی هه‌یه‌‪ .‬به‌شی ‪ 6‬کۆتاییه‬

‫‪10‬‬

‫ژماره‌ (‪ )60‬ساڵی پێنجەم‪201٢/9/16 ،‬‬ ‫‪dwaroj@komala.net‬‬

‫ئەندێشە‬

‫ئینسانی راسته‌قین ‌ه کێ یه‌؟!‬ ‫ح‪ .‬شه‌به‌ق‬ ‫به‌شی پێنجه‌م‬ ‫مودرنیته‌‬ ‫له‌ نێوانی رۆشنگه‌ری و مودرنیته‌دا هیچ‬ ‫سنوورێکی زه‌ق و به‌رچاو دیار نیه‌‪ .‬راست‬ ‫وه‌ک ره‌نگی تابلۆی ئیمپرسۆنیسته‌کان‬ ‫له‌وێ ئاسمان و زه‌وی له‌ ئاسۆدا تێکه‌ڵ‬ ‫ده‌بن‪ .‬تێکه‌ڵ بوونێک که‌ لێک جوێ‬ ‫کرنه‌وه‌‌یان ئاسان نیه‌‪ .‬رۆشنگه‌ری له‌‬ ‫ناو دڵی زه‌وی ره‌ش و پر به‌ره‌که‌ت‬ ‫ده‌رده‌که‌وێ و ده‌سته‌کانی به‌ره‌و ئاسمان‬ ‫به‌رز ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر رۆشنگه‌ری وه‌ک‬ ‫دار میوه‌یه‌ک بێنینه‌ به‌ر چاو‪ ،‬بێگومان‬ ‫موده‌رنیته‌ میوه‌که‌یه‌تی‪ .‬میوه‌یه‌ک که‌‬ ‫مرۆڤ ته‌نیا به‌ تاوانی چاو لێ‌کردنی‪ ،‬له‌‬ ‫به‌هه‌شت ده‌رده‌کرێ‪.‬‬ ‫له‌ به‌شی پێشوودا باسی ئه‌وه‌مان کرد‬ ‫که‌ رۆشنگه‌ری چه‌مکێکه‌ له‌ به‌رابه‌ر‬ ‫تاریک‌بینی‌دا مانا په‌یدا ده‌کات‪ .‬له‌‬ ‫رۆشنگه‌ری‌دا‌ ‌مرۆڤ باڵغ ده‌بێ‪.‬کۆتایی‬ ‫به‌ پاسیفیسمی بیر و هه‌ست و هێزی‬ ‫خۆی دێنێ‪ .‬له سه‌ده‌ی ‪18‬دا ‌ تاک‌‬ ‫‪ Individ‬له‌ دایک ده‌بێ‪ .‬گه‌شه‌ی بیری‬ ‫ئینسان‌سه‌نته‌ری له‌ مودرنیته‌دا «جودایی‬ ‫دین له‌ ده‌وڵه‌ت»ده‌کاته‌‌ درۆشمێکی‬ ‫سه‌ره‌کی کۆمه‌ڵگا‪ .‬له‌ سێ شۆرشه‌که‌ی‬ ‫سه‌ده‌ی ‪« 18‬شۆرشی سه‌نعه‌تی»‬ ‫له‌ هه‌مووان گرێنگتر خۆ ده‌نوێنێ‪ .‬له‌‬ ‫شۆرشی سه‌نعه‌تی‌دا‪ ،‬مرۆڤ شاکاره‌‬ ‫هه‌ره‌ گه‌وره‌که‌ی واته‌ «مـه‌کینه‌‪،‬مۆتۆر‪،‬‬ ‫ماشێن»ده‌خۆڵقێنێ‪ .‬به‌مه‌شگه‌وره‌ترین‬ ‫وه‌رچه‌رخانی ئابووری له‌ سه‌راسه‌ری‬ ‫مێژووی کۆمه‌اڵیه‌تی مرۆڤ‌دا پێک دێنێ‪...‬‬ ‫مودرنیته‌ له‌ گه‌ڵ خۆی پێشکه‌وتنی زۆری‬ ‫بۆ مرۆڤ به‌ دیاری هێنا‪ .‬جیهانێکی‬ ‫مودێرنی به‌ مانای کامڵی خۆی دروست‬ ‫کرد‪ .‬مودرنیته‌ له‌ رۆژئاوا پایه‌کانی هێز و‬ ‫ده‌سه‌التی کلیسای له‌ ریشه‌وه‌ هه‌ڵته‌کاند‪.‬‬ ‫هاوکات بازاره‌کانی ئاسیای له‌ کااڵ‌کانی‬ ‫جیهانی نوێپرکرد‪ .‬به‌اڵم له‌ مودرنیته‌دا دوور‬ ‫که‌وتنه‌وه‌‌ی مرۆڤ له‌ خودا‌سه‌نته‌ری‪ ،‬له‌‬ ‫خورافه‌په‌ره‌ستی‌‌وعبوودییه‌ت نه‌بووه‌ هۆی‬ ‫نزیک‌بوونه‌وه‌ی له‌ کاکڵی ئینسان‌سه‌نته‌ری‪.‬‬ ‫شتێکی نوێێ‌تر په‌یدا بوو‪ .‬شتێک که‌ له‌‬ ‫شوێن خۆناسینه‌وه‌ی مرۆڤ دانیشت و خۆی‬ ‫داسه‌پاند‪ ‌.‬ئه‌وشته‌ ماشێنیزم بوو‌‪ .‬هه‌موو‬ ‫شتێک و له‌وانه‌ روانگه‌ و بیرکردنه‌وه‌ش‬ ‫ماشینیزه‌(سیستماتیزه‌) کرا‪ .‬ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ماشینیزم له‌ سه‌رمه‌سه‌له‌ کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان‪،‬‬ ‫روانگه‌یه‌کی ته‌واو مکانیکی کرده‌ باو و‬ ‫ئه‌مه‌ش بوو به‌‌ سه‌نته‌رێکی بنه‌ره‌تی له‌‬ ‫جه‌رگه‌ی کار و ژیان‌دا‪ .‬ماشێنیزم‌ هه‌موو‬ ‫هۆش و هه‌ستی مرۆڤ و کۆمه‌ڵگای بۆ‬ ‫الی خۆی را‌کێشا‪ .‬به‌مه‌ش په‌رده‌یه‌کی‬ ‫ره‌ش که‌وته‌ به‌رده‌م هه‌زری ئازادیخوازی‬ ‫ئینسان‪ .‬مرۆڤ دیسان خۆی لێ ون‬ ‫بووه‌وه‌ و له‌ دۆزینه‌وه‌ی رێگای رزگاری‬ ‫خۆی دوور که‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئینسان‌سه‌نته‌ری که‌ قه‌رار بوو ببێته‌‬ ‫هۆی ره‌هایی یه‌کجاری مرۆڤ و ببێ به‌‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی ئازادی و خۆشبه‌ختی‌یه‌کی‬ ‫هه‌تاهه‌تایی‪ ،‬زۆر زوو خۆی که‌وته‌ به‌ر‬ ‫په‌اڵماری ماشینیزمه‌وه‌‪ .‬ئومانیسم‪،‬‬ ‫مرۆڤدۆستی و هه‌ست و سۆز و رێز‬ ‫دانانی ئینسان بۆ هاونه‌وعانی خۆی پاماڵ‬ ‫کرایه‌وه‌‪ .‬راسته‌ مافی تاک له‌ قاو درا و‬ ‫چووه‌ ناو قانوون و یاسای ده‌وله‌ته‌کان‪.‬‬ ‫به‌اڵم خودی تاک و مافه‌کانی به‌ هه‌موو‬ ‫شتێکه‌وه‌ که‌وته‌ ناو چوارچێوه‌ و زیندانی‬ ‫سیستمی ئابووری سه‌رمایه‌داری‪ .‬بۆ‬ ‫هه‌رچی زیاتر سنووردارتر بوونی ماف‬ ‫و ئازادی تاک‪ ،‬به‌ره‌ به‌ره‌ قانوونه‌کان‬ ‫زیره‌کانه‌تر‌ دارێژران‪ .‬تاک ماف و ئازادی‬ ‫هه‌بوو به‌اڵمبه‌م‌ مه‌رجه‌ که‌ تا ماوه‌ و هه‌تا‬ ‫هێزی هه‌یه‪ ‌،‬خزمه‌ت به‌ سیستم بکا‌‪.‬‬ ‫سه‌رمایه‌داری‬ ‫ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پایه‌کانی‬

‫ی فکری و مه‌عنه‌وی‬ ‫میوه‌ ‌‬ ‫مودرنیته‌ ل ‌ه سه‌دی ‪19‬دا‬ ‫هه‌رگیز نه‌گه‌یشته‌ ده‌ست‬ ‫کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک‌‬

