چەند ڕاپۆڕتێک لە باروودۆخی کۆرۆنا لە شارەکانی کوردستان کوردستان
وتوویژێک سەبارەت بە ئیدئۆلۆژی سیاسی
》2
مامۆستا هێمن شاعیری گرێدراوی خەڵک
》9-8
》15-14
ژمار‌ه ( )87ساڵی هەشتەم
دوو هه‌فته‌نامه‌یه‌كی سیاسی گشتییه
ده‌ریده‌كات
نرخ 500 :دینار
dwaroj@komala.com
كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان
٣١ - ٢٠٢٠/04/19ی خاکەلێوەی 1398
سەروتار
سپی پۆشانی کوردستان ،دوێنێ و ئەمڕۆ
کۆماری ئیسالمی و کۆرۆنا
ڕەزا کەعبی کۆڕۆنا کۆمەڵگای جیهانی هاویشتە قەیرانێکی هەمەالیەنەی کەم وێنە یا دەکرێ بڵێین بێ وێنە .بەشی گەورەی کۆمەڵگای جیهان و به تایبەت واڵتانی پێشکەوتوو که چاوەڕۆان دەکرا له ئاست ئەو جۆرە قەیرانانە خۆڕاگر بن و به کەمترین هەزینەی مرۆیی و مادی به سەریدا تێپەڕن ،بەاڵم کۆڕۆنا سەدان میلیۆن ئینسانی له ناو بنەماڵەکانیان قەرەنتینە کرد ،شارە گەورە و قەرەباڵغەکانی به تەواوی چۆڵ کرد ،ئاسمان و ڕێگاوبان و ڕێگای ئاسن به یەکجاریی وەستان .جموو جۆڵ ،پیشەسازی، هەناردەکردن و بازرگانی به تەواویی له جووڵە خست و جیهان کەوتە دۆخێکەوە که تا دوو مانگ پێش به مێشکی هیچ بیرمەند و سیاسەتوان و ناوەندە ستراتژیکەکان نەدەهات. بەاڵم بەشی هەرە زۆری واڵتانی جیهان به پێشکەوتوو و زۆرتر پێشکەوتو و به فەقیر و دەوڵەمەندەوە هەر زوو جوواڵنەوە. سەرۆکی واڵتان له بەرامبەر خەڵکی له ڕێگای میدیاکانیانەوە ئامادە بوون و بەرپرسایەتی خۆیانیان راگەیاند و ئامادەبوونی دەوڵەتەکانیان بۆ قەرەبووکردنی زیان لێکەوتووان و دابینکردنی پێداویستییەکانی ژیانی هەموان دووپات کردەوە. بەاڵم هەر له یەکەم رۆژەکان که باسی کۆڕۆنا له ئێران گەرم بوو ،سەرانی کۆماری ئیسالمی نیشانیان دا کە تا چ ڕادەیەک بەرامبەر به چارەنووسی کۆمەڵگا و ژیان و گوزەرانی خەڵک و داهاتوویان نابەرپرس ،درۆزن ،فێڵباز و نە کەمتەرخەم که زۆر فاشیستی دەڕواننە داهاتوی کۆمەڵگا .کۆمەڵگای ئێران به بارمتەی خۆیان دەزانن .لەم قەیرانەی کۆڕۆناش و باشتر له هەر قەیران و رووداوێکی دیکە رووی ڕاستەقینەی دەسەاڵتداریەتی خۆیانیان نیشان دا .کۆمەڵگای ئێران که هەر له دوای شۆڕش و ڕاپەڕینی جەماوەریی له پاییزی ڕابردوو و شاردنەوەی کوشتاری نزیک به پێنج هەزار کەس تا خستنە خواری فڕۆکەکە که بە ئاشکرا حاشایان له ڕاستیەکان کرد، قەیرانی قووڵی بێ متمانەیی دەیان میلیۆنی و بێ وێنەی به شوێن خۆیدا هێنا ،به هاتنی کۆڕۆناش که کۆماری ئیسالمی به پێچەوانەی هەموو واڵتان و بەرپرسانیان ،ڕاستیەکانیان شاردەوە و ئامادە نەبوون هیچ بەرپرسایەتییەک قەبووڵ بکەن ،دەتوانین بڵێین کۆمەڵگای ئێران به تەواویی دەستی لە سەرانی ئەم رژیمە بۆ به هانا هاتنی خەڵک شۆردۆتەوە و هیچ متمانەیەکی بەم رژیمە نەماوە. سەرەتا به تەواوی شاردیانەوە .چون بۆ هێنانی خەڵک بۆ سەر شەقام له ساڵرۆژی 22ی ڕێبەندان و گەرم کردنی بازاڕی هەڵبژاردنی مەجلیس (بەاڵم خەڵک به بێ کۆڕۆناش بڕیاری بەشداری نەکردنی دابوو و دیتمان که کەمترین رێژەی بەشداریی له سەراسەری عومری ئەم رژیمە تۆمار کرا) ،پێویستیان به شانۆی خیابانی بوو ،شاردیانەوە که کۆڕۆنا به هۆی خوێندنگا مەزهبییەکانی قوم (که بەشێکی بەرچاویان له چینەوە دێن بۆ خوێندن) له قوم گەرای بەستووە و ئەگەری باڵوبوونەوەی زۆر زۆرە. کاتێک که سەرانی کۆماری ئیسالمی و له پێشیانەوە خامنەیی زانیان کار له شاردنەوە و ئینکاری نیە و ناتوانن درێژەی بدەن کردیانە دەفەرتێکی دیکەی «ئیالهی» .باسیان له شەڕی «بیۆلۆژیکی» ئەمریکا کرد دژی ئێران و بۆ ئەم مەبەستە فەرماندەی سپای پاسدارانیان کرد به فەرماندەی مقاومەتی شەڕی «بیۆلۆژی» .خامنەیی به جێگای ئەوەی که وەک سەرانی واڵتانی دیکە بەرنامەی خۆی و دەسەاڵت بۆ رووبەروو بوونەوە له گەڵ کۆڕۆنا رابگەیەنێ داوای له خەڵک کرد بچن دۆعای «سەحیفەی سەجادیە» بخوێنن .نه خامنەیی و نه رۆحانی تا ئیسە هیچ تەعەهود و ئیلتزامێکیان به خەڵک نەداوە که ئەوان بەرپرسایەتی رووبەروو بوونەوە له گەڵ کۆڕۆنا له ئەستۆیانە. ئامارەکان به ئاشکرا دادەشارن .ڕێگایان نەدا دوکتورانی بێ سنوور خەستەخانەی تایبەت به کۆڕۆنا دروست بکەن .له کاتێکدا گەورەترین شارەکانی جیهان له جموجۆل کەوتوە ،له نەورۆز به میلیۆن خەڵک وەک سااڵن گەشتی خۆیان دەسپێکرد. ئامارەکان دەشێوێنن و راستیەکان دەشارنەوە.
...بۆ ل٣
لەم ڕۆژانەی «کوڕۆنایی»دا له سەرتاسەری جیهان و بە تایبەت ئەو واڵتانەی کە کوڕۆنا یەك لە دوای یەك قوربانی دەگرێ ،خەستەخانەکان پڕن لە خەڵکی کوڕۆنا گرتوو. ئەرکێکی زۆر زۆر قۆرس کەوتۆتە سەر شانی کادری دەرمانی ،پزیشکەکان، پەرستارەکان و هەموو کارمەندانی
خەستەخانەکان لە زۆربەی جیهان. به کار و ئامادە بوونی شەووڕۆژی لە خەستەخانەکان ،دیمەنی پەرستارو کادری دەرمانی کە لە دااڵنەکان و ژووری کارەکەیان لە سەر زەوی ڕاکشاون کە پشوویەك بدەن، کۆمەڵگای جیهانی سەرنجی بۆ بەشێكی گرینگ لە کار و خزمەت
راگەیاندنی كۆمەڵە سەبارەت بە لەسێدارەدانی مستەفا سەلیمی
سەرلەبەیانی ئەمڕۆ شەممە 23ی خاكەلێوە ،مستەفا سەلیمی كە بۆ ماوەی ١٧ساڵ بوو بەند كرابوو ،لە الیەن كۆماری پەت و سێدارەوە لە زیندانی سەقز ئیعدام كرا. مستەفا سەلیمی دوای ئەوەی ماوەی دوو هەفتە لەوەپێش لەگەڵ كۆمەڵێك بەندكراوی دیكە لە زیندانی سەقز ڕادەكەن ،پەنا دێنێ بۆ باشوری كوردستان ،بەاڵم بەپێی لێدوانی فاتمە کەریمی بەڕێوەبەری تۆڕی مافی مرۆڤی کوردستان مستەفا سەلیمی پاش هاتنی بۆ خاكی باشوری كوردستان لەالیەن هێزە ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان لەسنوری پێنجوێن رادەستی هێزەكانی كۆماری ئیسالمی دەكرێتەوە. سەرەڕای ئەوە كە ئەو كەسە چ تاوانێكی ھەبووبێ ،كاتێك پەنای ھێناوە حەقوابوو وەك پەنابەرێكی كورد ڕەفتاری لەگەڵ كرابایە و یاساكانی مافی مروڤ و پەنابەری بۆی لەبەر چاو گیرابا .بۆیە ڕایدەگەیەنین كە: .١لەسێدارەدانی مستەفا سەلیمی تاوانەكەی دەكەوێتە ئەستۆی رژیمی جینایەتكاری كۆماری ئیسالمی كە دامودەزگا سەركوتگەرەكانی لەوانە دەزگای قەزاییەكەی هیچ شەرعییەتێكیان نەماوە‌و ئەم تاوانەش بە
...بۆ ل 3
گوزاری ڕاکێشا کە تا پێش کوڕۆنا بە پێی پێویست ئاوڕی لێ نەدابۆوە. بەاڵم کوڕۆنا و حوزووری زۆر بوێرانە، ماندوو نەناسانە و شەو وڕۆژ ی هەزاران کادری دەرمانی و گیان لە دەستدانی تا ئێستای دەیان کەسیان، کۆمەڵگای مڕۆڤایەتی ڕاچلەکاند. لە کاتێکدا پێتەختە گەورە و
زەبەالحەکانی جیهان چۆڵکراوە و پەپو دەخوێنێ ،هەزاران هەزار کادری دەرمانی لە خەستەخانەکانی لە ڕیزی پێشەوەی بەرانبەرکێ لە گەڵ کوڕۆنا و مەرگ فیداکارانە و بە بەخشینی گیانی خۆیان زێڕینترین الپەڕەکانی مڕۆڤایەتییان لە سەردەمێك کە جیهان و ئینسان هەستی بە
...بۆ ل 4
ڕاگەیاندنی کۆمەڵە له مەحکوم کردنی هێرشی تورکیا بۆ کەمپی پەنابەران له مەخمور
پاشنیوەرۆی رۆژی 27ی خاكەلێوە ،فرۆكە جەنگییەكانی توركیا كەمپی پەنابەرانی مەخموریان لە رۆژئاوای شاری هەولێر بۆردومان كرد كە بەهۆیەوە سێ ژن لە دانیشتوانی ئەم كەمپە گیانیان لەدەستدا‌و ژمارەیەكی دیكەش برینداربوون. سااڵنێكی زۆرە خاكی باشوری كوردستان لەالیەن فرۆكە جەنگییەكان‌و تۆپخانەكانی سوپای توركیا‌و كۆماری ئیسالمی ئێران دەكرێتە ئامانج‌و بەهۆیەوە زیانێكی زۆری گیانی و مادییان بە خەڵكی ناوچەكە گەیاندوە .بۆردومانی كەمپی مەخمور دوا نمونەی ئەم دەستدرێژییانەیە كە لەالیەن سوپای توركیا دەكرێتەسەر خاكی باشوری كوردستان. كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان وێڕای دەربڕینی هاودەردی لەگەڵ دانیشتوانی مەخمور‌و ناوچەكە‌و هیوای زووچاكبوونەوە بۆ بریندارەكان ،بۆردومانی كەمپی پەنابەرانی مەخمور و دەستدرێژی حكومەتی توركیا بۆ سەرخاكی باشوری كوردستان بەهەر بیانوییەك مەحكوم دەكات‌و داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی عێراق دەكات بە گرتنەبەری رێكارە نێودەوڵەتییەكان هەوڵبدەن بەر بە پێشێلكارییەكانی دەوڵەتی توركیا بگرێت.
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩، Dwaroj@komala.com
3
راپۆرتێک لە سەر بارودۆخی کۆمەاڵیەتی شاری سەقز لە بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و نەخشی (کەمپین ) بزاوتە جەماوەرییەکان لە نێوان شارەکانی تری کوردستان دا هەبێت .وەبیر هێنانەوەی ژمارەیەکی زۆری لە سێدارە دراوانی ژن و پیاوی تێکۆشەری شاری سەقز بە دەست رژیمی ئیسالمی ئێران خۆی بەرەنجامێکە کە هەبوون و مەشروعییەتی هێزە ئەمنیەکانی خستۆتە بەر ملمالنێ و پرسێکی زۆر ،تەنانەت بەشداری خەڵکی سەقز لە شانۆی هەڵبژاردنی کۆماری ئیسالمی ئێران وەکوو هەمیشە کەمترین ئاماری بووە و نزیک بە %16بووە. کرۆنا هەرچەند ڤایرۆسێک بووە کە جیهانی نوێی بە گشتیی خستە بەر پرسیار .بەاڵم خاڵێکی کە زۆر لە بەر چاوە هاودەردبوون و الوازیی مرۆڤی ئێستای خستۆتە روو .شاری سەقز یەکێک لە شارەکانی کوردستانی ئێران بوو کە زۆرتر لە هەموو شارەکان تووشی کرۆنا بوو .بەاڵم رژیمی ئێران بە داپۆشینی هەواڵەکان
شاری سەقز بە هۆی بارودۆخی کۆمەاڵیەتی ،ئابووری،سیاسی ،کلتووری یەکێک لەو شارانە بووە کە هێزە ئەمنیەکانی ئێران چاوە دێری ئەمنی و سیاسی زۆرتری کردووە .شاری سەقز هەر چەن جێگە و پێگەی لە روانگەی سەنعەتی ،و ئابووری لە کوردستان زۆر زۆر باش نیە بەاڵم بە هۆی شاڕێگە بوونی لە نێوان شارەکانی باکووری رۆژهەاڵتی کوردستان و باشووری رۆژهەاڵتی کوردستان بۆ رژیمی ئێران گرینگی خەڵک لە هەیە .ناڕەزایەتی بەرامبەر رژیمی ئێران ،نا ڕەزایەتی کرێکاران ،نافەرمانی مەدەنی و بەشداریی زۆرینەی ژنان لە کێشەی سیاسی و کۆمەاڵیەتی ،سێکۆالر بوونی الوان ،ئاگایی سیاسی خەڵک بە چەپ بوون و سۆسیالیست، بوونەتە هۆی ئەوەی کە چاالکانی سیاسی ،کەسایەتێکی جیاوازیان
لە سنە؛هەژاری و کۆڕۆنا ناخی خەڵکی گرتووە ئا :ئاژوان سنە مێژووی نەخۆشییە هەمەگیر و بەاڵ بێ دەرەتانەکان لە گەڵ هەژاری و چەوسانەوەی مرۆڤ گرێیان بە یەک خوارووە .هەر لە سەدەی حەڤدە و هەژدەهەمەوە هاتنی « وەبا « و لە سەدەی نۆزدە و بیست « تاعوون «و « تیفووس « و ئێستاش لەم سەدەی بیست و یەکە ئەوەتا « کڕۆنا « بە سەر هەموو بوارەکانی ژیانی مرۆڤ دا زاڵ بووە و جیهانی بە حۆکمی خۆی بە پشوویەکی خەمناک بردووە. ڕاستییەکانی هاتن و درووست بوونی ڤایرۆسی کۆویدی 19و نەخۆشی ئێپیدێمی کڕۆنا هەرچیەک بێت دواتر بۆ مرۆڤ ئاشکرا ئەوێت بەاڵم کاریگەرییەکانی لە سەر ڕەوتی پێشڤەچوونی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی هەر لە ئێستەوە دیارن و لە زۆر بواردا خۆ دەنوێنێت. ئەگەر لۆکاڵتر بڕوانینە هاتنی یا هێنانی ئەم بەاڵی سەردەمە بۆ ناو کۆمەڵگەی خۆمان (ئێستا بۆ نموونە شاری سنە ) ،الدانەوەی الیەنە ئاشکرا و شاراوەکانی پێویستی بە دەیان لێکۆڵینەوە و ئەزموونی مەیدانی هەیە کە ئەوەش ئەسپێرینە دواڕۆژ و کارناس و پسپۆڕانی تایبەتی
خۆی.لێرە ئێمە بۆچوونی خۆمان وەک پێشمەرگەیەکی نیشتەجیێ شار،ئەخەینە بەر چاوی خوێنەری ئەم دێڕانە و وەک گۆزارشێ لە مەڕ کاریگەری کۆمەاڵیەتی،ئابووری و سیاسی کڕۆنا و هەژاری لە سەر کۆمەاڵنی خەڵک ئاراستە ئەکەین. یەکەم دەنگۆی پەیدا بوونی کڕۆنا لە ناو خەڵکی سنە وەک باقی شارەکانی ئێران و کوردستان هەڵئەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی مانگی بەفرانباری 98ەوە لە ڕێگەی کاناڵەکانی ڕاگەیاندنی دەرەکی و فەزای مەجازی .خەڵک و بە تایبەت کەسانی پەیگیر لە کاروباری سیاسی سەرەتا بیریان لە هەمەگیری و هاتنی ئەو ڤیرووسە بۆ کوردستان نە دەکردەوە و وەک نەخۆشیەکانی چەن ساڵی ڕابردوو وەک « سارس» و « ئەنفلۆنزای بەراز» و ....سەیریان ئەکرد. هەژاری و قەیرانە جۆربەجۆرەکان و گۆشاری ڕژێمی سەرکوت،مەودای بە ئامادەکاری کۆمەڵگا بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی نەئەدا .هێشتا قسەی خەڵک باس لە کوشتاری الوەکان لە مانگی خەزەڵوەر بوو و دواتر تێکشکانی فڕۆکە ئۆکراینیەکە لە الیەن پەدافەندی سپای پاسدارانەوە ،وەها ترس و خەمێکی ناو شەقام درووست کردبوو کە کەس گوێی نەئەدایە ئەو بەاڵیە کە لە «
راگەیاندنی كۆمەڵە سەبارەت بە لەسێدارەدانی مستەفا سەلیمی درێژەی الپەڕەی ١
ھەمووپێوانەیەكمەحكومەودەبێلێیلەقاوبدرێ. .٢ڕادەست كردنەوەی ناوبراو لەالیەن هەر كەسێكەوە بێت ،كارێكی ناڕەوایە كە نەریتی تا ئێستای ھەرێم بەرانبەر پەنابەران ،بە تایبەتی كوردانی پەنابەر ،پێشێل دەكات و دەبێتە ڕچەشكێنییەك بۆ نەریتێكی نەشیاو .
ئەو كارە كاریگەریی نەرێنی لەسەر پێوەندی و ھاوپشتی خەڵكی ڕۆژھەاڵت و باشور دادەنێ. ئێمە ئەو كردەوەیە مەحكوم دەكەین و داواكاریان ئۆرگانە پێوەندیدارەكانی ھەرێم لەو بارەوە لێكۆڵینەوە بكەن‌و روونكردنەوە بۆ رای گشتیی خەڵكی كوردستان بدەن‌و ئەو كردەوە ناڕەوایە بێ واڵم نەھێڵنەوە .پێویستە ھەموو دەسەاڵت و حیزبەكانی كوردستان لەو ھەلومەرجە ھەستیارەدا نەھێڵن ریزەكانی گەلی كورد لە ھەموو بەشەكان نیگەرانی و كەلێنی تێبكەوێ.
بۆ ئەوەی شانۆی هەڵبژاردنەکەی پەرە پێبدات گیانی هەزاران خەڵکی بێ تاوانی گرت .سەقز وەکوو ناوەندی پەرە پێدانی کرۆنا لە ناو ناوچەی موکریان و پارێزگای ورمێ و لەسەردەمی نوسینی ئەم راپۆرتە نزیک بە 200کەس تاقیکردنەوەی کرۆنایان پۆزەتیڤ دەرچووو و زیاتر لە 70کەس گیانیان لەدەستداوە .خەڵکی سەقز بە ئاگایی و ھۆشیاری خۆیان هاودەردیی خۆیان دەربڕی و (کمپین ) بزاوتی جەماوەرییان بۆ خەڵکی توشبوو و الواز و دەستەنگ پێکهێنا .کەم و کورتی پێداویستییەکان بۆ پاراستنی گیانی ئەندامانی نەخۆشخانەکان بە تایبەت لە بیست رۆژی سەرەتاوە ژومارەی تۆشبووانی بردە سەرەوە کە گیانلەدەستدانی پەرەستاری نەخۆشخانەی خومەینی لە ١٨ی خاکەلێوە و بە دوای دا گیان لە
دەستدانی زۆرینەی ئەندامەکان ، سەلمێنەری کەم و کورتێکان لە الیان رژیمەوە بوو ( .کمپین های مردمی )بزاوتی جەماوەری خەڵک وەکوو بزاوتی پرسمان (کانالی تێلگرامی سەقز ) بەشداری خەڵکی خێرخواز و پێکهێنانی کەڵ و پەڵی خواردن و پاکەرەوە بۆ خەڵکی دەستەنگ و باڵوکردنەوەیان لە نێوان خەڵک ،بەشداری سەندیکاکانی کار لەگەڵ ئەم بزاوتانە سروشتی شاری بە گشتی جوانتر کرد و تەنانەت زۆرینەی خەڵک هەڵقواڵو دەستیان بە خاوێنکردنەوە و باڵو کرنەوەی کەلوو پەلەکان کرد کە دیسان سەلمێنەری بەشداری خەڵکی جەماوەرە .ئەوەی کە تا ئێستا لە بەر چاوە هاوپێوندی و یەک گرتوویی خەڵکێکە بە ئاگاداری و مرۆڤایەتی لە کۆمەڵگایەکی جیهانی سێهەمی ئەمڕۆیە .ئەگەر رژیمی
ئێران خەڵکی بەرتەسک نەکربایە، بینەری بەشداریی بە هێزتر و پڕرەنگتری خەڵک دەبوین .پێویستە ئەمە دیاری بکەین کە رژیمی ئێران بەربەست و ئاستەنگێکی زۆری خستە سەر ڕێگای ئەم بزاوتانە لە الیان سیخوڕەکانی و کونترول کردنیان بۆ ئەوەی بارودۆخی لە دەست نەچێتە دەرێ .ئەگەر سۆنامی کرۆنا بە هەر هۆیەک درێژە بکێشێت بە دڵنیاییەوە ئەم بزاوت و چاالکانە رۆڵێکی کاریگەریان بۆ کۆنترۆڵ دەبێت .ئەوەی لە بەر چاو دەمێنێتەوە لە سەردەمی دوای کرۆنا خۆڕاگریی خەڵکی ئەم شارە و شارەکانی تری کوردستانە و رووڕەشی بە رژیمی ئێران و بێ دەسەاڵتی ئێران لەم قەیرانانە دا بە تەواویی بە خەڵک نیشان دەدات.
یووهان»ی چینەوە خەڵکی ئەو واڵتەی دەرگیر کردبوو. دواتر کاتێک بە پچەوە ڕاگەینرا « قوم «یش تووشی ڤایرۆسەکە بووە،زۆر کەس بە تەنزەوە دەیان ڕوانییە قەزیەکە و بگرە کەسانێکیش بوون لە بەر ئەوەی ئەو شارە بە یەکەم باڵو کەرەوەی ڤایرۆسی ڕژیمی ئیسالمی ئەزانن حەزیان لە قڕ کردنی مەالکانی قوم بوو. دەنگۆکان بەرەبەرە بوون بە حەقیقەت و ترس شاری گرتەوە،لە ناوەڕاستی مانگی رێبەندان ئەیانزانی کڕۆنا ئەبێتە ئێپیدێمی و ترس کۆمەڵگای گرتەوە؛بەاڵم ڕژیم لە بەر ڕێپێوانی 22ی رێبەندان و هەڵبژاردنی پارلەمان لە 3ی ڕەشەمە لە ترسی بەشداری نەکردنی خەڵک بۆ ئەو دوو شانۆیە خۆی لێ گێل ئەکرد و حاشای لە بوونی کرۆنا ئەکرد. کە نمایشەکانی ڕژیم کۆتاییان پێهات و کاناڵەکان وێنەکانی خەڵکی نائاگایان لە ڕێپێوان و هەڵبژاردنەکان تۆمار کرد،لە ناکاو ڕایانگەیاند بەڵێ ئێرانیش تووشی بووە و جموجۆڵی دەوڵەت بۆ مەهاری قەیران دەسیان پێکرد. ڕق و نفرتی لەڕادە بەدەری شار دژ بە رژێمی درۆزن خۆی نیشان دا .سنە بە تەواوەتی خەم و ترس دایگرت کاتێ وتیان چەن کەسێ لە خەستەخانەی تەوحید بەستەری کراون .هەواڵی تووش بوونی سەقز و بانە و مەریوان وایکرد کە هاتوچۆی ئەو شارانەش ڕابگیرێت.
خەڵکی هەراسان لە هەژاری و بێدەرەتانی ئابووری ،ئێستا بەاڵیەکی کۆشندەتریان بۆ هاتبوو. دەبوایە خۆیان قۆڵ هەڵماڵن. چاالکانی مەدەنی و سیاسی دەس بە کار بوون و ئێستاش تا نووسینی ئەم وتارە هەر بەردەوامە .کومیتەی گەڕەکەکان لە سنە و دەرووبەری چاالکی باش ئەنجام ئەدەن .بەشی پزیشکی و کادری دەرمان بە تایبەت پەرەستاران و پزیشکان گیان لە سەر دەستان خزمەتی خەڵک ئەکەن و خەڵک لە پێشەوەی ستادەکانی بوحرانی فەرمانداری و ئوستانداری حەرەکەت ئەکەن. کاریگەرییەکانی کڕۆنا لە سەر کار و بژێوی خەڵک بە تایبەت چینی کرێکار و بێداهات یەکجار جەرگبڕە. لە حاشیەی شاری سنە دەیان گەڕەک و شارەک هەن کە خەڵکی هەژاری لێ نیشتەجێن .لەم ماوەش دا بە هۆی بێکاری و داخرانی ناوەندەکانی بازرگانی خەڵک زۆرتر لە پێشوو لە زەخت و تەنگ و چەڵەمە دا دەبن. بە پێی وتەی بەڕێوبەری گشتی تەعاون ،کار و رفاهی کۆمەاڵیەتی سنە 4000کەس لەم مانگە بیمەی بێکاری وەردەگرن واتە لە کارەکانیان بێکار کراون .لە الیەکی تر بەرپرسی ئێدارەی کشتووکاڵ ڕایگەیاندووە کاریگەری قەیرانی کڕونا لە سەر بەشی کشتووکاڵ زۆر نەرینی و مەترسیدار بوە. جێنشینی دایرەی گەشت و سنە پارێزگای گواستنەوەی
وتوویەتی کە لەم ماوەی ڕۆژانی نەورۆز بە نیسبەت ساڵی پار 80لە سەدی گەشتەکانی خەڵک کەم بووەتەوە و ئەوە بەو مانایەیە کە کرێکار و کارمەندان و شۆفێران و هوتێلداران زەرەرمەند بوون. پەراوێز و حاشیەی ئەم قەیرانە لە سەر تەندروستی خەڵک بە تایبەت زەحمەتکێشانی شار ،الوەکان،ژنان و مندااڵن زۆر ئاسەواری نەرێنی بە جێ هێشتووە .مەسرەفی خواردنەوە ئەلکۆلیەکان زۆرتر بووە و مەشرووباتی دەست سازی مێتانۆڵی دەیان کەسی ڕەوانەی خەستەخانەکان کردووە و چەن کەسێکیش گیانیان لە دەس داوە. لەم بارودۆخە دا ڕاستییەکی حاشا هەڵنەگر ئەوەیە کە شاری کڕۆنا لێدراو بۆ هەمیشە کاریگەریەکانی لە سەر ژیانی خەڵکەوە ئەمێنێت و قۆناغی دوای ئەم پەتایە و ڕادەی هەژاری و ئاسەوارەکانی لە ئاکام دا بەرۆکی خودی سیستمی گەندەڵ و دژە زەحمەتکێش دەگرێ.
درێژەی سەروتار پاڕانەوە و چەتەگەرانە بوو .ئەم ناوەندە جیهانیانە که دەزانن کۆماری ئیسالمی تەنیا دەیهەوێ پارەی خالیس بگات به دەستی تا پالن و پیالنەکانی له رۆژهەاڵت درێژە بدات ،ئامادە نەبوون جگە له دەرمان و ئامرازەکانی پێویست بۆ کونتڕۆڵی پارە بنێرن بۆ کۆماری ئیسالمی .ئەو رۆژەش که قەرار بوو کۆبوونەوەی واڵتان له گەڵ «سندوقی نێونەتەوەیی پووڵ» به ڕێوە بچێ ڕێگایان به نوێنەری کۆماری ئیسالمی نەدا که بچێتە ژوورەوە .له بەرچاو
ئەو ڕژیمە گه‌ندەڵ و فاشیستە‌له‌ماوەی تەمەنی خۆیدا سەلماندوویه ک ه بۆ دەربازبوون ل ه قەیرانێک ،ل ه هەموو قۆناغەکاندا قەیرانی قووڵتری خوڵقاندوو‌ه و به‌هیچ شێوەیەک ژیانی تاک و کۆمەڵگای به‌الو‌ه گرینگ نەبووه ،چینی زەحمەتکێش بە هەموو جۆرێک لە چەوسانەوەدا لە ژێر باری هەژاری و نادادپەروەری کۆمەاڵیەتی پشتی چەماوە و ئەم نەخۆشیەش تا ئێستا بە توندی گەرووی گرتووە و قەیرانەکە ئاسۆیەکی روونی بۆ پێشبینی ناکرێت.
کۆمەڵگای جیهانی دەست پان کردنەوە بۆ تەنیا ٥میلیارد دۆالر سەرانی ئەم رژیمەی زۆرتر ریسوا کرد و خەڵکی ئێرانیشیان شەرمەزار کرد چون وەها دەسەاڵتێک به سەریاندا زاڵە .ئەمە له کاتێکدایە که له دوازدە ساڵی ڕابردوو زیاتر له ١٥٠٠میلیارد دۆالر نەوت و گازیان فرۆشتووە .و هەر لەو رۆژانەی که وەزیرە بێ دەسەاڵتەکەی دەرەوەی رژیم له سەر شاشەی تیڤی یەکان دەپاڕاوە بۆ ٥میلیارد دۆالر، هەواڵ باڵو بووەوە که ٨/٤میلیارد دوالر دیار نەماوە و کەس نازانێ چۆن و کام بەرپرس نەرمەقووتی کردووە.