‫هه‌موو شتێک به‌ پار‌ه به‌ ده‌س‬ ‫دێ بێجگه‌ ل ‌ه خۆشه‌ویستی و‬ ‫ئازادی راسته‌قینه‌‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی لێکدانه‌وه‌ی زاڵی ئه‌مرۆ‪ ،‬نه‌ک‬ ‫له‌ سه‌ر ئینسان‌سه‌نته‌ری‪ ،‬نه‌ک له‌ سه‌ر‬ ‫گه‌شه‌ و نه‌شه‌‌ی دیموکراسی‌ و مافه‌کانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬به‌ڵکوو له‌ سه‌ر سوود و زێده‌بایی‬ ‫و خۆ ده‌وڵه‌مه‌ندتر کردنی ژماره‌یه‌ک‬ ‫خه‌ڵکی ده‌ست رۆیشتوو و به‌خۆ ژیوی‬ ‫رۆژئاوا بنیاد نرا‪ .‬ئه‌مه‌ش راست پشت‬ ‫کردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌ بااڵکانی مرۆڤایه‌تی‬ ‫و هه‌ڵگه‌رانه‌وه‌ له‌ ره‌وت و رێگای ئازادی‌‬ ‫مرۆڤ بوو‪ .‬خۆ ون کردن‌بوو‪ .‬له‌ خۆ زیاتر‬ ‫بێگانه‌ بوون بوو‪ .‬کاره‌ساتێک بوو که‌ به‌‬ ‫سه‌ر مرۆڤ‌دا داسه‌پا‪ .‬کاره‌ساتێک که‌‬ ‫دوو شه‌ری جیهانی ته‌نیا یه‌ک له‌ سه‌دان‌‬ ‫ئاکامی ترسناک و وێرانکه‌ری بوون‪.‬‬ ‫ژماره‌یه‌ک له‌ زانایانی سه‌رده‌م پێیان وایه‌‬ ‫ئه‌م شته‌ هه‌ر ده‌بوو روو بدا‪ .‬سه‌رمایه‌داری‬ ‫ده‌بوو په‌یدا ببا و هه‌رگیزیش پێشی پێ‬ ‫نه‌ده‌گیرا‪ .‬به‌ باوه‌ری ئه‌وان تاریخ هه‌ر وا‬ ‫ده‌چووه‌ پێش‪ .‬به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌م شته‌ ئه‌وه‌‬ ‫دێننه‌وه‌ که‌ گه‌شه‌ی سه‌نعه‌ت و پیشه‌‬ ‫سازی که‌وتبووه‌ ‌به‌ر وشیار بوونه‌وه‌ی‬ ‫گشتی کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک‪ .‬ئه‌وان پێیان وایه‌‬ ‫که‌ ره‌وشنگه‌ری و مودرنیته‌ بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫رووناکبیرانی سه‌رده‌مه‌‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک نیه‌‪ ‌.‬میوه‌ی‌ فکری‬ ‫مودرنیته‌ ل ‌ه سه‌دی ‪19‬دا هه‌رگیز نه‌گه‌ییه‌‬ ‫ده‌ست کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک‌‪ ‌.‬له‌ سه‌ده‌ی ‪19‬دا‬ ‫تێگه‌یشتن له‌ مه‌سه‌له‌ی مافه‌کانی تاک‬ ‫و ئازادی و ئاسووده‌گی مرۆڤبۆ زۆرینه‌ی‬ ‫خه‌ڵک هه‌ر وا لێڵ ونامۆ مایه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ کورتیمرۆڤی سه‌ده‌ی ‌‪19‬ش له‌‬ ‫لوتکه‌ی مودرنیته‌ش دا ئه‌وه‌نده‌ وشیار‬ ‫و ماف ناس و داهاتووبین و رێکخراو‬ ‫نه‌بوو که‌ بتوانێ بشته‌ جه‌نگی نه‌یارانی‬ ‫ئازادی و خۆشبه‌ختی خۆیه‌وه‌‌‪ .‬هاوکات‬ ‫زه‌مانیش نه‌یده‌توانی بوه‌ستێ تا مرۆڤ‬ ‫وشیارتر و رێکخراوتر بێته‌وه‪ .‬که‌وایه‌‬ ‫ئاڵترناتیوێکی حازر ده‌بوایه‌ ئه‌م بۆشاییه‌‬ ‫سیاسی کۆمه‌اڵیه‌تیه‌‌ پر بکردایه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫ئاڵترناتیوه‌ش له‌ راستی‌دا سه‌رمایه‌داری‬ ‫بوو‪ .‬تا ئه‌و کات بازرگانی و سه‌رمایه‌داری‬ ‫ناسه‌نعه‌تی النی که‌م ‪ 300‬ساڵ پێشینه‌ی‬ ‫تاریخی هه‌بوو‪ .‬هه‌ر له‌ دوای رنسانسه‌وه‌ له‌‬ ‫ئیتالیا تووله‌ ماره‌کانی سوود و سه‌له‌مخۆر‬ ‫له‌ دایک ببوون‪ .‬له‌ کۆتایی سه‌ده‌ی ‪19‬‬ ‫دا ئیتر ئه‌وان هێز و ده‌سه‌اڵتێکی گه‌وره‌‬ ‫و حاشاهه‌ڵنه‌گر بوون‪ .‬ئانتێنه‌کانی هۆش‬ ‫و هه‌ستی ئه‌وان بێ هه‌ڵه‌ کردن روو له‌‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندی ده‌سوورا‪ .‬هانده‌ری سه‌ره‌کی‬ ‫و ده‌روونیان ده‌وڵه‌مه‌ندتر بوون بوو و‬ ‫هیچی‌تر‪ .‬ئه‌وان له‌ هه‌موو جێیه‌ چنگیان‬ ‫به‌ سه‌ر سه‌روه‌ته‌کانی کۆمه‌ڵگادا ده‌گرت‬ ‫و پێگه‌ی ژیانی ئابووری و سیاسی‬ ‫چینی خۆیان موحکه‌م و قایم‌ترده‌کرد‪.‬‬ ‫له‌و پێناوه‌ دا چی به‌سه‌ر خه‌ڵک و مافی‬ ‫خه‌ڵک و ژینگه‌ و گیانله‌به‌رابی‌ترده‌هات‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ شتێک نه‌بوو که‌ ئه‌وان هه‌رگیز بۆ‬ ‫ساتێکیش بیری لێ بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌رسێک له‌ مێژووی مودرنیته‌‬ ‫• ‬ ‫مێژووی موده‌رنیته‌ پیمان ده‌ڵێ که‌ ئازادی‬ ‫و خۆشبه‌ختی ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌و چینه‌‬ ‫ده‌سته‌اڵتداره‌ش له‌ ده‌وله‌مه‌ندتربوونی‬ ‫ئه‌وان دانیه‌‪ .‬هه‌موو شتێک به‌ پاره‌ به‌ ده‌س‬ ‫دێ بێجگه‌ له‌ خۆشه‌ویستی و خۆشبه‌ختی‬ ‫و ئازادی راسته‌قینه‌‪ .‬به‌ بێ ئه‌و سێ شته‌ش‬ ‫مرۆڤ و مرۆڤایه‌تی‪ ،‬بێ مانا و پووچ و بێ‬ ‫به‌هایه‌‪ .‬کاتێک مرۆڤ وه‌ک تاک ده‌که‌وێته‌‬ ‫داوی ماشێنیزم و خۆ ده‌وله‌مه‌ند‌تر‌ کردن‪،‬‬ ‫کاتێک مرۆڤ ملی به‌ کۆیله‌تی مودرن ده‌دا‪،‬‬ ‫گه‌وره‌ترین زه‌ربه‌ له‌ خۆدۆزینه‌وه‌ی خۆی و‬ ‫خۆشبه‌ختیه‌که‌شیده‌دا‪ .‬مرۆڤ ئه‌مجاریش‬ ‫ئازادی خۆی به‌ ربا خۆری و ته‌جه‌مول و‬ ‫پــر کردنی ورگ و گه‌ده‌ی ده‌گۆرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫مێژوو نیشانیدا که‌ سه‌رمایه‌داری نه‌ک هه‌ر‬ ‫ئازادی به‌ دیاری بۆ مرۆڤ نه‌هێنا به‌ڵکوو‬ ‫خستیه‌ چواچێوه‌ی زیندانێکی گه‌ڵیک پر‬ ‫ئازار و شکنجه‌تر له‌ سه‌ده‌کانی ناوه‌راست‪.‬‬ ‫سیستمی نویێ سه‌رمایه‌داری‪ ،‬ده‌روونی‬ ‫مرۆڤی که‌ کانگای خۆشه‌ویستی و ئازادی‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌تا ناخی ناخی ناخه‌وه‌ بریندار و‬