2
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩ ، Dwaroj@komala.com
راپۆرتێک لە سەر ئەزموونی نوێی کومیتەی گەڕەکەکان لە کوردستان ئا :زاگروس مێژووی سەرهەڵدان و کاری رێکخستنی کومیتە و بنکەکان لە کۆاڵن و شەقامی شار و گوندەکانی کوردستان سەردەمی حەماسە و بەرەنگاری سااڵنی 57تا 67مان وەبیر دێنێتەوە کە چلۆن کۆمەاڵنی شوڕشگێڕی خەڵک لە کوردستان بە نەزم و پرەنسیپێکی شۆڕشگێڕانەوە شوورای گەڕيکەکان و گوندەکانیان کردبووە ناوەندی بڕیار بۆ بەڕێوە بردنی کاروباری ئاسایی ،کۆمەاڵیەتی و ئابووری خۆیان لە کاتی نەبوونی بەڕێوبەرایەی فەرمی و حکوومی. ئەو ئەزموونە کە وەک بناغەی پێکهێنانی شوورا و ئەنجومەنەکان لە کوردستان سەیر دەکرێت ؛ یەکێ لە گرینگترین دەسکەوتەکانی بزووتنەوەی چپ و سۆسیالیستی لە ئێران و کوردستان بە ئەژمار دێت. لە ناو دڵی ئەو بنکە و کومیتانە بوو کە دەیان ژن و پیاوی شۆڕشگێڕ فێری بەرپرسیارەتی مێژوویی بۆ گەل و نیشتمانەکەیان بوون و دەرسی فیداکاری و لەخۆبردوویی و کاری خۆبەخشانەیان لە بەر کرد و کردیانە هەوێنی شوناسیان بۆ پەیوەست بوون بە شۆڕشی جەماوەری و حێزبییەوە.کەس حاشا لە دەوری ڕاپەڕاندن و پەروەردەکردنی ئەو کۆمیتانە لە الیەن کادر و سەرکردایەتی ئەو کاتەی کۆمەڵە وەک باڵی چەپ و سۆسیالیستی لە کوردستان ناکات. بە داخەوە ئەو ئەزموونە دوای هێرشی سەرکوتگەرانەی کۆماری ئیسالمی بۆ کوردستان و داگیرکردنی شار و گۆندەکان کۆتایی هات و بە ڕەسمی نەیتوانی پەرە بە ژیانی خۆی بدات. بزووتنەوەی مەدەنی و چاالکی کۆمەاڵیەتی دوای ئەو
دۆخی کۆرۆنا لە سەقز دوایین زانیاری لە بابەت دۆخی کرۆنا لە شاری سەقز بە پێی زانیاریەکان تا ئەم کاتەش ئاماری تووشبووان هەر لە هەڵکشاندایە .ئامارە رەسمیەکان دەڵێن کە 50کەس بە هۆی تووشبوون بە کرۆناوە گیانیان لەدەستداوە. بەاڵم ئامارەکانی خەڵک لە سەد کەسیش تێپەڕبووە .چونکە بەشێکی زۆری تووشبووان لە ماڵەوە گیانیان لەدەستداوە و لە ئاماری بیمارستانی سەقز تۆمار نەکراوە .بەشێکی ئەمەش هۆکارەکەی ئەوە بووە کە خزم و بنەماڵەکانیان پێیان خۆش نەبووە کە باسی کرۆنا بکرێت و بڵێن کە بەو هۆکارەوە گیانیان لەدەستداوە بۆیە بنەماڵەکان خۆیان بە شێوەی سەربەخۆ تەرمەکانیان ئەسپەردە کردووە .وە بە پێی راپرسیەک کە لە ناوشاری سەقز لە الیەن ناوەندێکی هەواڵ ئەنجامدراوە 7لە سەدی ئەو کەسانەی کەسوکاریان لەم رۆژانەدا گیانیان لەدەستداوە دەڵێن کە بە هۆکاری کرۆناوە بووە. بەاڵم بە شێوەی گشتی ئاماری تووشبووان و ئەوانەی بەو هۆکارەوە گیانیان لەدەستداوە چ
دۆخی کۆرۆنا لە بۆکان ئا :م.الف.سین په‌تای کڕۆنا وه‌ک مارێکی بریندار ب ه بێده‌نگی و ژاراوی به‌سه‌ر زه‌وی ئێراندا خزی و شاره‌کانی یه‌ک ل ه دوای یه‌ک پێوا و گه‌یشت ه بۆکانیش .ئه‌م په‌تا سامناک ه سه‌ره‌ڕای مه‌ترسیدار بوونی خۆی وه‌ک په‌تا و ئیپیدمییه‌کی گشتگیر و نه‌ناسراو و کوشنده ،بێ به‌رنامه‌یی و درۆ و ده‌له‌س ه و شاردنه‌وه‌ی خه‌ساره مڕۆیی و ئابووریه‌کانی ل ه الیه‌ن دهسهاڵتهوه سامناکی ئه‌م دێوه‌زم ه نامۆیه‌ی چه‌ن به‌رامبه‌ر کرد .ل ه ڕۆژی ١٢ی ڕه‌شه‌مه‌ی ١٣٩٨ی هەتاوی بەرپرسی نەخۆشخانەی بۆکان ڕایگەیاند کە یەکەمین تووشبووی کڕۆنا لە بۆکان بەستەری کرا .ئەمە یانی پەتاکە گەیشتووەتە نێو شار و دەبێ چاوەڕێی تووشبوو و گیان لە دەستدانی ئازیزانمان بین .بەداخەوە هەر لە سەرەتاوە کە پێش هەڵبژاردنی پاڕلمان ئەم پەتایە گەیشتبووە پارێزگای قوم ،لە الیەن حکومەتەوە بڕیار درابوو کە بیشارنەوە و باسی نەکەن بۆ
هەموو داپڵۆسان و گۆشارە لە کوردستان سااڵنی دواتر دیسان سەری هەڵدا و زۆر دەسکەوتی بۆ خۆی وەک الیەنێکی تری بزووتنەوەی کوردستان تۆمار کرد.دەیان چاالکی مەدەنی ،کۆمەاڵیەتی و فەرهەنگی لە شارەکانی کۆردستان ئەنجام درا و توانرا دەنگی ڕاستەقینەی کۆمەاڵنی خەڵک پەیوەست بە خەباتی شاخ و حێزبایەتی بکرێت و ڕژیم لەم بوارەش بخاتە پەراوێزەوە.ژینگەپارێزی و خەبات و نافەرمانی مەدەنی کە لە کوردستان دەستی پێکردبوو بە ئەزموونێکی سەرکەوتوو بۆ تەواوی ئێران و لە زۆر شاری ئێران بە وانە وەرگرتن لەو بزاڤە ،توانرا خەباتی مەدەنی گەشە بسێنێت. لە هەر بۆنە و سەرهەڵدانی هەر جۆرە قەیرانێک لە کاتی الوازبوونی سیاسەتەکانی حاکمیەتی ڕژیم ،کوردستان لە بەر ئەوەی کە خاوەنی ئەحزابی پێشڕەو و نەتەوایەتیە توانیویەتی ڕۆڵێکی تایبەت بگێڕێت بۆ زاڵبوون بە سەر نکوولیەکان و پڕکردنەوەی بێدەسەاڵتی دەوڵەتی لە چارەسەری کێشەکان. لەم رۆژانە و دوای تەوژمی نەخۆشی کڕۆنا و تەشنەی ڤایرۆسی کووید 19-لە جیهان و بەتایبەت لە ئێران ،خەڵکێکی زۆر تا نووسینی ئەم وتارە گیانیان لە دەست داوە وبەشێکی زۆریش لە خەستەخانەکان لە ژێر چاودێری دان . سیستمی بەرگری تەندرووستی رژیم کە حاسڵی ساڵەها گەندەڵی و کەمتەرخەمی سەرانی جەنایەتکاری ئەو رژیمەیە نەیتوانی بە تەواوەتی بەر بە هێرشی ئەو ڤایرۆسە بگرێت و خودی رژیم لە سەرەتا بە شاردنەوەی ڕاستیەکان و حاشا لە بوونی ئەو نەخۆشیە لە ئێران پەرە پێدەر و گەشەهێنەری کڕۆنا بوو. خەستەخانە و ناوەندە پزێشکی و دەرمانیەکان
نەیانتوانی بە جۆری پێویست ئەو هەموو نەخۆشە وەرگرن و بە هۆی نەبوون و کەمبوونی کەرەسە و دەرمانی پێویست خەڵکێکی زۆر لە سیستمی بێهداشت و دەرمان بێ هیوا بوون و خۆیان لە ماڵەکانیان کەرەنتینە کرد.دوای گەشە کردن و ئالوودە بوونی هەموو شارەکان بەکردەوە چەرخی ئابووری کە زۆریش الواز بوو پەکی کەوت و زەختی ئابووری بە تایبەت بۆ چینی زەحمەتکێشی هەژار ، کارمەندان و خانەنشینان زۆرتر بوو .لەم کاتە بوو کە بیرۆکەی شوورا و کومیتەی گەڕەکەکان و گۆندەکان لە الیەن چاالکانی مەدەنی،کۆمەاڵیەتی و سیاسی کوردستانەوە بڕیاری کارا کردنی درا. ئەم شێوە لە خۆبەڕێوەبەری کە بە پاڵپشتی بەشێکی ئاگا و هەڵسووڕاوی بزووتنەوەی چەپ و چاالکانی کرێکاری و مەدەنی لە بەرانبەر بێدەسەاڵتی رژیمی ئیسالمی بۆ بەرەنگاری لە ئاکامەکانی باڵوە بوونی ڤایرۆسی کڕۆنا ،پێک هات کە خۆی هەڵگری جۆرێک لە ژیانی هاویاری و هاوبەشی دێمۆکراتیکە کە ئەتوانێت دیسان دووپات کەرەوەی هەمان بنکە و کومیتەکانی سەرەتای شۆڕش لە کوردستان بێت. بە پێی ناسین و لێکۆڵینەویەک کە کردوومە : -١کومیتەکان لە زۆربەی ئەو شوێنانە کە ڕێکخراون ،بە بێ دەستێوەردان و دەخاڵەتی ڕاستەوخۆی کەسایەتی و رێکخراوەکانی دەوڵەتی درووست کراون و تەنانەت پێشیان ناخۆش نییە کە لەم بارودۆخە نالەبارەی ئابوورییان بەشێ لە کێشەکانیان بخرێتە ئەستۆی خەڵک و باری مسئوولییەت و بەرپرسیاریەتی لە خۆیان دوور کەنەوە. -٢لە زۆر شوێن دا کومیتەکان توانیویانە متمانە و بڕوای خەڵکانی خۆبەخش و خێرخواز بە دەس بێنن. ئەنجومەن و ڕێکخراوە نا حکوومیەکانی خێرخوازی و
مەدەنی لەم بوارەش پێشەنگ بوون و بە کۆکردنەوەی کۆمەک و یارمەتی لە بواری پشتگیری تەندرووستی ، خۆراکی و ماڵی و دابەشکردنیان بە سەر ماڵە هەژار و دەستکۆرتەکان کەلێنی بێخەیاڵی ڕژیم پڕ کەنەوە. -٣کومیتەکان ئەرکی پاکژی گەڕەکەکان و پژاندنی مایعاتی دژە میکرۆب و ڤایرۆس یان گرتووەتە ئەستۆ و لەم بوارەش دەور و رۆڵیان لە کەم کردنەوەی ئاسەوارەکانی ئەم نەخۆشیە بووە. -٤کومیتەکان وا خۆیان پێناسە ئەکەن کە ئەمە ئەزموونێکە لە تەمرینی خۆبەڕێوبەری شوورایی و هاویاری کە ئەتوانێ لە داهاتوو و پێکهێنانی هەر جۆرە ئاڵوگۆڕێک رێنیشاندەر بێت و یارمەتیدەری بزاڤی نیشتمانی بێت. -٥سیاسەتی خۆبەڕێوبەری دێمۆکراتیک و شوورایی کە یەکێ لە ئامانجەکانی کۆمەڵە وەک باڵی چەپی بزووتنەوەی کوردستانە لەم ئەزموونانە زۆر بەر چاو دەکەوێت و ئەتوانێ بۆ سیاسەتگوزاری داهاتوو کەڵکی لێ وەر بگیردرێت. -٦الیەنی تەبلیغی و ڕاگەیاندنی ئەم کومیتانە دەبێ داکۆکی لێبکرێت و وەک سەمبولێک بۆ باقی ناوچەکانی ئێران و تەنانەت ڕۆژهەاڵتی ناوین بناسرێت. بە هیوای تێپەڕ کردنی ئەم سەردەمە و نەمانی ئەو پەتایە کە گورزێکی کوشەندەیە لە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی. خاکەلێوەی 1399 _ تەشکیالتی نهێنی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان
روونکردنەوەیەی دکتۆر رەحیم یوسف پوور بوو کە لە پەیامێکدا هوشداری بە خەڵکدا کە سەقز بەرەو قەیرانێکی گەورە دەڕوات کە ئەگەر پێشی پێ نەگیردرێت کارەساتی لێ دەبێتەوە. هەر بۆیە ئەم دکتۆرە 8جار لە الیەن دەزگای ئەمنیەتی رژیمەوە بانگهێشت کراو و هەڕەشەی لێکراوە .ئەویش هۆکارەکەی ئەوە بووە کە پێشتر لە مانگی رێبەندانی ساڵی رابردوو ئەوەی راگەیاند کە یەکەمین نەخۆشەکانی گیرۆدەی کرۆنای ویزیت کردووە بەاڵم دواتر هێزەکانی رژیم هەڕەشەیان لێکردووە کە نابێ لەوبارەوە زانیاری باڵو بکاتەوە ،ئەوەش لە حاڵێکدابوو کە مانگ و نیوێک پاش ئەوەی خەڵکانێک لە شاری سەقز تووشی گیرۆدەبوون بە ڤایرۆسی کوڕۆنا بوون ،یەکێک لە پەرەستارەکانی نەخۆشخانەی سەقز بە ناوی موحەممەد یارئەحمەدی رۆژی دووشەممە 18ی خاکەلێوە بە هۆی تووشبوون بە کرۆنا گیانی لەدەستدا .موحەممەد یارئەحمەدی یەکێک لەو 40پەرستارو کادرە دەرمانیەی
لە سەقز و چ لە کوردستان و ئێران زۆر لە ئامارەکانی دەوڵەت بەرزترە کە خۆیان باسی دەکەن. بەاڵم لەگەڵ ئەوانەشدا لە کاتێکدا کە دەوڵەت کەمترین بەرپرسایەتی لەم رۆژانی قەیرانی کرۆنا بە ئەستۆ گرتووە ،هێشتا لەسەر دەستی کۆمەڵێک کەسی خێرخواز و کۆمەڵێک کەمپەین کە لەم ماوەدا بۆ یارمەتیدانی خەڵک دەستیان بە چاالکی کرد بە خۆشیەوە ئەو پێداویستیە پزیشکیانەی کە پێویست بوو گەیەندراوەتە دەستی تیمی پزیشکی و پەرستارەکان لە هەردوو نەخۆشخانەکەی سەقز .کارمەندانی نەخۆشخانەکانی سەقز لەم رۆژانەدا بە گشتی زۆر باش و لێبڕاوانە کاریان کردووە بە تایبەت لە بواری بەکارهێنانی دەستکێش و کەرەسەی پاککەرەوە ،بە تایبەتی یارمەتیدانی خەڵک بۆ دابینکردنی کەرەسە گرینگەکانی دەستی کارمەندانی نەخۆشخانەکان بۆ یارمەتیدانی نەخۆش و گیرۆدەبووان ئەوندە زۆر بووە کە هەفتەی رابردوو زانکۆی عولومی پزیشکی کوردستان کە لە راستیدا ئەوان بەپرسی یەکەمی دابینکردنی ئەو پێداویستیە گرینگە پزیشکیانەن هاتوونەتە سەقز و بەشێک لەو کەرەسانەی لە رێگەی خەڵکەوە دابینکرابوو لێیان وەرگرتوون و ناردوویانە بۆ شارەکانی دیکەی کوردستان کە
پێویستی زۆرتریان پێی بووە وە ئەمەش رادەی بەشداری یەکجار زۆری خەڵک بۆ یارمەتیدان و دابینکردنی پێداویستیەکان نیشان دەدات کە ئەو هەستی هاوکاریانەی بردوەتە ئاستێکی بەرز. باسێکی دیکە ئەوەیەن کە ئەو قەرەنتینە لە 16ی مانگەوە شکاوەو خەڵک هاتوونەتە دەرەوە لە ماڵەکانیان .ئەوانەش لە راستیدا دوو بەشن، بەشێکیان ئەو کارمەندانەن کە رۆیشتوونەتەوە سەر کارەکانیان و ئەو کەسانەش کە بۆ جێبەجێکردنی کارەکانیان سەردانیان دەکەن لەوانە بانکەکان و ئیدارە دەوڵەتیەکان ،بەشێکی دیکەش ئەو خەڵکە هەژارەن کە ناچارن بۆ دابینکردنی بژێوی ژیانی رۆژانەیان بچنە سەر کارەکانیان وە ئەم کەسانەش رێژەیەکی بەرچاوی خەڵکن کە سەر بەو چینە هەژارەن وا دەبێ مەترسیەکانی ئەم رۆژانە بە گیانی خۆیان قبووڵ بکەن لە پێناو پەیاکردنی بژێوی ژیان وە ئەم چینە بە هۆی ئەوەی رێژەیەکی زۆر پێکدەهێنن کاریگەری زۆر لەسەر کۆی شارەکە دادەنێن. ئەڵبەتە دەبێ ئەوەش بوترێت کە بەشێک نەخۆشخانەی سەقز بوو کە دکتۆر یوسف لە خەڵک هەن کە بە هۆی جۆری تایبەتی پوور پێشتر رایگەیاندبوو رێژەیەکی بەرچاوی تێڕوانینیان بڕوایان بەم پەتایە نیەو لە بەرانبەردا پەرستارەکان گیرۆدەی کرۆنا بوون. زۆر کەمتەرخەمی لە خۆیان نیشان دەدەن وە ئەم کەسانە زۆر لە پەراوێزی شارەکان دەبینرێن. دوو بابەتی دیکە ئەویش یەکەم مەسەلەی ئەو
ئەوەیکە خەڵک لە ترسی پەتاکە لە دەنگدان و بەشداری کردن لە پڕۆسەی هەڵبژاردن نەکشێنەوە و ڕێژەی بەشداربووان کەم نەکا .هەر ئەم سیاسەتە بووە هۆی ئەوەیکە بە خێراییەکی چەن بەرامبەر پەتاکە لە ئێران باڵو بێتەوە و چیدی چارەسەر کردن و پێشگرتن لە باڵو بوونەوەی ئەستەم و ئەستەمتر بوو . سیاسەتی شاردنەوەی پەتاکە و ناکارامە بوونی دامودەزگای بێهداشتی ئێڕان چ لە بواری دەوا و دەرمان و کەل و پەلی بێهداشتی و چ پسپۆڕ و لێهاتوویی پزشکی تایبەت بە پەتاکە وای کرد کە ئێران ببێتە ناوەندی قەیران و ٢٣واڵتی دنیا لە ڕێگای ئێرانەوە تووشی کڕۆنا بوون و دەنگی دەزگای بێهداشتی جیهانی دەر هێنا . هەر لەم سۆنگەوە بۆکانیش ڕۆژ لە دوای ڕۆژ تووشبوانی زۆرتر و هەر بەو پێیەش ڕێژەی تێدا چون بە کڕۆنا زیادی کرد .بەاڵم خەڵکی بۆکان هەر زۆر زوو هەستیان کرد کە ئەگەر خۆیان دەست بە کار نەبن و دەرکە و دووکان و بازاڕیان دا نەخەن و زنجیری تووشبون نەپسێنن پەتاکە ڕەنگە گیانی ئازیزانێکی زۆرتر بگرێ و کارەساتێکی مڕۆیی بقەومێ بۆیە هەر زۆر زوو لە بۆکان قەرەنتینەی خۆ ویست بەڕیوە چو و دووکان و بازاڕ بەستران و دەرکەی شار
بۆکان چەن کارگەی شەخسی خۆبەخشانە دەستیان کرد بە درووست کردنی ماسک و لە نێو شار و مارکێتەکان باڵویان کردوە کە بگاتە دەست خەڵک .هەروەها لە الیەن چەن خێرخوازی ناسراوی شارەکە پارە کۆ کراوە بۆ کەل و پەلی بێهداشتی و پزیشکی و درا بە نەخۆشخانەکان چون تەنانەت پەرەستار و دوکتووری نەخۆشخانەکانیش بێ دەسکیش و ماسک سەرقاڵی خزمەتگوزاری بوون . بەداخەوە هەر لە سەرەتاوە تا ئێستا ٢٢ی خاکەلێوەی ١٣٩٩ی هەتاوی کە ئەم بابەتە دەنووسرێ حکوومەت هەرگیز ددانی بە راستیەکاندا نەناوە و ڕێژەی ڕاستەقینەی تووشبون و تێداچونی پەتای کڕۆنا چ لە بۆکان و چ لە هەموو ئێران بە گشتی نەزانراوە و ناوەندێک نیە کە بتوانی باوەڕی پێبکەی و بە یەقینەوە باسی ڕێژەکان بکەین .ئەوەیکە وەزارەتی بێهداشتی ئێران وەک ڕێژەی فەرمی درکاندوویەتی باس لە ٦٦٢٢٠کەسی تووشبو و هەروەها ٤١١٠کەسی تێدا چوو دەکا .لە شاری بۆکانیش ئەمڕۆ ڕێژەکان باس لە ١٠٠کەسی تووشبو هەر لە سەرەتاوە تا ئەوڕۆ و هەروەها ١٢کەسی تێدا چو دەکەن .
گاڵەدرا .خێرایی باڵوبوونی نەخۆشیەکە لە بۆکان هاتە خوارێ و ڕێژەی تووشبوون تا ڕادەیەکی هەست پێکراو کەمی کرد .ئەمە تا کاتێک بوو کە لە سەقز کە لە ٢٥کیلۆمیتری بۆکانە لە پرسەیەک کە خاوەن پرسە خۆی تووشی کڕۆنا بووە و نەیزانیوە حەشیمەتێکی زۆر تووشی ئەم پەتایە دەبێ و فەرمانداری سەقز دۆخی نائاسایی ڕادەگەیەنێ .بەداخەوە ئەم هەڵە کوشەندەیە کە سەرەڕای ئەوەی کە هۆشداری درا لە میدیاکان کە پارێز بکەن لە پرسە و زەماوەند و شوێنی کۆبوونەوەی گشتی ،کارێکی کرد کە کەسانێکی زۆر لە سەقز تووشی کڕۆنا بن و ئازیزانێکی زۆریش گیانیان لە دەست بدەن .ئەم بەرباڵویە کاریگەریشی لە سەر بۆکان دانا و ڕێژەی تووشبوی لە بۆکان زۆرتر کرد .تەواوی ئەمانە لە حاڵیکدا ڕوویدەدا کە لە الیەن حکوومەتەوە هیچ پێڕاگەیشتن و خزمەتگوزاریەک لە ئارادا نەبوو .تەنانەت ماسک و دەسکێش و خاوێنکەرەوەکان کە لە سەرەکیترین و پێویست ترین شتەکان بوون دەستنەدەکەوت و لە دارووخانەکان تەواو بوون . بە گشتی هەست دەکرا کە حکوومەت چاوەڕوان بوو بزانێ چی دەقەومێ و خەڵک خۆیان چۆن بەربەرەکانێی ئەم کارەساتە دەکەن .هەر لە
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩، Dwaroj@komala.com
5
تیمی فریاکەوتنی تورکمەن سەحرا و داکوتانی رەگێکی نوێ له بزووتنەوەی کوردستان
ئا :عەزیز ئاجیکەند ئێسته ئێمه ئیتر،لێره لەناو دەریایەک له بیرەوەریتان لەناو باوەشی کارۆخدا ڕێبواری به ئەمەگی ڕێگاکانتانین... .. ئێسته ئێمه فیشەکوو چەکوو ورەی بەرزی ناو سەنگەرتان هەڵی گرتووین ولەناو دەوارە لە الیلۆن گیراوه کانی ئێوەدا، به شوێن وره و یادی ئێوه دا سه ر له بەردو دار و گیا و شاخی بەرزی یادتان دەسوین و کن و کاژی وەی ئه م دۆڵە دەکەینه کۆشکی داهاتوی شاری پڕ له چرای بڕواتان ئێسته ئێمه له لوتکەی شانازی پێوەکرانی ئێوه دا هه ڵدەقوڵێین و دەبینه تاڤگەی ئه و چەمەی بەرەو شاری دەریا هه نگا و دەنێ وموژدەی بەیانییەکی روون بەجەماوه ر دەبخشێ... .... سااڵنێك ه هاتنی وه‌رزی به‌هار و ساڵی نوێ ،بۆ ئێم ه و جه‌ماوه‌ری خه‌ڵكی ڕه‌نج دیتوو و سته‌ملێكراو بە تایبەتی خەڵکی شۆڕشگێڕی شاری سنە، وه‌بیرهێنه‌ره‌وه‌ی كاره‌ساتێكی گه‌ور‌ه و تراژێدیه‌كی ئینسانی و خه‌م و ماته‌مینێكی زۆره .ئەمرۆژانەی بەهارونەرۆزی سالی ( ٤٢ ، )١٣٩٩سال لەو رۆژانە و لەو کارەساتە تێپەڕ دەبێ .رۆژی ٩ی خاکەلێوەی سالی ( )١٣٥٨بوو .ئەو رۆژەی کە ٩کەس لە خۆشەویستترین و ناسراوترین روخسارە ناسراوەکانی شاری سنە ٩ ،کەس لە چاالکانی بزوتنەوەی شۆڕشگێڕانەی کوردستان ٩،تێكۆشەری دلسۆز و بە ئەمەگی كۆمەڵە و بزووتنەوەی چەپ و سۆسیالیستی كوردستانە له ڕێگای گەیاندنی یارمەتی بە خەڵكی ( توركەمەن سەحرا ) ،گیانی ئازیزیان بەختكرد و بۆ هەمیشە کۆڕی هاوڕێیانەی ئێمەیان بە جێهێشت. ٩ی خاکەلێوەی سالی()١٣٥٨کە تێیدا ئەو کارەساتە دڵهەژێنە خولقا ،بۆ خەڵکی کوردوستان و بە تایبەتی بۆ خەڵکی شۆڕشگێڕی شاری سنەی سوور و بۆ ئێمە تێکۆشەرانی ناو ریزەکانی کـــۆمەڵە ، وەبیرهێنەرەوەی یەکێک لەتاڵترین رۆژەکان و لەهەمان کاتیشدا وەبیرهێنەرەوەی هاوخەباتی و هاوپشتی و یەکێتی وبەهاناوە چوونی بزوتنەوەی شۆڕشگێڕانەی کوردستانە بەدەم خەباتی ڕەوای سەرجەم زوڵم چێشتووانی هاو چارەنووس لە بەشەکانی تری ئێران . دوایین ڕۆژه‌كانی زستانی سالی ( )١٣٥٧و كاتی هاتنی وه‌رزی به‌هار و ساڵی نوێی ( )١٣٥٨ی هەتاوی ،ئەوکاتانەی کە خەلکی وەگیان هاتووی
ئێران و کوردستان ،داموودەزگای رژیمی شایان تێکەوە پێچاو کۆتاییان بە دەسەاڵتی سەرەڕۆیانەی ڕژیمی شا هێنا و لە کاتێکدا کە هێشتا دوو مانگ بەسەر هاتنە سەرکاری ڕژیمی کۆماری ئیسالمیدا تێپەر نەبوو بوو وە ئاوات و خۆزگەکانی کۆمەاڵنی خەڵک بە سەڕەنجام نەگیشتبوو ،خەڵکی زۆرلێکراو و مافخوازی ( تورکەمەن سەحرا) بەدامەزراندنی بنکەو شووراکانی خەڵکی لە بەرانبەر دەسەاڵتدارێتی ڕژیمی تازە بە دەسەاڵت گەیشتووی کۆماری ئیسالمی ڕاوەستابوون و دەستیان دابووە خەبات و تێکۆشانێکی هەمە الیەنە پێک هاتوو لە ژنان و پیاوانی ئازادیخواز بە دژی ئەو ڕژیمە. لە الیەکی تریشەوە کۆماری ئیسالمی لە هەوڵ و تەقاال دابوو تا بە هەستاندنەوەی دەسکەوتە شۆڕشگێڕەکانی کۆمەاڵنی خەڵکی ئێران ،بەر بەهەموو شۆڕش وئاخێز و جووڵەیەک بگرێ و هەردەنگێک لەگەروودا کپ کات ونەیارانی خۆی سەرکووت بکات.ڕژیمی کۆماری ئیسالمی دەیهەویست و دەیخواست کە دەسبەسەر ئیڕادەی شۆڕشگێڕانەی خەڵک ،چ لەکوردستان و چ لە تورکەمەن سەحرا و چ لە هەر گۆشەو کەنارێکی ئێراندا بگرێ. کۆماری ئیساڵمی هەر لە سەرەتاوە بە داڕشتنی پیالنێکی جەنایتکارانەوخوێناوی و قیزەونەوە، خوێنی چوار کەس لە ڕێبەران و کەسەناسراوەکانی خەباتی رەوای خەڵکی (تورکەمەن سەحرا )ی بە ناوەکانی ( شیر محمد درخشندە ناسراو بە تۆماج ،عبدولکەریم مختووم ،حسین جرجانی و محمد واحیدی ) بە شێوەیەکی نامرۆڤانە ڕشتو و لەئاکامدا زۆر بێبەزییانە هێرشی کردە سەر خەباتی ڕەوای خەڵکی ئەو ناوچەیە. خەڵکی وەگیان هاتووی (تورکەمەن سەحرا ) شێلگیرانەو یەکگرتووانە لە بەرانبەر سەرەرۆییەکانی ڕژیمی تازەبەدەسەاڵت گەیشتووی کۆماری ئیسالمی وەستانەوە و دەستیان دایە خەباتێکی شێلگیرانە. لەهەمان کاتیشدا خەباتێکی ڕەوای جەماوەری پێکهاتوو لە ژنان و پیاوانی ئازادیخواز لەکوردستان لە ئارا دابوو کە تەنگی بە ڕژیمی کۆماری ئیسالمی هەڵچنیبوو .ئەم خەباتە رەوایە رۆژ بە رۆژ بەرینترو بەرینترو بەهێزترو ڕادیکاڵتر و رێکخراوتر دەبوو . کۆمەڵە کە لەریزی پێشەوەی ئەم خەباتەدا بوو هەر لە سەرەتاوە بوو بە پشتیوانی گەلی تورکەمەن سەحرا و ،دەنگی خۆی خستە پاڵ دەنگی بێ بەشان و مافخوازانی ئەم بەشە لە جەماوری خرۆشاو وخەباتگێڕ لە(توورکەمەن سەحرا ) و بە تەواوی هێزەوە دەستی خەبات و یکگرتوویی بۆ یارمەتی گەیاندنی گەلی توورکەمەن سەحرا درێژوو درێژتر کرد .کـــۆمەڵە بە ئەرکی سەرشانی خۆی دەزانی لەو خەباتە پشتیوانی بکات .هەر بۆیە لە یەکەمین دەرفەتدا بە سازماندانی تیمێکی پزیشکی کەوتە جووڵە و بەم شێوەیە ٩ کەسی بە هەموو ئیمکاناتێکی دەرمانی و هیتر بۆ یارمەتی گەیاندنی بە گەلی تورکەمەن ،رەوانەی (تورکەمەن سەحرا ) کرد.
ئەم تیمە پزیشکییە کە بە دڵێکی پڕلەهیواوە بۆ یارمەتی گیاندنی گەلی تورکەمەن کەوتبوونە رێ ،زۆر بەداخەوە نەگەیشتنە مەبەستی دیاریکراو و لە نیوەی ڕێگادا لە کارەساتێکی نەخوازراو و لەئاکامی رووداوی هاتووچۆدا ، هەموو هاوڕێیانمان گیانی ئازیزیان لەدەستدا و بۆ هەمیشە دڵیان لەلێدان کەوت و کۆڕی گەرمی هەوااڵنیان بە جێهێشت... پەیکەری بێ گیانی ئەو ئازیزانە لە نێوان غەموو پەژارە و ماتەمی هاوڕێیانی کـــۆمەڵە و هەزاران کەس لە ژنان و پیاوانی ئازادیخوازی کوردستان وخەڵکی تێکۆشەری شاری سنە و دەورووبەری بە خاک سپێردران. ئەوانەی لە نزیکەوە ئەم هاوڕێیانەیان دەناسی بە باشی لەبیریانە کە ئەم هاوڕێیانە لە زوومرەی
باشترین و خۆشەویستترین هاوڕێیانمان دابوون کە ئاوات و ئارەزویان دامەزراندنی کۆمەڵگایەکی ئازاد و یەکسان بوو .لەدەستچوونی ئەم پۆلە مرۆڤە خۆشەویستە ،لەو سەردەمە تایبەتەدا و لەکاتی شکڵگرتنی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانەی کوردستان ،بۆ ئێمەو بۆ خەڵکی شۆڕشگێڕی کوردستان خەسارێکی یەکجار گەورە بوو. زۆربەی هەرەزۆری خەڵکی شاری سنە و دەوروبەری ،ئەم هاوڕێیانەیان دەناسی ، لەگەڵیان ئاشنا بوون .ئەوان لە هەموو بوارە جوراوجۆرەکانی خەباتدا ،چ وەک کرێکار ،چ وەک مامۆستای قوتابخانە و چ وەک پزشکیار چاالک و بەدەم خەڵکەوە بوون و ئامادەی هەر شێوە یارمەتی گەیاندن بە کۆمەاڵنی خەڵک بوون .ئەم هاوڕێیانە دەرد و مەینەتییەکانی خەڵکیان بە باشی دەناسی .ئاشنای دەردی هەر رۆژەی خەڵک بوون و لە نزیکەوە ئاگاداری ژیانی خەڵکی بەشمەینەت بوون .ئەوان عەزمیان جەزم کردبوو کە بە هانای خەڵکەوە بچن لەگەڵیان بن و خەموو دەردیان لەگەڵ بەش کەن .ئاخر ئەوان لە بزووتنەوەی شۆڕشگێڕانەی کوردستاندا وا بار هاتبوون کە دڵسۆزی خەڵک و هاوخەمی ژیانیان بن .ئەم تایبەتمەندییە بەرچاوانەی ئەم هاوڕێیانە وای کرد کە ئەوان لە ریزی کاروانی یارمەتی گەیاندنی خەڵکی کوردستان بە گەلی تورکەمەن سەحرا بن .ئەوان رێبەر و ڕێنیشاندەر بوون و بە باشی دەیانزانی کە چۆن خۆیان بگەیەننە هاوچارەنووسانی خۆیان لە( تورکەمەن سەحرا ). گرێدانی خەباتی رەوای خەڵکی کوردستان بە بەشەکانی تری ئێران ،یەکیک لەو ئەرکە شۆڕشگێڕانەیە بوو کە کۆمەڵە زۆر ژیرانە هەر لەسەرەتای شکڵگرتنی بزوتنەوەی شۆڕشگێڕانەی کوردستان ،گرتی و بە کردەوەشی دەرهێنا . لەهەر کوێیەک یەکەمین ترپەکانی خەباتی جەماوەری لێدرابا ،هاوڕێیانی کۆمەڵە بە دڵێکی کەیلی عەشق و خۆشەویستییەوە بە رزگاری بەشمەینەتان ،لەوێ بوون .هەموو شارەکانی ئێران ،ناوەندەکانی بەرهەم هێنان ،کورەخانەکان ،شۆینەهەژارنشینەکان ،شۆینی خەبات و
تێکۆشانی هاوڕێیانی کۆمەڵە بوون .هاوڕێیانی کۆمەڵە لەم شوێنانە بست بەبست بااڵیان کردبوو وە ئەزموونی باشیان بەدەستهێنابوو .هەر بۆیە شوێن و مەکان بۆیان گرنگ نەبوو ،گرنگ خەبات و تێکۆشان و یارمەتیدان بە کۆمەاڵنی خەڵک بوو جا لە هەرکوێیەک بوایە . هاوڕێیانی گیانبەختکردوو بریتی بوون لە : فایزه قوتبی ،گوڵڕیز قبادی ،فەریده زەکەریایی، جەمیل زەکەریایی ،جەمیل سەجادی ،ئیسماعیل عەلی پەنا ،رەئووف کەمانگەر ،ئەسعەد وەزیری و فەتحوڵاڵ لتلوتفوڵاڵ نژادیان. بەمجۆرە ئەم هاورێیانە خوێنیان تێکەڵ بە خوێنی هەزاران کەس لە خەڵکی (تورکەمەن سەحرا) و بەشەکانی تری خەبات لە گۆشەوکەناری ئێران بوو .ناوی هاوڕێیانی تیمی پزیشکی کۆمەڵە کە لە ڕێگای یارمەتی گەیاندن بە گەلی تورکەمەن سەحرا گیانی ئازیزیان بەخت کرد ،له‌ناو بزووتنه‌وه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ی خه‌ڵكی كوردستان و چاالكیه‌كانی كۆمه‌ڵه‌دا هه‌تا
به‌مڕۆش وه‌بیرهێنه‌ره‌وه‌ی بوێری و خه‌باتكاری بووه و ده‌شبێ .ڕێباز و ڕه‌وشت و هه‌ڵسووكه‌وتی سه‌میمان ه و شۆڕشگێڕانه و گیانبازی و خه‌باتی لێبڕاوانه‌ی ئه‌م هاوڕێیانەی كۆمه‌ڵه ،ل ه مێژووی بزووتنه‌وه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ی كوردستان و خه‌باتی كرێكارانی شۆڕشگێڕ دژب ه ده‌سه‌اڵتی ڕژیمی ئیسالمی قەت لە بیر ناچێتەوە .ل ه ٤٢هەمین ساڵیادی گیانبه‌ختكردنی ئه‌م هاوڕێیانه ،یاد و بیره‌وه‌ریی هه‌ر هه‌موویان وێڕای دووبار‌ه كردنه‌وه‌ی په‌یمانی پێبه‌ند بوون ب ه ئامانجه‌كانیان و یادی هه‌موو گیانبه‌ختكردووانی ڕێگای سۆسیالیزم به‌رز ڕاده‌گرین .له‌و ڕۆژه‌دا ،بۆ جارێكی دیك ه ساڵو و دروود ده‌نێرین بۆ بنه‌ماڵ ه و كه‌س وكاری ئه‌م هاوڕێیان ه ك ه ل ه ماوه‌ی ئه‌و سااڵنه‌دا ب ه تاقه‌ت هێنانیان ل ه به‌رامبه‌ر ژانی له‌ده‌ست دانی ڕۆڵه‌كانیان ،بوونه‌ت ه مایه‌ی دڵگه‌رمی و هۆمێد‌واریی زیاتری ئێم ه بۆ خه‌بات و درێژه‌دانی ڕێگای ئازیزانیان. یادی ئەوئازیزانە بۆ هەتاهەتایە لە نێو دڵماندا دەمێنێتەوە ..یادیان بەخێڕ...
4
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩ ، Dwaroj@komala.com
سپی پۆشانی کوردستان ،دوێنێ و ئەمڕۆ ئا :دۆاڕۆژ
دڕێژەی الپەڕەی ١
تەنیایی دەکرد ،خۆلقاند .هەر بە تەنیا لە ئیتالیا تا چەن ڕۆژ پیش 61کادری دەرمانی گیانیان لە دەستداوە .واڵتانی دیکەش هەواڵی گیان لە دەستدانی پزیشکان و پەرەستارانیان باڵو کردۆتەو. و ئەمە زۆر بە باشی نیشان ئەدا کە چلۆن کادری دەرمانی لە خەستەخانەکان شەو وڕۆژ کاردەکەن و هەر کامەیان لە سوچێکی خەستەخانە خەویان لێکەوتووە و خەریکی پشوون ،هەزاران هەزار کادری دەرمانی ماڵ و منداڵیان جێهیشتووە و لە کاتێک کە مەرگ هەڕەشەیان لێ دەکا بڕیاریان داوە کە چۆك بە کۆرۆنا دابنێن.