‫وێران کرد‪ .‬وردبوونه‌وه‌ له‌م مه‌سه‌له‌یه‌‬ ‫که‌ گه‌لێک گرینگه‌‪ ،‬ده‌خینه‌ باسی‬ ‫داهاتوومان‪ .‬کۆنکرت لێره‌ ده‌توانین ئه‌وه‌‬ ‫بڵێن‪ :‬له‌ لوتکه‌ی رۆشنگه‌ری و مودرنیته‌‬ ‫دا هیچ هێزێکی گه‌وره‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی نه‌بوو‬ ‫که‌ پێش به‌ هاتنه‌‌سه‌رکاری سه‌رمایه‌داری‬ ‫بگرێ‪ .‬به‌اڵم سه‌رمایه‌داری خۆی هه‌بوو‬ ‫که‌ بتوانی پێش به‌ هه‌ر هێزێکی ره‌سه‌نی‬ ‫پێشکه‌وتنخوازی تازه‌ بگرێ و گرتیشی‪.‬‬ ‫نه‌ک هه‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬به‌لکوو به‌ ناره‌وا خۆی به‌‬ ‫نۆێنه‌ری سه‌ره‌کی مودرنیت ‌هش‌ له‌ قه‌له‌م‬ ‫دا‪.‬‬ ‫میوه‌ی مه‌عنه‌وی و فکری مودرنیته‌ له‌ کاتی‬ ‫خۆی نه‌گه‌یشیه‌ ده‌ستی کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک‪.‬‬ ‫به‌اڵم میوه‌ی ماددیی رۆشنگه‌ری له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫‪19‬دا پێگه‌یشت‪ :‬موتور‪ ،‬ئوتوموبیل‪،‬‬ ‫هێزی هه‌ڵم‪ ،‬هێزی موقناتیس‪ ،‬تلگراف‪،‬‬ ‫بێ سیم‪ ،‬رادیو‪ ،‬قه‌تار‪ ،‬به‌ه‌رق (دروست‬ ‫کردنی هه‌زاران وه‌سیله‌ی به‌رقی)‪ ،‬سینه‌ما‬ ‫و سه‌ره‌نجام دۆزینه‌وه‌ و به‌ کاربردنی‬ ‫گه‌وره‌ترین سه‌رچاوه‌ی ئینیرژی واته‌‬ ‫نه‌وت‪ .‬ئه‌وانه‌ و زۆر دۆزینه‌وه‌ی زانستی‌تر‬ ‫میوه‌ی مادیی رۆشنگه‌ری‌‌بوون‪ .‬ئه‌م دیارده‌‬ ‫نوێ‌یانه‌ وه‌ها‌ روخساری کۆمه‌ڵگایان‌گۆری‬ ‫که‌ تازه‌ ناسینه‌وه‌ی بۆ مرۆڤی ئاقڵی کۆن‬ ‫به‌ هیچ جۆر ئاسان نه‌بوو‪ ،‬ته‌نانه‌ت بۆ‬ ‫سوقرات‌ی زاناش‪.‬‬ ‫زیندوو کردنه‌وه‌ی سوقرات‬ ‫سوقرات هه‌میشه‌ ده‌یگوت من و خه‌ڵکی‬ ‫ئاتن نه‌زانین‪ .‬من ده‌زانم که‌ نه‌زانم‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وان ئه‌وه‌نده‌ زانا نین که‌ بزانن نه‌زانن‪.‬‬ ‫ئه‌و جیاوازییه‌ گه‌وره‌یه‌‌ش ده‌بیته‌ هۆی‬ ‫کوشتنم‪ .‬سوقرات سوراوسوور ده‌یزانی‬ ‫که‌ پریکلیس په‌ره‌پێده‌ری راسته‌قینه‌ی‬ ‫عه‌داڵه‌تی کۆمه‌اڵیه‌تی نیه‌‪ .‬ده‌یزانی‬ ‫سیستمی دیموکراسیه‌که‌ی دیموکریت‬ ‫وه‌کوو پاژنه‌‌‌ی ئاشیل عه‌یبداره‌‪ .‬ده‌یزانی‬ ‫مرۆڤ کۆیله‌ و قوربانی و چه‌وساوه‌ و‬ ‫سه‌رکوتکراوه‌‪ .‬سوقراتکه‌ حه‌قیقه‌تی له‌‬ ‫گیانی خۆی به‌ پیرۆزتر ده‌زانی‪ ،‬هیچکات‬ ‫ده‌ستی له‌ پرسیاره‌ گه‌ڵێک ئاسان و‬ ‫هه‌راسانکه‌ره‌کانی خۆی هه‌ڵنه‌گرت‪.‬ئه‌و‬ ‫له‌ هه‌موو جێیه‌ بێ جیاوازی له‌ خه‌ڵک و‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی ده‌پرسی‪:‬‬ ‫ ئایا ئێمه‌ دیمو‌کراسیمان هه‌یه‌؟‬‫ به‌ڵێ‪.‬‬‫ ئایا هه‌موو که‌س مافی ده‌نگ دانی هه‌یه‌؟‬‫بۆ ئه‌و پرسیاره‌ جوابێک نه‌بوو‌‪ .‬چونکه‌ له‌‬ ‫ئاتن ژنان مافی ده‌نگدانیان نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ ئه‌وانه‌ی له‌ ده‌وڵه‌ت‌شاری ئاتن ده‌ژین‬‫چه‌ند که‌سن؟‬ ‫ نزیک ‪100.000‬که‌س‪.‬‬‫ چه‌ند که‌س له‌ ده‌ره‌وه‌ی شار‪ ،‬له‌‬‫کێڵگه‌کانی ره‌ز و له‌ کارگاکانی به‌له‌م‬ ‫سازی و رێگا و بان و بیناسازیدا کارمان‬ ‫بۆ ده‌که‌ن؟‬ ‫ پترله‌ ‪100.000‬که‌س‪.‬‬‫ ئه‌وان کێن؟‬‫ کۆیله‌ن‪.‬‬‫ ئایا ئه‌وان مرۆڤ نین؟ نابێ هیچ مافێکی‬‫ئینسانیان هه‌بێ‌؟‬ ‫ هیچ واڵمێک نیه‌‪.‬‬‫ ئایا ژنانی ئاتن ئینسان نین؟‬‫‪ -‬هیچ واڵمێک نیه‌‪.‬‬

‫پرسیاره‌کانی سوقرات‪ ،‬دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫حه‌قیقه‌ت و وشیارکردنه‌وه‌ی‬ ‫مرۆڤایه‌تی‌یه‌‪.‬‬ ‫ ئایا هه‌موو که‌س ل ‌ه ئاتن کار ده‌که‌ن؟‬‫ دیسان واڵمێک نیه‌‪.‬‬‫ ئایا هه‌موو که‌س وه‌ک یه‌ک ته‌ئمین و‬‫ئاسووده‌ن؟‬ ‫ هیچ واڵمێک نیه‌‪.‬‬‫بێگومان واڵمی ئه‌و پرسیاره‌ ئاسان و‬ ‫گرینگانه‌ (نا)یه‌‪ .‬ئه‌م پرسیاره‌ ئاسانانه‌‬ ‫واده‌که‌ن که‌ دیموکراسی‌یونان نه‌توانێ‬ ‫ته‌حه‌موولی سوقرات بکا‪.‬کاتێک بۆخامۆش‬ ‫«شۆکه‌ران‌«ه‌‌که‌یده‌ده‌نێ‪‌،‬‬ ‫کردنیژاری‬ ‫سوقرات به‌ رووی خۆشه‌وه‌ وه‌رده‌گرێ‬ ‫و ده‌یخواته‌وه‌‪ .‬به‌ سه‌رسوورمانه‌وه‌ لێی‬ ‫ده‌پرسن‪ :‬له‌ چی خۆشحاڵی؟‬ ‫ له‌وه‌‌ خۆشحاڵم که‌ له‌ دنیای پووچ و پـــڕ‬‫ریای ئێوه‌ ده‌چمه‌ده‌رێ‪ .‬من ئه‌و دنیایه‌م‬