بۆ سەر شاری سەقز وشەڕی قورس نزیک بە ١٠ڕۆژ خەستەخانەی سەقز و سپی پۆشەکانی لە گەرمەی شەڕێکی خوێناوی و نابەرابەر، ماندوو نەناسانە کاریان دەکرد و بریندارەکانیان تیمار دەکرد .لەشەڕی ٢٤ڕۆژەی سنە لە بەهاری ساڵی ١٣٥٩خەستەخانەی سنە بە سەرپەرەستی دوکتۆر شەهین باوەفا ناسراو بە خانم باوەفا، دڵسۆزانە ،فیداکارانە و بە کەمترین پشوویەك بەشدار دەبوون ،ئەرکی پزشکی واحیدهکەیشان لە پێشمەرگەی خەباتکاری کۆمەڵە و رەوتی چەپ و ئەرکی ئینسانی و شۆڕشگێڕانەی خۆیان دەبردەسەر .ئەستو بوو .زۆرن ئەوپزشکیار و پەرستارانەی ناو سۆسیالیستی کوردستان بوون گەلێك سیمای جوانتریان واحیدەکان کە ساعەت ها بە دیار پێشمەرگەیەکی لە مڕۆڤایەتی و رەوشت بەرزیان نیشان دەدا .زۆرتر وێنەکانی شەڕی ٢٤ڕۆژەی سنە کە خانم باوەفا و بریندارەوە نەدەخەوتن و تیماریان دەکردن .ماندوو دەبوون .کارەکەیان زۆر هەستیار بوو ،شەو و پەرستاران لە کاتی تیمارکردنی برینداران نیشان سااڵنێکی زۆر پزشکیی کۆمەڵە لە ئۆرگانەکانی دیاری ڕۆژ بە دیار هاوڕێیانی بریندارەوە نەدەخەوتن ،بۆ بریندارە ئەدا ،لە وێنە بە نرخەکانی مێژووی ئەم چڵ ساڵەیە. سەختەکان و سەرەمەرگ بە دزییەوە فرمیسکیان دەرژاند دوا بە دوای شەڕی سەقز له هاوینی ،١٣٥٨کۆماری ناو کۆمەڵە و ناو هێزی پێشمەرگەی کۆمەڵە بوو. و ئەوپەڕی هەوڵی خۆیان بۆ گیانی هاوڕێیان دەخستە کار. ئیسالمی بۆ تۆڵەسەندنەوە لە خەڵک پێش هەموو کەیفیەت و کوالێتی کاریان زۆر لە سەرێ بوو .دەیان لە دەورانی کار و چاالکی بەشی پزشکی کۆمەڵە و لە کەس کادری دەرمانی خەستەخانەیان دادگایی کرد .و دەورەی سەرکەوتوویان بۆ بارهێنانی پزشکیار و واحیدە نیزامییەکان لە ناوچە جۆراجۆرەکانی کوردستان گەلێك لە هاوڕێیان نازناوی «دوکتور» یان لەالیەن خەڵکەوە پێدرا و ئەو نازناوە کەوتە سەر زاری خەڵک.
کوردستان و سپی پۆشان لە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان، کادری دەرمانی ،پزیشکی و پیشمەرگەکانی سپی پۆش دەوری کاریگەریان لە بەرخۆدانی خەڵك گێڕاوە .لە نەبەردەکانی هێزی پێشمەرگە ،سپی پۆشەکان شان بە شانی پێشمەرگەی سەنگەر ،لەم سەنگەر بۆ ئەو سەنگەر ،لەم شاخ بۆ ئەو شاخ، دوڵ بە دوڵ ،جەستەی برینداری پێشمەرگەیان لە سەر شان داناوە و بۆ دواوە گواستوویانەتەوە یا زۆر جار هەر لە گەرمەی شەڕەکەدا دەستیان کردووە بە تیماری برینداران .ئەمە لە کاتێکدایە کە کەمترین ئیمکانات لە بەر دەستیاندا بوو و بێ بەش بوون لە ئامێرەکانی سەردەمی پزیشکی و برین پێچی. سپی پۆشانی سەنگەر و ناوێکی نادیار ئەگەریش ئاوڕ لە مێژوونووسی دەیان ساڵە دەدەێنەوە، بەداخەوە کار و فیداکاری و ماندووبوونی سپی پۆشان لە الپەڕەی کتێبە مێژووییەکان وبیرەوەری رەهبەران و کەسایەتیەکان هیچ رەنگ دانەوەیەکی نییە .کەمترین ئاماژە بەم بەشەی بزووتنەوە کراوە کە هەم زۆر مەترسیدار بووە و هەم پڕپڕ بووە لە فیداکاری و کاری ماندوونەناسانە و شەوشەونخونی .ئەو پێشمەرگە بریندارەی کە لە ناو شار حەشار دراوە و پەرستارێک ڕۆژانە دوور لە چاوی سیخور و جاسووسانی دەزگا ئەمنیەتیەکان لەو پەری فیداکاری سەردانی دەکا و تیماری دەکا وبۆ ماوەی چەندین هەفتە درێژەی دەدا تا پێشمەرگە کە بکەوێتەوە سەنگەر ،لە هیچ کوێەی کتێبە میژووییەکانی بزووتنەوەی ئێمە سەبت ناکرێ و ئەو پەرستارەش بۆ هەمیشە بێ ناوونیشان دەمێنێتەوە .بێگومان دەیان رووداوی وا هەیە کە هێدی هێدی فەرامووش کراوە و قارەمانانیشی گوم بوون .لەکاتی بۆمباران و خۆمپارەبارانی شارەکان، خەستەخانەکانی کوردستان پڕاوپڕ کاریان کردووە و کادری دەرمانی بێوچان شەو و ڕۆژ ئامادە بوون.
نەسرین و شەهال کەعبی بۆ ماهان لە کرمان و قەزوین لە نزیک تاران دوور خرانەوە .دوابە دوای شەڕی ٢٤ رۆژەی سنە لە بەهاری ،١٣٥٩بەخێرایی مەستوورە شاهسواری کادری دەرمانی موقاومەتی سنە و خانم باوەفا سەرپەرەستی خەستەخانە ی سنەیان دەستبەسەر کرد ودوای تەنیا چەن رۆژ تیرباران کران. دوا بە دوای شەڕی سەقزیش لە بەهاری ،١٣٥٩ شەهال و نەسرین کەعبی کە بە بڕیاری خۆیان گەڕابوونەوە کوردستان خێرا گیران و پاش گەڕانیان لە زیندانەکانی سەقز ،سنە و ئەوین لە تاران ،لە زیندانی سنە تیرباران کران. بە پەرەسەندنەوەی خەباتی پێشمەرگانە دوای داگیر کردنی شارەکانی کوردستان شان بە شانی هێزی پێشمەرگە ،سازمان و ڕێکخراوی پزیشکی لە الیەن کۆمەڵەوە دامەزرا ،پۆلێکی بەرچاو لە پزیشکانی ناسراو و «متخاسم»و پەرستاران و کادری دەرمانی له شارەجۆراجۆرەکانەوە لە رێزەکانی کۆمەڵە کۆبوونەوە
لە ڕۆژ هەاڵتی کوردستان لە پاش هێرشی رژیم بۆ سەر کوردستان ،هەر لە یەکەم هێرش بە فتوای خومینی و شەڕ لە دەروازەی شارەکان ،خەستەخانەکان و کادری دەرمانی رۆڵ و دەوری گەورەیان گێڕا. لە نەورۆزی خوێناوی سنە کە تەنیا ٤٠ڕۆژ بوو رژیم هاتبووە سەر کار ،خەستەخانەکانی شاری سنە شاهیدی کار و فیداکاری کادری دەرمانی سپی پۆش بوون .لە ٢٨ی گەاڵوێژی ١٣٥٨بە هێرشی
و یەکێك لە کاراترین ،رێك و پێك ترین و پڕکارترین ئۆرگانەکانی کۆمەڵەیان دامەزراند .بە درێژای شەڕی پێشمەرگەی کۆمەڵە و بەرخۆدان لە سەنگەر و لە جەولە و گەڕان لە ناوچەکانی کوردستان پەرستاران و پزیشکیارانیش وێڕای ئەوە کە پێشمەرگەی چەك بە دەست بوون و لە شەڕ و موقاومەت
پەرستار تا حەددی دووکتور و جەڕاح پەروەردە کرد .لە ناو ئەم پەرستار و پزشکیارانەدا ،کەسانێک پەروەردە بوون کە بە تەواویی لێزان و کاری دوکتورێکی زانکۆدیتوویان دەکرد .زۆریان دەکەوتنە هەلوومەرجێکەوە کە بە تەنیا ناچار بوون بۆ تیمار کردنی بریندارێکی سەخت بڕیاربدەن و ریسکیان دەکرد کە بە خۆشیەوە لە زۆربەی هەرە زۆری سەرکەوتوو بوون. ئۆرگانی پزشکی کۆمەڵە کە چەندین دوکتور و دەیان پەرستاری لێهاتوو و خوێندەواری زانکۆکان سەرپەرستیان دەکرد .زۆر خاوێن ،مونەزەم و بە دیسیپلین بوون .ئەم نەزم و دیسیپلیەنە وەها رەگی داکوتابوو کە هەر پزشکێکی بەشی پزشکی کۆمەڵە بە خێرایی فێری دەبوو رەچاوەی دەکرد. ئەو هاوڕێیانەی کە دەورەی پزشکیاریان لە بەشی پزشکی کۆمەڵە تەواو دەکرد هەرکامیان دەچوونە واحێدیکی پێشمەرگانە ،مەسئووالنە و کارا ،ئەرکەکانی خۆیان یان ئەنجام دەدا.
لە هەر گوند و ناوچەیەکی کوردستان حوزووریان دەبوو ،تیمارکردنی نەخۆشەکان لە ئەستۆیان بوو خەڵکی هەژار و چەوساوەی گوند و دێهاتی کوردستان هەزاران بیرەوەری خۆیان لە دوکتورەکانی کۆمەڵە هەیە. دووکتورە بێ ناونیشانەکان
هەر لە بزووتنەوەی کوردستان لە ماوەی ئەم سااڵنەدا، گەلێك دوکتور و کادری دەرمانیش یا لە دەرەوەی کوردستان لە شارەکانی ئێرانەوە حوزووریان پەیدا کرد یا لە واڵتانی ئوروپاییەوە هاتنە کوردستان و ئەوانیش رۆلی زۆر زۆر گەورە و کاریگەریان گێڕا. بەناو بانگترینیان تێکۆشەر و خەباتکارێکی چەپ و شۆڕشگیر لە هاوڕێیانی فەدایی بوو بە ناوی دوکتور «داریوش زەند» کە لە کوردستان بە دوکتور «سەعید» دەناسرێ .دوکتور سەعید زۆر زۆر حیرفەیی و لێهاتوو بوو کە بە کەمترین کەرەسەی پزشکی و زۆر جار بە کەرەسەی دەرزی درومان ،تیماری بریندارەکانی دەکرد. بەناوبانگترین دووکتوری غەیری کورد بوو ،کاری دوکتور سەعید زۆر بەحەماسەوە دەم بە دەم باس دەکرا. ئەم مڕۆڤە گەورە ،ئەم پێشمەرگەی خۆبەخشە ،ئەم سپی پۆشە زۆر دانا و لێهاتوو ڕۆژێ ٢ی سپتامپری ٢٠١٥لە شاری پاریس بۆ هەمیشە مالئاوایی لێکردین. دووکتورانی بێ سنوور کە لە ئوروپا و فەرانسە هاتنە کوردستان ،لە سااڵنی یەکەم لەخەستەخانەکانی حیزبی دیموکرات بێ وچان کار و خزمەتیان دەکرد و دواتریش هاتنە خەستەخانەکانی کۆمەڵەش . لە ناو واحیدەکانی پێشمەرگانە زۆر پزشکیاری دوکتورانی بێ سنوور کە لە گەڵ خۆیان لێهاتوو و توانا بارهاتن و ئەگەر لەگەڵ پزشکان و ئیمکاناتی پێشکەوتوویان هێنایە کوردستان پەرستارانی خەستەخانەکانی بە ناو بانگی ئەودەم و خەستەخانەکان ،دەورێکی کاریگەریان گێڕا بەراورد بکەین ،گەلێك بە ئەزموون تر و کاراتر بوون .و زۆر دڵسۆزانە ئەرکەکانیان بە جێ هێنا. سپی پۆشانی بەشی پزشکی کۆمەڵە و هاوڕێیانی پزشکیاری ناو واحیدە کان لە هەمان کاتدا
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩، Dwaroj@komala.com
ڕۆڵی ژنان لە کەمپەینەکانی دژ بە کۆڕۆنا
ئا :ژیال ئەحمەدی وەکوو تێبینی ئەگەر چاوی لێ بکەین کۆرۆنا پێش ٢٢ی رێبەندان و٢ی رەشەمە هاتەناو ئێران و سەرچاوەکەی لە شاری قوم بوو .بەاڵم کۆماری ئیسالمی ئێران بۆ ئەوە کە مەراسمی ٢٢ی رێبەندان وهەروەها مەزحەکەی هەڵبژاردنەکانی بەرەوپێش ببات شاردیەوە ولەگەڵ خەڵک درۆی کرد و بە خەڵکی ڕانەگەیاند کە لە ئێران کۆرۆنا هاتووە ،و دوای ئەوەی کە لە هەڵبژاردنەکان تووشی شکست بوو ،بە تۆڵەی ئەوە دەستی دا بە ئێعتراف کردن و وتی کە کۆرۆنا گەیشتووەتە ئێران وبە ئەنقەست بەرگریی نەکرد بۆ ئەوە کە تۆڵەی خۆی لە خەڵک بکاتەوە . لە کاتێک دا کە کۆماری ئیسالمی ئێران کە دژ بە ئینسانە وفەقەت بە شوێنی بەرژەوەندی خۆیە و هیچ کات بیرلەخەڵک ناکاتەوە و تەنیا خەڵک تااڵن دەکات ،بێ ئەوە بیر لە کێشەکان بکاتەوە خۆی پەرەی پێ ئەدات و تەنیا ئامانجی گەیشتن بە پالنەکانی خۆیەتی ،لەم کاتە دا کە سەدان کەس بە هۆی نەبوونی ئیمکانات و کەلووپەلی پزشکی لە سووچی نەخۆشخانەکان ویا لە سەر شەقامەکان و
کۆاڵنەکان بە هۆی پەتای کرۆنا گیان لەدەست داوە ،کۆماری ئیسالمی ئێران هەزاران دەمامەک ، ئەڵکۆل وژێلی پاککەرەوە بۆ حەشەدی شەعبی لە عێراق دەنێرێت .هیچ پالنێکی بۆ رووبەرووبوونەوە لەگەڵ ئەم نەخۆشیە دانەناوە و بە جێگەی ئەوانە، چەند هەزار قەبری سیمانی ساز کردووە ،چوونکە فەقەت بیر لەمردنی خەڵک دەکاتەوە و بە هۆی ناتەواوبوونی بەڕێوەبەریی قەیران هیچ ناکات ، ئەمەش لەحاڵێکدایە کە هێزەکانی سپا بە جێگەی ئەڵکۆل مادەی پاککەرەوە ،وایتێکس دەدات بە خەڵک ،وایتکس کە بۆخۆی مەرگی خامۆشە و لە کۆرۆنا خراپترە. بەاڵم لەم کاتانەدا خەڵک بێ دەنگ دانەنیشتن و بۆ خۆیان کومیتەکانی شارو شارۆچکە وگەڕەک ودێهاتەکانیان ساز کردووە و زۆر هەوڵ وتەقاالی خۆیان داوەکە لە رێگەی یارمەتی خەڵکی وهاوکاری خۆبەخشانە توانیویانە لە بەرانبەر ئەم پرۆسەی نەخۆشی پەتای کرۆنا ئەزموونێکی باشیان ببێت بۆ خەڵکەکەیان ،و تەنیا و تەنیا پشت بە هێزی خەڵکی خۆیان دەبەستن و هیچ بڕوایەکیان بە دەوڵەت نیە و هیچ بە شوێنی ناو ونیشان نین و ئامانجیان یارمەتی بە خەڵکە .ئەم مرۆڤە شەریفانە وەکوو ئەڵقەی بازنەیەک بە دەوری یەک کۆبوونەتەوە و بە یارمەتی و هاوکاری خۆیان یارمەتی خەڵک دەدەن وکات وساتی خۆیان سەرفی ئەم کارەدەکەن. خەڵکی کوردستان وچاالکانی کرێکاری ومەدەنی خۆیان دەست بە کار بوون لە کومیتەی گەڕەکەکانی شار وشارۆچکە و گەڕەک ودێهاتەکانیان کارەکانیان لەناو خۆیان دابەش کرد و خۆبەخشانە بە کەمترین کەرەستەکان هاودەنگ وماندوویی نەناسانە هەوڵیان داوە کە ئەم قۆناغە تێپەڕ بکەن ویارمەتیدەری خەڵکی خۆیان بن . لەئەوەڵ کاتەکان کە کۆرۆنا گەیشتە ئێران و کوردستان کۆماری ئیسالمی ئێران بە ئەنقەست بەرگری دەکرد لە دانی دەمامەک ،ئەڵکۆل وهیچ
پالنێکی دانەرشت و دەیویست هەموو کەس تووش بێ و هیچ قەرەنتینەیەکی رانەگەیاند . بەاڵم خەڵکی تێکۆشەری کوردستان زۆرئاگاداری مەسەلەکە بوون و دەیان زانی چەندە مەترسی هەیە .هەر لەو کاتە دا دوو گەنجی دووکاندار لە شاری مەریوان بۆ پارێزگاریی لە گیانی خەڵک لە دووکانەکانی خۆیان سیرو لیمۆترش یان بە نرخێکی زۆر کەم بە خەڵک فرۆشت . لە ٢ی مارس ڕێکخراوی بێهداشتی جیهانی یارمەتیەکی زۆری لە تەجهیزاتی بێهداشتی وکەلووپەلی بۆ ئێران هەناردەکرد بەاڵم سپای پاسداران هەمووی لە بازارەکان بە گرانترین نرخ بە خەڵکی فرۆشت لەحالێک دا نەخۆشخانە کان وخەڵک پێویستی زۆریان بەم کەلووپەالنە هەبوو،بەاڵم لە بازارچەی سنووریی جوانڕۆ خەڵکی خۆ بەخش دەمامەکی بە رایگان بە خەڵک ئەدا و تەنانەت مێرمنداڵێک لە نێوان ماشینەکان دەمامکی خۆڕایی دەدا بە خەڵک . رژیم بۆ شانۆی درووستکراوی خۆی دەستی کرد بە پاک کردنەوەی ناو شەقامەکان بەاڵم دوای دەرکەوت کە هەمووی ئاوی خالیە و هیچ مادەیەکی پاک کردنەوەی تێ نەکراوە وخەڵک خۆیان بە و قەناعەتە گەیشتن کە دەبێ خۆیان بە فریای خۆیان بکەون ،بەم بوونەوە خۆبەخشانە دەستیان دا بە پاک کردنەوەی ناو گەڕەک وکۆاڵنەکان .ئاماری کومیتە وکەمپەینەکانی خۆبەخشی خەڵکلە ماوەی ئەو ٢مانگە بریتین لە.١ :شەهرەکی تەوبەرە لە شاری کامیاران .٢ستادت خەڵكی شاری مەهاباد و چاالکانی مەدەنی .٣چاالکانی شاری سەقز .٤چاالکانی کۆمەاڵیەتی شاری بانە .٤تیمەکانی خەڵکیی (پاڕێزەرانی ژیان )-کەمپەینی ئەنجومەنی ژیوان –کەمپەینی فداکاران زندگی (خۆبەخشانی ژیان ) لە شاری پاوە .٦کومیتەی بوحرانی ئەنجومەنی سنفی کرێکارانی ساختمانی مەریوان وسەواڵوا – کومیتەی گەڕەکەکانی شاری مەریوان٧ .کومیتەی گەڕەکەکانی شاری سەقز .٨کومیتەی گەڕيکەکانی شاری سنە و دەورووبەر (کومیتە ی نەوەڕە – شەهرەکی حەسەناوا – کەمێز –بێساران ژاوەرۆی سنە ،ژنانی تاقەداری سنە – کومیتەی دێوالن ) .٩کەمپەینی کەژوان لە شاری بۆکان . یەک لەو کارانەی کە زۆر گرنگ بوو دەور و رۆڵی ژنان لە م کومیتانەیە کە ژن وپیاو بەشدارن، دوالرە!!!
کۆڕۆنا دەرفەتێک بۆ ڕۆچوون بەڕیشەکانی کارەساتدا
ئا :شەهرام وەحدانی لەم ڕۆژانەدا کە قەیرانی کڕۆنا دنیای تەنیوە و هەموو سنورەکانی بەزاندووە باسی چۆنیەتی بەرەوڕوو بوونەوە و دەربازبوون لەم نەخۆشینە تیتری یەکەمی هەموو ڕۆژنامە و گۆڤارو هەواڵنێرییەکانە، ئەم نووسراوە هەوڵێکە بۆ ئەوەی خوێنەر لە گۆشەنیگایەکی دیکەوە سەرەنج بداتە ئەم کارەساتە. دڵنیام کەسانی دیکەش ئەم الپەڕەیان هەڵداوەتەوەو باسیان لێکردووە بەاڵم بە وتەی پێشینیان کاری چاک ،کاریی چڕوپڕە .بۆیە زەق کردن و باسکردنی چەندبارەی هەندێک شت خراپ نییە. ویرووسی کڕۆنا ئەگەرچی گیانی مرۆڤەکانی کردووەتە ئامانج و ترس و دڵەڕاوکەیەکی بێ وێنەی لەهەموو جەهاندا خوڵقاندووە ،بەاڵم لە الیەکی
دیکەشەوە باشتر لە هەر کاتێکی دیکە ناکارامەبوون و ناتەندروست بوونی سیستمی بەڕێوبەرایەتی و ئابووری سەرمایەداری لە هەموو واڵتاندا دەرخستووە. ڕاستە کە سیستمی ئابووری کاپیتالیزم خۆی لخۆیداو هەمیشە هەڵگری قەیرانی داکشانی نرخی قازانجە کە النیکەم دەساڵ جارێک بەرۆکی ئەو سیستمەی گرتووە ،بەاڵم هیچکام لەو قەیرانە پێشووانە کە لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە چارەسەر کراوە وەها نەبووە کە پرسیارێکی بنەڕەتی ساز بکات کە زۆربەی خەڵک لە خۆیان بپرسن کێ یان چی دنیایان وەها خراپ کردووە؟ ڕاستە کە مرۆڤایەتی لەم سەردەمەدا زیاتر لە هەمیشە خاوەنی هێزی بەرهەم هێنانەو تکنۆلۆژی گەیشتووەتە لووتکەی خۆی ،بەاڵم بەشی هەرە زۆری ئەو توانا زانستییە ،وزە ،هێزی کارو سامانی گشتیی زەوی نەک لە پێناوی خۆش گوزەرانی و تەندروستی و تێرکردنی مرۆڤ نەبووە بەڵکوو زیاتر بۆ شەڕ، سیخوڕی و کونتروڵی کومەڵگە تەرخان کراوە. بۆ نموونە چاوخشاندنێک بەم ئامارانەدا کە لە الیەن ئەنستیتۆی نێونەتەوەیی ئاشتیی لە ستۆکهۆڵم ئامادە کراوە بێسوود نییە* .لە ساڵی دووهەزارو هەژدەدا بە گشتی لە ئاستی جەهانیدا 1822میلیارد دۆالری ئەمریکایی بودجە بۆ شەڕ و میلیتاریسم تەرخان کراوە .واتە 240دوالر بۆ هەر مرۆڤێک ئەگەر بەسەر هەموواندا دابەش بکرێت!! ئەمە لە کاتێکدایە کە بە پێی دواترین ئامارەکانی ئاکسفام لە نێوان هەر دە کەسدا ،یەک کەس داهاتی ڕۆژانەی کەمتر لە دوو
بە پێی ئامارەکانی ئاکسفام ساڵی 2017تەنیا هەشت کەس لە پووڵدارترین مرۆڤەکان ،سەروەت و سامانیان لە تەواوی دارایی نیوێک لە کۆمەڵگای جیهانی زیاترە .لەهیچ سەردەمێکدا نابەرابەری و کەلێنی نێوان مرۆڤەکان لەم ئاستەی ئێستادا نەبووە. ڕەنگە هەمووان پێشتر لەم چەشنە ئامارانەیان دیبێت و بیستوویانە ،بەاڵم ئەوەی جێگەی سەرەنج و تێڕامانە ئەوەیە کە ئەو نابەرابەرییە بە بۆنەی هەبوونی سیستمێکی بێدادگەر وەدیی هاتووە کە پەرەپێدەری ئەو کەلێنە چینایەتییە بێ وێنەیە .ڕەنگە پێشتر بە هێزی پڕۆپاگاندا و میدیا دەکرا خۆڵ لە چاوی خەڵک بکەن و ڕاستییەکان لەبن قاڵی دەکرا ،بەاڵم کڕۆنا لە هەمانکاتدا کە کارەسات بووە ،بەاڵم نابەرپرس بوونی ئەم سیستمەی بە ڕوونی نواندووە. لە کاتێکدا کە دەوڵەتی ئەمریکا زیاتر لە ٦٨٥میلیارد دۆالر تەرخان دەکات بۆ میلیتاریسم ،بە وتەی «ئانتۆنی فاوچی» بەڕێوبەری «ڕێکخراوی نەتەوەیی ئالرژی و نەخۆشینە عوفونیەکان لە ئەمریکا» :دەوڵەت تەنیا 2700 وێنتیالتۆر یان دەسگای ئۆکسیژێنی لە بەردەستدایە کە نەک بۆ بەرگری لە پاندێمی کڕۆنا بەڵکوو بۆ بەرەوڕوو بوونەوە لەگەڵ ئێپیدێمی ئانفۆالنزای ئاساییش زۆر کەمتر لە ڕادەی پێویستە .ئەوەی کە بۆ نموونە باس لە ئەمریکا کرا تەنیا بۆ ئەو مەبەستەیە کە ئاستی نابەرپرسبوونی دەسەاڵتەکان بەرامبەر بە خەڵک وێنا بکرێت لە واڵتێکدا کە وەکۆ سەرتۆپی واڵتانی بەهێزو خاوەن سەرمایە دەناسرێت. بەرزبوونەوەی سااڵنەی بووجەی میلیتاریستیی واڵتان لە کاتێکدایە کە بە گشتی لە ئاستی جەهانیدا بووجەی تەرخانکراو بۆ بەشی تەندروستی ،دەرمان و لە هەمانکاتدا بەشی پەروەردە ڕوو لە داکشانەو ساڵ لە دوای ساڵ کەم و کەمتر دەکرێتەوە. ئەگەر بمانەوێت چاوێک بە بارودۆخی ئێراندا بخشێنین بۆمان دەردەکەوێت کە ئێران یەکێک لەو بیست واڵتەیە کە بەردەوام لەگەڵ ئەگەری هاتنی رووداوە سرووشتییەکان بەرەوڕووە ،لەوانە الفاو و بوومەلەرزەن کە هەموو ساڵێک
7
ژنانیش وەکوو پیاوان لەم کارە ئینسانیە بەشداربوون و هیوایان ساڵمەتی هاوشاریەکانیانە . هەروەکوو دەزانین لە نەخۆشخانەکان زۆرترین بەشی پرسنل ژنن کەلە بەشی پەرستاری کاردەکەن و بە هەموومەترسیەک کە کۆرۆنا بۆیانی هەیە تەواوی کاتژمێری خۆیان سەرف دەکەن بەاڵم ریزی خەبات و چاالکییان چۆل نەکردووە وزەحمەت دەکێشن . ژنانیش وەکووبەشێ لە کۆمەڵگا کە لەکاتی تەنگانە ونەخۆشی لە بیر هاونەوعی خۆیانن هاوکات لەگەڵ پیاوان لەم کومیتانە بەشدارن وهاوکاری دەکەن. لەوانەیە بە پێی سەرژمێری ئەو بە شانە کە ژن لەو کومیتانە کاری لێ دەکەن بە نسبەت پیاوان
کەمتربێت بەاڵم ئەمە نیشان ئەدا کە ژنانیش هەر هەوڵی خۆیان دەدەن کە بە فریای خەڵکی خۆیان بکەون .یەک لەو کومیتانە ،کومیتەی هاوکاری ژنانی تاقەداری شاری سنەیە ،یەکی لە کومیتەی گەڕەکەکانئ شاری سنە کە بە هاوکاری ژنان لەم مانگەدا دروست بووە و ئەم ژنانە ئامارێکیان لەو بنەمااڵنە کە ژنان سەرپەرستین ولەم کاتەی پەتای کۆرۆنا لە ماڵ قەرەنتینەن ئامادە کردووە و خۆارک وپێداویستییان کڕیوە وبەستەبەندییان کردووە ولە گەڕەکەکانی فەرح ،غەفور ،شەهرکی ئافتاب ،تەپەی اللە اکبر ، حاجیاوا ،جۆراوا ،دەفتەر فەننی ،حەڤدەی شەهریوەر و تەقتەقان لە شاری سنە بالویان کردووە. هەروەها لە کومیتەی گەڕەکەکانی ئاوایی نروێی پاوە ژنانی چاالک لەم ئاواییە سەرقاڵی پێچانەوەی بروشوور سەبارەت بەکۆرۆنا بوون وبەرچەسپی کاغەزی لەسەر ئەڵکۆڵەکان دانراوە ودوای نێردراون بۆ خەڵک . هەرچەند کە زۆربەی کارەکان وەکوو گەندزدایی وپاککردنەوەی کۆالنەکان وگەڕەکەکان بە دەستی پیاوان بوو بەاڵم ژنانیش لە بە شەکانی تری ئەم کومیتانە تا ئەو جێگە کە توانیویانە کاریان کردووە وهاوکار بوون ،هیوادارین ئەم کومیتانە و کەمپەینە خۆبەخشانەی خەڵک هەر بەردەوام بەشدار بن و پەرە بسێنێت وژنانی زۆرتریش وەکوو پیاوان بە شدار بن.
بە سەدان کەس بەهۆی ئەوجۆرە رووداوانەوە گیانیان لە دەست دەدەن و دیسان بە هۆی نەبوونی سیستمێکی کارامەی بەرگری و بەرەوڕووبوونەوە ،هەرجۆرە ڕووداوێک لەو چەشنە ئەبێتە کارەساتێکی ماڵ وێرانکەر .لە بیرمان نەچێت کە هاوکات لەگەڵ کوژرانی قاسمی سولەیمانی، الفاوێک لە پارێزگای سیستان و بەلووچستان هات کە جگە لە بەجێهێشتنی خەساری گیانی ،کەپرو ماڵی هەژارانەی خەڵکی بێدەرەتانی ئەوناوچەی لەگەڵ خۆی برد .بەاڵم دەسەاڵت لە جیاتی بە هاناوەچوونی ئەو خەڵکە لێقەوماوە، ڕێک لە هەمان کاتوساتدا 200ملیۆن دۆالری زێدەی دا بە سپای قودس لقی دەرەوەی سپای پاسداران. ڕەنگە بە بیستنی ئەوەی کە لە بووجەی سااڵنەی واڵتدا بۆ بەرەو ڕووبوونەوە لەگەڵ وەها ڕووداوگەلێکدا تەنیا دوازدە میلیارد تمەن تەرخان کراوە ،بۆمان دەردەکەوێت کە کارەساتەکە تا چ ئاستێک قووڵ و پڕمەترسییە.
نابەرپرسبوون و کەمتەرخەمی دەسەاڵتدارانی ئێران لە ئاستی شارومەنداندا لە کاتێکدا زیاتر خۆی دەنوێنێت کە ئەو 12میلیارد تمەنەی «ستادی بەڕێوبەرایەتی قەیران» لەگەڵ بووجەی هەندێک شوێن و سازمانی دیکەدا هەڵسەنگێنین .بۆ نموونە و وەکوو مشتێک لە خەروار ئەم دووانەم هێناوە ،حەوزەی عیلمیەی قوم 306میلیارد تمەن و بووجەی تەرخانکراو بۆ کاروانەکانی راهیانی نوور 25میلیارد تمەن .مانای ئەوەیە کە بەالڕێدا بردنی هزری خەڵک لە الی دەسەاڵت گرینگترە لە بایەخدان بە گیانی هەمان خەڵک.
لە کۆتاییدا ئاماژە بەو خاڵە گرینگە کە مرۆڤی ئەمرۆ
و دواڕۆژ بۆ ژیانی باشتر پێویستی بە چەک نییە، پێویستی بە ئاشتییە .چیتر پێویست نییە بزانین کێ دنیای سازکردووە ،ئێستا گرینگ ئەوەیە بزانێن کێ دنیای لێمان خراپ کردووە.