‫به‌ تاقی کرده‌وه‌ و ته‌واو لێیحالی بووم‪.‬‬ ‫له‌وه‌ خۆشحاڵمکه‌ به‌ر له‌ ئێوه‌‌ ده‌چمه‌‬ ‫دنیایه‌کی دیکه‌‪.‬‬ ‫که‌س ناتوانێ حاشا له‌وه‌ بکا که‌ له‌ ‪1000‬‬ ‫ساڵی رابردووه‌وه‌ تا ئه‌مرۆ هیچ که‌س‬ ‫به‌ ئه‌ندازه‌ی کارڵ مارکس له‌ کۆمه‌ڵگای‬ ‫مرۆڤ نه‌گه‌یشتووه‌‪ .‬که‌س به‌ ئه‌ندازه‌ی‬ ‫ئه‌و ژێرانه‌ و بوێرانه‌ له‌ مرۆڤ و له‌‬ ‫مه‌سه‌له‌ی دیلیه‌تی و چۆنیه‌تی رزگاری‬ ‫مرۆڤ نه‌دواوه‌‪‌ ‌.‬راپرسییه‌کی گشتی‬ ‫جیهانی له‌ ده‌یه‌ی ‪90‬ی سه‌ده‌ی بیست دا‬ ‫نیشانی دا میلیونان که‌س له‌ سه‌راسه‌ری‬ ‫جیهان ده‌نگیان به‌وه‌ داوه‌ که‌ له‌ هه‌زاره‌ی‬ ‫دووهه‌می شارستانیه‌تی مرۆڤ دا مارکس‬ ‫بیردۆزترین‪ ،‬وشیارترین و زاناترین مرۆڤی‬ ‫سه‌ر رووی زه‌وی بووه‌ که‌ کۆمه‌ڵگای‬ ‫مرۆڤایه‌تی به‌خۆیه‌وه‌ دیوه‌‪ .‬ئه‌نیشتێن‬ ‫و نیوتۆن به‌ فاسله‌یه‌کی زۆر دوور له‌‬ ‫مارکس وه‌ک نه‌فه‌ری ‪ 2‬و ‪ 3‬ناسراون‪.‬‬ ‫له‌ هه‌زاره‌ی یه‌که‌می زاینی‌دا سوقرات به‌‬ ‫گه‌وره‌ترین مرۆڤی زانای سه‌رزه‌وی‌ ناوی‬ ‫ده‌رکردووه‌‌‪ .‬به‌اڵم سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ کاتێک ئه‌م‬ ‫دوو مرۆڤه‌ گه‌ورانه‌ ده‌گه‌نه‌ الی یه‌ک‪ ،‬لێک‬ ‫تێناگه‌ن‪ .‬ئایا مه‌سه‌له‌ چیه‌؟ بۆ زاناترین‬ ‫و هۆشمه‌ندترین مرۆڤه‌کانی هه‌موو مێژووی‬ ‫جیهان له‌ لوتکه‌ی مودرنیته‌دا ناتوانن لێک‬ ‫تێبگه‌ن؟‬ ‫با به‌ قه‌ولی نهــرۆ بکه‌ین و له‌ کۆتایی‬ ‫سه‌ده‌ی ‪19‬دا سوقرات زیندوو که‌ینه‌وه‌ و‬ ‫له‌ گه‌ره‌کێکی شاری له‌نده‌ن‌دا دای‌ده‌نێن‪.‬‬ ‫با بزانین خودای تێگه‌یاندنی مرۆڤ‪ ،‬به‌‬ ‫دیتنی ئه‌م هه‌مووه‌ ئاڵوگۆره‌ ئه‌مجار چ‬ ‫ره‌فتارێک له‌ خۆی نیشان ده‌دا؟ مودرنیته‌‪،‬‬ ‫«دیموکراسی»‪ ،‬سه‌رمایه‌داری و چروچاوی‬ ‫تێک‌چرژاوی مرۆڤی سه‌رده‌می‌نوێ چۆن‬ ‫پێناسه‌ ده‌کا‌؟ تۆ بلێی سوقرات مرۆڤی‬ ‫راسته‌قینه‌ی نوێ به‌ چ بشپهێنێ؟‬ ‫«‪...‬هاوینی ساڵی ‪1882‬یه‌‪ .‬سوقرات‬ ‫به‌ شه‌قامێکی سه‌ره‌کی له‌نده‌ن‌دا شۆر‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬بێ ئه‌وه‌ی ئاگای له‌ خۆی بێ‬ ‫سه‌ری به‌ره‌و ئاسمان به‌رز ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و خانووانه‌ چه‌نده‌ به‌رزن! به‌ چی‪ ،‬له‌‬ ‫چی و چۆن دروست کراون؟ کێ دروستی‬ ‫کردوون؟ ماشێنێک(سه‌یاره‌یه‌ک) به‌ لووره‌‬ ‫لوور دێ و هه‌ر زوو تێده‌په‌رێ‪ .‬ماشێنێکی‌تر‬ ‫به‌ پرمه‌ پرم دێ و سوقرات له‌ دووکه‌ڵدا‬ ‫ون ده‌کات‪ .‬به‌ په‌له‌ وه‌رده‌سورێ‪ .‬ئه‌وه‌‬ ‫چیه؟‌ چ ده‌کا؟ چۆن ئاوا ده‌روا؟ فریا‬ ‫ناکه‌وێ ته‌واو بیبینێ ئاوا ده‌بێ‪ .‬باڵۆنێک‬ ‫به‌ ئاسماندا ده‌فرێ‪ .‬ئه‌وه‌ چیه‌؟ قه‌تارێک‬ ‫که‌ ‪ 100‬میتر درێــژ و به‌ قه‌د خانوویه‌ک‬ ‫ئه‌ستووره‌ وه‌ک ئه‌ژدها شه‌ق و هۆر پێچ‬ ‫ده‌خوا و تیـژ به‌ ته‌نیشتی‌دا تێده‌په‌رێ‪.‬‬ ‫نا وه‌زعه‌که‌ زۆر ئاڵۆز و ترسناکه‌‪ .‬له‌‬ ‫رووخساری مرۆڤه‌کان ورد ده‌بێته‌وه‌ تا‬ ‫بزانێ ئایا ئه‌وانه‌ به‌راستی مرۆڤن؟ئایا له‌‬ ‫هه‌ساره‌ی‌تره‌وه‌‌نه‌هاتوون؟‬ ‫له‌ په‌نا دیواری نه‌خشاوی دووکانێک‬ ‫پیاوێک هه‌ڵترووشکاوه‌‪ .‬ده‌سره‌یه‌کی‬ ‫راخستووه‌‪ .‬له‌ سه‌ر ده‌سره‌که‌ هێندێک‬ ‫پاره‌ که‌وتووه‌‪ .‬لیباسی پیاوه‌که‌ له‌ هی‬ ‫خۆی شرۆڵ‌تره‌‪ .‬پیاوه‌که‌ هێنده‌ کزه‌‬ ‫هه‌موو ئێسکه‌کانی له‌شی یه‌ک به‌ یه‌ک‬ ‫ده‌بژێردرێن‪ .‬له‌ برسان و له‌ سه‌رمان و له‌‬ ‫ترسان هه‌ڵده‌له‌رزێ‪ .‬خه‌ڵک به‌ ته‌نیشتی‌دا‬ ‫تێده‌په‌رن‪ .‬که‌س پرسیاری لێ ناکا‪ .‬چاوه‌‬ ‫کزه‌ به‌ قووڵداچووه‌کانی ده‌برێته‌ چاوی‬ ‫سوقرات‪ .‬هه‌ست به‌ گه‌رماییه‌ک له‌ ده‌روونی‬ ‫خوێداده‌کاته‌وه‌‪ .‬هیچ که‌س هه‌رگیز نازانێ‬ ‫چ هێزێک له‌ نیوان ئه‌و دووانه‌دا ئاڵوگۆر‬ ‫ده‌بێ‪ .‬سوقرات‌ به‌ ته‌واوی ده‌شته‌‌ فکره‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌وێ‪ ،‬له‌ سه‌ر سه‌ری پیاوه‌که‌وه‌‬ ‫تۆزێکی‌تر سه‌ر به‌رزده‌کاته‌وه‌‪ .‬شۆقی‬ ‫یه‌کجار زۆری گلۆپێک له‌ ناو دووکانه‌که‌‬ ‫سه‌رنجی راده‌کێشێ‪ .‬ئه‌و گلۆپه‌ چیه‌؟‬ ‫چه‌ند گه‌شه‌‌! گلۆپه‌که‌ تیشکی خستووه‌ته‌‬ ‫سه‌ر‌ سه‌دان پارچه‌ زێری گه‌وره‌ و چکۆله‌ی‬ ‫ناو ویترینه‌ شوشه‌ییه‌که‌ی دووکانه‌که‌‌‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌مووه‌ زێره‌؟ له‌ پشت ویترینه‌که‌وه‌‬ ‫پیاوێکی قه‌ڵه‌و‪ ،‬هێنده‌ قه‌ڵه‌و ده‌ڵێی به‌‬ ‫ئانقه‌ست فووت داوه‌‪ ‌،‬دانیشتووه‪ ‌.‬چاوی‬ ‫له‌ گۆشت‌دا ون بوون‪ .‬سوقرات به‌ ته‌واوی‬ ‫حه‌په‌ساوه‌‪ .‬له‌ کاتێکدا له‌ گۆمی خه‌یالی‌دا‬ ‫نوقم ده‌بێ‪ ‌،‬ده‌که‌وێته‌ به‌ر پاڵه‌‌په‌ستۆی‬ ‫ئه‌و‌ خه‌ڵکانه‌ی به‌ ته‌نیشتی‌دا تێده‌په‌رن‪.‬‬ ‫ئه‌وان رایده‌ده‌ن بۆ پێشه‌وه‌‪ .‬مه‌ودای‬ ‫روانینی لێ ده‌برن‪ .‬سوقرات ده‌روا‪.‬‬ ‫چه‌ند هه‌نگاو ئه‌والتر تووشی‬

‫«‪ ...‬ئه‌و خه‌ڵک ‌ه بۆ قسان‬ ‫ناکه‌ن؟ بۆ له‌ ئاسن ده‌ده‌ن؟ بۆ‬ ‫ئه‌و پیاوه‌ ده‌سره‌ی راخستووه؟‬ ‫ئه‌وه‌ی‌تریان بۆ ئاوا قه‌ڵه‌وه‌؟‬ ‫ئه‌مه‌یان بۆ گۆچان به‌ده‌ست‪،‬‬ ‫لووت به‌رز و له‌رزۆک دێ و‬ ‫‌که‬ ‫ده‌چێ؟ له‌و ژوور‌ه بۆگه‌نه ‌‌‬ ‫خه‌ڵک چیان ده‌که‌ن؟ بۆ که‌س‬ ‫ئاگای ل ‌ه که‌س نه‌ماوه‌؟»‬ ‫بوونه‌وه‌رێکی سه‌یری‌تر ده‌بێ‪ .‬پیاوێکی‬ ‫چکۆله‌ی خرپنه‌ی شه‌پقه‌ به‌ سه‌ر‪ ،‬جلێکی‬ ‫جوان و تازه‌ی له‌به‌ر کردوه‌‪ .‬جله‌که‌ سه‌راپا‬ ‫ره‌ش ره‌شه‌‪ .‬گۆچانێکی قاوه‌یی نه‌خشاوی‬ ‫به‌ ده‌سته‌وه‪ .‬له‌ پانتاییه‌کی که‌م‌دا دێ و‬ ‫ده‌چێ‪ .‬قاته‌که‌ی وێده‌چێ سه‌د گیرفانی‬ ‫هه‌بێ‪ .‬ده‌می تووند قووچاندووه‌‪ .‬لووتی‬ ‫له‌ ئاسمان چوقیوه‌‪ .‬سوقرات ده‌چته‌‬ ‫پێشی‪ .‬لێی ورد ده‌بێته‌وه‌‪ .‬ته‌ماشا ده‌کا‬ ‫ده‌سته‌کانی ده‌له‌رزن‪ .‬ددانی له‌ سه‌ر لێوی‬ ‫داگرتووه‌‪ ‌ .‬سه‌راپای گیانی دڵه‌راوکێ‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌رده‌وام هێزێکی نامۆ ئازاری ده‌دا‪.‬‬ ‫سوقرات ده‌بینێ ئه‌و بوونه‌وه‌ره‌ شتێکی‌تر‬ ‫نیه‌ غه‌یری مرۆڤ‪ .‬هه‌ر ده‌قیقه‌ن خودی‬ ‫مرۆڤه‌‪ .‬به‌س بۆ ئاوا سه‌یره‌؟ ئایا مرۆڤ‬ ‫بێجگه‌ له‌ پێنج هه‌سته‌که‌ی خۆی هه‌ستی‬ ‫تازه‌ی په‌یدا کردووه‌؟ مه‌سه‌له‌ چیه‌؟‪...‬‬ ‫ده‌نگ و هه‌رایه‌ک له‌ دووره‌وه‌ هۆشی‬ ‫سوقرات په‌رت ده‌کا‪ .‬بێ ئاگا به‌ره‌و‬ ‫شوێنی قه‌ره‌باڵغیه‌که‌ ده‌بزوێ‪ .‬خه‌ڵکێ‌کی‌‬ ‫زۆر‪ ،‬ژن و پیاو‪ ،‬پێکه‌وه‌‪ ،‬له‌ ده‌وری شتێک‬ ‫کۆبوونه‌وه‌‪ .‬تۆزاوی‪ ،‬قوراوی‪ ،‬له‌ قورمی‬ ‫ره‌ژی‌‌دا ره‌ش هه‌ڵگه‌راو‪ ،‬ئاره‌ق کردوو‪،‬‬ ‫هه‌ناسه‌ سوار‪ ،‬بار له‌ سه‌ر پشت هه‌ر کام‬ ‫کوته‌ ئاسنێکی درێژی به‌ده‌سته‌وه‌‪ .‬ده‌نگی‬ ‫جنێوه‌ پیسه‌کانیان هه‌تا ئه‌وپه‌ری ئاسمان‬ ‫ده‌روا‪ ،‬هه‌ر هه‌موویان له‌ مه‌کینه‌یه‌ک‬ ‫ئااڵون‪ .‬لێیده‌ده‌ن‪ .‬تێکی‌ده‌هارن‪ .‬وه‌ها‬ ‫بێره‌حمانه‌ لێی ده‌ده‌ن ده‌ڵێی حه‌وت‬ ‫پشتی ئه‌وان ئه‌م مه‌کینه‌ کوشتوویه‌تی‪.‬‬ ‫سه‌ر و گوێالکیان بریندار و خوێناوی‌یه‌‪.‬‬ ‫که‌ف هه‌ڵده‌ده‌ن‪ .‬هاوار ده‌که‌ن‪ .‬پڕ به‌ زار‬ ‫و گه‌روویان جنێوی هه‌ڵده‌رێژن‪ .‬هه‌ژاری و‬ ‫ترس و نفره‌ت له‌ هه‌موو گیانیان ده‌بارێ‪.‬‬ ‫هه‌راسان و بێ‌ئه‌مانن‪ .‬خوێن له‌ چاویاندا‬ ‫پۆنگی داوه‌‪ .‬سوقرات تێ‌ده‌فکرێ! نا‪،‬‬ ‫بێگومان ئه‌وانه‌ وه‌ک کۆیله‌ هه‌ژاره‌کانی‬ ‫سه‌رده‌می خۆی ناچن‪ .‬ئه‌و له‌ ترسان به‌‬ ‫په‌له‌ خۆ به‌‌ حه‌وشیه‌کی گه‌وره‌ دا ده‌کا‪.‬‬ ‫زۆر په‌شۆکاوه‌‪ .‬مه‌ودای بیرکردنه‌وه‌ی به‌‬ ‫ته‌واوی لێبراوه‌‪ .‬قه‌ت هێنده‌ زه‌ختی بۆ‬ ‫مێشکی نه‌هاتووه‌‪.‬‬ ‫گوێ هه‌ڵده‌خا‪ ،‬له‌ ژووری حه‌وشه‌که‌وه‌‌‬ ‫شه‌قه‌‌شه‌ق و ته‌قه‌ ته‌قێکی سه‌یرتر دێ‪.‬‬ ‫ده‌نگه‌‌کان وه‌ک ئورکستێک به‌رز و نزم‬ ‫ده‌بنه‌وه‌‪ .‬په‌ق شه‌ق ته‌ق‪ ،‬په‌ق شه‌ق‬ ‫ته‌ق‪ ،‬په‌ق شه‌ق ته‌ق‪ .‬ئه‌وه‌ ده‌بێ چێ‬ ‫بێ؟ به‌ ئاسپایی و به‌ ترسه‌وه‌ سه‌ر به‌‬ ‫ژووره‌که‌دا ده‌کا‪ .‬ده‌یان ژن و پیاو هه‌ر‬ ‫کامه‌یان به‌ فاسله‌ی میترێک دوور له‌ یه‌ک‬ ‫راوه‌ستاون‪ .‬ته‌نیا ده‌سته‌کانیان به‌ په‌له‌‬ ‫ده‌جووڵێ‪ .‬که‌س ئاوڕ ناداته‌وه‌‪ .‬که‌س‬ ‫له‌ گه‌ڵ که‌س قسه‌ ناکا‪ .‬که‌س ده‌رفه‌تی‬ ‫چاو لێکردن له‌وی‌تری نیه‌‪ .‬ده‌نگ و بۆنی‬ ‫ناخۆش سه‌راسه‌ری ژووره‌ سارد و پیس‬ ‫و درێژه‌که‌ی پر کردووه‌‪ .‬جار و باره‌‬ ‫وڕڕڕه‌ و وشششه‌یه‌ک دێ و پاشان هه‌ڵم‬ ‫و دووکه‌ڵێکی زۆر الیه‌کی ژووره‌گه‌وره‌که‌‬ ‫پاشه‌وپاش‬ ‫سوقرات‬ ‫داده‌پۆشێ‪.‬‬ ‫ده‌کشێته‌وه‌ و ده‌یه‌وێ هه‌ڵێ‪ .‬ئیستێک‬ ‫ده‌کا‪ ،‬که‌س له‌ جێی خۆی نابزوێ‪ .‬که‌س‬ ‫خۆی له‌ خۆی ناکا‪ .‬که‌س ئه‌و نابینێ‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ چن؟ ئایا ئه‌وانه‌ مرۆڤن؟ سوقرات‬ ‫له‌ خۆی ده‌پرسێ‪ :‬ئه‌مه‌چ دنیایه‌که‌‌؟ ئه‌و‬ ‫مرۆڤانه‌‌ بۆ وه‌ک بزمار له‌ جێی خۆیان‬ ‫چه‌قیون؟ ئایا هه‌موویان که‌ڕ و الڵن؟‬ ‫جادوویان لێ کراوه‌ ؟! ئایا هه‌ست به‌و‬ ‫ده‌نگه‌ ناخۆش و بۆنه‌ پیس و چره‌ دووکه‌ڵه‬ ‫‌ناکه‌ن؟‌ بۆ دوور ناکه‌ونه‌وه‌؟‌باشه‌ خه‌ریکی‬ ‫چن؟ ئه‌و‌ کاره‌ چ که‌ڵکێ‌کی گرینگی هیه‬ ‫بۆیان‌؟‪»...‬‬