6
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩ ، Dwaroj@komala.com
کۆڕۆنا و چەند سەرنج و ئامار و زانیاری پێویست
ئا :فەرزاد محەممەدی یەکێک لە زانیارییەکانی زانکۆی هامبۆرگی ئاڵمان، و ژمارەی ئەو کەسانەی لە دوومانگی هەوەڵی ساڵی ی ساڵی 2020ی زایینی گیانیان لەدەستداوە، ڤایرۆسی کرۆنا292٤ :کەس 69602کەس هەاڵمەت : ماالریا140584 :کەس خۆکوژی153698 :کەس مادە کوحولییەکان،ئەڵکۆڵ358471:کەس بەکارهێنانی دووکەڵ716498 : شێرپەنجە 1177141 :کەس ئێوە وابیردەکەنەوە کە کرۆنا ڤایرۆسێکی مەترسیدارە؟ ڕەنگە لە الیان کارخانەکانی دەرمانسازی و بیۆلۆژی ئامریکا و چین بە مەبەستێکی دیاریکراو سازکرابێت؟ یا لەالیان کارخانەکانی دەرمانسازی و بیۆلۆژی بۆ پێکهێنان و وەدەستکەوتنی بەرهەمەکانییان پێش فرۆشتن؟ یا بۆ پێکهێنانی ترس لە الیان کۆمپانییە دەرمانسازییەکان بۆ فرۆشتنی بەرهەمەکانیان وەکوو ؛مادەکانی پاک کەرەوە،کلینیکس ،دەمامکو... ئەم زانییارییانە بۆ البردنی ترس باڵو دەکرێتەوە: مەترسە و ریکاڵم بۆ ترس مەکە: ئەگەر ئێوە هەڵگری ڤایرۆسی کۆڕۆنا بوون و تاقیکرنەوەی ئێوە پۆزەتیڤ دەرچووە ،هیچ جێگای مەترسی نییە بە هۆی ئەوەی کە ٪٨١تووشبوان، هەڵگری ڤایروسی الوازن ٪١٤ ،تووشبوان ،ڤایرۆسی ناوەندیان هەیە و تەنانەت ٪٥لە تووشبوان لە مەترسی زۆردان .ئەمە بەم مانایە دێت کە ئەگەر ئێوە تووشی کرۆنا بوون ئەگەری چاک بوونەوەتان زۆرە .هێندێک لەسەر ئەم بروایەن کە ڤایرۆسی SARSخرابتر و مەترسیدارتر لە کۆڕۆنایە و مردن بە هۆی SARSنزیک بە ٪١٠ـە ،لە حاڵێکدا مردن بە هۆی 19-COVDنزیکەی ٪٣ ـە .ئەگەر بێین ئاستی ناوەندی تەمەنی تووشبوان و گیان لەدەستدراوانی ڤایرۆسی کۆڕۆنا دیاری بکەین ژماری گیان لەدەست دراوان لە تەمەنی ژێر 50 سااڵن بە ٪2دەگات ،ئەمە بەم مانایەیە ئەگەر تەمەنتان لەژێر 50سااڵنە و شارومەندی چین نین شانسی زۆرترتان بۆ بردنەوەی (LOTTOبلیتی هەڵسەنگاندنی بەختتان پێیە). یەکێک لە خراپترین ڕۆژەکانی مانگی فوریە 2020ی زایینی لە بەرچاو بگرن ،رۆژی ،٢٠٢٠/٠٢/١٠لەم رۆژەدا 108کەس گیانی خۆیان لەدەستدا. لەم رۆژەدا بە هۆی شێرپەنجە 26283 :کەس بەهۆی شەکرە 4300 :کەس. بە هۆی نەخۆشی دڵ 24641 :کەس. خۆکوژی 280قات زیاتر لە ڤایرۆسی -COVD 19بووە. جڕووجانەوەر و مێشولە ڕۆژانە گیانی 2640مرۆڤیان گرتووە.مرۆڤەکان ڕۆژانە دەبنە هۆکاری کوشتنی 1300کەس لە خۆیان ،مارەکان ڕۆژانە 137کەس دەکوژن .ئێستا ئەگەر ئێمە بێین و بۆ ئاماری گیان لەدەستدان بە هۆی برسێتی و رووداوی هاتووچۆ و پیس بوونی هەوا بگەڕێین چ ئاکامێک وەردەگرین. 1151کەس رۆژانە بە پێی ئاخرین ئاماری WHOو سااڵنە شتێک نزیکی 420000مرۆڤ تەنانەت بە هۆی برسێتی گیانی خۆیان لەدەست
دەدەن ٤/٥ ،ملوێن کەس بە هۆی پیس بوونی هەوا دەمرن ،کە لەناو 108واڵتی جیهان 400شاری ئاسیایی و ئافریقایی(جیهانی سێهەم ) لە مەترسی زۆرترین گیان لەدەست دان بە هۆی پیس بوون هەوا دان. ڕۆژانە 30137مرۆڤ بە هۆی خواردنی هەڵە گیانی خۆیان لەدەست دەدەن 11000000میلون مرۆڤ لەساڵدا،و مردن بەهۆی ڕووداوی هاتووچۆ زیاتر لە 30137لە ساڵدایە. ڤایرۆسی کۆڕۆنا لەچاو ئاماری ئەم جۆرە مردنانە زۆر ترسناک نییە و نەگەیوە و ناگاتەوە سەر ئەم ئامارە میلیونانە .ترسناکتر لە کۆڕۆنا بە فەنا چوون و نابودبوونی کۆمپانیا و کارگەی گەوڕە و بچوک و بێکاری ملوێنی مرۆڤەکانە ،کە بەدەستی دێوەزمەکانی ئابووری جیهان پالنڕێژی کراون و ئێستاش خەریکی بنەماکانی ئەسڵیی و راستەقینەین و بەچەند ماوەیەک جارێک پێویستیان بە ڕاتەکانێکی ئابووری هەیە بۆ ئەوەی سەرنجی کۆمەڵگا لە مەسەلەی ئەسڵی دووربخەنەوە .بابەتی ئەسڵی نێو دەنێین دەستبەسەرداگرتنی دیجیتاڵی، گیروگرفتی دەروونی ،خۆکوژی ،پچڕانی پێوەندی کۆمەاڵیەتی ....کارەساتی مرۆیی پاش تەواوبوونی کرۆنایە کە زۆر خراپتر و دڕێژخایانترە .شێوەیەکیتر لە دەستبەسەرداگرتنی دیجیتاڵی لەداهاتوودا لە جیهان لەڕێگەدایە کە واڵتانێک کە چاالکی زۆرتریان لەم بارەوە دەبێت بێگومان دەسەاڵتداریی زۆرتریان دەبێت .بۆئەوەی چاکتر تێبگەین بەچەن سەت ساڵ لەمەوبەرەوە دەگەرێنەوە ساڵی 1720ی زایینی نەخۆشی تاعوون گیانی زۆرتر لە سەد هەزار کەسی گرت ،یەک سەدە لە دوای ئەم واتە ساڵی 1820لە ئەندۆنیزیا و تایلەند و فیلیپین وەبا زۆرتر لە سەد هەزار کەسی کوشت .هاوکات لەگەڵ تەواوبوونی شەڕی جیهانی یەکەم 1918تا 1920ئانفوالنزای ئیسپانیایی گیانی بیست تا سەد ملوێن کەسی گرت ،بەاڵم کۆڕۆنا تا ڕێکەوتی 2020,04,11گیانی 102774کەسی لە 19٤واڵتی دنیا گرتووە .ئێستا جێگای پرسیارە کە جیاوازی ڕێژەی مردن لە نێوان دوو پەتای کۆتایین ،کۆڕۆنا و ئانفواڵنزای ئیسپانیایی لەگەڵ تاعوون و وەبا لەچی دابووە و هەیە؟ پێوەندی نێوان مرۆڤەکان و ئاڵووگۆڕی (اسرایی) بەشەرەکان بە واڵتانێک کە خۆیان ڕادەست دەکردەوە هۆکاری ئەسڵی باڵوبوونەوەی ئانفواڵنزای ئیسپانیایی بوو ،ئەمرۆش گرفتی گرینگ و ئەسڵی گەورەترین واڵتەکانی جیهان ،پێوەندی پانووبەرینیان لە بواری گرینگی ئابووری لەگەڵ واڵتی باڵوکەرەوەی نەخۆشی واتە واڵتی چینە .چۆن زەختی ئابووری لەسەر حکومەت بە ئاسانی قەرەبوو ناکرێتەوە کەوایە باشترین رێگاچارە دابەشکردنی بەسەر چینی ناوەڕاست و کەم داهاتی کۆمەڵگایە ،بە بوونی ماڵپەڕ و تۆڕی کۆمەاڵیەتی بەهێز لەدنیای ئێستا و بەگشتی لە جیهان ،ئەگەر لە ڕۆژانی سەرەتای پەرەسەندنی کرۆنا پێوەندی کۆمەاڵیەتی وەکوو گەشتیاری ،هاتووچۆ ،کەلوپەلی هاوردە قەرەنتینە دەکران بۆ ماوەیەکی کورت ئیتر پێویستی بە داخستنی دووکان و بازاڕ و کارگە بچوکەکان نەبوو. هۆکاری ئەسڵی پشت پەردە و شۆکی ئابووری نهێنی بۆ کرێکارانێک کە بەرە بەرە دەتوانن نان دەرهێنەری بنەماڵەبن نەدەکەوتنە ژێر مەترسییەوە. بەاڵم بەرەوپێش نەبردن و کۆنترۆڵ نەکردنی زۆرتر چ خەساراتێک وەدی دێنێت؟ وەستانی ئابووری جیهان بەستێن بۆ غوولەکانی ئابووری خۆش دەکات تا بچووکترین کۆمپانیەکانی رەقیب یا قووت بدەن یا بشۆنەوە .زۆرێک لە ئیشەکان لە داهاتوودا دەبێ پەرۆشی بارودۆخی خۆیان بن. با بێین 2٤کەس لە دەوڵەمەندترین کەسانی دنیا کە 17کەسیان ئامریکایی 2 ،فەرانسەوی 2 ،چینی1 ، مێکزیکی 1 ،هیندی 1 ،کاناداییە بگرینە بەرچاو، بە سامانێک زۆرتر لە 12٤٦،٥میلیارد دوالر .ئێستا سامانی دوو کەسی سەرەتا لەبەرچاو دەگرێن ،کەسی یەکەم ,jeffrey bezosخاوەن پوان و سەرۆکی
کۆمپانیای ئامازۆن ،کۆمپانیای ئینتێرنێتی کەلووپەل ،تەنانەت بێ هەبوونی یەک فروشتنگا سامانێک زۆرتر لە ١٠٤/٤میلیارد دۆالری هەیە .کەسی دوهەم ،bill gatesخاوەن پوان مایکرۆسافتە کە کاری ئەسڵی پالنرێژی وێرای سامانێک نزیک بە ٩٩/٢میلیارد دۆالرە.غوولەکانی ئابووری تەنیا یەک ئامانجییان هەیە ،دەستبەسەرگرتنی زۆرتر و پانوبەرینتری کۆمەڵگا لەگەڵ بەدەستگرنی دەسەاڵت و کۆنتڕۆڵی سامانیان بۆ بەرژەوەندی قازانج خوازیی خۆیان. قۆناغی یەکەم بە داهێنانی کۆمپیوتر دەستی پێکرد ودواتر ئینتێرنێت و مۆبایل وهتد .بە داهێنانی مۆبایل ئیتر پێویستی بە لێپرسراوانی زانیاری ،وێنەگر و کامێراوان نییە کە هەوڵ بدەن بچنە ناوەرۆکی دوژمن ،چۆنکە ئێستا بیروڕایان ڕۆژانە لەسەر تۆڕەکۆمەاڵیەتێکان بەناوی فەیسبووک ،واتساپ، تلگرام و...دەنگدانەوەی دەبێت .دەستبەسەرداگرتنی دیجیتاڵی ،گرێدراوی و بەکاربەرێکی دیجیتاڵی وەدی دێنێت و زۆرینەی ئیشەکان دەخاتە ژێر مەترسی و ئێمەش زۆر بەئاسانی چاوپۆشی لێدەکەین .بە هاتنی ژووری سۆفت وێرەکان بە ژیانی مرۆڤ ،کارانێک وەکوو ،وێنەگەری ڕۆژنامەوانی ،چاپی کتێب...، بە مێژوو پەیوەست دەبن ،کۆمپانیاکانی بیمە بارودۆخێکی باشیان نابێ ،واڵتانی پڕ نەوت لە چەن دەیەی داهاتوو لەگەڵ قەیرانی ماڵی رووبەروو دەبنەوە ،هۆکاری گشتی لە داهاتوودا ئەمەیە هەم سەنعەتی ماشێن سازی شێوەیەکی جیاوازی لە بەکارهێنانی وزە داناوە و هەم خۆی لە حاڵی تێکەاڵو بە دیجتاڵی بوونە و شێوازی بەرهەمەکانیان لە داهاتوودا بەسەدان کار و ئیش دەکەنە قوربانی ولەناویان دەبەن. کۆمپانیاکانی UBERو BLACK LINER کە سۆفت وێرن تەنانەت بە نەبوونی النیکەم یەک تاکسی ،هاتووچۆی گەورەترین شارەکانی جیهانیان لەژێر کاریگەری خۆیان داناوە ،کاری تاکسییان توشی مەترسی کردووە و لەداهاتوودا بە هێنانی ماشێنی نوێی کارەبایی بێ شوفیر[کە سەرەتای قۆناغی بە ئەنجام گەیاندنی تێپەراندووە و لە کۆمپانیا گەورەکان لە ئێستادا تەنیا بەکارهێنانی ناوخۆیی هەیە ]بۆ بازاڕ ،کاری شۆفیری بە یەکجاری لەناو دەچێت. دەرمانخانەکانی ئینتێرنێتی ،دوکتووری ئینتێرنێتی ،پارێزەری ئینتێرنێتی هەموویان بەگشتی تەنیا یەک ئەپێکیان پێویستە .ئەم هەنگاوانە تەنیا بەمەبەستی کونترۆڵی سامان و سەرمایەی کۆمەڵگاکان و مەملەکەتان و گرتنی هێزی زۆرترە. بانکداری لە داهاتوودا لەبیردەچێتەوە و پارە تەنیا چەند دانە ژمارە لەسەر کارتی ئێعتباری بانکەکان دەبێ ،تا هەر کات کە دەوڵەت و دەسەاڵتداران حەز بکەن بتوانن رایبگرن و دەستیبەسەردا بگرن ،لە کاری رەش و نایاسایی و بێ دانی باج و دوور لە چاوی دەوڵەت بەرگری دەکرێت .ئامانجی ئەسڵی، کۆکردنەوەی هەست و نستی گشتی جیهان لە ناو سندووقی دەوڵەتی ،دواتر دەست بەسەرداگرتنی سامانی مەملەکەتانی الواز بەدەست دەوڵەتانێک
کە بەهێزترن و تێکنۆلوژی و سەنعەتی دیجیتاڵی باشتریان هەیە ،مەملەکەتی الواز دەخەنە سەر ئەژنۆ ،بە دانانی وامی پڕ بەهرە و قازانج بەناوی یارمەتی بۆ بنەما سازی و پێشکەوتنی ئەم واڵتانە و بەستنی ڕێکەوتنی بازرگانی ،گرێدراوی واڵتانی جیهانی سێهەم بە واڵتانی زلهێز لە سەرەوەی پالنڕێژی ئابووری خۆیان داناوە .بەاڵم بەم جیاوازیە کە تەواوی هەست و نستی جیهان بەیەک نەرم ئامێر پێوەندی دەبێت و کۆمای سەرمایە لەیەک شوێن کۆ دەبێتەوە چۆن تێکنۆلۆژی و دیجیتاڵی بوون کۆنتڕۆڵی باشتری بەدوادا هەیە ،کۆ بوونەوەی سەرمایە لەیەک شوێن سەرمایەی زیاتری ئەم شوێنە و هەژاریی شوێنەکانی تری بەدوادا هەیە، هەژاری زۆرتر ،نەبوونی ئاسایش و ئەمنییەتی بەدوادا هەیە و نەبوونی ئەمنییەت زۆرتر رێگە لە پێشکەوتن دەگرێت و ئێمە گرێدراوتر دەکات، خولێک کە خۆمان پەرەی پێدەدەین .کۆڕۆنا زەنگی مەترسیە بۆ ئەو کەسانەی ناتوانن بەردەوام لەسەر کارێک بن و دایم لە گۆڕینی کارن یا بۆ ڕاگرتنی کارەکەیان پشت بە وامی بە بەهرەی زۆر دەبەستن چۆنکە تازە زۆرینەی کارەکان سەقامگیری و
پتەوییان نامێنێ و لەهەر جێگایەک خاوەن سەرمایە هەست بە ترس بکات چینی کرێکار دەخاتە ژێر گۆشاری خۆی ولەناوی دەبات.
بە پێچەوانەی بڕوای زۆرینەی چەپەکان کە سەرمایەداری بە باڵوکرنەوەی کۆڕۆنای چینی بەرهەمهێنانی سەرمایەی خۆی لەناودەبا، دەبێ بڵێین ئەوان بە تەواویی بە ئەوپەڕی بابەتەکان ئاگادارن و هۆشیارانە گیرفانی بەتاڵی چینی بەشخووراو خاڵی و خاڵیتر دەکەن ،ئەوان بەتەواو ئاگادارییەوە بە کرۆنا کەوتونەتە گیانی پیرەکانی کۆمەڵگای خۆیان ،چون ناچارن زۆرترین خەرجی دەرمان بۆ ئەم چینە بەکار بێنن لەحاڵێکدا کە ئەم چینە لەدوای شەڕی جیهانی دوویەم زۆرترین بەشیان بە کار و پیتاک بە دەوڵەت داوە و ئێستاش دەوڵەت هیچ خواستێک بۆ چاوەدێری و زیندوو راگرتنیان نیشان نادات. حەتمەن لەچەند مانگی داهاتوودا دەرمان بۆ کۆڕۆنا دەدۆزرێتەوە و میلیاردها دۆالر دەچێتە ناو گیرفانی زڵهێزترینەکانی جیهان و زۆرێک لە کارەکان لەگەڵ خۆی لەناودەبات و بەلەبەرچاوگرتنی پاک و خاوێنی ڕۆژانە لە مەترسی کۆڕۆنا کەم دەکات .تاکوو بەلەبەر چاوگرتنی هێڵەکانی تەندروستی رۆژانە لە رێکاڵمی ترسناکی 19-COIDکەم بێتەوە و ژیانی ئاسایی چێنی کەم داهات بە جێگای خۆی بگەڕێتەوە.
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩، Dwaroj@komala.com
9
لە دەستەواژەی ئایدیۆلۆجی سیاسی
دواڵ عەلیدۆست -بەشی یەکەم
سۆسیالیزم بوو نه‌ماوه ،ده‌سته‌واژه‌ی چه‌وساند‌نه‌وه به‌و شێوه‌ی ک ه ل ه ڕۆمانه‌کانی چارڵس دیکنس و ئێمیل زۆال و که‌سانی دیکهدا ئاماژه‌ی پێده‌درا ،وزه‌ی ڕه‌خنه‌ی نه‌ماوه .سۆسیالیزم پێویست ه زۆر زیره‌کان ه ل ه ده‌روازه‌یه‌که‌و‌ه تێکه‌ڵی پرۆژه‌ی دێمۆکڕاسی بێت ،ڕه‌نگ ه زۆر که‌س لێره‌دا بڵێت جا خۆ ئه‌م ه هیج داهێنان و هونه‌رێک نییه ،ڕاسته، به‌اڵم من لێره‌دا مه‌به‌ستم له کام شێوه دێمۆکڕاسییه؟ ،بێگومان ئه‌و دێمۆکراسی ه نا ک ه سیستمی فیکریی لیبڕالیزم پیناسه‌ی ده‌کات و ده‌یخات ه به‌ر دهستی نه‌زم ه فیکرییه‌کانی دیکه .سۆسیالیزم ده‌بێت مه‌فهوومی ئازادی و ێمۆکراسی و ئەخالقی سۆسیالیستی پێکه‌و‌ه گرێ بدات ،نه‌کردنی ئه‌م کار‌ه تیئۆریی ه دهگهڕێتهوه بۆ لویس بالنک ،پییه‌ر جۆسێف پرۆدۆن و ته‌نانه‌ت کارل مارکس ،هه‌موو ئه‌م بیرمه‌ندان ه له‌و سه‌رده‌مه‌دا ب ه شیوه‌یه‌کی زۆر به‌رچاو ته‌نیا بۆ ئازادی تاک ده‌ڕوانن و مه‌یدانیبوونی ئه‌و ئازادیی ه وه‌ک دڕکێک ل ه جه‌سته‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێڕندا ده‌بینن که بۆ وه‌النان و له ناوبردنی گه‌وره‌ترین هه‌وڵی خۆیان ده‌ده‌ن ،ئه‌و هه‌وڵه‌ش له پله‌ی یه‌که‌مدا ته‌نیا و ته‌نیا فه ڕزکردنه‌وه‌ی ده‌سته‌واژه‌ی هاوپشتیی ه ک ه به‌داخه‌و‌ه زۆر الیه‌نی دیک ه نه‌فه‌سبڕ ده‌کات ،واوه‌تر وێنه‌یه‌کی ناته‌واوی کۆمه‌ڵگ ه مۆدێڕنه‌کان دێنێت ه به‌رچاوی ئه‌و بیرمه‌ندانه .به‌اڵم ئه‌گه‌ر بۆ به‌رهه‌مه‌کانی هێگل بڕوانین (هێڵکێش کردنی فه‌لسه‌فه‌ی ماف) ،ئهوه خودی هێگل پێشنیاری جوانی له کۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێڕن بۆ باش تێگه‌یشتن هه‌یه ،ئه‌و ئایدیای نۆرماتیڤی پێشنیازی جوانی بۆ راگرتنی هاوسه‌نگی نێوان کاته‌گۆریی ه سیاسیی و ئەخالقییه‌کان هه‌یه، ته‌نانه‌ت ل ه هه‌نگاوی دووه‌میشدا بۆ ئه‌وه‌ی ک ه چۆن حه‌وزە جیاوازه‌کانی کۆمه‌ڵگ ه که‌ڵک له‌و بۆچوون ه وه‌ربگرن .بۆ وێن ه چۆن یاسا ده‌توانێت وه‌ک سه‌روه‌رێک مافی ئازادی تاک ب ه شێوه‌یه‌کی یه‌کسان ده‌سته‌به‌ر بکات ،دواتر چۆن بنه‌ماڵه‌و ژیانی شه‌خسی ده‌توانێت پرسی په‌روه‌رده‌و به‌جێهێنانی پێداویستیی ه (غه‌ریزه) سروشتییه‌کانی مرۆڤ دابین بکات ،ئه‌وکات بواری ئابووریی ب ه ڕیژه‌یه‌کی کافی ژیان و داهاتی هه‌موو شارۆمەندا ن مسۆگه‌ر بکات و پاشان ده‌وڵه‌ت پرسی ئەخالق و سه‌داقه‌ت ل ه ئه‌ستۆ بگرێت .ب ه واتایه‌کی دیک ه بیرمه‌ندانی چه‌پ ک ه پاش هێگل دێن ،ل ه یه‌ک جیابوونه‌وه‌ی حه‌وز‌ه جیاوازه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێڕن یا نابینن یاخۆ ب ه جددی ناگرن و ته‌نیا موتڵه‌ق و گشتگیر بیرده‌که‌نه‌وه .ئهوه ته‌نیا پرسی ئابووری و نیزامی سه‌رمایه‌داریی ه ک ه ده‌کرێته بنه‌مای گه‌وره‌ترین و به‌هێزترین خاڵی ڕه‌خنه .با من لێره‌دا زۆر بۆ مێژوو نه‌گه‌ڕێمه‌و‌ه و فیکره‌کانم کۆ بکه‌مه‌وه، ب ه گشتی خودی به‌رهه‌مه‌کانی ژۆن ژاک ڕۆسۆش یه‌ک دونیا سووژ‌ه بۆ ئایدیای
ئازادی کۆمهاڵیهتی ب ه ده‌سته‌و‌ه ده‌ده‌ن ک ه بیرمه‌ندانی چه‌پ ئاوڕیان لێنه‌داوه‌ته‌وه. ئه‌مڕۆ هه‌مان ده‌سته‌واژه‌ی ئازادی ب ه هه‌موو مۆدێله‌کانیە‌و‌ه (ئازادی نه‌رێنی ،ئازادی ئه‌رێنی و ئازادی کۆمه‌اڵیەتی) ده‌توانێت وزه‌یه‌کی بێهاوتای بزووتنه‌وه‌‌و ڕوانین بۆ دونیای داهاتوو بێت .هه‌موو ئه‌م داواکاریان ه ل ه بازنه‌یه‌کی فیکریی دێمۆکراسیدا ،چونک ه ئه‌گه‌رچی نیزامی دێمۆکراسیش ب ه بێ که‌موو کورتی نیی ه و الیەنی الوازیشی تێدا بەدی دەکرێت ،به‌اڵم ل ه مێژووی مرۆڤایه‌تییدا هیچ نیزامێک ئه‌وه‌ند‌ه سه‌رکه‌وتوو نه‌بووه. هه‌ربۆی ه هه‌روه‌ک بیرمه‌ندی هاوچه‌رخی کانادایی چاڕڵس تیله‌ر ده‌ڵێت ،ئه‌مڕۆ نیزامی دیموکراسی بهبێ ئاڵته‌رناتیڤه. بیرۆکه‌ی چه‌پ ل ه سه‌ر بنه‌مای ئازادی و دێمۆکراسی ،به‌اڵم ڕادیکاڵ ،ب ه ڕه‌خن ه ل ه نیزامی ئه‌مڕۆی سه‌رمایه‌دارییه‌و‌ه ده‌توانێت دیسانهوه کاریگه‌ر بێت .من پێشتر ئاماژه‌م ب ه داهاتی بهبێ قه‌یدو شه‌رت دا ،ئه‌و ده‌رفه‌ت ه زۆر گه‌وره‌یه‌و گهشهی سه‌رده‌م ناچار ده‌بێت به‌ره‌و ئه‌و ئاراست ه بڕوات، خۆ ئه‌و بیرۆک ه ل ه جه‌وهه‌ری بیرۆکه‌ی سۆسیالیزمدا هه‌ر ههبووه ،بۆ دیسانهوه ناخرێته‌و‌ه مه‌ڵبه‌ندی ئه‌و فیکره .دونیای تکنیک و دیجیتاڵیی ل ه ده‌یه‌کانی داهاتوودا ده‌یان و سه‌دان پیش ه ل ه ناو ده‌بات ،زۆر که‌س بێکار ده‌بن ،ئه‌وکات کۆمه‌ڵگ ه چۆن ل ه گه‌ڵ پرسی هاوپشتی و یه‌کسانی و ئازادی مامه‌ڵ ه ده‌کات؟ پرسی سه‌رمایه‌و مڵک چۆن تاوتوێ ده‌کرێت؟ ئایدیا زۆرن، به‌اڵم که‌سی ب ه کاریزمای ده‌وێت ،یاخۆ حیزبێک ک ه ته‌نیا بۆ به‌شداربوونی ئه‌مڕۆی ل ه ده‌سه‌اڵتدا هه‌وڵ نه‌دات ،به‌ڵک ه هه‌ندێک دوورتر بڕوانێت ،خۆی ئه‌مه‌ی ه وه‌حی. سۆسیالیزم ب ه جه‌وهه‌ری بیری ئازادییه‌وه، ب ه ئاوڕدانه‌وه‌ی ل ه سێ ئاستی جیاوازی کۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێڕن (په‌یوه‌ندی شه‌خسیی (ره‌فاقه‌ت ،ئه‌وینداریی و بنه‌ماڵه) ،بواری سیاسه‌ت و بواری ئابووریی) ،ده‌توانێت خۆی له‌و قه‌یرانه‌ی ئه‌مڕۆی ڕزگار بکات. وات ه تا چ ڕاده‌یه‌ک یه‌ک ب ه یه‌کی ئه‌و ئاستان ه ئازادییان تێدا بەدی دەکرێت و ل ه کوێدا و ل ه چ خاڵێکدا ئازادی ب ه ئاکام نه‌گیشتووه، به‌اڵم ئازادییه‌ک نا ک ه ل ه خۆپه‌ره‌ستی و ئێگۆئیزمه‌و‌ه نزیک بێت ،به‌ڵک ه ئازادییەک ک ه ل ه فیکری هاوکاریی و یه‌کتر به‌ڕسمیه‌ت ناسینه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه بگرێت .چونک ه ئهوه کۆمه‌ڵگه‌ی ه ک ه تاک ب ه تاک ده‌کات، سۆسیالیزم ئهوه ده‌گه‌یەنێت ک ه ئێم ه ل ه کۆمه‌ڵگه‌دا ل ه هه‌موو بواره‌کانی ژیاندا وابه‌ست ه ب ه یه‌کین ،ته‌نات بۆ ئازادبوون و ئازادی وه‌رگرتنمان وابه‌سته‌ی ده‌روبه‌ر و شارۆمه‌ندانی دیکه‌ین .لیبرالیزم ڕێک ب ه پێچه‌وانه‌و‌ه بیرده‌کاته‌وه ،لێره‌دا پێش هه‌موو شت تاک دێت و ئه‌و کات سه‌رجه‌می تاکه‌کان ده‌بنه پێکهاته‌ی کۆمه‌ڵگه.