‫‪...‬بۆ ل‪١١‬‬

‫‪HOTBIRD11604 MHZ Horizontal‬‬ ‫‪Symbol 27500‬‬ ‫‪FES: 5\6‬‬

‫‪contact:‬‬ ‫‪info@asosat.tv - nwes@asosat.tv‬‬

‫بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت‬ ‫سه‌ردانی ‪ www.komala.com‬بکه‌ ‌ن‬

‫‪dwaroj.komala@gmail.com‬‬

‫که‌ناڵی ئاسمانی کۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان‬

‫سه‌رنوسه‌ر‪:‬‬

‫عه‌تا ناسرسه‌قزی‬ ‫جێگری سه‌رنوسه‌ر‪:‬‬

‫بێهروز مەلەکشا‬

‫نه‌خشه‌ساز‪:‬‬

‫هه‌ژیر‬

‫به‌یادی فه‌رمانده‌ی هه‌میشه‌زیندوی سه‌نگه‌ر‬ ‫محه‌مه‌دی مایی ناسراو به‌كاك شوان‬ ‫نه‌وید مێهرئاوه‌ر‬ ‫كاتێك كاریگەریی بیری نوێ‌و‬ ‫عەداڵەتخوازانە لە زیندانی مەرکەزیی‬ ‫شاری سنە لە الیەن تێكوشەرانی‬ ‫یەكسانی خوازەوە دەبێتە گوتاری‬ ‫زاڵ‪ ،‬كەسایەتی محەمەدی مایی وەك‬ ‫شۆڕشگێڕ رێچكە دەبەستێ‌و پاش‬ ‫رووخانی قەاڵی گەندەڵی پاشایەتی‬ ‫لە ئێران‪ ،‬دەرگای زیندانەكان‬ ‫دەشكێ‌و كاك محەدی ماییش وەك‬ ‫دەیان تیكۆشەری بەندكراوی‌دیكە لە‬ ‫الیەن خەڵكەوە پێشوازی لێدەکرێت‌و‬ ‫دەبێ بە سیمایەكی خۆشەویست لە‬ ‫نێوشاری سنەدا‪.‬‬ ‫بە دەسپێكردنی كاری بنكەكان‌و‬ ‫رێكخستنی خەڵك لەالیەن شەورای‬ ‫شارەوە كاك محەمەدی مایی‬ ‫وەك فەرماندەیەكی بوێرو كارزان‌و‬ ‫رێبەرێكی جێمتمانە‪ .‬لەگەڵ دروست‬ ‫بوونی هێزی پێشمەرگە كاك شوان‬ ‫بوو بە داهێنەری پالنی نوێ بۆ كورت‬ ‫كردنەوەی دەستی هەلپەرستان‌و‬ ‫بەرگرتن لە راو ڕووت‌و باڵوبوونەوەی‬ ‫دیاردە ناشرینە كومەاڵیەتیەكان‌و‬ ‫لەوانە دزی‌و گیرۆدە بوون بە‬ ‫بەاڵی مەوادی موخەدیرو دواتریش‬ ‫بە بەشداری چاالكانەی لە شەڕی‬ ‫داسەپاو بەسەر خەڵكی كوردستاندا‬ ‫ئیتر كاك شوان بووبە رابەرێكی‬ ‫مەیدانی‌و فەرماندەیی بەشێكی زۆر لە‬ ‫بەرەكانی شەڕو رێكخستنی خەڵكی‬ ‫سنەی وەئەستۆ گرت‪ .‬بەتایبەت لە‬ ‫شەڕی نەورۆزی خوێناویدا دەورو‬ ‫نەخش‌و کاریگەرییەکانی بڕیارو‬ ‫رێنوێنیەكانی گەیشتە چڵەپۆپە‪.‬‬ ‫ئەوە ئەو سەردەمەیە كە لێبڕاوانە‬ ‫بە رێكخستنی چاالكییەكان شەقڵی‬

‫شەوان ئەشكێنێت‌و بەگیانبازی‌و‬ ‫لەخۆبوردوویی تاریكی شەو ئەسمێنێ‪.‬‬ ‫كاك شوان ئەو فەرماندە كارزانە بوو‬ ‫كە تەنیا بیر كردنەوە لە بەرگری كردن‬ ‫لە خەڵك كۆلێژی سەربازیەكەی بوو وە‬ ‫مەكتەبی هزری راستەقینەی كومەڵەو‬ ‫ئامانجەكانی گرنگترین سەرچاوە‬ ‫بوون بۆ بڕیارەكانی‪ ،‬بۆیە پاش‬ ‫ئەو شەڕە خوێناویەی شاری سنە‪،‬‬ ‫كاتێك شار بە تەواوی لە گەمارۆدا‬ ‫بوو وە شەورای هەڵبژێردراوی شار‬ ‫بڕیاری چۆڵكردنی شاری دا‪ ،‬توانی‬ ‫بە بێ خەساری گیانیی‪ ،‬لە نێو ئەو‬ ‫گەمارۆوە توندەدا خەڵك‌و پێشمەرگە‬ ‫دەربازكات‌و لە شار بیانباتە دەرێ‌و‬ ‫شانازیی لە دوای شانازیی لەمەڕ‬ ‫خزمەت بە كۆمەاڵنی خەڵك بۆ خۆی‬ ‫تۆمار بكات‪ .‬پاش داگیركردنی شاری‬ ‫سنەی قارەمان لەالیەن حكومەتی‬ ‫جینایەتكاری كۆماری ئیسالمییەوە‬ ‫ئەوە نركەی شێرانەی كاك شوان‬ ‫بوو لە كووچەو كۆاڵنی شاری سنەی‬ ‫قارەماندا كە ئاسمانی دەلەرزاند‪.‬‬ ‫پاش مەرگیشی ناوی شوان لە‬ ‫سەر ئەو هێزە دانرا كە كاك شوان‬ ‫راستەوخۆ فەرماندەیی دەکردن‌و ئەو‬ ‫هێزەش كە دواتر وەك گوردانی شوان‬ ‫ناوو ناوبانگی دەرکردو لە سەرانسەری‬ ‫كوردستاندا بۆ هەژاران بوو بە‬ ‫مزگێنی بەخش‌و بۆ داگیركەرانیش‬ ‫هەورەتریشقەی بەهاری بوو كە‬ ‫جەستەی ستەمكارانی دەفەوتان‪،‬‬ ‫هەر لە سەر ئەو رێچكەیە مایەوە كە‬ ‫كاك شوان یەكەم خشتی بناغەكەی‬ ‫بوو‪ .‬هەربۆیە هەتا ‪27‬ی رەشەمەی‬ ‫‪1366‬ی هەتاویی نێوی شوان بۆ‬ ‫داگیركەرانی كوردستان مووچڕكە‬ ‫بوو‪.‬‬

‫هاوڕێ محه‌مه‌دی مائی‪ ،‬ناسراو ب ‌ه‬ ‫كاك شوان ساڵی ‪1326‬ی هه‌تاوی‬ ‫له‌شاری بانه‌ له‌دایك بوو‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌سه‌ره‌تای منداڵییه‌وه‌ به‌هۆی‬ ‫هه‌ژاری‌و نه‌داریی بنه‌ماڵه‌كه‌یه‌وه‌‬ ‫نه‌یتوانی درێژ‌ه به‌ خوێندن بدات‪.‬‬ ‫كاك شوان ساڵی ‪ 1350‬له‌زیندانی‬ ‫شاری سنه‌ به‌یارمه‌تی كۆمه‌ڵێك‬ ‫له‌ زیندانیانی سیاسی له‌گه‌ڵ‬ ‫مه‌سه‌ل ‌ه سیاسییه‌كاندا ئاشنابوو‬ ‫و ساڵی ‪ 1356‬له‌خه‌باتی‬ ‫ئاوایی‬ ‫زه‌حمه‌تكێشانی‬ ‫قزڵ باڵغی دیوانده‌ره‌‬ ‫هه‌ڵسوڕاوانه‌ به‌شداری‬ ‫كرد‪ ،‬هه‌ر له‌و ساڵه‌دا‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵه‌ ئاشنا‬ ‫بوو و په‌یوه‌ندی ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵه‌وه‌‬ ‫ریزه‌كانی‬ ‫له‌یه‌كه‌مین‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫خه‌ڵكی‬ ‫خۆپیشاندانه‌كانی‬ ‫شاری سن ‌ه له‌راپه‌ڕێنی ‪1357‬‬ ‫به‌شداری چاالكانه‌ی كرد‌و پاش‬ ‫سه‌ركه‌وتنی راپه‌ڕینی گه‌النی‬ ‫ئێران له‌ رێبه‌ندانی ئه‌و ساڵه‌دا له‌هه‌ڵبژاردنه‌كانی شۆرای شاری سنه‌ به‌شداری‬ ‫كرد‌و وه‌ك نوێنه‌ر هه‌ڵبژێردرا‪ .‬كاك شوان وه‌ك ئه‌ندام‌و فه‌رمانده‌یه‌كی‬ ‫به‌توانای كۆمه‌ڵه‌ له‌نه‌ورۆزی خوێناوی شاری سنه‌‪ ،‬له‌رێكخستن‌و راهێنانی‬ ‫نیزامی پێشمه‌رگه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ له‌شه‌ڕی ‪ 24‬رۆژه‌ی ئه‌و شاره‌ له‌به‌هاری ‪1359‬‬ ‫ده‌ورو نه‌قشێكی به‌رچاوو كاریگه‌ریی هه‌بوو‪.‬‬ ‫رێكه‌وتی ‪25‬ی خه‌رمانانی ‪ ،1359‬له‌جه‌ره‌یانی شه‌ڕێكی قاره‌مانانه‌ی هێزی‬ ‫پێشمه‌رگه‌ی كۆمه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ هێزی ته‌یار‌و گه‌وره‌ی ئه‌رته‌ش‌و سپای پاسدارانی‬ ‫رژیم‪ ،‬كاك شوان به‌هۆی به‌ركه‌وتنی راكێتی هیلیكۆپتێر گیانی ئازیزی به‌خت‬ ‫كرد‌و ئه‌مه‌ دوا چاالكی هێزی پێشمه‌رگه‌بوو كه‌ كاك شوان فه‌رمانده‌یی كرد‌و‬ ‫تێیدا هێزه‌كانی رژیم ته‌فرو تونابوون‌و كاك شوانیش به‌ ریزی پڕله‌شانازی‬ ‫گیانبه‌ختكراوانی كۆمه‌ڵه‌ په‌یوه‌ست بوو‪ .‬یادی هاوڕێ محه‌مه‌دی مائی‪،‬‬ ‫ناسراو به‌كاك شوان بۆ هه‌میش ‌ه به‌رز‌و زیندوو راده‌گرین‪.‬‬

‫ئاســــــــــــۆی وه‌رزش‬

‫دوو وەرزشکاری کورد براوه‌ی دوو میداڵی زێڕی پارائۆله‌مپیک‬

‫ئا‪ :‬سه‌یوان نوری‬

‫سیامەندی ڕەحمان بە شکاندنی رێکۆردی‬ ‫پێوانەیی پارائۆله‌مپیک میداڵی زێڕی بە‬ ‫دەست هێنا‪.‬‬ ‫کێبەرکانی پاورلیفتینگ واتە هەڵگرتنی‬ ‫قورسایی پارائولەمپیک حەفتەی رابردوو‬ ‫کۆتایی پێهات‪ .‬لە کێشی قورسی ئەم‬ ‫کێبەرکێیانەدا سیامەندی رەحمان ورزشوانی‬ ‫بەتواناو ‪24‬ساڵ تەمەنی کوردی شاری شنۆ‬ ‫لە کوردستانی ڕۆژهەاڵت بە بەرزکردنەوی ‪280‬‬ ‫کیلۆ توانی سەرەرای بە دەست هێنانی میداڵی‬ ‫زێڕ ‪ 15‬کیلۆ ریکۆردی پێوانەیی پارائۆله‌مپیک‬ ‫تێک بشکێنێت و ببێتە خاوەنی رێکۆردی‬ ‫ئەم کێبەرکێیانە‪ .‬ڕەحمان سەرەڕای ئەوەی‬ ‫کە ئەم میداڵەی بەدەستهێنا و بە ‪ 280‬کیلۆ‬ ‫بوو بە خاوەنی ریکوردی پارائولەمپییک‬ ‫پێشتر لە کێبەرکێکانی قارەمانی جیهان کە‬ ‫لە واڵتی ئیماراتدا ئەنجام درابوو بە ‪291‬‬ ‫کیلۆ ریکوردی جیهانیشی شکاندبوو‪ .‬ناوبراو‬ ‫لە حاڵی حازردا هەموو ریکوردەکانی ئاسیا‬ ‫و جیهان و پارائولەمپییک لە دەستدایە‪ .‬ئەم‬ ‫وەرزشوانە کوردە هەر لەم کێبەرکێیانەی‬ ‫پارائۆله‌مپیکدا هێرشی کردە سەر وەزنەی‬ ‫‪301‬کیلۆیی و بەرزیشی کردەوە بەاڵم‬ ‫ناوبژیوانان بەرز کردنەوەی ئەم وەزنەیان‬ ‫قەبوڵ نەکرد‪ .‬لەم کێبەرکیانەدا دوا بە دوای‬ ‫سیامەند رەحمان وەرزشوانی عێراقی واتە‬ ‫فارس بە بەرز کردنەوەی ‪ 242‬کیلۆ و ‪38‬‬ ‫کیلۆ کەمتر لە سیامەند بوو بە خاوەنی میداڵی‬ ‫زێوو و هەروەها وەرزشوانی کورەی باشوور‬ ‫بە ‪ 232‬کیلۆ بوو بە خاوەنی میداڵی برۆنز و‬ ‫بەم جیاوازە زۆرەوە دەرکەوت کە سیامەندی‬ ‫رەحمان سەرەرای تەمەنی کەمی ساڵەها‬

‫دەتوانێت لە پلەی یەکەمی وەزشوانانی کەم‬ ‫ئەندامی جیهان دا بمێنێتەوەو بەهێزترین‬ ‫پیاوی کەم ئەندامی جیهان بێت‪ .‬ئەم‬ ‫وەرزشوانە کە خەڵکی شاری شنۆیە لە‬ ‫لێدوانێکدا رایگەیاند لە بەر بێ ئیمکاناتی‌و‬ ‫نەبوونی هۆڵی وەرزشی مەجبوورە هەموو‬ ‫ڕۆژیک ریگای ‪ 73‬کیلۆمتری نێوان شارەکانی‬ ‫شنۆ تا ورمێ بە هۆی راهێنانەوە ببرێت و تا‬ ‫ئێستا هیچ رێگە چارەیەکی بۆ نەدۆزراوەتەوە‬ ‫‪ .‬شایانی باسە ئەم وەرزشوانە بە ناوبانگە‬ ‫کوردە لە هەر کێبەرکێیەکی نێونەتەویی کە‬ ‫بەشداری کردووە پلەی یەکەم و میداڵێ زێڕی‬ ‫بە دەست هێناوە کە گرینگترینیان بریتین لە‬ ‫کێبەرکێکانی نێو نەتەوەیی ئافریقا لە ساڵی‬ ‫‪ 2008‬میداڵی زێڕ ‪ ،‬کێبەرکێکانی جیهانی‬ ‫‪2009‬ی مالزی میداڵی زێڕو وهەروەها پلەی‬ ‫یەکەمی ‪2011‬ی جیهانی ئیمارات و چەندین‬ ‫میداڵێ زێڕی تر لە کێبەرکێکانی نێونەتەوەییو‬ ‫جیهانی و ئاسیایی ‬