پێناسه‌یه‌ک له‌سه‌ر حیزبی سیاسی ل ه کوردستان و جیاوازییه‌که‌ی ل ه گه‌ڵ ئه‌حزابی سیاسی ڕۆژئاوا؟ ئه‌م پرسیار‌ه پرسیارێکی هه‌ستیارو ئاڵۆزه. حیزبه سیاسییه‌کانی کوردستان ل ه زۆر الیه‌نه‌و‌ه تایبه‌تمه‌ندی خۆیان هه‌یه .ره‌نگ ه لێره‌دا پێناسه‌کردن که‌متر شیاو بێت و زیاتر پێویست بێت بۆ هه‌ندێک جیاوازی نێوان حیزبی ڕۆژئاوایی و حیزبه‌کانی کوردستان بڕوانین .من لێره‌دا بۆ مێژووی بیرۆکه‌ی حیزب به‌گشتی ناگه‌ڕێمه‌وه .به‌اڵم ئه‌وه‌ی ک ه شه‌فافه ،حیزبی واڵتانی ئه‌ورووپایی و ڕۆژئاوا پێش هه‌موو شت ل ه نیزامێکی دێمۆکراسیدا چاالکی سیاسی ده‌که‌ن .هه‌رکات یه‌کێک له‌و ڕێکخراوانه ،نیزامی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی دێمۆکراسی بخات ه ژێر پرسیاره‌وه ،ئهوه ده‌کرێ ل ه ڕووی یاساو‌ه ل ه پڕۆسه‌ی چاالکی سیاسیدا پەراوێز بخرێت .ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستاندا (ئه‌گه‌رچی پارچه‌کانی هه‌موو ل ه یه‌ک جیاوازن) ئه‌مجۆر‌ه میکانیزمان ه نین. دواتر پێش ئه‌وه‌ی ک ه ئێم ه بۆ پێکهاته‌و ستراکته‌ری رێکخراو‌ه سیاسییه‌کان بڕوانین، باشتر‌ه ئاماژه‌یه‌ک ب ه ژێربه‌نا و ئایدیای سیاسیان بده‌ین .بۆ وێن ه ڕێکخراو‌ه سیاسییه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی کوردستان هه‌موو پرسی ئازادبوون و سه‌ربه‌خۆبوونی نه‌ته‌وه‌ی کورد ده‌که‌ن ه جه‌وهەری چاالکیی سیاسیان، دیاره لێره و له‌وێ جیاوازی هه‌یه ،به‌اڵم پرسی نه‌ته‌وایه‌تی پرسی سه‌ره‌کی هه‌مووانه. واوه‌تر هه‌ندێکیان خۆیان ب ه چه‌پ ده‌زانن و هه‌ندێکی دیکه‌شیان باس ل ه دادپه‌روه‌ریی کۆمهاڵیهتی ده‌که‌ن ،بهبێ ئه‌وه‌ی ب ه چه‌پ ل ه قه‌ڵه‌م بدرێن .پاشان پرسی فیدڕالیزمیش هه‌ر ل ه ئارادا هه‌یه ،ئه‌گه‌رچی هێشتا نادیار‌ه ک ه کام شێوه ل ه فیدڕالیزم ب ه که‌ڵکی جوغرافیا و فره‌نه‌ته‌وه‌یی و فره‌چه‌شنیی ئێران بێت .هه‌ربۆی ه ئه‌وه‌نده‌ی من بزانم، هیچ کامیان خاوه‌ن ئایدیۆلۆجییه‌کی قووڵ که به‌رنامه‌ی و به‌رین نین .واته پڕۆگرامێک بۆ په‌روه‌رده ،بۆ کۆمه‌ڵگە ب ه گشتی ،بۆ پرسی ئازادی و دادپه‌روه‌ریی و ئابووریی، بۆ پرسی په‌یوه‌ندی نێونه‌ته‌وه‌یی و هتد.. هه‌بێت .جا ئهوه نه‌بوونی ئه‌و به‌رنام ه به‌رین و به‌رفراوانه‌‌ی ه ک ه ته‌نانه‌ت حیزب ه سیاسیه‌کانی باشووری کوردستانیشی تووشی شێوه‌یه‌ک چه‌قبه‌ستوویی کردووه. دواتر ئه‌گه‌ر بۆ ستراکته‌ر و مودیرییه‌تی زۆرینه‌ی حیزبه‌کان بڕوانین ،ئهوه جێگای سه‌رنج ه ک ه بۆچی ل ه دوو ،سێ و چوار ده‌یه‌ی ڕابردوودا که‌سانی ئاستی ڕابه‌رایه‌تی زۆرینه‌ی حیزبه‌کان نه‌گۆڕاون .ڕوخساره‌کان زۆر که‌م ده‌گۆڕدرێن ،مه‌گه‌ر چاالکیی ئه‌و حیزبان ه ل ه ده‌یه‌کانی ڕابردوودا ته‌نیا سه‌رکه‌وتنی تۆمار کردووه؟ مه‌گه‌ر ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا پرسی سیاسه‌ت مانای ل ه ده‌ست داو‌ه و ئاوڕی لێنادرێته‌وه؟ مه‌گه‌ر
ئێم ه ده‌سته‌واژ‌ه و ئایدیای شۆڕشگێڕیمان بێ‌بایه‌خ کردووه؟ مه‌گه‌ر ل ه نێو حیزبه‌کاندا (ل ه نێو کۆمه‌ڵگه‌دا) هه‌رچه‌ند ساڵێک لێکۆڵینهوه بۆ ئهوه ناکرێت ک ه ئاکامی کاری کاربه‌ده‌ستان و گه‌شه‌و سه‌رکه‌وتنه‌کان، یاخۆ هه‌ڵه‌و تاوان و گه‌ش ه نه‌رێنیه‌کان چی بوون؟ تا به‌رپرسیاران به‌و شێوه بدرێن ه به‌ر ره‌خنه‌ی ئه‌رێنی و نه‌رێنی ،تا ب ه لێهاتوو و به‌توانا له قه‌ڵه‌م بدرێن و کۆمه‌ڵگەو نه‌ته‌و‌ه شانازییان پێو‌ه بکات ،یاخۆ تا جێگ ه چۆڵ بکه‌ن و مه‌یدان بۆ که‌سانی نوێخواز و گه‌نج و خاوه‌ن پۆته‌نسیال چۆڵ بکه‌ن. ئه‌مان ه هه‌مووی پرسیارن ک ه به‌رده‌وام داوای ئاڵووگۆڕ ده‌که‌ن ،به‌اڵم رابه‌ران و کاربه‌ده‌ستانی سه‌ره‌وه‌ی ئه‌و ڕێکخراوان ه نه‌گۆڕن .گهشهی سیاسی و فیکریی به‌و شێوه به‌ڕێو‌ه ناچێت ،پێوه‌ره‌کان بۆ ئاڵووگۆڕ مه‌نتقی نین ،زۆر وزه‌ی باش و نوێخواز ب ه هه‌ده‌ر ده‌ڕۆن .هه‌مان گرفت ئێخه‌ی حیزبه‌کانی باشووری گرتووه. جێگای سه‌رنج ه ک ه دێمۆکراسی له‌و پارچه‌د‌ا چۆن پیاد‌ه ده‌کرێت ،ده‌نگدان و هه‌ڵبژاردن و زۆر پرنسیبی دیک ه سیمای دێمۆکراسیان پێو‌ه دیاره ،به‌اڵم حیزبه‌کان هه‌ر خێڵه‌کی و بنه‌ماڵه‌یی ماونه‌ته‌وه .ئه‌م ه نه‌ک زیانمهنده، به‌ڵک ه کاره‌ساتێکی گه‌وره‌یه .چونک ه ئه‌م پارچه‌ی کوردستان ده‌وڵه‌تێکی حیزبیی ه ک ه ن ه بۆ په‌روه‌رده و نه بۆ ڕاهێنان و نە بۆ ئه‌زموونکردنی دێمۆکراسی ب ه گوێره‌ی پێویست کار ده‌کات .به‌سه‌ر هه‌موو کێش ه سیاسیه‌کانی ئه‌و ناوچه ،پاش نزیک ب ه سی ساڵ حوکمڕانی ،ل ه ڕوانگه‌ی په‌روه‌رده و ڕاهێنانی دێمۆکراسییه‌و‌ه زۆر که‌مکاریی کراوه ،ئهوه هه‌مووی ده‌بێت ه الوازی و ناساخیی فه‌رهه‌نگی سیاسی ئه‌و به‌شه‌‌ی کوردستان .ب ه گشتی زۆر که‌م خزمه‌تی ئەخالقێکی کوردپەروەرانە – ئه‌وه‌ش به‌بنه‌مایه‌کی دورنه‌ماو‌ه -ده‌کرێت .ئه‌گه‌ر ل ه کۆتایی وه‌اڵمه‌که‌مدا بگه‌ڕێمه‌و‌ه بۆ سه‌ره‌تای پرسیاره‌که‌تان ،ئهوه به‌راوردکردنی حیزب ه ڕۆژئاوایه‌کان و حیزبه‌کانی کوردستان زۆر ئه‌سته‌مه ،چونک ه له‌الی ئێم ه حیزب ده‌سه‌اڵته ،حیزب خۆی ب ه سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌دا ده‌سه‌پێنێت ،به‌اڵم چونک ه ده‌سه‌اڵته، کۆمه‌ڵگ ه یا قه‌بووڵی ده‌کات ،یا توانای ئه‌وه‌ی نیی ه ب ه شێوه‌یه‌ک سزای بدات و بیخات ه دۆخێکی به‌خۆداچوونه‌وه‌دا ،تا ل ه خۆیدا چاکسازیی بکاته‌وه‌و بگه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سه‌ر مانای هه‌بوونی خۆی ،ئه‌ویش ک ه ته‌نیا و ته‌نیا خزمه‌تکردن ه ب ه کۆمه‌ڵگه .ل ه ڕۆژئاوا خه‌ڵک بڕیار ده‌دات ک ه کام حیزب و کام ه که‌سایه‌تی و کامه ڕوخسار شایانی نوێنه‌رایه‌تیی خه‌ڵکی ههیهو کامه‌ش نا .جا ئه‌م ه به‌سه‌ر ئه‌و که‌موو کورتییەشدا ک ه بێگومان ل ه ڕۆژئاواش بەرچاوە و دەبیندر ێت. درێژەی هەیە
8
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩ ، Dwaroj@komala.com
رەخنە و ئاوڕدانەوەیەکی ئەوڕۆیی ل
وتووێژێک لەگەڵ دکتور عەبد
عەبدواڵ عەلیدۆست
قوتابی دوکتورا لە فەلسەفەی سیاسی و فەلسەفەی کۆمەاڵیەتی
جیهان بە گشتی و ڕۆژهەاڵتی ناوین بە تایبەتی سەردەمێکی نوێ تێپەردەکەن و لەگەڵ کێشە و گورانکاری جیدی بەرامبەر بوونەتەوە ،بۆ شرۆڤەی زیاتری چەند بابەت و پرسیاری سەردەمییانە داوامان لە مامۆستا عەبدواڵی عەلیدووست مامۆستای زانکۆی شاری هیلدیسهایم لە واڵتی ئاڵمان کردووە کە واڵمی چەن پرسیارمان بدەنەوە .شایانی باسە مامۆستا عەبدواڵ چاالکی سیاسی و قوتابی دوکتورای زانستە سیاسییەکانە و بە دڵێکی فراوانەوە واڵمی پرسییارەکانی داینەوە. ئایا شتێک ب ه نێوی ئیدئۆلۆژی سیاسی ل ه جیهانی ئه‌وڕۆ ده‌بیندرێ؟ وه‌اڵم :ئه‌گه‌ر ئێم ه ب ه سه‌رنجه‌و‌ه بۆ سه‌بک و به‌ستێنی به‌کارهێنانی ده‌سته‌واژه‌ی ئایدۆلۆجی بڕوانین ،ئهوه ده‌بینین ک ه ئه‌وده‌سته‌واژ‌ه هه‌ڵگری دوو واتای جیاوازه .له‌الیه‌که‌و‌ه هه‌روه‌ک ئێوه ل ه پرسیاره‌که‌دا ئاماژه‌تان پێداوە ،ئێم ه ل ه ته‌ک الیه‌نێکی ئاڵۆزی سیاسی ئه‌و ده‌سته‌واژه‌دا سه‌روکارمان هه‌یه، به‌اڵم له‌الیه‌کی دیکه‌و‌ه ناتوانین ئاوڕ ل ه گرامه‌ر‌ه ی نه‌دەینه‌وه .الیه‌ن ه فه‌لسه‌فییه‌که‌ی ئایدیۆلۆج فه‌لسه‌فییه‌کەی ئه‌م ده‌سته‌واژ‌ه بۆ بیرۆکه‌کانی مارکس دهگهڕێتهوه .مارکس زۆر ب ه شه‌فافیی باس له‌و‌ه ده‌کات ،که چینی ژێرده‌ست و چه‌وساوه‌ی نێو کۆمه‌ڵگ ه به دیدێکی ته‌واو هه‌ڵه‌و نادرووست ل ه خۆی ب ه خه‌به‌رو به‌‌ئاگاییه .ئهوه چینی ده‌سه‌اڵتداره ک ه بۆ ڕاگرتن و هێشتنه‌وی ده‌سه‌اڵتی خۆی ،ب ه کۆمه‌ڵێک مێتۆدو به‌رنامه‌و‌ه گه‌وره‌ترین هه‌وڵ ده‌دات تا هه‌ست و بۆچوون و ڕوانگه‌و خۆخوێندنه‌وه‌ی چینی ژێرده‌ست دیفۆڕم ه بکات .ب ه واتایه‌کی دیکه :بۆ ئه‌وه‌ی ک ه چینی ژێرده‌ست الوازو وره نزم بمێنێت ،پێویست ه وێنه‌یه‌کی خۆیان بۆ درووست بکرێت که سنووره‌کانی به‌رته‌سک و پته‌و بن .بۆ هه‌رچی باشتر وێناکردنی ئه‌م خاڵ ه ب ه پێویستی ده‌زانم ئاماژه‌یه‌ک ب ه پرسی ئیستیعمار و کۆلۆنی بده‌م ،ڕه‌شپێست ه ژێرده‌سته‌کانی زۆرێک لە وه‌اڵتانی ئه‌فریقایی چه‌ندین ده‌یه‌یان پێویست بوو تا ل ه پله‌ی یه‌که‌مدا خۆیان ته‌نیا ل ه دهستی ئه‌و وێنه‌یەی خۆیان ڕزگار بکه‌ن که له‌الیه‌ن داگیرکەرانی سپی پێسته‌وه به‌سه‌ریاندا سه‌پێندرابوو( .ئه‌گه‌رچی ئه‌م دیارد‌ه هه‌موو داگیرکارو ژێرده‌ستێک ده‌گرێته‌وه، به‌اڵم ڕه‌نگ ه ب ه شێوه‌یه‌کی تا ڕاده‌یه‌ک جیاوازتر) .وات ه پاش چه‌ندان ساڵ ل ه ناخی خۆیانه‌و‌ه قه‌ناعه‌تییان به‌و‌ه هێنابوو ک ه ب ه ڕاستی مرۆڤی دهستی دوون
و الوازن و له مرۆڤی سپی پێست که‌مترن .ئه‌م شێوه تێڕوانین ه بۆ هه‌بوونی خۆ ده‌ستکردی داگیرکاران بوو ،چونکه مه‌به‌ستێکی ئایدیۆلۆجی پته‌وی له پشته‌و‌ه بوو ،کاتێ ک ه تۆ توانیت پاش داگیرکردنی خانه‌والنه ،هزرو فیکرو ناخی که‌سێک داگیر بکه‌یت ،ئه‌وکات ئه‌و که‌س ه ڕزگاربوونی زۆر ئه‌سته‌مه ،چونک ه کۆتووبه‌نده‌کان به‌‌هێزترن .ئه‌م ه الیه‌نه فه‌لسه‌فییه‌که‌ی ده‌سته‌واژه‌ی ئایدیۆلۆجیی ه که ده‌بێت ه ژێربه‌نای زۆر ڕوانگه‌ی سیاسیش .واوه‌تر ئه‌م به‌ش ه فه‌لسه‌فییه‌ی ئایدیۆلۆجی ئێستاش ل ه زۆر واڵتی جیهاندا بۆ زۆر الیه‌نی ژیان به‌کار ده‌هێنرێت. ئه‌مڕۆ جیهانی سه‌رمایه‌داریی و نه‌زمی سیاسی ئابووریی نیۆلیبڕالیزم واتای ژیانی باش ب ه سه‌رفکاری (کۆنزوم) و کێبڕکێی ئابوورییه‌و‌ه گرێده‌دات ،ئه‌م دوو خه‌سڵه‌ت ه ده‌کرێن ه بنه‌مای دیدێکی تایبه‌ت بۆ ئازادی .به‌اڵم خۆ خۆمان باش ده‌زانین ک ه ئه‌م ه بیرێکی ئایدیۆلۆجی گشتگیر‌ه بۆ هه‌رچی باشتر جێخستنی ئه‌و جیهانبینی ه لیبڕاڵیه .ئه‌مڕۆ کۆمه‌ڵێک پسپۆڕ و تیئۆریتیکه‌ی بواری ئابووری هه‌ن ک ه ئه‌و شێوه ژیان ه ب ه ناته‌واو هه‌ژارو شێواو ل ه قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن .بۆ وێن ه بیرمه‌ندانی ناوداری وه‌ک (ئه‌مێرتیا سێن ،تۆماس پیکێتیی ،تۆماس سێداڵچێک و هتد) زۆر راشکاوان ه ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌ده‌ن ک ه ئه‌م دید‌ه نیولیبڕاڵی ه بۆ ژیان ل ه زۆر الیه‌نه‌و‌ه له‌تمه‌ی گه‌ور‌ه ل ه مرۆڤبوونمان ده‌دات .به‌اڵم ئه‌و ئایدیۆلۆجیی ه ل ه مۆخی مرۆڤی مۆدێڕندا ،ل ه دونیادا ره‌گی داکوتاوه‌و کاتووساتێکی زۆری ده‌وێت تا زۆرین ه به‌و قه‌ناعه‌ت ه بگات ک ه ده‌کرێ و دەتوانین ژیانێکی دیکه‌ی باشترو شیاوتر ل ه ده‌روه‌وه‌ی بازنه‌ی نیزامی لیبڕالیزمدا پێشبینیی بکه‌ین و هه‌وڵی بۆ بده‌ین .من لێره‌دا ده‌گه‌ڕێمه‌و‌ه سه‌ر الیه‌ن ه سیاسییه‌که‌ی ده‌سته‌واژه‌ی ئایدیۆلۆجی و لێره‌شدا ب ه کورتی ئاما‌ژ ب ه دوو واتای ئه‌و ده‌سته‌واژ‌ه ده‌ده‌م .مانای سه‌ره‌کی سیاسی ئایدیۆلۆجی بریتیی ه ل ه جیهانبینیەکی تا ڕاده‌یه‌ک موتڵه‌ق که ل ه ئاستێکی تایبه‌ته‌و‌ه بۆ کۆمه‌ڵگ ه ده‌ڕوانێت و له‌خۆشی ڕاده‌بینێت هه‌موو گرفت ه سیاسیی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بخوێنێته‌وه‌و هاوکات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ڕێگه‌چار‌ه بۆ هه‌مووی شک ببات .جا ئه‌م گۆشه‌نیگا ،وێنه‌و پێشبینی خۆی بۆ سازاندنی چوارچێوه‌ی کۆمه‌ڵگه ههیهو خوازیاری ئه‌وه‌ی ه ک ه گرفت ه ستراکته‌رییه‌کانی ئێستاو ئه‌مڕۆ بنبڕ بکات. له‌و بازنه‌دا رێفۆڕم و رێفۆڕمخوازیی جێگه‌ی نییه‌و نابێته‌وه .لێره‌شدا به‌رگی ئایدیۆلۆجی سیاسی ب ه به‌ری ته‌واوی ژیاندا ده‌کرێت .هه‌ربۆی ه پاش ئه‌زموونی نازیه‌کانی واڵتی ئاڵمان و بیری ستالینیزمی ل ه سۆڤیه‌تی کۆن ،ئه‌م شێوه ئایدیۆلۆجی ه زیاتر خه‌وشدار کراوه و هیچ جیهانبینیه‌کی دیمۆکراسی ددانی خێری پێدا نانێت .منیش دۆستایه‌تی ل ه گه‌ڵ ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی دێموكراته‌کان ده‌که‌م و ب ه به‌جێشی ده‌زانم .به‌اڵم با من لێره‌دا بێمه‌و‌ه سه‌ر ئه‌و پرسیارەی ک ه ئێوه مه‌بەستتان بوو و پرسیارێکی زۆر زه‌رووره .من ئه‌وه‌نده‌ی ل ه مهبهستی ئێوه گه‌یشتبم، ئێوه له‌التان گرینگ ه ک ه ئایا ئه‌مڕۆ ل ه جیهاندا وزه‌یه‌ک ،تیئۆرییه‌ک ،بیرۆکه‌یه‌ک به‌دی ده‌کرێت ک ه خوازیاری ڕوخاندنی سنووری جیهانی لیبڕالیزم بێت. ره‌نگ ه به‌کارهێنای ده‌سته‌واژه‌ی ئایدیۆلۆجی لێره‌دا ب ه هۆی ته‌واو نزیکبوونی ئه‌و وشه‌یە ل ه ده‌سته‌واژه‌ی ئایدیا بێت .پاش الوازبوونی بیرۆکه‌ی سۆسیالیزم −وات ه پاش الوازبوونی ئه‌و جه‌مسه‌ر‌ه به‌هێزه ،ک ه ب ه کۆمه‌ڵێک کاته‌گۆریی سیاسی ،کۆمهاڵیهتی و فه‌لسه‌فیی به‌بنه‌ماو‌ه ئاوێنه‌ی ده‌خست ه به‌ر ڕوخساری جیهانی سه‌رمایه‌داریی و هه‌موو قه‌یرانه‌کانی ناخی خۆی پیشان ده‌داو هاوکات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بانگه‌شه‌ی بۆ شێوازێکی دیکە ل ه ژیان دەکرد − ئه‌مڕۆ ئه‌و هه‌ست ه درووست بووه ک ه هیچ به‌دیلێکی سیاسیی به‌دی نه‌کرێت .به‌اڵم گرفتی سه‌ره‌کی ئه‌وه‌ی ه ک ه سیاسه‌ت ب ه گشتی هه‌میش ه دره‌نگوه‌خت ده‌گات ،ئایدیا و ئۆتۆپی زۆر هه‌ن ،ته‌نانه‌ت ل ه چه‌ند
سه‌د‌ه له‌مه‌وبه‌ره‌وە بیرۆکه‌ی ڕادیکاڵ هه‌‌‌بوون ،ئه‌مڕۆ ل ه زانکۆکان و ل ه زانسته کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا ب ه گشتی زۆر بیرۆک ه و پۆته‌نسیال هه‌ن ک ه هاواری وه‌رگرتن و تیۆریزه‌کردنیانن ،به‌اڵم سیاسه‌ت ئاگای ل ه زۆرینه‌ی ئه‌و گه‌ش ه رادیکااڵن ه نییه .به‌گشتی من ب ه شیاوی ده‌زانم ک ه ل ه پرسی گه‌ڕان به‌دوای وزه‌یه‌کی بزوێنه‌ر و رادیکاڵی سیاسیدا که‌متر ده‌سته‌واژه‌ی ئایدیۆلۆجی به‌کار بێنین ،به‌ڵکو‌و زیاتر ل ه ده‌سته‌واژه‌ی وه‌ک ئۆتۆپیا یاخود (ئیلهام و وه‌حی) که‌ڵک وه‌ربگرین. بۆ وێن ه ل ه به‌رهه‌می ناوداری تۆماس مۆڕووسدا «ئۆتۆپیا» ک ه ساڵی 1516نووسراو‌ه زۆر خاڵی سه‌رنجڕاکێشی ئۆتۆپیی تێدای ه ک ه تا ب ه ئه‌مڕۆ ئاوڕیان لێنه‌دراوه‌ته‌وه .بۆ وێن ه مۆڕووس هه‌ر ئه‌و کات ه ب ه ئه‌رکی ئەخالقی هه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ساخ ده‌زانێت ک ه ژیانێکی شیاو بۆ هه‌موو شارۆمه‌ندان ته‌رخان بکات ،بۆ ئه‌وه‌ی هیچ که‌س ل ه پله‌ی یه‌کمدا نه‌بێت ه دزو دواتر بکرێت ه الشه‌یه‌کی مردوو ،چونک ه هه‌ژاری و تاوان ل ه یه‌ک دوور نین .ئێستا ل ه واڵتانی ڕۆژئاوادا هه‌ر هه‌ژاری هه‌یه ،نایه‌کسانی ل ه زۆر بواردا هاوار ده‌کات ،خۆ باشترین ده‌رفه‌ت بۆ ئهوه ڕه‌خساو‌ه باس ل ه داهاتێکی بنه‌ڕه‌تی ب ه بێ قه‌یدوشه‌رت بۆ هه‌موو شارۆمه‌ندان بکرێت .ده‌رفه‌ت و سه‌رمایه‌ی ل ه ڕاده‌به‌ده‌ر هه‌یه ،پێکهاته‌و ئینستیتووتی سیاسی کۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌ن ،ئه‌گه‌ر ئه‌و بیرۆک ه سه‌ر بگرێت، ده‌کرێ واتای ژیان ،دیارده‌ی کار ،بنه‌مای بیرۆکه‌ی ئازادی و چه‌ندان الیه‌نی دیکه‌ی ژیان بگۆڕدرێت و کۆمه‌ڵگه‌‌ش ب ه گشتی جۆرێکی دیک ه وێنا بکرێت. پرسێکی سه‌ره‌کی ک ه ده‌توانێت دیسانهوه هێڵی سیاسه‌تی جیکه‌وتووی لیبڕالیزم بگۆڕێت ،پرسی دیموکڕاسییه‌کی راسته‌قینه‌یه ،دیموکڕاسییه‌ک ک ه چه‌شنی «فۆڕمێک ل ه ژیان» هه‌موو بواره‌کانی ژیان بگرێته‌و‌ه و ل ه سه‌ر بنه‌مای به‌هاگه‌لێکی وه‌ک که‌رامه‌تی مرۆڤ ،ئازادی ودادپه‌روه‌ری دامه‌زرابێت. گۆڕینی ئاراسته‌کان به‌رەو ئه‌حزابی دهستی راستی و پۆپۆلیست له ئورووپا چۆن ده‌بینن؟ پێش هه‌موو شت با ئێم ه بۆ دیارده‌و ئایدیای پۆپۆلیستیی بڕوانین و ئاماژە ب ه تایبه‌تمه‌ندیه‌کی سه‌ره‌کی ئه‌م هه‌ڵوێست ه سیاسی ه بده‌ین .بیرۆکه‌ی پۆپۆلیستی خاڵی به‌هێزی خۆی له‌وه‌دا ده‌بینێت، بۆ پرسیار‌ه ئاڵۆزه سیاسییه‌کان ساکارترین وه‌اڵمی هه‌بێت .هه‌ربۆی ه زۆرینه‌ی ئه‌و رێکخراو‌ه پۆپۆلیستان ه هیچ به‌رنامه‌یه‌کی سیاسی ب ه بنه‌مایان نییه ،به‌ڵکو‌و ته‌نیا که‌ڵک ل ه کات و دۆخی تایبه‌ت وه‌رده‌گرن. ئێستا ل ه واڵتانی ئه‌ورووپادا ب ه گشتی دوو الیه‌ن و دوو روانگه‌ی سیاسی ،فه‌رهه‌نگی و کۆمه اڵیه‌تیی هه‌ن .الیه‌نێک ب ه گشتی خوازیاری ئازادی زیاتره، جا ئازادی فه‌رهه‌نگی بێت ،ئازادی پرسی جنس بێت ،ئازادی سیاسی و هتد ،..ئه‌م الیه‌ن ه ب ه دیدێکی کراوه‌و‌ه بۆ ژیان و بۆ جیهان و بۆ ئاڵوگۆڕه‌کان ده‌ڕوانێت ،هاوکات له گه‌ڵ ئه‌وه‌دا الیه‌نه‌که‌ی دیکه‌ی ئه‌م پرس ه خولیای به‌رته‌سککردن و بچووککردنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و دیاردانه‌یه ،وات ه ناتوانێت ل ه گه‌ڵ فره‌چه‌شنی و پلۆڕالیزمی سیاسی و فه‌رهه‌نگییدا ته‌با بێت .بیرۆکه‌ی پۆپۆلیزم ئه‌و ماف ه به‌خۆی ده‌دات ک ه ته‌نیا خۆی بزانێت شارۆمه‌ندی ڕاسته‌قینه کێیه، کێ یه‌کێک ل ه ئێمه‌یه‌و کێ بۆ کۆمه‌ڵگ ه بێسوودو ته‌نانه‌ت زیانمهنده .زۆر که‌س دەبێژن ،ره‌نگ ه ئه‌گه‌ر ڕیکخراوه‌یه‌کی پۆپۆلیست هات ه دهسهاڵتهوه ،ئه‌وکات نه‌توانێت سیاسه‌ت بکات و ب ه بونبه‌ست دەگات، چونک ه چیدیک ه ناتوانێت ڕه‌خن ه ل ه ئێلیتی سیاسی بگرێت ،ناتوانێت ڕه‌خن ه ل ه پێکهات ه سیاسیی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بگرێت ،به‌اڵم پۆپۆلیزم هه‌موو ساتێک هه‌لپه‌رستان ه ڕه‌فتار ده‌کات و ل ه هه‌موو کات و دۆخێکدا تاوانبارێک بۆ گه‌ش ه نه‌رێنیه‌کان ده‌ستنیشان ده‌کات ،ئالێرەدا ئه‌مه‌یە ئەخالقی ئه‌و بیرۆک ه مه‌ترسیدارە .به‌اڵم له‌و‌ه سه‌رنجڕاکێشتر
ئه‌وه‌ی ه ک ه ئورووپای سه‌ده‌ی بیستویه‌ک کۆمه‌ڵێک پڕەنسیپی سیاسیی خۆی پێشێل کردووه ،بۆ وێن ه زۆر حیزبی سیاسی هه‌ن ک ه ڕاستڕ‌ه و پۆپۆلیستن و زۆر به‌‌‌های سیاسی وه‌ک مافی مرۆڤ و ئازادی پێشێل ده‌که‌ن ،به‌اڵم ل ه الیه‌ن کۆمه‌ڵێک حیزبی سوونه‌تی و کۆنزه‌رڤاتیڤه‌وه پشتگیرییان لێده‌کرێت و ل ه ئه‌ورووپای یه‌کگرتوودا وه‌ک ڕێکخراوه‌یه‌کی ئاسایی و دێمۆکرات مامه‌ڵه‌یان ل ه گه‌ڵ ده‌کرێت. خۆی ئه‌م دیارد‌ه به‌ڕوونی هه‌واڵ ل ه داڕمانی ئەخالقی سیاسی ئه‌ورووپا ده‌دات ،ب ه مه‌رجێک ک ه ئه‌م قاڕڕ‌ه ل ه ڕابردووی نزیکدا شاهیدی گه‌وره‌ترین کاره‌سات ه سیاسییه‌کان بووه ،ئه‌و کاره‌ساتانه‌ی ک ه ل ه سه‌ر بنه‌مای ئایدیای پۆپۆلیزم و ڕادیکاڵ به‌ڕێو‌ه چوون .خۆی لێره‌دا ئه‌رکێکی گه‌وره‌ی سیاسیی دەکەوێت ه ئەستۆی دێمۆکراسی ،وات ه ئەستۆی ئه‌و دێمۆکراسییه‌ی ک ه له ده‌یه‌کانی ڕابردوودا ل ه زۆر ڕووه‌و‌ه که‌م و کورتی هێناوه ،ئه‌و دێمۆکراسییه‌ی ک ه سیاسه‌تی ل ه به‌رچاو زۆر شارۆمه‌ند قێزه‌وه‌ن کردووه، ئه‌و دێمۆکراسییه‌ی ک ه ته‌نیا ب ه ناو دێمۆکراسییە و بهبێ ڕوخسار کراوه و ئه‌و هه‌سته‌ی بۆ زۆر شارۆمه‌ند درووست کردووه ک ه ده‌رفه‌تی ئاڵوگۆڕی سیاسی بۆ که‌س نه‌ماوه ،ده‌نگی ئێوه‌ی شارۆمه‌ند ب ه هیچ شوێن ناگات ،وات ه ئه‌رکی ئێوه ته‌نیا ئه‌وه‌ی ه هه‌ر چوار ساڵ جارێک به‌ره‌و سه‌ندووقی ده‌نگدان بڕۆن و ته‌واو. ب ه کورتی ل ه ڕوانگه‌ی منه‌و‌ه ته‌نیا ناساخییه‌کانی خودی دێمۆکراسیی ه ک ه بووه‌ت ه هۆی سه‌رهه‌ڵدان و بههێزبوونی بیرۆکه‌ی پۆپۆلیزم و ڕاستگه‌رایی. ئه‌گه‌ر فه‌رهه‌نگی ێمۆکراسی ل ه ده‌یه‌کانی ڕابردوودا کاری زۆری بۆ بکرایه‌ت ،ئهوه هه‌ر خودی شارۆمه‌ندانی دێمۆکراسیخواز ڕووبه‌ڕووی بیرۆکه‌ی پۆپۆلیزم ده‌بوونه‌وه و ده‌رفه‌تی گه‌شه‌‌سه‌ندنیان بۆ نه‌ده‌هێشتەوه .چونک ه بیرۆکه‌ی خودی دێمۆکراسی پێویستی ب ه په‌روه‌رده‌ی به‌رده‌وام هه‌یه ،ئه‌و پرس ه ده‌بێ به‌رده‌وام زیندوو بێت و به‌رده‌وام‌به‌ڕه‌خنه‌و‌ه بۆ خۆی و بۆ کاردانه‌وه‌ی بڕوانێت. قه‌یرانی ئه‌حزابی چه‌پ له جیهان چۆن چاره‌سه‌ر ده‌کرێت؟ لێره‌دا من وا هه‌ست ده‌که‌م ک ه ئێوه سه‌رهه‌ڵدان و بههێزبوونی بیرۆکه‌ی پۆپۆلیزم و ڕاستگه‌رایی بۆ الوازبوونی حیزبه چه‌په‌کان و بیرۆکه‌ی سۆسیالیزم بگه‌ڕێننه‌وه .من ل ه ڕوانگه‌ی خۆمه‌و‌ه ئه‌و دوو پرس ه ب ه دوو پرسی جیاواز ده‌بینم ،چونک ه حیزب ه چه‌په‌کان نزیک ب ه دوو یا سێ ده‌ی ه ده‌بێت ک ه تووشی قه‌یرانێکی گه‌وره‌ی سیاسی بوون .ئه‌گه‌رچی هه‌بوونی بیرۆکه‌یه‌کی به‌هێزی جێکه‌وتووی چه‌پ ده‌یتوانی به‌ر ب ه هه‌ڵوێستی سیاسی پۆپۆلیزمی بگرێت ،به‌اڵم بیرۆکه‌ی سۆسیالیزم پێش هه‌موو شت خۆی ل ه کاکڵی خۆیدا ناساخه .بۆچی؟ چونک ه ده‌سته‌واژه‌ی سۆسیالیزم ئه‌مڕۆ ده‌سته‌واژه‌یه‌کی به‌تاڵه ،ن ه الیه‌نگرانی ئه‌و بیرۆکه‌یە ده‌توانن پێناسه‌یه‌کی سه‌رده‌می و نوێخواز بۆ سۆسیالیزم دابڕێژن و ن ه که‌سانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و بیرۆکه‌یە ده‌زانن ک ه پای ه سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌و جیهانبینی ه کامانه‌ن. به‌مه‌رجێک له‌م سه‌رده‌مه‌دا هیچ که‌س وره‌ی ئه‌وه‌ی نیی ه خۆی ل ه پرسی ئۆتۆپی و پرسی داهاتوو بدات، ئه‌و دوو دونیای ه (ئۆتۆپی و داهاتوو) ته‌واو خاڵین و سیاسه‌تی واقعی و بیرۆکراسی ئه‌مڕۆیی ته‌نیا پیشه‌ی ئیداره‌کردنی بەئە‌ستۆ گرتووه .بیرۆکه‌ی سۆسیالیزم ده‌بێت کۆمه‌ڵگه‌‌و دۆخی واقعی ئه‌مڕۆ ب ه شێوه‌یه‌ک بخوێنێته‌و‌ه ک ه خودی ئه‌و خوێندنه‌و‌ه هه‌وێنی ئاڵووگۆڕێک ل ه خۆیدا هه‌ڵبگرێت .پرسی دادپه‌روه‌ریی و ئازادی و هاوپشتی هێشتا هه‌ر پرسی سه‌رده‌مین ،به‌اڵم هه‌موو ئه‌و کاته‌گۆریی ه سیاسی و ئەخالقییان ه پێویستیان ب ه تازه‌کردنه‌وه‌و ڕادیکاڵبوون هه‌یه .هه‌بوونی چینی کرێکار به‌و فۆڕمه‌ی ک ه پێشتر به‌هێزترین کۆڵه‌که‌ی بیرۆکه‌ی
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩، Dwaroj@komala.com
باروودۆخی جیهان پاش تێپەربوونی کۆرۆنا
وەڕگێر :سروە مستەفازادە بە درێژایی مێژوو ئەو بەسەرهاتانە و ڕووداوانەی کە دنیایان بە سەردەمی پێش و پاش خۆیان بەش کردوون ،کەم نەبوون. شۆرشی پیشەسازی ،شەڕی جیهانی دووهەم، دۆزینەوەی پنی سیلین ،داهێنانی ئینتێرنێت و زۆربەی ڕووداوەکانی دیکە بە شێوەیەک گۆڕانکارییان بەسەر جیهاندا هێناوە ،کە دەتوانین بۆ هەر کامێکیان هێڵێک دابنێین بۆ بەش کردنی مێژوو بە دوو بەشی پێش ڕووداوەکە و دوای ڕووداوەکە .ئێستا باڵوبونەوەی جیهانی نەخۆشی کۆوید ،19نەتەنیا بۆتە هۆی گۆڕینی ئابووری ،سەنعەت ،گەشتیاری ،گواستنەوە، هونەر ،سیاسەت ،بەڵکوو بۆتە هۆی گۆڕینی کەلتوور و تەنانەت گۆڕینی هەڵسووکەوتی تاکەکەسی و کۆمەاڵیەتی مرۆڤەکان. ئێستا موزەخانەکان ،سینەماکان ،شانۆکان، کۆنسێرتەکان لە زۆربەی واڵتان ڕاگیراون، فڕۆکەخانەکان فڕینی فڕۆکەکانیان هەڵوەشاندۆتەوە و سنوورەکان داخراون ،هۆتێلەکان بەتاڵن ،قەتارەکان ڕاوەستاون ،کێبەرکێی جیهانی وەرزش بە تەواوی خەریکی ڕاگیرانە و بە میلیارد دۆالر زەرەری ماڵی پێکهاتووە .لە پێناو هەموو ئەوانە ،کاریگەری دەرونی دووری جەستەیی ،ژیان لەناو قەرەنتینە و کەم بوونەوەی هامووشۆی کۆمەاڵیەتی ،دڵپەشێویەکی زۆری پەرە پێداوە،هەڵسووکەوتی
گشتیی وێڕای ترس لە قەیران کەوتنی ماددەی خواردن ،هێرش بردن بۆ فرۆشگەکان و پاشەکەوتی ماددەی خواردەمەنی و پاک کەرەوەکان و کلینیکس لەسەرتاسەری جیهان ،لە سەرەتای ئاگادارکردنەوەی پەرە سەندنی جیهانی نەخۆشی کۆڕۆنا تا بەئەم رۆژە ناوەرۆکی باسی سرنجڕاکێشی میدیایی بووە. ترس و دڵپەشێوی گشتی ،دڵەراوکێ ،بێ خەوی، تەنیایی خەڵک بێ دوو دڵی ئاسەواری دەرونی یەکجار زۆر لە داهوتوودا بە جێ دێڵێت .ناڕوونترین خاڵ لە شیکردنەوەی سێناریۆکانی لەبەرچاو ئەوەیە کە ئێمە هیچ بەراوردێکمان نییە بۆ کۆتایی پێهێنانی ئەم پەرەسەندنە ترسناکە گشتیە .هیچ دیار نییە کە چ کاتێک واکسین بۆ بەرگری لەم ڤایرۆسە یا دەرمانی یەکجاریی بۆ چارەسەرکردنی هەاڵمەتی ڤایروسەکە بدۆزێتەوە .هیچ روون نییە کە وەرزی گەرما بتوانێت کاریگەری لەسەر کەم بونەوە و تەواوبونی ئەم ڤایرۆسە سەیرە هەبێت یا نا. بەم شێوازە کە ڤایرۆسی نوێ کۆڕۆنا و مێکانیزمی ئاسەواری تا ئێستا سەیرو سەمەر بووە ،هەڵسووکەوت و پالن و سیاسەتەکانی واڵتەکان لە بەرامبەر بە ئەم ڤایرۆسە زۆر روون و یەکدەست نەبووە. بنکەی تەندوروستی و دەرمانی زۆرینەی واڵتان، هێندێک زووتر هێندێک درەنگتر ،سیاسەتی ئیزۆالسیۆن و قەرەنتینەیان گرتەبەر .لە سیاسەتی ئیزۆالسیۆن، خەڵک بە لەبەر کردنی یاساکانی دوورکەوتنی فیزیکی دەتوانن لە ماڵەکانیان بێنە دەرەوە ،بەاڵم لە نموونەی قەرەنتینە خەڵک ئیزنی چوونە دەرەوە لە ماڵێیان نییە .نموونەی دیکەی ،بەرگری کوومەیی ،گایەلییە، بنەماکەی ئەوەیە بە پێچەوانەوە ئیزن دەدرێ کە ئاماری تووشبووان بە زووترین کات بەرز بێتەوە وبە توشبوونی نیوەی خەڵک لە کۆمەڵگا ،لەگەڵ گەیشتن بە بەرزترین پیک ،نزم بوونەوە دەست پێدەکات ،کە لەناو ئەم شێوەیە بە شایەتی هێندێک لە کارناسان زووتر واڵم دەداتەوە ،ژمارەی گیان لەدەستدان زۆر بەرز دەبێتەوە .هەڵبەت ئەمجۆرە شێوەیە بۆ واڵتانی زۆرداری و حوکومەتانی کە گیانی هاوواڵتیان گرینگی و بایەخی نییە ،وەک واڵتی ئێران ،زۆر بێ کەڵک نییە ،شێوەیەک کە پەرەسەندن لەناوی تا زووترین کات کۆتایی دێت لە حاڵێکدا بە لەناو بردنی نەخۆش، خەرجی بیمە و دەرمان لەسەر شانی حکومەت
کۆرۆنا و جیاوازی ئامارەکان لێرە و لەوێ م.الف .سین
کۆڕۆنا ئەو پەتا گشتگیرەی کە هەموو واڵتانی جیهانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردووە و رۆژانە دەبێتە هۆی نەخۆش کەوتن و مردنی کەسانێکی زۆر ،باسی ڕۆژەڤی گشت میدیا و ڕۆژنامە و گۆڤاری سەردەمە .چۆنیەتی هەڵسووکەوت و سیاسەتی حکوومەتەکان و هەروەها دژەکردەوەی خەڵکی مەدەنی و سیڤیلی ئەو واڵتانە لەهەمبەر ئەم پەتایە و تەنانەت وەک باس دەکەن ژێن و رەگەزی دانیشتوانیان بڕیاردەرە لەسەر ڕێژەی مردنی تووشبوانیان . هەر وەک لە میدیا کان دەبینین و دەبیستین لە واڵتانی پێشکەوتووی جیهان وەک ئامریکا و ئیتالیا و ئاڵمان و فەڕانسە ڕێژەی تووشبون و مردنیان گەیشتووەتە ئاستێکی قەیراناوی و تەنانەت واڵتێکی وەک ئیتالیا بە شیوەی فەرمی ڕایگەیاندووە کە لە ڕووبەڕووبونەوەی ئەم نەخۆشیە دەستەوەستان و عاجزە و داوای کردووە کە بە هانایەوە بێن و کەل و پەلی بێهداشتی و پزیشکی فریا بخەن،
ئەمە لە حاڵێکدایە کە واڵتێکی دواکەوتووی (لە چاو ئەو واڵتانەی نێویان هات) وەک ئێران هەم ڕێژەی تووشبوان و هەم ڕێژەی مردن بەم پەتایە لە ئاستێکی خوارێدایە و نیو ئەوەندەی ئەو واڵتانە نیە .ئایا دەکرێ ئەم جیاوازیە بە هۆی جیاوازی ژێن و رەگەزی ئەم واڵتانە بێ یا چۆنیەتی بەربەرەکانێی خەڵکی مەدەنی و سیڤل لە گەڵ پەتاکە ؟ یا خود هەر وەک کوتمان سیاسەت و شێوەی هەڵسوکەوتیان جیاوازە ؟ بەاڵم ئەوەی کە ناکرێ شکی لێبکەین و دەبێ بە یەقینەوە باسی بکەین ئەو شتەیە کە دەیبینین و ڕۆژانە سەروکارمان لەگەڵیەتی .هەر وەک هەموومان دەزانین هەر لە سەرەتای شۆڕشی گەالنی ئێران و دامەزرانی ئەم حکومەتە سیاسەتی شاردنەوەی ڕاستیەکان و نەدرکاندنی ئامارێکی راستەقینە و بێ دەسکاری ،لە سیاسەتە هەرە گرینگەکانی حکوومەت بووە و هەرگیز دانی بە راستیەکاندا نەناوە و بەردەوام حاشای لێکردووە .جا ئەمە هەر لە کارەساتە سرووشتیەکانی وەک بوومەلەرزە و سێاڵو و ڕەشەبا و ویشکەساڵیەوە بگرە تا ڕووداوە سیاسی و مەدەنیەکان
11
الدەچێت. بەم حالەوە ئێستاش کە لەناو مانگی ئاپریل داین هیچ نیشانەیەک لە رەوتی نزم بوونەوەی ئەم نەخۆشیە بەرباڵوە نەبیندراوە ،بەدەیان دام و دەزگای توێژینەوەیی لە سەرتاسەری دنیا بە چاالکی شەو و ڕۆژانە و بێ پشوودانی هەزاران بیرمەند هەوڵ بۆ دۆزینەوەی واکسینی کڕۆنا دەدەن .ئەم ڕەوتە ڕەنگە بە ڕواڵەت هیوابەخش بێت بەاڵم ئەگەر بەم خاڵە سەرنج بدەین کە بەرهەمی واکسەنی کۆڕۆنا رەنگە بە کردەوە ١٢تا ١٨مانگ یا زۆرتریش بخایەنێ، ترسێکی زۆرتر لە خۆماندا هەست دەکەین. ئالمانییەکان، روسییەکان، چینییەکان، ئۆستورالییەکان ،فەرانسەوییەکان ،ئامریکاییەکان ، ئیسراییلیەکان و ژاپۆنییەکان ،هەرکامییان جیاواز هەواڵ لە دۆزینەوەی واکسەنی کۆڕۆنا باڵو دەکەنەوە بەاڵم تا ئێستا جگە لە تاقیکاری سەرەتایی لە سیاتل لەسەر ژنێکی تەمەن ٤٣ساڵەی ئامریکی ،نیشانی هیوابەخشی دیکه بەرچاو نییە ٤٥ .خۆبەخش ئەم واکسیناسیۆنە سەرەتاییە وەک پێشو و ژێر چاوەدێری دەبن و ئاکامەکانی دەبێ بۆ ڕێکخراوی خۆراک و دەرمانی ئامریکا بگەیەندرێ و لە کاتی دەرچوونی ئیزن نامە بۆ قۆناغی دووهەمی تاقی کردنەوە ،ژمارەیەکی زۆرتر لە خۆ بەخشان واکسین دەکرێن .ئەم ڕەوتە لە هیوابەخشترین چۆنیەتی رەنگە یەک ساڵ بخایەنێت. گۆڕانی تیروانین بە زانست لە سەردەمی دوای کڕۆنا؛
هێندێکیان بە ملوێنان کەسیان ،لە حەشیمەتی جیهان کوشتووە .زۆرتر لە یەک سەدە لە پەتای ئیسپانیایی تێدەپەرێت ،قەیرانی کۆڕۆنا نیشانی دا کە ئێستاش بە بوونی پێشکەوتنی سەرسامکەری ڤایروسناسی، پیزیشکی ،ژێنێتیک ،تەندوروستی ،مرۆڤ لە بەرامبەر بە ئەمجۆرە نەخۆشیانە زیانێکی زۆر وەرگرێ. بەاڵم خاڵێک کە نابێت لە یادی ببەین کە ئێستا بەشێکی زۆر لە حەشیمەتی جیهان بە هۆی هەبوونی ئینتێرنێت ،ترس و هیوا و هەستەکان و بابەتەکانییان لە رۆژانی قەرەنتینە لەگەڵ خەڵکی دیکەی جیهان هاوبەش دەکەن و دەیخەنە بەرچاو،لەم دیمەنە کرۆنا یەکەمین ئەزمونی جیهانی هاوبەشی هەموومانە لەناو سەردەمی ئینتێرنێت دا. هەڵبەت قەیران گەلێک وەکوو سارس و مێرس لەسەردەمی ئینتێرنێتدا دەرکەوتبوون بەاڵم پەرەسەندنی ئەمجارە یانی نەخۆشی کووید ،19هەم لە روانگەی الیەنەکان و هەم لە روانگەی ژمارەی گیانلەدەستدراوان زۆر بەرباڵوترە .شتێکی تریش کە هەر لەم دەیەی ڕابردوو هاتە کایەوە بەرین بوونی تۆرەکۆمەاڵیەتێکان و پێوەندی ئینتێرنێتی ئێستا بۆ بەراوردکردن لەگەڵ دۆخی بەرینی سارس لەساڵی 2003نییە. جیهان لە سەردەمی دوای زاڵ بوون بەسەر نەخۆشی کووید 19بە بێ ئەوالوئەوال بە جێگایێکی جیاواز دەگۆڕدرێ. هەڵبەت بۆ چوونی گشتی بە زانست دەخرێتە ژێر ئەم گۆڕانکارییانە و دامەزراوانی بڕیار و هاوواڵتییان بزانن کە تەرخان کردنی سەرمایە بۆ گەشە پێدانی زانست ولێزانین (تێکنۆلۆژی) لەسەرەتا دابێت و ئەگر زانایان واکسەنێک یا دەرمانێک بۆ نەخۆشی ئەم سەردەمە نەدۆزنەوە نە لە گەشتیاری وسەیران و خۆشی شتێک دەمێنێتەوە ،نە رێگایەک بۆ بەدەست هێنانی داهات (درآمد) وەرزشوانان و ئەستێرە هەرە باشەکان (سوپر استارها) ،سلبریتیکان دەمێنێتەوە. جیهان دوای واکسینی کۆڕۆنا ڕوانگەیەکی جیاوازی بە هەمووشتێک دەبێت و بەمە دەگات کە پێشکەوتنی زانستی بەم هەمووە سەرسامکەرییەی ئێستاش ،کەم و کۆڕێکی زۆری هەیە .ئێمە بە تەواوی ،ئەو تێکنۆلۆژی و مۆدێرنیزمە پێشکەوتویە کە لەم سەردەمە هەمانە، ئێستاش لە بەرامبەر بە ڤایرۆسێک بە ئەستوورایی 125نانۆ مێتر زیان هەڵگرین .جیهانی ئێستا هەر ئەوەندە لە ژێر ئاسەواری ڤایروسێک راوەستاوە، کە سەت ساڵی ڕابردوو لە ژێر ئاسەواری هەاڵمەتی پەتای ئیسپانیایی داماو ببوو ،کۆمەڵگا بە زەحمەت دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی پێش کۆڕۆنا.
وەک هەڵبژاردن و زیندانی کردن و ...هتد بەردەوام دەسەاڵت ڕاستیەکانی شاردووەتەوە و هەرگیز ڕێژەی ڕاستەقینەی نەدرکاندووە و ئامارەکان جێی باوەڕ نەبوون .هەر بۆیە دەکرێ لەم سۆنگەوە بڕوانینە ڕێژەی تووشبوان و لە ناوچوانی پەتای کڕۆنا لە ئێران .دەبێ ئەوەیشی بهاوینە سەر کە متمانەی خەڵک بە دامودەزگا بێهداشتیەکان لە ئاستێکی زۆر نزمدایە و کەمتر کەسانێک ڕازی دەبن پاش تووشبون بچنە نەخۆشخانە و ناوەندە بێهداشتی و فریا کەوتنەکان . دەسەاڵت حەول دەدا ڕێژە ڕاستەقینەکان بشارێتەوە و خەڵکیش بۆ ئەم مەبەستە بێ ئێختیار یارمەتی دەدەن و دوو ئەوەندەی کە دەیشارنەوە .سەرەڕای تەواوی ئەو هۆکارانە هۆکارێکی تریش کە هەرگیز باسی لێ ناکرێ و کاریگەرە لە شاردنەوەی ئاماری ڕاستەقینە، ڕوانینی خەڵکە بە نیسبەت پەتای کڕۆنا لە ئێران بە گشتی و لە کوردستان بە تایبەت .کەسی تووشبو و بنەماڵەکەی وەک ڕووداوێکی نە شیاو و ناحەز و عەیب سەیری ئەم نەخۆشیە دەکەن و هەوڵ دەدەن لە کەسانی زۆر نزیکی خۆشیان بشارنەوە و تەنانەت حاشاشی لێدەکەن .هەر بۆیە زانین و دەرخستنی ئامارێکی ڕاستەقینە و جێێ مەتمانە لە ئێران ئەستەمە و دەسەاڵتیش نە تەنیا هیچ حەولێک بۆ ئەم مەبەستە نادا خۆشی شان بە شانی خەڵک ڕێژەکان دەستکاری دەکا و دەیشارێتەوە .هەر بۆیە لە ئەنجامدا دەبینین کە واڵتێکی وەک ئامریکا و ئیتالیا ئاوا تووشی قەیران
دەبن و تا ئاستێکی زۆر مەترسیدار تووشبوویان لێ دەمرێ بەاڵم لە ئێران بە پێی ئامار و ڕاگەیاندنی میدیای دەسەاڵت ڕێژەی تووشبوو و مردن بەم پەتایە نە تەنیا زۆر کەمە لە هێڵێکی بەرەوخوار دا تێدەپەرێ و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ کەمتر دەبێ و وادیارە بە زووترین کات ژیان ڕەوتی ئاسایی خۆی دەست پێدەکا و هەموو شتێک دەگەڕێتەوە سەردەمی پێش کڕۆنا . ئایا ئەم درۆ و دەلەسە کایە کردن بە گیانی خەڵک نیە ؟ ئایا دەسەاڵت بۆ بە هێز نیشاندانی خۆی دەکرێ ئاوا ژیان و ساڵمەتی دانیشتوانی ئەم واڵتە بخاتە مەترسی نەمان و لە ناو چوونەوە ؟ ئایا شاردنەوەی هاتنی پەتاکە بۆ ئێران کە دەرئەنجامەکەی گیرۆدە کردنی تەواوی ئێران بوو ،دەسەاڵتدارانی وەخەبەر نەهێنا کە چیدی لەگەڵ ئەم پەتایە درۆ نەکەن و ڕاستیەکان بدرکێنن و کایە بە گیانی خەڵک نەکەن ؟ تاکەی دەبێ دەنگ و ڕەنگی ئێران لە خزمەت درۆ و دەلەسەی دەسەاڵتدا بێ و هەموو ڕاستیەک لە خەڵک بشارنەوە و هیچ مەتمانە و باوەڕێک بۆ خۆیان نەهێڵن ؟ تاکەی منی ئێرانی دەبێ لە میدیا بیانیەکان ئاماری نزیک بە ڕاستی تووشبوان و مردنی ئەم پەتایە ببیستم ؟ دەبێ مەتمانە بە کام هەواڵنێری بکەم تا بزانم ئەگەری مان و نەمانم چەندەیە ؟
زوونی ئابووری ،بوورس ،پێوەندیدارن بە هونەر و سیاسەت .ئایین بە دوور لەم زنجیرەیە نییە و زۆرێک لە خەڵکی مەزهەبی و بڕوامەند ،بە بینینی ئاشکرای کاریگەر نەبوونی دۆعا بەرەو ئەو پرسیارە ڕێنوێن دەبن کە بۆچی خودا لە روودانی ئەم کارەساتانە لە جیهان بەرگری ناکات!؟.خەڵکی مەزهەبی ڕەنگە لە خۆیان ئەم پرسیارە بکەن کە چۆن دەبێت فاڵنە زانای ئایینی کە لەسەر میمبەری خۆی ،بۆ دەرمانی ئەم ڤایروسە ،خوێندنی زیارەتی عاشورا و سورەی حەمد و ایت الکرسی...،ڕادەسپارد ،ئێستا بە هۆی ئەم نەخۆشیە گیانی خۆی لەدەست دابێت. لەدەرەوەی سنوورەکانی ئێرانیش ،ئایین روبەروی ملمالنێیەکی زۆر بۆتەوە .دۆزینەوەی واکسین زۆر بە هاسانی نابێت بەاڵم بە پێچەوانەی دوعا و کردارەکانی ئایینی دەتوانین مسۆگەری تێدا بدۆزینەوە .تەنانەت بیرکردنەوە لە دۆزینەوەی واکسن بۆ ئەم نەخۆشیە دەتوانێ هیوای چەند میلیارد مرۆڤی دڵپەشێو لە سەرتاسەری جیهان بێت .دنیای ئێمە پەرەسەندنی زۆری لە مردنەکانی لەسەدەکانی ڕابردوودا تێپەر کردووە ؛ تاعوون ،وەبا ،الڕەشە ،پەتای ئیسپانی ،و زۆرێک لە هەاڵمەتی باکتێریای و ڤایرۆسی کە
10
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩ ، Dwaroj@komala.com
کەمپەینەکانی یارمەتیگەیاندن هێمای یەکگرتوویی ئێمەو شکستی ئەوان
ئا:پەرویز ڕەحیم زادە مارکس دەڵێ :وشیاری مرۆڤ بوونی ئەو دیاری ناکات بەڵکوو خۆدەرخستن و بەشداری ئەو لە پرۆسەی کاری کۆمەاڵیەتی بوونی ئەو نیشان دەدات. پێشەکیەکی کورت سەرەتا پێش ئەوەی بچمە ناو ئەسڵی بابەتەکەوە کە پێوەندی بە کەمپەینەکانی یارمەتیگەیاندن هەیە کە لەم رۆژانەی قەیرانی باڵوبوونەوەی کرۆنا و رۆڵ و کاریگەریان لە کۆمەڵگای کوردستان هەیە ،پێویستە بە کورتی وێنەیەکی گشتی لە دۆخی ئێستا نیشان بدرێت. لە ماوەی چەند مانگی رابردوو بە هۆی ئەو بارودۆخە قەیراناویەی کە لە نەتیجەی باڵوبوونەوەی ڤایرۆسی کرۆنا لە ئاستی جیهان هاتە ئاراوە ،هاوکات لەگەڵ ئەوەی دەڕوات کە گۆڕانکاری لە سیاسەتی جیهانیدا پێک بهێنێت ،ئەم بابەتە لەگەڵ خۆی کۆمەڵێک پرسیاری گرینگی لەسەر چارەنووس و داهاتووی جیهان و مرۆڤایەتی و چۆنیەتی ئیدارەکردنی کۆمەڵگای پاش کرۆنا هێناوەتە ئاراوە .واتە ئەوەی ئایا جیهانی دوای ئەم قەیرانە جیاوازترە لەوەی پێشوو ؟ یان ئەم قەیرانە تا ئێستا چ ئەزموونێکی لە دوای خۆی بەجێهێشتووە ؟ رادەو ئاستی رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەم قەیرانە چۆن بووە یان ئەوەی جیهان دەبێ بیر لە ئاڵترناتیڤێکی دیکەی سیاسی بکاتەوە ؟ وە گەلێک پرسیاری دیکە کە دەتوانێ لە دەورووبەری ئەم بابەتە بێتە ئاراوە .لە رواڵەتی رووبەڕوبوونەوە گشتیەکەدا زۆر بە خێرایی دەرکەوت کە جیهانی سەرمایەداریی سەرەڕای هەموو ئیددعای پێشکەوتن و گەیشتنی بە بەرزترین لووتکەی داهێنان ،وەک ئەوەی فرانسیس فۆکۆیاما فیلسووفی ئەمریکایی کە بە تایبەتی بە هۆی نووسینی کتێبی « کۆتایی مێژوو « ناوبانگی دەکرد کە لەوێدا باس لەوە دەکات ئێستاکە لیبڕاڵ دێمۆکراسی بوەتە رەوتێکی زاڵ و گشتگیر کە چیدی هەمووان دەبێ لە بەرانبەریدا کڕنۆش ببەن ،بەاڵم ئەم قەیرانی باڵوبوونەوەی کرۆنا لە ئاستی جیهان لە الیەکەوە کۆی سیستەمی پێشکەوتووی تووشی یەکێک لە گەورەترین داچڵەکاندنەکان کرد لە ئاستی مێژوو ،بە جۆرێکە رۆژئاوا سەرەڕای سەرکەوتنەکانی لە بواری پزیشکی، بەاڵم لە ئاستیدا النیکەم تا ئەم کاتە دەستەووەستانن و چارەسەرێکیان بۆ نەدۆزراوەتەوە بۆیە تا ئێستاش گرینگترین رێکار بۆ پێشگرتن لە پەرەسەندنی زیاتری ئەم ڤایرۆسە تەنیا وشیاری جەماوەری و هەست بە بەرپرسایەتی تاکەکانە کە دەتوانێ قوربانیی کەمتری
لێ بکەوێتەوە .بەاڵم راستیەکیش هەیە ئەویش فۆرمی جیاوازی بەرپرسایەتیە لە نێوان دەوڵەتانی رۆژئاواو رۆژهەاڵت بە تایبەتی کە ئەم باسە راوەستانێکە لەسەر ئێران و کوردستان .لە رۆژئاوا وەک دەرکەوت دەوڵەت بووجەیەکی زەبەالحی لەم کاتە قەیراناویەدا تەرخانکردووە بۆ ئەوەی هەموو ئەو ناوەندانەی بەرهەمهێنان یان ئەو کرێکارانەی کە لەم ماوەدا بە ناچاری و بە بڕیاری دەوڵەت تووشی داخران و بێکاریی بوون و خەساری ئابووریان بەرکەوتووە، بتوانن بەهرەمەند بن لە بەشێکی زۆری ئەو داهاتەی کە لە رەوتی ئاسایی کارکردندا بەدەستیان دەهێنا و دیسان وەریبگرنەوە ،واتە تەرخانکردنی رێژەیەکی بااڵی 70لە سەد بۆ خاوەنکارەکان و ناوەندەکانی کار و بەرهەمهێنان و دابینکردنی نزیکەی 90لەسەدی حەقدەستی ئەو کرێکارانەی بێکاربوون .مەبەست لەمە ئەوەیە کە بڵێین هێشتا دەوڵەت لە رۆژئاوا بەرانبەر شارۆمەندانی خۆی هەست بە بەرپرسیارەتی دەکات و ئەگەرچی رەنگە پاش کۆتایی ئەم قەیرانە بە هۆی لەدەستدانی پارەیەکی زۆر قەیرانێکی ئابووریش بەرۆکی بگرێت و ئەوە هەر دیسان قورساییەکەی دەکەوێتەوە سەرشانی کرێکاران ،بەاڵم النیکەم لە قۆناغی ئێستادا ئەوان بەرپرسیارانە جوواڵنەوە. بەاڵم لە کوردستانی ژێر دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمیی وەک باقی ناوچەکانی دیکەی ئێران هەر لە چەند رۆژ پاش گشتگیربوونەوەی ئەم نەخۆشیە ،دەسەاڵتی رژیم بە خێرایی و وەک ئیستراتژیەکی نەگۆڕ ،خۆی لە هەموو بەرپرسایەتیەک دزیەوەو جیا لەوەی لەم دۆخەدا هیچ کردەوەیەکی ئەرێنی لە خۆی نیشان نەدا بەڵکوو ئەم دۆخەی کردە بیانوویەک بۆ بەکارهێنانی هێزی نیزامی بۆ پێکهێنانی کەش و هەوای ترس و دڵەڕاوکێ لە نێو خەڵکی کوردستان بە تایبەتی ،واتە باڵوەپێکردنی هێزی نیزامی بە نێو کووچەو شەقامەکاندا لە ژێر ناوی ئەوەی خەڵک ناچار دەکەن لە ماڵەکانیان قەرەنتینە بکەن .وە لە الیەکی دیکەشەوە بەرزبوونەوەی نرخی شت و مەک لە الیەن ئەو ناوەندە تایبەتیانەی پێداویستیەکانی خۆراک هەناردەی بازاڕ دەکەن و دەوڵەتیش هیچ میکانیزمێکی کۆنتڕۆڵی بەسەریاندا نیەو تەنانەت خۆی بەشێکە لەم مەسەلە بارودۆخێکی نالەباری بۆ ژیانی خەڵک پێکهێناوە .بەاڵم لەم کاتەدا کەمپەینەکانی یارمەتیگەیاندن بە خێرایی پێکهات و لە نێویاندا سەرەڕای ئەوەی رژیمی کۆماری ئیسالمی هەوڵیدا لە چەند لە کەمپەینەکاندا دەست و پێوەندیەکانی خۆی جێ بکاتەوە بەڵآم بە گشتی کۆنتڕۆڵ و ئاراستەی کەمپێنەکان بە ئیبتکارو ئیرادەی گشتی خەڵکی شارو دێهاتەکان کەوتنە چاالکی .دیارە ئەم فۆرمە لە کاری جەماوەری و شوورایی لە کوردستان ئەزموونێکی هەیە .لە سیاسەت و ئەزموونی بزووتنەوەی کوردیی پاش رووخانی رژیمی شا کۆمەڵە بە تایبەتی توانی بە خوێندنەوەیەکی نوێ لە سیاسەت و تێڕوانینێکی تەواو جیاواز لەوەی مێژووی پێش خۆی دەریخستبوو، مۆدێلی کاری کۆمەاڵیەتی هاوبەش و بەشداریپێکردنی جەماوەر لە چارەنووسی خۆیان بکاتە گوتارێکی زاڵ کە بە خێرایی هەموو پانتایی ئەو جوگرافیای گرتەوە .جەماوەریکردنەوەی سیاسەت و کردنی تاک بە گرینگترین فاکتەری بڕیاردان لەسەر چارەنووسی خۆی ،لەسەر دەستی کۆمەڵەو بزووتنەوەی چەپ لە کوردستان هاتە ئاراوە .ئەوەیکە پێکهێنانی جەمعیەتەکان و نوێنەرایەتی کردنی ئەو بەشە لە خەڵک کە لە دەوری ئەو داواکاریە کۆدەبوونەوە جیا لەوەی خۆی رێگەیەکی دێمۆکراتیکتر بوو بۆ ئیدارەی کۆمەڵگا ،لە هەمانکاتیشدا وێنای مۆدێلی نوێی سیاسی لە خۆبەڕێوەبردنی خەڵک بوو لەسەر دەست و بە ئیبتکاری خۆیان ،بۆ وێنە جەمعیەتی بەرگری لە ئازادی و ئینقالب ،جەمعیەتی ژنان ،جەمعیەتی بەرگری لە مافی زەحمەتکێشان و زۆر رێکخراوی دیکە کە لە زۆربەی شارەکانی کوردستان لە چاالکیدا
بوون ،لە راستیدا پرۆژەیەک بوو بۆ ئامادەکردنی کۆمەڵگە بە مەبەستی دابەشکردنی ئەرک لە نێوان جەماوەری خەڵک و هاوکات پێکهێنانی یەکگرتوویی لە نێو خەڵکی کوردستان .بەاڵم کەمپەینەکانی ئێستا لە قۆناغێکی جیاوازتر و بە مەبەستێک دیکە هاتنە مەیدانی چاالکی .لێرەدا دوو کاری سەرەکی پێویست بوو کە کەمپەینەکان ئەنجامی بدەن ،یەکەم ئەوەیکە بەدەستهێنانی بووجەیەک بە مەبەستی کڕینی ئەو پێداویستیانەی کە بۆ کاری خاوێنکردنەوەی کۆاڵن و شەقامەکان لەم ڤایرۆسە بە کار دەهێنران، دووهەمیش یارمەتیدان ئەو بنەماڵە دەستکورتانە بوو کە بە هۆی راگیرانی کارەکەیان پێویستیان بە شت و مەکی خواردن بوو .جەماوەری خەڵک بە خێرایی لەوە تێگەیشتن کە دەوڵەت هیچ بەرپرسایەتیەک لەم رۆژانەدا بە ئەستۆ ناگرێت بۆیە لەسەر دەستی کۆمەڵێک کەسایەتی بەرپرسیار توانرا بەشێک لەو پێداویستیانە دابین بکرێت .رەنگە رژیمی دەسەاڵتدار لەم رۆژانەدا پاش خۆدزینەوە لە بەرپرسیارەتی هەست بەوە بکات کە گوایە بێ ئەوەی یارمەتی خەڵک بدەن و بووجەیەکیان بۆ تەرخان بکەن توانیویانە دۆخەکە تێپەڕ بکەن .بەاڵم رژیمی کۆماری ئیسالمی هەرگیز ناتوانێ ئەو نەتیجە لەم ئەزموونە وەربگرێت چونکە لە روویەکی دیکەوە ئەم رەوتە یەکەم خۆڕێکخستنێکی بەرباڵوی جەماوەری بوو بۆ رووبەڕووبونەوەی قەیرانێک کە خەڵک توانیان بە بێ بەشداری دەسەاڵت خۆیان رێکبخەن و بەمشێوە هاوکاری و یەکگرتوویەکی گەورە لە نێوان خۆیاندا پپێک بهێنن وە لە الیەکی دیکەشەوە هاوکات پەیامێکی سیاسیە گەورە بوو بە کۆماری ئیسالمیی ،کە لە کوردستان فۆرمێکی جیاوازتر لە باقی بەشەکانی دیکەی ئێران هەیە کە داینەمۆی داهاتووی ئەم واڵتەیە .رەوتی کارو ئەزموونێکە کەمپەینەکانی یارمەتیگەیاندن لە کوردستان گرتیانە پێش بە هیچ جۆرێک لەگەڵ بنەماو کارکردو مەیلی کۆماری ئیسالمی نایەتەوە، چونکە پرسی درووستبوونی کەمپەینەکان وەک ناوەندگەلێکی دێمۆکراتیک کە خەڵک مەجالی ئەوەیان بۆ دەڕەخسێ تێیدا چاالکی بکەن و بەشێک بن لە بونیاتنان و راپەڕاندنی کارو ئەرکی رۆژانە ،بابەتێکە کە لە نێو قوواڵیی کۆمەڵگاو بەرینترین دێمۆکراسیەوە سەرچاوە دەگرێت .کۆماری ئیسالمیی بۆ خۆی بە هۆی قەیرانێکی گەورەی ئابووری کە بەرۆکی گرتووەو ناتوانێ وەاڵمی خواست و داواکاریەکانی جەماوەر بە تایبەتی لەم رۆژانەدا بداتەوە ،رێگەی ئەوەیدا کە
لە شارو دێهاتەکان کەمپەینەکان دەست بە چاالکی بکەن ،وە ئەمش تەنیا هۆکاری ئەوە بوو کە خۆی لێ بێ بەرپرسیار بکات لە دابینکردنی پێداویستیەکانی خەڵک ،بەاڵم ئەمە بۆ خەڵکی کوردستان سەرەڕای جیاوازی لەسەر چونیەتی پێکهێنانی ئەم کەمپەینانەو کارکردیان ،مەیدانێکی گەورەی تاقیکردنەوە بوو کە توانیان مۆدێلێکی پێشکەوتوو لە کاری هاوبەشی کۆمەاڵیەتی لە دەرەوەی سنوورەکانی دەسەاڵت لە خۆیان نیشان بدەن .تێڕوانینێکیش هەیە کە دەڵێ لەم کاتەدا نەدەبوو کەمپەینەکان دابمەزرێن بەڵکوو دەبوو خەڵک هان بدرێن بۆ ئەوەی دەوڵەت ناچار بکەن بە وەرگرتنی بەرپرسیارەتی و دابینکردنی پێداویستیەکانیان کە ئەم رەوتە رەخنەگرانەیە پێیوایە ئەمە دەتوانێ ماهیەتی هەرچی زیاتری داڕزیوی کۆماری ئیسالمی و بێ تواناییەکانیان زیاتر دەربخات .بەاڵم ئەمڕۆکە ناوەرۆکی کۆماری ئیسالمیی بۆ هەمووان روون و ئاشکرایە وە ئەڵبەتە دەبێ ئەو سیاسەتەش پووچەڵ بکرێتەوە کە کەمپەینەکان بەکار دەهێنن بۆ ئەوەی بە خۆتێکەڵکردن بەم رێکخراوانە پالنیان ئەوەیە کە رواڵەتی کۆماری ئیسالمیی جوان نیشان بدەن ،ئەوانەی کە لە درێژەی دەسەاڵتی ئەم رژیمە الیەنگرانی راگرتنی ئەو بارودۆخەو دژی هەر شۆڕش و راپەڕینێک بوون و بەرژەوەندی خۆیان بە کۆماری ئیسالمیەوە گرێداوە .بەاڵم یاسای خەباتی سیاسی و شۆڕشگێڕانە لە کوردستان بە شێوەیەکی واقیعی بەرەو ئەوە هەنگاو دەنێت کە هەموو ئەو
پالنانەی دەسەاڵتی رژیم کە بە مەبەستی هاوئاهەنکردنی خەڵک لە پێناو بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندیەکانیان رەچاو دەکرێ ،تێکبدات .ئەو کەمپەیانەی پێکهاتن بۆ کاری یارمەتیگەیاندن، لە راستیدا بۆ خەباتی سیاسی لە کوردستان خاڵێکی گەورەتریان لە مەسەلەی تەنیا یارمەتیگەیاندن پێکا ،واتە نیشاندانی دوو دەرکەوتن و پەیامی گەورە کە یەکەمیان وێنەی خەڵکێکی ئامادە بۆ دەسپێکردنی پڕۆژەیەکی گەورەی کاری کۆمەاڵیەتی ،دووهەمیش وێنەیەکی تەواو دێمۆکراتیک لە فۆرمی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا بە بەشداری و ئیبتکاری جەماوەریی، چونکە سیاسەت لە شوێنێکدا لە دایک دەبێ و رووی جوانی خۆی دەردەخات کە جەماوەری خەڵک بەشداری سەرەکی و بڕیاردەری دەبن لە چارەنووسی خۆیاندا.
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩، Dwaroj@komala.com
13
یادێک لە ١٠ی خاکەلێوە و لە سێدارەدرانی ڕێبەرانی کۆماری کوردستان
ئا:سەیران مستەفازادە قازی محەمەد کوڕی قازی عەلی لە یەکێک لە بنەماڵە با ناوبانگ‌و دەوڵەمەندەکانی شاری مهاباد چاوی بە ژیان هەڵێنا .لە کاتی هێرشکردنی رووسەکان بۆ سەر شاری مهاباد لە کاتی جەنگی جیهانی دووهەم «میرزا فەتاح»و سێ زارۆکی مامەی «قازی عەلی» باوکی قازی محەمەد لەالیەن روسەکانەوە کوژران .لە ساڵی ١٣١٥ی هەتاوی قازی محەمەد بە سەرۆکایەتی دایرەی مەعارفی شاری مهاباد هەڵبژێردرا و تا ساڵی ١٣٢١ی هەتاوی سەرۆکی دایرەی شێروخورشید بنەماڵەی پێشەوا،بنەماڵەیەکی بوو. رووناکبیر،نەتەوەخواز و ئایینی بوون .قازی محەمەد لە ساڵی ١٣٢٣ی هەتاوی بە رەسمی پەیوەست بوو بە ریزی «کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد « (ژێکاف) و دەبێتە یەکێک لە رێبەرانی ئەو رێکخراوە. لە رۆژی ٢٠ی رێبەندانی ساڵی ١٣٢٤ی هەتاوی بەرانبەر بە ساڵی ١٩٤٥ی زایینی بە شێوەی فەرمی کۆماری کوردستانی دامەزراند ،تەمەنی کۆمار بە یەک ساڵ نەگەییشت. پێشەوا لە ساڵی ١٩٤٥ی زایینی‌و دوای گەڕانەوەی لە سۆڤیەت بە وردی لە بەیاننامەیەکدا باسی ش و دامەزراندنی کۆماری ئامانجەکانی شۆڕ کوردستانی کرد .قازی محەمەد دوای گەڕانەوەی لە سۆڤیەت‌و هەوڵدان بۆ یەکڕیزی ناو ماڵی کورد داوای لە «مەال مستەفای بارزانی» کە خاوەن عەشیرەیەکی گەورە و زیاتر لە هەزار چەکداری هەبوو ،کرد کە بێت بۆ مهاباد و بەشداری لە شۆڕش بکات‌و هەر بۆ ئەو مەبەستەش لێژنەیەک پێک دێن ن و دەیاننێرێت بۆ سەر سنوور کە لەگەڵ کوردانی باشوور و باکوور کۆ ببێتەوەو پەیمانێک ئیمزا بکەن ،کە ئەو پەیماننامە بە پەیمانی سێ سنوور دەناسرێت ،کە بەداخەوە تا ئێستا کار بەو پەیماننامە نەکراوە و تەنیا لەسەر کاغەز ماوەتەوە. لە کۆبوونەوەیەکی گشتی کە ژمارەیەک لە سەرۆک عەشیرەکان ،رێبەرانی ژێکاف و مەال مستەفای ی و سێ کەس لە بەرپرسانی سۆڤیەت بارزان ئامادە بوون دامەزراندنی کۆماری کوردستانی
راگەیاند .کۆبەندێکی نەتەوەی بە بەشداریی سیانزە کەس پێک هات .لەو کۆبوونەوەدا پێشەوا وەک سەرۆک هەڵبژێردرا. لە رۆژی دامەزراندنی کۆماری کوردستان پێشەوا، باسی لە کردنەوەی قوتابخانەی کچان « پاش ناوەندی» کرد و کردەوەیەکی بە پێی ئەوەی زۆرینەی جەماوەر لە ناوچەکە نەخوێندەوار بوون زۆر گرینگ بوو .ئەو بڕە قوتابخانەی کە لەو سەردەمەدا بوونیان هەبوو بە زمانی زگماکی نەیاندەخوێند‌و کچان لە خوێندن بێبەش بوون‌و ڕاهێنانی کچان بوونی نەبوو .بۆ خوێندنی ئیجباریی و لە ئاستی بنەرەتییدا کۆمەڵیک یاسایان پەسەند کرد .بۆ مندااڵنی هەژار گ و کەلوو خوێندنی خۆرایی‌و هەروەها جلوبەر پەلی خوێندنیان دابین کرد .نەبوونی کتێب بە زمانی کوردی یەکێک لە کێشە سەرەکیەکان بوو. بە پێی وتەی «روزوێلت» سەرەتا دەبوو ماموستایانی کورد کتێبە فارسیەکان وەربگێڕنە سەر زمانی کوردی ،بەاڵم پێش روخانی کۆمار، کۆمەڵیک کتێب بە زمانی کوردی بۆ پۆلی یەکەمی سەرەتایی ئامادە کرا. دابینکردنی کەلووپەلی راگەیاندن بۆ کاری پڕوپاگەندە یەکێک لە پێویستییە گرنگەکانی کۆمار بوو .لەو کاتەدا و بە بێ کەلووپەلی پێویست کۆمار توانی مانگنامە و رۆژنامەیەک چاپ و باڵو بکەنەوە و دواتر دوو گۆڤاری دیکە بە ناوەکانی «هاوار»و «هێالنە» چاپ کرا، هێالنە تایبەت بە بواری ژنان بوو‌کە لە «مانگی
پ کراو تەنها گواڵنی» ساڵی ١٣٢٦ی هەتاوی چا تایبەت بوو بە مافی ژنان. دوو شاعیری نەتەوەیی « هێمن‌و هەژار‌و چەندین کەسی دیکە لەو گۆڤار و رۆژنامانە کاریان دەکرد و ئەوە نیشاندەری ئەوەیە کە پێشەوا گرنگیەکی تایبەتی بە نووسەران‌و بواری ژنان دەدا ،یەکێکی دیکە لەو کارانەی لەو سەردەمە کرا دامەزراندنی یەکێتی ژنا ن و الوا ن و دەرگیرکردنی ئەوان لەگەڵ ی و کۆمەاڵیەتی نموونەیەکی دیکە کاری سیاس لە دێمۆکراسی لەو سەردەمە و رەخساندنی هەل بۆ بەشداریکردنی جەماوەر لە کار و چاالکی سیاسی و کۆمەاڵیەتییدا .سەرنجدان بە مافی کەمە نەتەوایەتییەکانیش یەکێکی دیکە لەو کارە گرنگانە بوو کە لەو سەردەمە ئەنجامدرا و ئەوان بە بێ بەرگری‌و بێ ئەوەی هیچ تەگەرەیەک بخرێتە بەر دەمیان کارو چاالکی خۆیان لە ناو کۆمار ئەنجامداوە. یەکێکی دیکە لە کارە گرنگەکانی کۆمار ئەوە
دوای ئەوەی کۆماری ئازەربایجان توشی شکەست هات ،هێزەکانی ئێران روویان لە کۆمار کرد و پێشەوا بۆ بەرگریکردن لە کۆمار شورای شەڕ کە پێک هاتبوو لە حەوت کەس دامەزراند و لە ٢٣ی «سەرماوەز» هێزەکانی رژیمی شا گەیشتنە شاری میاندواو
بوو کە ناویی سەربازی گۆڕا بۆ پێشمەرگە و ئاگاداری ئەوەش لە رۆژنامەی کوردستاندا بالو کرایەوە .یەکێکی دیکە لەو کارە هەرە باشەکانی کۆمار لەو تەمەن کورتەیدا ئەوە بوو کە بەردی بناغەی کتێبخانەیەکی گشتی لە شاری مهاباد دامەزراند. کۆماری کوردستان تەنها دەسەاڵتی بەسەر و کۆمەڵێک لە خەڵکی شاری مهاباد و دەوربەری بەشێک لە کوردستان هەبوو لەو بەشانەش بۆ پێشوازی لە ئەرتەشی ئێران چونە میانداو کە لە ژێر دەسەاڵتی کۆماردا بوو کێشە و و دواتر نوێنەری واڵتی سۆڤیەت لە رۆژی ٢٤ی سەرماوەز شاری مهابادی بەرەو شاری ورمێ بە جێهێشت ،پێشەوا بۆ ئەوەی لە کوردستان خەڵک ێ و چارەنووسی شاری تەورێزی بەسەردا نەکوژر نەیەت خۆی چوو بەرەوپیری ئەرتەشی ئێران و خۆی تەسلیمی ئەوان کرد ،دواتر ئەرتەشی ئێران لە باکوور و هێزی سەرهەنگ غفاری لەگەڵ عەشیرەکانی «دێبوکری»و «مامەش» چونە ناو شاری مهاباد.