‫محەمەد خاڵوەندی پلەی یەکمی کێبەرکێکانی‬ ‫هەڵدانی رمی بەدەستهێنا‬ ‫محەمەد خاڵوەندی وەرزشوانی کەم ئەندامی‬ ‫کوردی شاری کرماشان لە کێبەرکێکانی‬ ‫پارائولەمپیکی لەندەندا رمه‌که‌ی خۆی ‪ 50‬میتر‬ ‫و ‪ 98‬سانتیمیتر هەڵدا و سەره‌ڕای شکاندنی‬ ‫رێکۆردی پێوانەیی جیهان و پارائولەمپییک‬ ‫میداڵی زێڕ و پلەی یەکەمی پارائولەمپیکی بە‬ ‫دەستهێنا ‪ .‬لەم وەرزشەدا کە هەر وەرزشوانێک‬ ‫مافی هەیە نەیزەکەی خۆی ‪ 6‬جار هەڵ بدات‪،‬‬ ‫خاڵوەندی هەر لە جاری یەکەم دا کاری خۆی‬ ‫کردو نەیزەکەی خۆی ‪50‬میترو ‪ 98‬سانتیمیتر‬ ‫هەڵدا و بوو خاوەنی پلەی یەکەم و میداڵی‬ ‫زێڕی پارائولەمپیک‪ .‬‬

‫ته‌نها خه‌ڵك‬ ‫بڕیارده‌ره‌‬ ‫عه‌تا ناسرسه‌قزی‬ ‫له‌ماوه‌ی رابردوودا رێكه‌وتننامه‌ی هه‌ردوو‬ ‫حیزبی كۆمه‌ڵه‌ی ئێران‌و حیزبی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‌و به‌دوای ئه‌وه‌ش كاردانه‌وه‌ی‬ ‫چه‌ندین حیزب‌و الیه‌نی ئێرانی‪ ،‬رووبه‌ری‬ ‫میدیا‌و راگه‌یاندن ‌ه كوردیی‌و ئێرانییه‌كانی‬ ‫به‌خۆیه‌و‌ه سه‌رقاڵكرد‪ .‬رێكه‌وتننامه‌ی كاری‬ ‫هاوبه‌شی دوو حیزبی كوردی ك ‌ه به‌بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌مترین ئاماژه‌‌و مه‌ترسی بۆ سه‌ر یه‌كپارچه‌یی‬ ‫خاكی ئێران تیا بێت‪ ،‬ژماره‌یه‌ك خه‌ڵكی‬ ‫له‌الیه‌ن ‌ه چه‌پ‌و راسته‌كانی به‌ناو ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫ئێران هه‌راسان كرد‌و له‌به‌یاننامه‌یه‌كدا‬ ‫نیگه‌رانییه‌كانی خۆیان له‌داهاتووی ئێران‌و‬ ‫ئه‌گه‌ری پارچ ‌ه پارچ ‌ه بوونی خاكی ئێران‬ ‫ده‌ربڕی‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئاماده‌یی خۆیان نیشاندا‬ ‫تا له‌ژێر فه‌رمانی خامه‌نه‌یی شان به‌شانی‬ ‫هێزه‌كانی رژیم پارێزگاریی له‌یه‌كپارچه‌یی‬ ‫خاكی ئێران بكه‌ن‪.‬‬ ‫به‌یاننامه‌كه‌ی نوخبه‌ی ره‌گه‌زپه‌رست ك ‌ه‬ ‫چاو له‌سه‌ر ئه‌و راستییان ‌ه ده‌نوقێنن‌و زیاتر‬ ‫له‌سێ ده‌ی ‌ه سه‌ركوت‌و كۆمه‌ڵكوژی كۆماری‬ ‫ئیسالمی له‌كوردستان‌و به‌درێژایی چه‌ندین‬ ‫سه‌د‌ه هه‌اڵواردن‌و سته‌می نه‌ته‌وه‌یی له‌الیه‌ن‬ ‫رژیم یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كان به‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫كورد‌و باقی نه‌ته‌و‌ه بنده‌سته‌كانی ئێران‬ ‫فه‌رامۆش ده‌كه‌ن‌و‪ ،‬ته‌نها به‌رێكه‌وتنێكی‬ ‫دوو حیزبی كوردی ده‌شڵه‌ژین‌و هات‌و‬ ‫هاوریان به‌رزده‌بێته‌و‌ه بۆ هه‌ر كوردێكی‬ ‫ئازادیخواز‌و عه‌داڵته‌خواز شتێكی تازه‌‌و‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌ر نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه به‌درێژایی مێژوو‬ ‫ئه‌م هه‌ڵویسته‌ی زۆرین ‌ه نوخب ‌ه سیاسییه‌كانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی بااڵده‌ستی ئێران به‌ئاشكرا‬ ‫راگه‌یه‌نراو‌ه یان به‌كرده‌و‌ه نیشاندراوه‌‪.‬‬ ‫دژ‌ه كرده‌وه‌ی ره‌گه‌زپه‌رستانی ژماره‌یه‌ك‬ ‫سیاسی دۆڕاوی ئێرانی‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ته‌نها بۆ‬ ‫ئه‌و كه‌سان ‌ه مایه‌ی سه‌رسوڕمان بێـت ك ‌ه‬ ‫زۆرجار‌و به‌تایبه‌ت له‌سااڵنی رابردوودا‬ ‫هاوهه‌ڵوێستی خۆیان له‌گه‌ڵیان نیشانداوه‌‌و‬ ‫بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیی ته‌سكی خۆیان‌و‬ ‫هه‌رزانفرۆشكردنی به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫سه‌مایان بۆكردوون‌و برا بچوكی خۆیانیان‬ ‫سه‌لماندوه‌‪ .‬له‌راستیدا به‌یاننامه‌ك ‌ه جێگه‌ی‬ ‫باسی من نییه‌‌و له‌م ماوه‌یه‌شدا زۆری‬ ‫له‌سه‌ر وتراوه‌‌و ژماره‌یه‌كی زۆر له‌سیاسی‌و‬ ‫هه‌ڵسوڕاوانی كورد ب ‌ه نوسین‌و به‌یاننام ‌ه‬ ‫ئیدانه‌‌و سه‌ركۆنه‌یان كرد‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی الی‬ ‫من جێگه‌ی سه‌رنجه‌‪ ،‬وه‌اڵمدانه‌وه‌ی هه‌ردوو‬ ‫حیزبی كۆمه‌ڵه‌ی ئێران‌و حیزبی دیموكراتی‬ ‫كوردستانی ئێران ‌ه به‌و به‌یاننامه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه پێموای ‌ه‬ ‫سه‌ره‌ڕای یاریكردن ب ‌ه وشه‌كان‪ ،‬ته‌نها كاكڵی‬ ‫ئه‌و نوسراو‌ه هه‌وڵێك بوو‌ه بۆ ره‌واندنه‌وه‌ی‬ ‫نیگه‌رانی عالیجه‌نابان‌و جه‌ختكردنه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وان جوادیی خواز نین‌و‬ ‫خوازیاری سه‌روه‌ریی‌و یه‌كپارچه‌یی خاكی‬ ‫ئێرانن‪ .‬ئه‌م مه‌سه‌له‌ی ‌ه وه‌ك سیاسه‌تێكی‬ ‫حیزبی شتێكی ره‌وایه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌وه‌ی مافێكی‬ ‫سروشتی له‌نه‌ته‌وه‌یه‌ك زه‌وت بكرێت‪ ،‬كارێكی‬ ‫نه‌شیاوه‌‌و قسه‌هه‌ڵده‌گرێت‪ .‬مافی دیاریكردنی‬ ‫چاره‌نوس‪ ،‬وه‌ك یه‌كێك له‌بنه‌ماكانی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬مافی ره‌وای خه‌ڵكی كورده‌‪،‬‬ ‫مافێك ك ‌ه خه‌ڵك خۆیان له‌سه‌ر سندوقه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان بڕیار له‌سه‌ر چاره‌نوسیان بده‌ن‌و‬ ‫نابێت هیچ حیزب‌و الیه‌نێك بۆ خاتری دڵی‬ ‫دوژمنانی كورد په‌رده‌پۆش‌و چه‌واشه‌ی‬ ‫بكات‪ .‬مێژووش ئه‌وه‌ی نیشانداو‌ه ك ‌ه‬ ‫ته‌نها راستگۆیی‌و دانانی به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫خه‌ڵك له‌سه‌روو به‌رژه‌وه‌ندی حیزبیی ئه‌و‬ ‫فاكته‌رانه‌ن ك ‌ه جه‌ماوه‌ریی بوونی حیزب‌و‬ ‫الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌كانی ده‌سه‌لمێنێت‪ ،‬له‌مه‌شدا‬ ‫ته‌نها خه‌ڵكی كوردستان بڕیارده‌ره‌‪.‬‬