گرفتی تایبەت بە خۆیی هەبوو ،یەکێک لەو گرفتە سەرەکیانە ،سەرۆک عەشیرەکان لە بوکان وەک دێبوکری‌و موکری ،مەنگۆر لە مهاباد‌و شکاکەکان لە ورمێ دژایەتی کۆماریان دەکرد ،تەنانەت «ئەمیر ئەسعەد» سەرۆکی یەکێک لە گەورەترین عەشیرەکانی کوردستان، عەشیرەی دێبوکری بە هیچ شێوەیەک نەچوە ژێر دەسەاڵتی کۆمار .یەکێک لە هۆکارەکانی دژایەتی سەرۆک عەشیرەکانی کوردستان ئەو نزیکییەی کۆمار بوو لەگەڵ واڵتی سۆڤیەت. هۆکارێکی دیکە ئەوە بوو کە دەسەاڵتی سەرۆک عەشیرەکان لە کۆمار زۆر کەمی کردبوو و ئەوان لەو دۆخەی هاتبوە ئاراوە نارازیی بوون‌و ئەوان چاوەڕوان بوون کە بتوانن لە ناو کۆمار وەک هەمیشە دەسەاڵتیان هەبێت.
دوای داگیرکردنی شاری مهاباد و لە دادگایەکی فەرمایشیدا پێشەوا رێبەر و دامەزرێنەری کۆماری کوردستان ،محەمەد سەیفی قازی وەزیری بەرگری کوردستان ،ئەبولقاسم سەدری قازی نوێنەری خەڵکی مهاباد لە تاران « بە سێدارە مەحکوم کرا ن و لە رۆژی ١٠ی «خاکەلێوەی» ١٣٢٦ی هەتاوی لە مەیدانی چوار چرا لە سێدارە دران هەروەها کۆمەڵێک کەسی دیکە لە شارەکانی سەقزو بوکان لە سێدارە درا ن و ئەندامانی دیکەی کۆمەڵەی ژێکاف و حزبی دێمۆکرات یان زیندانی کران یان توانیان واڵت بەرەو چارەنووسێکی نادیار بە جێ بێڵن. پێشەوا وەک رێبەرێکی مێژوو ساز و کەسایەتیەکی باوەڕمەند بە ئامانجی رزگاریی نەتەوەیی رۆڵێکی گرنگی لە داڕشتنی
بناغەکانی شوناسی نەتەوەیی‌و مۆدێر ن و هەستی نیشتمان پەروەری خەڵکی کوردستان بۆ گەیشتن بە ئامانجی پێکهاتنی کیانێکی سەربەخۆیی کوردیی هەبوو .پێشەوا ساتێک بۆ بەرگری لە خەڵکی کورد هەدای نەدا و سەربەرزانە بۆ ئازادی گەلی کورد لە داگیرکاری‌و ئازار و مەینەتیەکانی نەتەوەکەی کۆڵی نەدا.
12
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩ ، Dwaroj@komala.com
سوودەکانی ڤایرۆسی کۆڕۆنا
ئا :کەماڵ مام خزری
ئەم ڤایرۆسە کە لە واڵتی چین و شاری ووهانی ئەو واڵتە سەری هەڵدا ،لەسەرەتادا زۆربەی واڵتان گاڵتەیان پێی دەهات و وەک تەنزێک لە زۆر واڵت سێڤیان دەگرت و کۆمەڵێک لەم بابەتانە کە زۆربەمان لە دونیای مەجازی سۆسیال میدیاکانەوە بینیومانن. کۆڕۆنایەکی بچووکی بە چاوی ئاسایی نەبیندراو لە ماوەیەکی کەم دا دوونیای تەنی ،بە بێ هیچ هات و هاوارێک بە جیهانی وت بوەستن من هاتم ،من هاتم کە پێتان بڵێم چەندە الوازوو بێ دەسەاڵتن ،هاتم پێتان بڵێم ئەوەی کە پێتان وایە لە لوتکەی عیلم وزانست دان ،هەڵەن ،هاتم پێتان بڵێم ئێوە دانیشوانی گۆی زەوی هێندە الوازن تەنانەت توانای بەرگریکردن لە خۆتان نیە و من دەتانکوژم. بڵێ ئەمە پەیامی بێدەنگی کۆڕۆنا بوو ،ئەو پەیامەی خاوەن پەیام لە سەردەمێکدا هات کە جیهان لە ئاستێکی بەرزی پێشکەوتنی عیلم وزانست و تکنۆلۆژیای سەردەمی خۆیدایە و بەردەوامیش هەوڵی بەرەوپێشچونی تریش دەدەات وعیلم و زانست بەڕادەیەک بەرەوپێشچووە کە ئێستاشی لە گەڵدابێت مایەی سەرسووڕمانی بەشێکی زۆری دانیشتوانی سەر ئەم گۆی زەوییە و گومانی ئەوە نەدەکرا لە ئاست ڤایرۆسێکی ئاوها بچووک و نادیار دەستەوەستان بێت و بە هەزاران کەس تووشی بن و گیان لە دەست بدەن. ئەم مەوجودە میکرۆسکۆبییە ئابووری جیهانی تووشی دارمان کردووە بەتەواوی ژیانی ئاسایی سەرزەوی راگرتووە ،کەواتە سەرەڕای ئەوەی کە مرۆڤ زۆربەرەو پێشچووەو لە زۆربوارداگەشەی کردووە بەالم هێشتاش لە هەمبەر زۆرێک لە رووداوە سرووشتیەکاندا بێ هێزە ،ئەم دەسکەوتانەی مرۆڤ لە بوارە جیاوازەکاندا
دۆخی کۆرۆنا لە بانە
درێژەی الپەرەی ١٦ سیاسەتی سەرەکیی ڕژیم لە درۆ کردن، شاردنەوە و چەواشە کردنی هەواڵەکان لەم سااڵنەی داهاتوو دوو ئەوەندەی پێشوو زیادی کردووە و لەم ئاراستەیەشدا هەر کادرێکی دەرمان یان هەواڵنێرێک ئاماری توشبووان یان مردووەکانی پەتای کڕۆنا بخاتە بەردەستی ڕای گشتی دەکەوێتە بەر زەبر و هێرشی ئەوان. ئەمڕۆکە هەڵسوڕاوان و خەباتکارانی دنیای ئینتێرنێت و ڕاگەیاندن دەزانن کە سپای سایبێریی ڕژیم هەزاران ئەکانتی فەیکی لە ئینستاگرام، تویتێر ،تلێگرام و فەیسبووک ساز کردووە بۆ سەرکوت کردن و هێرش کردنە سەر هەواڵنێرانی
کە بەدەستی هێناوە مرۆڤی دووچاری حاڵەتێکی ناسرووشتی خۆی لە خۆی کردووە کە بەرادەیەک لە ئەسڵی خۆی دووربکەوێتەوە و تا ئەو جێگایە لوت بەرزو خۆبین و خۆپەسەند بێت کە هیچ بەهایەک بۆ بەها مرۆییەکانی خۆی دانەنێت و بگاتە ئەو ئاستەی کە دووچاری ئەوتەوەهوومە بێت کە پێی وابێت گۆی زەوی بە سرووشتیشەوە لە کۆنتڕۆڵی ئەو دایە و چۆنی پێیخۆش بێت دەتوانی تەسەڕوڤی بەسەردا بکات. ۆڕۆنا پێچەوانەی ئەمانەی دەرخست ،ئەم ڤایڕۆسە بە جیهانی گوت ناتوانی لەسەر گۆی زەوییەک بژیت و پارێزەری گۆی زەوی [ الیەی ئۆزۆن] لەناو ببەیت ،هۆشداری دا بە بەزلهێزە جیهانییەکان ئاگاداری کردن کە ئێوەش سەرەڕای بوون دەیان و سەدان جۆری عیلم و زانست و تکنۆلوژیای سەردەم بن پارێزاو نین ،بەبێ دەنگی هاواری بە گوێی هەموویاندادا کە تانگ و تۆپ و پاپۆڕ و فڕۆکەی شەڕکەروجیبەخانەکانتان بە چەکە ئەتۆمی و لێیزێریەکانیشتانەوە کە من هاتم فریاتان ناکەون ،پاشەڕۆی کارگە و کارخانە وگوڵخانەکانتان ئەو هەمووە دوکەڵ و زبڵ خاشاکەی کە بە زەویو ئاسمان و ئاو و ئاوەڕۆکاندا باڵوی دەکەنەوە رێگا بۆ نەفەس کێشانی زەوی ناهێڵەنەوە و ئازاردانی سرووشت بێ واڵم نیە و ئازاری بە دوادا دێت ،توڵەی سرووشت نە شان و شەوکەت و پلە وپایە دەناسێت نە عیلم و زانست وهەژارو دەوڵەمەند ،تەنانەت تنکۆڵۆژیا و ئایینیش دەخنکێن تییایدا. ئەمانە هەمووی سوودی ڤایرۆسی کۆڕۆنایە ،سەدان و هەزاران ساڵە ئایین خۆڵ لە چاوی دانیشتوانی گۆی زەوی دەکات ،کۆڕۆنا زۆر بە ئارامی و بێ دەنگ پێی وت بڕۆبەوالوە ،دەرگای مەکە ومەدینە و خانەقا ومزگەت و کلیسا و کەنیسە داخە تۆ هەزاران ساڵە جیا لە خۆرافە و جورم جەنایەت و ماڵوێرانی هیچت پێنە بۆ دانیشتوانی ئەم گۆی زەوییە و هیچت لە دەست نایە ،هەموو رێبەران و پێشەوا ئایینیەکانی ناردە ماڵەوە . هوشداری دا بە سەرجەم دانیشتوانی گۆی زەوی چی دی لە ئەرکی مرۆڤ بوونی خۆیان لە هەمبەر پاراستنی ژینگە کەم تەرخەم نەبن ئەگەینا سرووشت چاوپۆشیان لێناکات و تۆڵەی قورسیان لێدەکاتەوە، کۆڕۆنا کەمەربەندی ئەمنیەتی واڵتانی پیشەسازی پچڕاندو فرمێسکی بە چاوی سەرکردەکانیاندا هێنایە خوارەوە یەخەی ئەوانیشی گرت. سودێکی دیکەی ئەم ڤایرۆسە وبیر مرۆڤەکانی هێنایەوە ژیان هەر هەاڵت هەاڵت نیە ،بەڵکو پێویستە مرۆڤ بە ئەرکی مرۆڤ بوونی خۆی هستێت و خۆی و دەوربەرەکەی بپارێزێت و ئاگای لە ساڵمەتی خۆی بێت ،کات تەرخان بکات بۆ پاک و خاوێنی خۆی
و شوێنی کار و ژیانی و دۆستی نزیکی سرووشت بێت ،ئەگەینا جارێکی دیکە لە ژێرناو و شکڵ و قهوارەیەکی دیکەدا دێتەوە گیانیان سەخت تر تۆڵەیان ڵێدەستێنێت ،بە هەموانی نیشان دا ئەگەر ڕەچاوی سرووشت و پاک و خاوێنی نەکرێت تەنانەت ناتوانین دوا ماڵ ئاوایی لە ئازیزانیشمان بکەین. لەالیەکی دیکەوە ئاماژەیەکە بۆ واڵتە بچووک و دواکەوتووەکان کە لە خەوی شیرین هەستن و لە هەوڵی گەشە کردن و بەرەو پێشچووندا بن و چی دی بە هیوای ئەم واڵت و ئەو واڵت نەبن و تێبکۆشن لە سەر پێی خۆیان رابوەستن ،قەرەنتینە و داخستنی سنوورەکان پەیامێکی روونە لەم بارەیەوە ،لە ئەگەری هەر روداوێکی هاوشێوە گۆتاری ئیمکاناتمان سنووردارە رێکاری چارەسەر نیە و خەساری زۆر و تەنانەت ئەگەری لە ناوچوونیش لە ئارادا دەبێت. سودیکی تری ئەم پەتایە دوا کەوتووترین رێبەری ئایینی ئیسالمی کە لە جەماران پر بە دەمی هاواری دەکرد و دەی وت زانکۆ دوژمنی ئیسالم و میللەتی ئیسالمیە و دەبێتە هۆی لە ناوچوونی ئایینی ئیسالم ،بە هەموو دانیشتوانی ئەو واڵتەی سەلماند کە رێبەرەکەیان تا چ رادەیەک هیچ نەزان و دواکەوتووە، ئەوانەی ماندوونەناسانە لە سەنگەری پێشەوەی ئەم جەنگەدان دژ بە مردن و هەوڵدان بۆ ژیانی هاوالتییانیان خوێندکاری هەمان ئەو زانکۆیانەن کە لە الیەن ئەو کەوسەوە بە دوژمنی ئایینی ئیسالم میللەتی ئیسالم ناوزەد کران ،لە الیەکی دیکەوە روحێکی نوێی و خۆشەویستی و هاوخەم بوونی خستە ناو دڵ و دەروونی کۆمەڵگەوە وهەموومان دەبینین کە چۆن گەنج و الوان لە قاڵبی کومیتە و گرووپی بچوکدا بە بێ هیچ پشتیوانی و ئیمکاناتێکی حکومەتی تەنیا لە سەر ئیرادە و باوەری خۆیان و مرۆڤ دۆستی چۆن و بە چ زەحمەت و مەترسییەک ماڵ بە ماڵ و کۆاڵن بە کۆاڵن و شار بە شاردەگەڕێن و هاوکاری و یارمەتی کۆدەکەنەوەو
پێشکەش بە دەست کورت و هەژارانی دەکەن و لەم قەیرانە بێ دەرەتانیەدا لە ئازارو مەینەتییەکانیان کەم دەکەنەوە. بەشێکی تری سودەکانی کۆڕۆنا دەکەوێتە دوای نەمانی خۆی و ئاسایی بوونەوەی ژیان ،کە بێ گومان سەرکردەی واڵتان ناچار دەکات کە بوجەی زیاتردابین بکەن و بواری زیاتر برەخسێنن بۆ پسپۆڕان و شارەزایانی بواری تەندرووستی بۆ دابینکردنی ئیمکاناتێک بۆبەرگریکردن لە ئەگەری حاڵەتی هاوشێوەدا و گرنگی زیاتر بە بواری تەندرووستی کۆمەڵگە بدن ،هەروەها باری ئابووریش گۆڕانکاری جیددی بەسەردادێت و حاڵەتی نورماڵی ئەو سااڵنەی رابردوو نامێنێت ،بایەخی زیاتر دەدرێت بە بەشی تەندرووستی وکادری پزشکی،هەلی کاری زۆر دەرەخسێت بە تایبەت لە بواری ئاڵ و گۆڕی بازەرگانی و گۆاستنەوە و خزمەتگۆزاری و ...هتد. لە هەمان کاتدا تەزوویەکی بە روح و جەستە هەموو جیهاندا هێنا کە ژیانی ئاسایی و سەربەستی چ چێژێکی هەیە و کەرەنتین وژیانی بە دیلی و ژێردەستەیی چەند بە ئازارە ،هەر ئەمەش دەتوانی هۆکارێکی باش بێت لە داب و نەریت و کلتوری واپەسگەراییدا و هەر لە ئێستاوە کە کۆڕۆنا بوونی هەیە ورۆژانە دەیان و سەدان مرۆڤ گیرۆدە دەکات باس لە شێوازی ژیانی پێش کۆڕۆنا و دوای کۆڕۆنا دەکرێت کە ئەمەش خۆی لە خۆیدا دەتوانێت خاڵێکی پۆزێتیڤ بێت. خاڵێکی دیکەشی ئەوەیە کە بە بێ جیاوازی سەرجەم گۆمەڵکە و تاکەکانی لێک جیا کردووە و تامی دوری لە یەک و جیابوونەوەی بە هەموویان چەشت ،بەالم بریا توانای یەکخستنیشی بوایە ،بۆ ئەوەی ئێمەی کورد تەنیا ئەگەر بۆ یەک جاریش بوایە تامی ئەو یەک بوونەمان بچەشتایە.
ئازاد و چاالکانی سیاسی و مەدەنی .بۆ ڕووبەڕوو دوشمنی هاوبەشی مرۆڤایەتی یانی کڕۆنا، بوونەوەی ئەم کارە قێزەونانە پێویستە خەڵکی بەاڵم هەنووکە لە پڕۆپاگەندا ،چەواشەکاری ئێمە زانستی بەکار هێنانی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان و بێشعورییەکانیان نەوێستاون و تەنانەت زیاتر فێر بن و لە ئامرازەکانی بالک و ڕیپۆرت لە یەک دووڕۆژی پێشوودا بە بێ لەبەر چاو گرتنی قەرەنتینە و مەترسییەکانی شکاندنی کەڵک وەربگرن. هەروەها هەوڵ ئەدەن بە باڵوکردنەوەی دیس ئەم هێڵە کۆمەاڵیەتییە بۆ سەر گیانی ئینفۆڕمەیشن و میس ئینفۆڕمەیشن لە ناو خەڵکدا هاوواڵتیان ،کارناڤاڵی جێژنی بە ناو نیوەی سەرلێشێواوی دروست بکەن بۆ ئەوەی نەتوانرێت مانگی شەعبان یانی لە دایک بوونی ڕەمزی لە نێوان هەواڵی ڕاست و درۆدا جیاوازی بکرێت دواکەوتن و گەوجاندنی توودەی شیعە ،ئیمامی بەاڵم بە ڕای من دوشمن خەێاڵۍ خاوە لەبەر زەمان یان بەڕێوە برد و لە هەموو شارەکان ئەوەی تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان لە ئێستادا بە بە شێوەی هەڕەمەکی و بە کۆمەڵ بەناو شێوەی ئازاد و دێموکڕاتیک لە بەردەستی شاردا ئەگەڕان و شیرینیان باڵو ئەکردەوە. هەموواندا هەن و ژیرانەش کار ئەکەن .بە کورتی عەرزتان کەم سەرەڕای ئەوەی لە ئەگەرچی هەموو دامودەزگاکانی ڕژیم ،بە کێشمەکێشە کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکانی تایبەتی سپای پاسداران کە قوڕقوڕاچکەی ئابوری کڕۆنا باسمان لێوە کرد ،دۆخی ئابووری و و سیاسیی ئێرانی لە دەستدایە ،نەیانتوانیوە دەروونیی خەڵکی ئێمە لە ئێستادا باش و ئەوەندەی کەمپەینێکی چوار کەسیی گەنجانی سەقامگیر نییە و ڕژیم سیاسەتی توش کردنی خۆبەخش ،خزمەتێکی بچووک بە کۆمەڵگای پلیکانەیی و ڕاسیسمی بیۆلۆژیکیی دەست کوردستان بکەن بۆ بەرەنگار بوونەوەی پێکردووە کە نائەخالقیترین شوازی مومکینە.
لە گەڵ ئەوەشدا کە قەیران بە قەیران چارەسەر دەکات و بۆتە دەسەاڵتی قەیران بەڕێکەر و دەستێکی بااڵی هەیە لە بەڕێوەبەرایەتیی قەیرانەکاندا بەاڵم خاڵی الوازیشی زۆرە ، کڕۆنا و پەسا کڕۆناش لە قەیرانەکانی پێشوو ناکاڵێتەوە .هەموو قەیرانێک دەرفەتێکی شاراوەی لە خۆیدا هەیە کە دەتوانرێت کەڵکی لێ وەربگیرێت ،بەشێکی خەڵکیش چاوەڕێی دەسپێشخەری و گواستنەوەی ئەم هەلە دەکەن. بە پێی ئاماری سایتی مافی مرۆڤی هەنگاو 442کەس لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان بە هۆی پەتای کڕۆنا گیانیان لە دەست داوە کە 150کەسیان لە پارێزگای کوردستان بوون. هەروەها سەرچاوە حکومییەکان توشبوونی 712کەسیان لە پارێزگای کوردستان ڕاگەیاندووە و ئەمەش مەزننە دەکرێت یەک لە پێنجی ڕاستیی ئەم کارەساتە مرۆییە بێت.
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩، Dwaroj@komala.com
15
بەرپرس و گرێدراوی سەردەم سەر و شانۆکار سەبارەت بە مامۆستا هێمن لە ئازادی و یەکسانی و بەرابەری قسە دەکرێ ،ئێمە ناتوانیین تێئۆرییەکی ڕوون ،فەلسەفەیەکی دیار ،لە پشت شێعرەکان پەیدا بکەین .ل ه الی شاعیرانی کالسیک و ژماره‌یه‌کی زۆر نوێخواز ،کوردایه‌تی ل ه وه و ناسیۆنالیزم ل ه شێعری ئایین جیا نه‌کراوه‌ته شاعیران ل ه بازنه‌ی هه‌ست ده‌رنه‌چووه .شێعر هانده‌ر بووه ،بیروهزرساز نه‌بووه .ل ه پشت شێعره‌کان فه‌لسه‌ف ه و شاعیری فه‌لسه‌فی نابیندرێ. ل ه بنه‌ڕه‌تدا کۆمەڵگای کوردستان و واڵتانی ناوچه ،کۆمه‌ڵگای پێشکه‌وتنی سه‌نعه‌تی ،ئابووریی، زانستی ،فکریی ،فه‌لسه‌فی نه‌بوون و پشت ئه‌ستوور ب ه ڕێفۆرمی ئایینی – فکریی و ڕۆشه‌نگه‌ریی نیین و سه‌رجه‌م ڕواڵه‌تێکی ک ه له‌و ناوچه‌ی ه ده‌بیندرێ، ڕواڵه‌ت و سیمایه‌کی ڕووکه‌شی وه‌رگیراو و هاورده‌یه .کوردی بێ کیان و بێ داموده‌زگا و دوور ل ه تێگه‌یشتنی هه‌مه‌گیریی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی، ل ه بازنه‌ی خۆیدا قه‌تیس ماوهتهوه ،ب ه شاعیر و نووسه‌رانیه‌وه .شاعیران ته‌نیا کۆمه‌ڵگای خۆیان و فه‌رق و جیاوازییه‌کانی ناو کۆمه‌ڵگای خۆیان و ده‌ور و به‌ریان بینیوه و له‌و بازنه‌و‌ه ده‌ربازی بازنه‌ی ئینسان ب ه گشتی ،ئاشتی ب ه گشتی ،هۆمانیزم ب ه گشتی، یه‌کسانی ب ه گشتی و ئازادی ب ه گشتی نه‌بوون .ل ه بنه‌ڕه‌تدا شاعیر و نووسه‌ری کورد هێنده گرفتاری ئازار و خولیا و خه‌ون و ئاواته‌کانی خۆی بووه، نه‌پەرژاوت ه ده‌ره‌وه‌ی خۆی .هێمن که ل ه شه‌ست و پێنج ساڵ ته‌مه‌نی جگ ه ل ه سه‌رده‌می منداڵی و مێرمنداڵی ،ده‌رفه‌تی ئاسایش و ئازادی و ئاشتی بۆ نه‌ڕه‌خساوه ،یه‌کسانی و به‌رابه‌ری و ئازادی بۆی بۆت ه نیازی خۆی و خه‌ڵک و کۆمه‌ڵگا .ئه‌و نیاز‌ه بووه ک ه هێمن ژیانی خه‌ڵکه‌که‌ی بنووسێته‌وه ،رێک وه‌ک کاری به‌یتبێژه‌کان ک ه له سه‌د‌ه و هه‌زاره‌کان بوونه‌ت ه ڕاویی و ڕیوایه‌تگه‌ری به‌سه‌رهات و رووداوه‌کان ،شاعیرانیش هه‌روا .بیرکردنه‌وه‌ی قووڵ ،کات ،ئاسایش ،ئاشتی و کۆمه‌ڵگایه‌کی ئارامی گه‌ره‌که ،ن ه کۆمه‌ڵگای هێمن ئارام بووه ،ن ه هێمن و شاعیرانی وه‌ک ئه‌و ئاسایش و کاتیان ههبووه و ن ه شێعر ئه‌و په‌یمانه‌ی ه بووه ،بۆ پێوانی بیروهزری قووڵ. گەر دیسان بگەڕێمەوە بۆ پرسیارەکەتان. نەتەوەییبوون بە مانای بێ مەیل بوون بە مەسەلەکانی کۆمەاڵیەتی نییە ،بە مانای چاوپۆشی لە مافی کرێکار و زەحمەتکێش ،ژنان و منداڵ و الو نییە. ئەوە مەسەلەی قانوون و مەسەلەی مامەڵەکردن لە گەڵ مافی ئەندامانی نەتەوەیە ،که باسکردنی ل ه شێعردا ،نابێت ه بنه‌ما بۆ پێناسه‌ی شاعیری چینایه‌تی .نەتەوەیی بوون و میللی بوون مانای بەشداری هەموو چین و توێژ و ئەندامانی کۆمەڵگا و پاراستنی مافیانه .ئەوە چۆن لە بەرنامەی حزب و حکوومەت و دەوڵەتەکاندا جێدەکرێتەوە ،باسێکی سیاسییە .هێمن شاعیری یه‌ک چین و توێژی تایبه‌ت نه‌بووه .مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه‌یی و چینایه‌تی بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ک ک ه هێشتا ژێرده‌سته‌ی ه و ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی خۆی نییه ،باسێکی سیاسییه ،ک ه هێمن به‌رپرسیاری واڵمدانه‌وه‌ی نییه ،ئه‌و له ڕێگای شێعره‌کانیه‌وه ،خوێنه‌ر ل ه بارودۆخی ژیانی خه‌ڵک و ڕووداوه‌کان و به‌سه‌رهاته‌کان ئاگادار ده‌کاته‌وه، وه‌ک باس ل ه چۆنیه‌تی ژیانی خه‌ڵک به‌ر ل ه کۆماری کوردستان ،ل ه سه‌رده‌می کۆمار و دوای ڕووخانی کۆمار .هێمن لێره و له‌وێ ڕاویی ڕووداوه‌کانه ،به‌اڵم نابێت ه ڕۆژنامه‌نووسی ڕۆژانه. ل ه سه‌رده‌می ڕزگاریی نه‌ته‌وه‌یی ،ناکرێ بێ مافی و سه‌پاندنی مافی الیه‌نێک ،چینێک ب ه سه‌ر چینێکی دیکهدا بسه‌پێندرێ .هێمن و هه‌ر شاعیر و نووسه‌رێک
ل ه هه‌ر سه‌رده‌مێکدا بۆی هه‌یه ،باس ل ه گرفته‌کان و نیاز و پێداویستی نه‌ته‌و‌ه ب ه گشتی و چین و توێژه‌کانی کۆمه‌ڵگا بکات ،ئهوه ئه‌رکی سیاسه‌ت و ده‌زگای سیاسی ،حزبی و حکوومه‌تییه ،چاره‌ی گرفته‌کان بکات .ئه‌رکی هونه‌رمه‌ند و شاعیر و نووسه‌ر پشت گوێخستنی مافی چین و توێژ و گرووپی کۆمهاڵیهتی ب ه هۆی سیاسی نییه .هێمن ب ه تایبه‌ت ل ه سه‌رده‌می خۆی ک ه مێدیا وه‌ک ئێستا ل ه گۆڕێدا نه‌بووه ،ل ه رێگای شێعر و په‌خشان ئه‌رکی زیاتر ل ه خۆی وه‌ئه‌ستۆ گرتووه. کەماڵ عه‌لیدووست :پەیوەندیی نێوان هونەر و سیاسەت لە زۆربەی قۆناغەکانی مێژوودا و لە زۆر شوێنی گۆی زەوی ،پەیوەندی و لێکهااڵنێکی بێگرفت نەبووە و ڕەنگە ئەوەندەی سیاسەت و دەسەاڵتی سیاسیی کەڵکی لە هونەر و کەسایەتییە ئەدەبیی و هونەرییەکان وەرگرتووە و وەرئەگرێ؛ هۆنەران، ئەدیبان و ئەکتەرەکانی ئەم بوارە بە پێچەوانەوە لەم تێکهااڵن و پەیوەندییە کەڵک وەرنەگرن ،بگرە تەنانەت مەودا و سنووری ئەندێشە و بەیانیان بەرتەسک بکەنەوە .مامۆستا هێمن شاعیری میللی و خۆشەویستی گەلەکەی بوو ،هاوکاتیش بۆ ماوەی دە ساڵ لە ڕێبەریی حیزبی دێمۆکڕاتدا بوو ،بە کۆتایی و دابڕانێکی جێی تێڕامان و پرسیارەوە. ئەزانم ئێوە جگە لەوەی کە لە بواری ئەدەبیدا خاوەن پێشینە و ئەزموونێکی زۆرن ،گەلێک جار بە تێڕوانینێکی کۆمەڵناسانەوە ڕاڤەی ئەم پەیوەندی و پرسەتان کردووە و خاوەن هەڵوێستن ،بۆیە پێم خۆشە بۆچوونتان لەم پەیوەندەدا بە گشتیی و ئەوەندەی ئەگەڕێتەوە سەر مامۆستا «هێمن»یش وەک نموونەیەکی بەرچاوی ئەم لێکهااڵنە لە کۆمەڵگەی کوردیدا ،گەرچی نموونەی هاوشێوەی دیکەش هەن ،بپرسم .هەڵبەت بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە جەنابتان مێژووی سیاسی و ئەدەبیی گەلەکەمان باش ئەناسن و لێکۆڵینەوە و هەڵوێستی دیاری خۆتان ،دواجار لە کتێبی «پازلی کوردبوونی کورد لە ناو ئەدەبیات و سیاسەت» ،لەم بوارەدا هەیە. برایم فه‌ڕشی :ڕه‌نگ ه مهبهستی ئێوه ،هونه‌ر و حزب بێ .ڕاست ه ئه‌م ه ب ه تایبه‌ت پاش شۆرشی ئۆکتۆبه‌ری شووره‌وی ،کاری کرد‌ه سه‌ر نووسه‌ر و شاعیر و ئینته‌لێکتوئێل و فه‌یله‌سووفه‌کان ک ه ل ه حزبه‌کانی کۆمۆنیست و سۆسیال دێمۆکرات و سۆسیالیست نزیک بوونه‌وه .ئه‌م تاقیکردنه‌وه‌ی ه ب ه تایبه‌ت بۆ بیروهزر وهونه‌ر و خاوه‌نه‌کانی ن ه سوودی هه‌بوو ن ه سه‌رکه‌وتوو بوو .ل ه درێژه‌دا زۆرینه‌ی ئه‌و که‌سان ه ب ه تایبه‌ت ل ه ئووروپا ل ه حزبه‌کان و داموده‌زگاکانیان دوور که‌وتنه‌وه .حزب ل ه ده‌ره‌وه‌ی خۆی ده‌توانێ ل ه زانست و هونه‌ر سوود وه‌رگرێ ،به‌اڵم چوون ه ی و تێگه‌یشتنێکی هه‌ڵ ه و ناو حزب خه‌تایه‌کی فکری لیر‌ه و له‌وێ هه‌لپه‌ره‌ستانه‌یه .هونه‌ر ،بیر و هزر و زانست ل ه چوارچێوه‌ی حزبه‌کان و ل ه ژێر کۆنترۆڵی حکوومه‌ته‌کان ده‌کرێت ه که‌رسه .گه‌ر هونه‌رمه‌ند و بیرمه‌ند و زانا دام و ده‌زگای خۆیان هه‌بێ ،سوود ل ه یه‌کتر وه‌رده‌گرن و پێشکه‌وتن به‌دی ده‌کرێ ،به‌اڵم حزب ک ه گرێدراوی مامه‌ڵه‌ی سیاسییه ،گه‌ر هونه‌ر و زانست ل ه گه‌ڵ مامه‌اڵتی سیاسی گرێ بدات ،ک ه ده‌یدات ،فه‌لسه‌فه‌ی بوونی زانست و هونه‌ر تێکده‌دات. مه‌سه‌له‌ی هونه‌ر و سیاسه‌ت ،بیر وهزر و سیاسه‌ت، ئه‌ده‌بیات و سیاسه‌ت ،زانست و سیاسه‌ت په‌یوه‌ست ه ب ه به‌رپرسیاری و نابه‌رپرسیاری هونه‌رمه‌ند و نووسه‌ر و زانا و پسپۆڕ و نوخبه‌کان .ده‌کرێ به‌رهه‌می زانست، هونه‌ر ،ته‌کنیک بۆ سوود و زیانی الیه‌نه‌کان یان
سوودی گشتی ئینسانه‌کان به‌کاربهێندرێ .گه‌ر به‌رهه‌می شاعیر و نووسه‌ر و هونه‌رمه‌ند و بیرمه‌ند بۆ سوودی حزب و ده‌ست ه و تاقم و حکوومه‌ت و ئایین و ئیدئۆلۆژی بێت، بایەخی گشتیی خۆیان ل ه ده‌ست ده‌دن ،ئهوه شاعیر و نووسه‌ر و هونه‌رمه‌ند و بیرمه‌ندیش ده‌گرێته‌وه. هێمنی شاعیر و هێمنی خاوه‌ن بیری سیاسی ده‌کرێ ل ه گه‌ڵ یه‌ک ته‌با بن .گه‌ر کۆمه‌ڵگا و خه‌ڵک ب ه هه‌موو الیه‌نه‌کانیه‌و‌ه ل ه شێعر و ڕۆمان و چیرۆک و شانۆ و سینه‌ما ڕه‌نگ نه‌داته‌وه ،به‌رهه‌مه‌ک ه به‌رته‌سک ده‌رده‌که‌وێ. خۆخه‌ریککردن ب ه باس و خواس و مه‌سه‌له‌کانی خه‌ڵک و کۆمه‌ڵگا و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ل ه به‌رهه‌می هونه‌ریی و فکریی و فه‌لسه‌فی دوور ل ه پرۆپاگه‌ند‌ه و دوور ل ه چه‌وساندنه‌وه‌ی فکریی -هه‌ستی ئینسانه‌کان ،کارێکی درووسته .هێمن شاعیری گه‌ل بوو ،هه‌وراز و نشێوی ژیان ،تێگه‌یشتنی کۆمهاڵیهتی ،فه‌رهه‌نگی و سیاسی به‌و به‌خشیبوو .ئه‌و و شاعیرانی سه‌رده‌می ئه‌و ،ک ه گرێدراوی خه‌ڵک و سه‌رده‌م بوون ،ڕه‌نگدانه‌وه‌ی سه‌رده‌می خۆیان بوون .شاعیری به‌رپرس بوون. گه‌ر ل ه پێوه‌ندی ده‌گه‌ڵ پرسیاره‌که‌تاندا ،بۆچوونی تایبه‌تی خۆم بڵێم ،ئێژم هێمن نه‌ده‌بوو ئه‌ندامی هیچ حزب و ده‌ست ه و گرووپێکی سیاسی بێ ،نه‌ده‌بوو بچێت ه ژێر ڕکێفی هیچ حکوومه‌تێک .هێمن و هاوڕێیانی هه‌رچه‌ند ل ه ڕێگای سرو‌ه و ناوه‌ندی سه‌الحه‌ددین هه‌لێکی تازه‌یان بۆ زمان و ئه‌ده‌بیاتی نووسراوی کوردی پێکهێنا ،به‌اڵم سوودی سیاسی و ستراتێژیک حکوومه‌تی ئیسالمی ئێران بردی ،سرو‌ه و سه‌الحه‌ددین ڕێگایان خۆش کرد بۆ زۆر که‌س و الیه‌ن ک ه خۆیان ل ه سیسته‌می ئیسالمی ئێراندا ببینه‌و‌ه و شه‌رعیه‌ت به هاوکاریکردن ل ه گه‌ڵ حکوومه‌ت ببخه‌شن .سیاسه‌تی سه‌ره‌کی حکوومه‌تی ئێران ده‌رپه‌ڕاندنی سه‌ری سیاسی و بێکه‌ڵککردنی جواڵنه‌وه‌ی سیاسی بوو .سرو‌ه و ناوه‌ندی سه‌الحه‌ددین بوون ب ه ئاڵترناتیو ل ه به‌رانبه‌ر جواڵنه‌وه‌ی سیاسی .حکوومه‌ت له‌و سه‌رده‌م ه خه‌رجی بۆ مه‌سه‌له‌ی فه‌رهه‌نگی و ئه‌ده‌بی و زمانی کوردی کرد ،بۆ ئه‌وه‌ی سیاسه‌ت ل ه کۆمه‌ڵگای کوردستان بسڕێته‌و‌ه و حزبه‌کان ل ه گۆڕه‌پانی سیاسی وه‌ده‌رنێ .ئه‌و له‌و سیاسه‌ته‌دا سه‌رکه‌وت ،کورد ب ه وه دۆڕاندیان .پاش سرو‌ه و سه‌الحه‌ددین و حزبه‌کانه ئه‌وه‌ی حکوومه‌ت که‌سانی خۆی ل ه ناو میلله‌تی کورد په‌یدا کرد ،سرو‌ه و سه‌الحه‌ددینیش کۆکرایه‌وه .ئه‌وه‌ش ده‌بێ بگوترێ ناکارایی و الڕێی سیاسی و ناکۆکی ناو حزبه‌کان و نه‌بوونی به‌رنام ه و ستراتێژیی و یه‌گرتوویی نه‌ته‌وه‌یی ل ه ناو خه‌ڵک و حزبه‌کان ،هه‌م ڕێگای بۆ سرو‌ه و سه‌الحه‌ددین خۆش کرد ،هه‌م بۆ سه‌رکه‌وتنی پالن و به‌رنام ه و ستراتێژی حکوومه‌ت .ئه‌و مێژوو‌ه ن ه بۆ مام هێمن جێگای شانازیی بوو ،ن ه بۆ حزبه‌کان و ن ه بۆ
ئه‌و که‌سانه‌ی هه‌تا ئێستا وه‌ک موسته‌شاری فه‌رهه‌نگ، هونه‌ر ،زانست بۆ حکوومه‌ت کار ده‌که‌ن و خزمه‌تیان ب ه سیسته‌م ب ه ئه‌رکی کوردستانی و نه‌ته‌وه‌یی ب ه خه‌ڵک ده‌فرۆشن.سه‌رده‌مه‌کان و بارودۆخه‌کان ،هێمن و کەسانی تری ل ه گه‌ڵ خۆی برد ،ئهوه گرفتی هێمن و زۆر ل ه شاعیران و نووسه‌ران بووه .ئه‌و که‌سان ه چ بووبێتن ه ئه‌ندامی حزبێک ،چ چووبێتن ه ناو سیسته‌مێکی سیاسی حکوومه‌تی ،ل ه هه‌ر دوو حاڵدا ،ئه‌و که‌سان ه ن ه ئازاد و سه‌ربه‌ست بوون ،ن ه به‌رهه‌مه‌کانیان ئازاد و سه‌ربه‌ستیی به‌خۆیه‌و‌ه بینی .هونه‌ریی ناسه‌ربه‌ست ،ڕه‌نگ ه هونه‌ریی سه‌رده‌مێک بێ ،به‌اڵم هونه‌ری سه‌رده‌مه‌کان نیی ه و سنووری سه‌رده‌مه‌کان نابه‌زێنن .هێمن هێشتا له‌و سه‌رده‌می ئێمه‌دا ده‌ژیی ،ئایا شاعیری بێ سنووری سه‌رده‌مه‌کان ده‌مێنێ ،نازانم. کەماڵ عه‌لیدووست :هێمن لە ڕوانگەی زۆرێک لە شارەزایان و لێکۆڵەرانی ئەدەبییەوە لە بواری سەرەکیی خۆیدا ،واتە شێعر و زمان ،بە لەبەرچاوگرتنی سێ توخمی سەرەکیی هەست ،خەیاڵ و هزر بۆ شێعر لە لوتکەدایە .زمانیش هەر لە سەرەتای ئاوێتەبوونی بە جیهانی ئەدەب تا دابڕانی لە خەباتی ئاشکرا و ڕێکخراوەیی و دواڕۆژەکانی ژیانی وەک سەرنووسەری گۆڤاری «سروە» ،دەغدەغە و خەمی بااڵی بووە .گەر بمانەوێ سەرنجی چاالکانی بەدەروەستی بواری ئەدەبیی هاوقۆناغ و پاش خۆشی بدەین ،هەست ئەکەم لە زۆربەیاندا هێندێک هێمن ،بە تایبەت لە ڕووی خۆشەویستی بۆ زمان و بایەخدان پێی بەدی ئەکرێت. ئێوە ئەم پرسە چۆن ئەبینن و هێمن لە خۆتاندا چەندە ئامادەیە؟ برایم فه‌ڕشی :هێمن شاعیره ،شاعیرێکی ب ه توانا ،زمان خۆش ،وش ه جوان ،ئیماژخوڵقێنه‌ر .زمانی هێمن ،هه‌ست و جوانیپه‌ره‌ستی و جوانیناسی و جوانیده‌ربڕینی هێمن ل ه شێعر و په‌خشانی کوردی دا بۆته ماڵی زۆر که‌س و گه‌لێک نووسه‌ر و شاعیر خۆیان له‌و ماڵه‌دا دیتۆته‌و‌ه و تێیدا حه‌ساونه‌ته‌و‌ه و ئۆتراغیان تێدا کردووه ،منیش ژووانی شه‌و و ڕۆژانم ل ه گه‌ڵ شێعر و په‌خشانه‌کانی بووه و شانۆنامه‌ی»کۆشکی ئاوات» به‌رهه‌می ژووانی یه‌ک له‌و شه‌وان ه هه‌تا به‌یانیی ه ک ه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی کۆماری کوردستانه ،ب ه پێی شێعره‌کانی هێمن موکریانی. کاتی خۆی ل ه «ناوه‌ندی شانۆی کۆچه‌ر» ژیان و به‌رهه‌مه‌کانیمان کردۆت ه چیرۆک ه په‌خشان ک ه وه‌ک کتێبی ده‌نگ ل ه توێی کاسێت و سی دی ب ه ده‌نگی عه‌لی عه‌بباسی وێژه‌ری ڕادیۆی کوردی تاران ،باڵو کراوه‌ته‌وه.
ئه‌وه‌ی هێمن چه‌ند‌ه ل ه مندا هه‌ی ه نازانم .به‌اڵم زمانی هێمن ،سواره ،قزڵجی ،په‌شێو ،مه‌له‌کشا و که‌سانی تر الم شیرین ه و چێژم پێده‌به‌خشن ،ئه‌وه‌ش چێژێک ه که ل ه زمانی کوردی وه‌ریده‌گرم.
14
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩ ، Dwaroj@komala.com
هێمن ،نموونەی شاعیرێکی ب وتووێژێک لەگەڵ کاک برایم فەرشی نووس
ئا :کەماڵ عەلیدووست « هێمن شاعیری گه‌ل بوو ،هه‌وراز و نشێوی ژیان، تێگه‌یشتنی کۆمهاڵیهتی ،فه‌رهه‌نگی و سیاسی به‌و به‌خشیبوو .ئه‌و و شاعیرانی سه‌رده‌می ئه‌و ،ک ه گرێدراوی خه‌ڵک و سه‌رده‌م بوون ،ڕه‌نگدانه‌وه‌ی سه‌رده‌می خۆیان بوون .شاعیری به‌رپرس بوون». ٢٩ی خاکه‌لێوه یان ١٦ی ئاپڕیل ساڵڕۆژی ماڵئاواییکردنی شاعیر و نووسه‌ر محه‌مه‌د ئه‌مین شیخولئیسالمی موکری یان «مامۆستا هێمن موکریانی»یه له ژیان .هێمن ناوێکی جێکه‌وتوو و ڕوخسارێکی پرشنگداری ئه‌ده‌ب و زمانی کوردییه. هه‌ڵکه‌وتوویه‌کی ده‌گمه‌نی سه‌ده‌ی بیست ،که هه‌وراز و نشێو ،که‌وتن و هه‌ستانه‌وه ،خه‌م و خۆشیی گه‌ل و خه‌ڵکه‌که‌ی له کۆی به‌رهه‌مه‌کانیدا ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه .شێعر و په‌خشانی هێمن کڕۆنۆلۆژی و ئاوێنه‌ی ڕووداوه گرینگ و چاره‌نووسسازه‌کانی سه‌رده‌می ژیانی خۆیه‌تی له ئاستی کوردستان و جیهاندا .هێمن مرۆڤێکی گه‌لێک هه‌ست ناسک ،به‌اڵم زۆر به‌رپرس و خاوه‌ن هه‌ڵوێستیش بوو .ئه‌و هێنده ئاویته و ئه‌وینداری زێد ،خاک و خه‌ڵکی خۆی بوو، که ڕه‌نگه بتوانین له به‌رهه‌می نووسراو و چاپکراویدا چاره‌نووسی تیپیکی تاکی کورد هه‌لێنجین و بخوێنینه‌وه .هێمن به‌اڵم هاوکات «خۆ»شی بوو، نزیک له خۆی ،له هه‌ست و نه‌ست و ده‌نگه‌کانی ناخی خۆی .ئه‌مه‌ش ره‌هه‌ندێکی گرینگ و جێی تێڕامانی ژیان و به‌رهه‌می هێمنه ،که له‌م وت و وێژه‌دا ئاماژه‌ی پێ ئه‌درێ. خوینه‌ری به‌ڕیز ،به‌خته‌وه‌رم به‌وه‌ی که توانیم بۆ ساڵیادی مامۆستا هێمن که‌سێک بدوێنم ،که له قۆناغگه‌لێکی گرینگی ژیانی هێمن له نێزیکه‌وه له ڕه‌وتی ڕوداوه‌کاندا بووه .هێمنی بینیوه ،له خۆیدا زیندوو ڕایگرتووه و لێکۆڵینهوه و کاری جێی سه‌رنجی له‌مه‌ڕ هێمن کردووه .که‌سێک ،که سه‌ره‌ڕای «خۆشه‌ویستییه‌کی به‌رین» بۆ هێمن ،که له که‌سی ناشارێته‌وه ،بابه‌تییانه و به‌دوور له ده‌مارگرژی شرۆڤه‌ی ژیان ،که‌سایه‌تی و به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌کات. ئه‌ویش به‌ڕیز برایم فه‌ڕشی ،شانۆکار ،شاره‌زای بواری «شانۆپێداگۆگیی» و داڕێژه‌ری سیسته‌می فێبوون و ڕاهێنانه.
که‌ماڵ عه‌لیدووست :کاک برایمی هێژا ،ئەمڕۆژانە ٣٤ساڵ بەسەر کۆچی دوایی «مامۆستا هێمن»، شاعیری هەست ناسک و ئاوریشمی ،خەیاڵ قووڵ و بیرهەراو ،شاعیری هۆگری زێدی خۆ ،عیشق ،جوانیی و سەربەست ژیان تێدەپەڕێ .زیاتر لە سێ دەیە لە پاش ماڵئاوایی کردنی لە ژیان ،ئاسەوار و شوێنەواری بیر و ئەندێشەی ،سێبەری بایەخدانی بە پرسی نەتەوەیی بە تۆلەڕانسێکی جێی تێڕامانی ئاوێتە بە ئاشتیخوازیی و پێکەوەژیانی گەالن ،هومانیزم و ئازادئەندێشی بەسەر کۆمەڵگەی کوردستان بە گشتی و ڕۆژهەاڵتی کوردستانەوە بە تایبەتی چەند و چۆن دیارە؟ برایم فه‌ڕشی :هه‌رکام له‌و پەیڤانە ک ه ئێوە بۆ کەسایەتی هێمن بەکاری دەهێنن ،تێڕامانی گه‌ره‌که. ئایا ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیان ه ڕەنگدانەوەی کۆمه‌ڵگا، فه‌رهه‌نگ و جیهانی زیهنی خه‌ڵکی ناوچه‌که‌یه، ڕه‌نگدانه‌وه‌ی تاقیکردنەوەکانی هێمن خۆیەتی ،یاخود وه‌رگیراوی ده‌ره‌وه‌ی خۆی و کۆمه‌ڵگاکه‌یه‌تی؟ ئایا بیروئه‌ندیشه‌ی هێمن ل ه سه‌ر بنه‌مای تێگه‌یشتنی فه‌لسه‌فی دامه‌زراوه؟ ناسنامه‌ی کۆمه‌ڵگای هێمن، ل ه سه‌ر بنه‌مای قووڵی نه‌ته‌وه‌یی ،پێکه‌وه‌ژیانی گه‌الن ،ئازاد ئه‌ندیشی ،تۆله‌رانس و باوه‌ڕ ب ه هۆمانیسم پێکهاتووه؟ واڵمی ئه‌و پرسیاران ه ب ه به‌ڵێ نادرێتەوە .بنه‌مای تێگه‌یشتنی زاڵ ل ه واڵتی هێمن و واڵتانی ناوچه ،ئیالهی ،ڕه‌بانی ،خدایی و ئایینی و کۆمه‌ڵگایەکی پڕ ل ه کێش ه و گرژی و تووند وتیژی بووه .هێمن ل ه کۆمه‌ڵگایه‌کی ئاسایی پڕ ل ه بیروئه‌ندیشه ،ئاشتیخوازیی ،ئازادئه‌ندیشی و تۆله‌ڕانس نه‌هاتۆت ه دنیا و لە کۆمەڵگایەکی لەو چەشنە ،گەورە نەبووە! هێمن پاش کۆتایی شه‌ڕی جیهانی یه‌که‌م ،دوو پارچه‌بوونی سیسته‌می سیاسی -ئابووری جیهان، چوارپارچه‌بوونی کوردستان ،له به‌ریه‌ک باڵوبوونەوەی ئیمپراتوری عوسمانی و پارس ،له سه‌رده‌می وه‌سه‌ریه‌که‌وه‌نانی چوار واڵتی ئێران ،عێراق ،سوریا و تورکیا ،سه‌رده‌می جێگیربوونی سانترالیسم له‌و چوار واڵته ،سه‌رده‌می قایمبوونی جێ پێی ئینگلیس، فه‌ڕانسه ،ئامریکا لە ڕۆژهەاڵتی ناوڕاست و ته‌شه‌نه‌ی بیریی سیاسی-ئیدئۆلۆژیک و ئابووری شووڕه‌وی، سەردەمی جموجۆڵی «ڕۆشنبیریی» کورد لە
ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،لە دایک بووه .سه‌رده‌مێکی پڕ له کیش ه و شه‌ڕ و تووندوتیژیی و داگیرکاریی. هەژدە سااڵن بوو ،کە شەڕی جیهانی دووهەم دەستی پێکرد ،بیست و یەک ساڵە بوو کە لە ساباڵخ کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد (ژێکاف) ساز کرا .بیست و پێنج ساڵە بوو کە کۆماری کوردستان دامەزرا .بیست و شەش ساڵە بوو کە کۆمار ڕووخا و سەرۆککۆمار و هەوااڵنی لە چواچرا لە سێدارە دران و ئه‌ویش تەرکە واڵت کرا .پەنجا و هەشت ساڵە بوو کە گەڕاوە زێدەکەی .شەست و پێنج ساڵە بوو کە دڵی لە وەستان کەوت. بە درێژایی شەست و پێنج ساڵ چی ب ه سه‌ر هێمن و نه‌ته‌وه‌که‌ی هاتوو‌ه و چه‌ندی ل ه شێعر و په‌خشان دەرکەوتووە و چه‌ندی الی شاعیر ماوهتهوه و نه‌درکێندراوه ،نازاندرێ و هه‌ر بەو پێیە هەر وێنه‌یه‌ک ک ه ل ه ڕێگای شێعر و په‌خشانه‌کانیه‌وه ،ل ه هێمن ی که‌سایه‌تی هێمن نییه، بکێشرێ ،وێنه‌یه‌کی ته‌واو با خۆشی ل ه پێشه‌كی تاریک و ڕوون ،ڕووکه‌شێک ل ه ژیانی خۆی باسکردبێ! یه‌که‌م وێنه‌ی زیندوو ک ه من ل ه هێمن هه‌مه ،وێنه‌ی یەکەمین کۆنگرەی ئەدیبان و هونەرمەندان دوای ڕووخانی ڕژیمی پەهلەوی لە شاری ساباڵخ-ه. نووسەران و شاعیران و هونەرمەندان هاتن ،قسەیان کرد و شێعریان خوێندەوە .هێمن بە پێچەوانەی ئەوان قیت قیت نەهات ،بە الرە الر خۆی گەیاندە میکرۆفۆن و گوتی »:با شێعرێکی عاشقانەتان بۆ بخوێنمەوە!“ بەم ڕستەیە هەوای هۆڵەکەی گۆڕی! ئه‌و وێنه‌ی ک ه هێمن له‌و هۆڵ ه ل ه خۆی نیشانی دا ،جیاواز ل ه هه‌موو ئه‌و وێنان ه بوو ،ک ه شاعیران و نووسه‌ران و هونه‌رمه‌ندان له خۆیان کیشایان، ته‌نانه‌ت ئه‌وانه ک ه ڕێک هاوته‌مه‌نی ئه‌و بوون. هێمن ئه‌و ڕۆژ‌ه سه‌لماندی ک ه لە دەروونی خۆیدا ئازاده ،سه‌لماندی ک ه خۆیه‌تی ،ئه‌و جه‌سته‌ی ب ه الر‌ه الر‌ه ب ه شوێن خۆیدا ده‌کێشا ،به‌اڵم قس ه و شێعر و بیرو هزر و هه‌ست و تێگه‌یشتن و که‌سایه‌تی شاعیرێکی قیت و ڕاوه‌ستاوی نوواند .که‌سایه‌تیه‌کی ڕاستگۆ. ئه‌و الر‌ه الره‌بوونی خۆی و ده‌وروبه‌ری نه‌شارده‌وه. ئه‌و وێنه‌ی ئه‌و ڕۆژ‌ه هێمن ل ه خۆی نیشانی دا ،ل ه هه‌مان کات ده‌رخستنی وێن ه پڕ له‌تارماییه‌کانی یه‌ک یه‌ک و دوو دووی ئه‌و که‌سان ه بوو ک ه ده‌هاتن و کتێب کتێب ل ه بن باخه‌ڵ وتاریان ده‌دا و شێعریان ده‌خوێنده‌وه .ئێستا ک ه بیر له‌و وێنه‌ی ه ده‌که‌مه‌وه، ده‌زانم ک ه هێمن مرۆڤێکی ته‌نیا بوو ،جیاواز بوو، ئه‌وه‌ش پێناسه‌ی ه بۆ شاعیر و نووسه‌رێک ،ک ه ل ه گه‌ڵ هه‌مووشت کۆک نه‌بوو .هێمن نه‌یده‌توانی کۆک بێ ل ه گه‌ڵ پارچ ه پارچه‌بوونی واڵته‌که‌ی ،نه‌یده‌توانی کۆک بێ ل ه گه‌ڵ شه‌ڕیی عاله‌می ،نه‌یده‌توانی کۆک بێ ل ه گه‌ڵ حکوومه‌ته‌کانی ناوه‌ندی په‌هله‌ویی ،نه‌یده‌توانی کۆک بێ ل ه گه‌ڵ بێبه‌شی و بێمافی گه‌له‌که‌ی، به‌اڵم کۆک بوو له گه‌ڵ کۆمه‌ڵه‌ی ژیانه‌وه‌ی کورد، کۆک بوو ل ه گه‌ڵ کۆماری کوردستان ،ناکۆک بوو ل ه گه‌ل ڕووخانی کۆشکی ئاواتی ،ناکۆک بوو ل ه گه‌ڵ هه‌ڵواسینی سه‌رداره‌کانی ،ناکۆک بوو ل ه گه‌ڵ ئه‌و کۆمه‌ڵگایه‌ی خۆی ل ه یه‌خسیرییدا ده‌هێڵێته‌و‌ه و خووی پێده‌گرێ .شێعر و په‌خشانه‌کانی ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ی کۆکبوون و ناکۆکبوونی شاعیره له‌و سه‌رده‌مانه تێیدا ژیاوه. هێمن ئێستا دەخوێندرێتەوە و ئاوڕی لێدەدرێتەوە. بەاڵم پانتایی کارتێکردنی هێمن و جیهانی شێعریی، هونەریی ،زمانی ئەو لە کوردستان بە گشتی و لە ڕۆژهەاڵت چەندە بەرینە ،نازاندرێ .هێمن چەندە بە کرمانجی ،هەورامی ،زازا هەیە و هێمن بە زمانەکانی
ناوچە و ئووروپایی چەند هەیە ،نازاندرێ .هێمن چەند لە زانستگاکان و خوێندنگەکان حزووری هەیە و چەند بۆتە بابەتی لێکۆڵینەوەی خوێندکاران و چەند لە زانستگاکانی دەرەوەی کوردستان بۆ وێنە زانستگاکانی ئووروپا کە کورسی زمان و ئەدەبیاتی کوردیان هەیە ،بۆتە بابەت و ئاوڕی لێدراوەتەوە و چەند دەخوێندرێ ،نازاندرێ. لە مەڕ تێگەیشتنی ئاشتیخوازیی و پێکەوەژیانی گەالن، هومانیزم و ئازادئەندێشی ،کە لە پرسیارەکەتاندا هاتووە .هێمن هەرچەند دەڵێ» الشەڕم» و دەیەوێ لە «پاڵ چیا بە ئازادی پاڵ داتەوە» ،بەاڵم «چەک و مستی ئاسنین»یشی گەرەکە بۆ وەرگرتنی ئازادی. لە سەردەمی کۆمار هەرچەند باس لە «برایەتی کورد و ئازەری» دەکات بەاڵم ئەو ئەو عەجەمەی کە» کاته سەقز و سه‌رده‌شت و ساباڵخ و سنه‌ی لێده غەرقی خوێن و سێی تری بۆ حه‌وت سین» لێداوا ده‌کات ،بە برای خۆی نه‌زانیوه .هێمن پاش ئەوەی لە گەڵ چەند کەسی دیکە ل ه الیه‌ن کۆن ه هاوڕێکانی خۆی ڕادەستی حکوومەت دەکرێ ،لە ورمێ دەکرێتە مووچەخۆری هەمان عەجەم ،ک ه داوای حه‌وت سینی لێده‌کات .لێرەدا ئەو قسەی خۆی دەبێ وەبیر بهێنینەوە کە «سەردەم « لە ژیان و هەڵبژاردنی ئەودا ده‌وری گێڕاوە .هێمن وەک چۆن پێشتر باس کرا کە لە دەروونی خۆی و شێعرەکانیدا ئازاد بووە ،لە ژیانی رێئال ،ئازاد نەبووە و بگرە بە پێی بارودۆخ «مامەڵە»ی کردووە ،ئەوە لە «سەردەمی» جیابوونەوەی پەیڕەوانی کۆنگرەی چواری حیزبی دێمۆکراتیش خۆی دەردخستووه .واتە بە ڕێگایەکدا ڕۆیشتوو‌ه کە ڕەنگە ڕێگای هەڵبژارده‌ی ئه‌و و بیر و هزر و هه‌ست و باوه‌ڕی نەبووبێ. بە کورتی هێمن لە بواری سیاسی و هەڵبژاردنی سیاسی و حزبی و مامەڵەی سەردەم ،هەمان هێمنی ناو شیعره‌کان نییه ،هێمنێکی باوەڕمەند و پشت ئەستووری ناو شیعرەکانی نییه .ئەوە ژماره‌یه‌کی تریش لە شاعیران و نووسەرانی کورد ده‌گرێته‌وه. هەر بۆیە تێگەیشتن لە ئاشتیخوازیی ،هۆمانیزم، پێکەوەژیانی گەالن و ئازادئەندێشی ،الی هێمن ڕۆمانسییه ،هەتا فەلسەفی! کەماڵ عه‌لیدووست :ئێمە ئەزانین کە هێمن لە ڕێگەی بەرهەمەکانییەوە ،چ لە ڕووی بایەخدان بە پرسی نەتەوەیی و چ لە ڕووی بڕەودان بە یەکسانیخوازیی نێوان ڕەگەزەکان و بەگژداچوونەوەی نادادپەروەریی کۆمەاڵیەتیی ،کە لە ژیانی منداڵیی و مێرمنداڵیی خۆیدا ڕەنگی داوەتەوە و لە بەینیدا پەنگی خواردۆتەوە (گەرچی ئەو لە بنەماڵەیەکی دەستڕۆیشتوو و خاوەن پێگەی کۆمەاڵیەتی چاوی بە ژین پشکووتبوو) ،وەک شاعیرێکی نەتەوەیی بە مەیلی سۆسیالیستییەوە ئەنوێنێ .ئەمە لە ڕەوتی خەباتی سیاسی گەلێکدا کە هێشتا ژێردەستە و خاوەن کیانی سەربەخۆی خۆی نییە ،ئەکرێ مێتۆدێکی بەرحەق و کارا بێت؛ بەاڵم بە گشیی ئەم پەیوەندییە چۆن ئەبینن و شوێنپەنجەی هێمن لەو بوارانەدا کە ئاماژەیان پێدرا، چۆن ئەتوانین دەستنیشان بکەین ،پێوەرێکی خاوەن بنەمای توێژینەوەی بابەتییانە لەم بوارەدا بەدی ئەکەن؟ گەر بەڵێ ،ئاکامەکەی چۆن ئەبینن؟ برایم فه‌ڕشی :مەرج نییە یەکسانخوازیی نێوان ژن و پیاو بە ئیدئۆلۆژییەکی تایبەتەوە گرێ بدرێ .لە شێعردا و لە شێعری شاعیرانی کورد ،لەوانە هێمن تێکەاڵوی نێوان فکرەکان و قووڵ نەبوونەوەی فکریی بوونی هەیە و ئێمە بە دەگمەن شاعیری کورد پەیدا دەکەین کە شاعیری چین و چینی تایبەت و ئیدئۆلۆژی دەرەوەی تێگەیشتنی ئایینی ،بێ .کاتێک
Dwaroj@komala.
16
ژمار‌ه ( )٨٧ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/٠٤/١٩ ، Dwaroj@komala.com
بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت سه‌ردانی www.komala.comبکه ن پەیوەندی dwaroj@komala.com
دواستوون
باروودۆخی کۆرۆنا لە بانە ئا :زاگرۆس بانە
هەر وەکوو ئاگادارن بە پێی هەواڵی سەرچاوە ناوچەییەکان لە ناوەڕاستی مانگی بەفرانبارەوە مژاری باڵوبوونەوەی ڤایرۆسی کڕۆنا لە ناو ئێران و جیهاندا باڵوبۆوە و ڕاگەیاندنەکان سەرنجی ڕای گشتییان بەرەو شاری ووهانی چین وەکوو ناوەندی باڵوبوونەوەی ڤایرۆسەکە ڕاکێشا .باسەکە لە ئێران وەکوو پێویست ڕاگەیاندنی ڕاست و ڕوونی بۆ نەکرا و ڕژیمی ئاخوندی لە نەبوونی ڕاگەیاندنی ئازاددا درۆ و چەواشەکاریی دەست پێکرد. بە هۆی هات و چووی تەلەبە چینییەکانی شاری ووهان بۆ قوم و ڕانەگرتنی گەشتە ئاسمانییەکانی نێوان چین و ئێران بە چەند هۆکارێکی سیاسی و ئابووری ،شاری قوم وەکوو ناوەندی ئییدیۆلۆژیی ئاخوندەکان بووە کانوونی باڵوبوونەوە و یەکەم ناوەندی تەشەنە کردنی کڕۆنا لە ئێران و دووەمین لە جیهاندا. بەرپرسانی بااڵی ڕژیم هاوکات لەگەڵ ئەوەی ئاگاداری مەترسییەکانی ئەم ئێپیدمیە جیهانییە بوون ،بەاڵم دەستیان دایە شاردنەوە و چەواشە کردنی هەواڵەکان چون نەیاندەویست بۆنەکانی ساڵیادی شۆڕشی گەالنی ئێران ڕابگرن و بە هۆی قەرەنتینە ناوی قوم بزڕێت .لە کوردستانی خۆشمان دەنگۆی باڵوبوونەوەی کڕۆنا و چەواشە کارییەکانی دەسەاڵتداران لە شاردونەوەی هەواڵ و درۆ کردندا ،لە ناو چاالکانی سیاسی و مەدەنی لە کۆتایی مانگی بەفرانبار هەستی پێکرا و لە قاو درا .لە گەڵ ئەوەشدا ئەمجارەش وەکوو هەموو قەیرانە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکان، هەڵسووڕاوە کوردستانییەکان لە کار و ڕاگەیاندنی دژ بە ڕژیم ڕۆڵی پێشڕەویی خۆیان سەلماند و بە ساز کردنی دەیان کەمپەین و سەدان چاالکیی خزمەتگوزاری بۆ توشبووانی کڕۆنا و بنەماڵە کەم داهاتەکانی خەسار بەرکەوتوی قەرەنتینە ،بوونە ڕچە شکێنی گشت چاالکانی ئێرانی .جیاوازیی کڕۆنا لەگەڵ هەموو قەیرانە سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکانی پێش خۆی لەوەدایە بە هیچ شێوەیێک ناشاردرێتەوە و جیاوازیش ناکات لە توشبوون و کوشتندا. 41ساڵ بێبەش کردن و هەاڵواردنی کوردستان و هەروەها بەفیڕۆدانی گشتیی سامانی هاوواڵتیان لە پێناو ئاژاوەنانەوە لە هەموو جیهان بە تایبەتی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە الیەن دەسەاڵتدارانی تارانەوە ،وای کردووە نەخۆشخانەکانی ئێران و بە تایبەتی کوردستان کەمترین ئیمکاناتی پێویستیان بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی پەتای کڕۆنا لە بەر دەستدا نەبێت .ئێپیدمیی کڕۆنا لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان هاوشانی هەموو جیهان، سیستم و نەزمی جیهانیی سەرمایەداری خستە ژێر پرسیارێکی جیددی و گەورە و مەترسیدار. حاکمییەتی سیاسی و سەرمایەداریی بێ ئەخالقی تۆتالیتێری ئاخوندی ،حەوتویێک پاش 22ی ڕێبەندان و بەڕێوە بردنی بۆنەکانی دەهەی فەجر
ئەسعەد درودی وەکوو ئاماژەمان پێدا ستڕاتیژێکی دیاری کراوی نەبوو بۆ پاراستنی گیانی هاوواڵتیان و هەموو کردەوەی لە چوارچێوەی پڕۆپاگەندا و قسە دەرمانیدا کورت کرایەوە بەاڵم دامەزراوە سیاسی و مەدەنیەکان و خەڵکی ژیر و خاوەن هەڵوێستی کوردستان بە سەرنج خستنە سەر مێژووی ئێپیدێمیەکان و دژکردەوەی کۆمەڵگای پێشکەوتوی جیهانی ،لە ماڵەکانیان مانەوە و خۆیان قەرەنتینە کرد .لە هەموو شارەکانیش بە تایبەتی ئەوەی من ئاگادارم لە سنە، مەریوان ،سەقز ،مەهاباد کامیاران ،بانە و هتد ئێن جی ئۆکان و خەڵکانی خۆبەخش بە چاو نوقاندن لە دەسەاڵتی خۆسەپێن و ئەرکەکانی، بە پێی زەروورەت ،کەمپەینی کۆکردنەوەی یارمەتیان دروست کرد و بەوپەڕی هەست و تواناوە هەوڵیان داوە دۆخەکە بە کەمترین خەسار تێپەڕێنن .ماوەی زیاتر لە مانگێکە کۆمەاڵنی هەڵسووڕاوان و الوانی خۆبەخش لەم شارانە کەمپەینەکانی دژەگەند کردنی کۆاڵن و خیابانەکان ،کۆ کردنەوەی یارمەتی و پێداویستی بۆ بنەماڵە هەژارەکان و هەروەها دابین کردنی کەموکوڕییەکان کەرتی الوازی تەندروستی و دەرمانیان بۆ نەخۆشەکانی کڕۆنا ،لە سەر ئەرک و زانست و تێچووی خۆیان ،دەست پێکردووە و هەوڵ ئەدەن شار و دێهاتەکان بخەنە ژێر چاودێری و کۆنتڕۆڵی خۆیان. ئێستا لە بەڕێوەبەری و حاکمییەتی سیاسی ئەوەی پێوەندیی بە پەتای کڕۆناوە بێت لە کوردستان ،تەنیا دەسەاڵتێکی هار و درۆزن ماوەتەوە کە پاراستنی ژیانی گەلی
و ساڵیادی شۆڕشی گەالنی ئێران ،بە شێوەی قەترەچکانی دەستی کرد بە باڵوکردنەوەی هەواڵی کڕۆنا و دۆخە مەترسیدارەکەی .بەاڵم ئێستاشی لەگەڵ بێت ڕوون و ئاشکرا و یەک دەنگ نەیانتوانی ستڕاتیژێکی دیاریکراو ڕابگەیێنن و بەم هۆیەشەوە تا ئێستا دەیان وتار و هەڵوێستی دژبەیەکیان لێ بیستراوە کە بۆتە جێی گاڵتە پێکردن و سەرنجی میدیاکان. ئەمەش لە کاتێکدایە بێجگە لە ئێران و چەند واڵتێکی پاوانخواز و دیکتاتۆر زۆربەی واڵتانی تێوەگالو بە کڕۆنا ،بێ ئەمالوال هەڵوێستی ئاشکرای خۆیان لە چوارچێوە دیاری کراوەکانی بە گژا چوونەوەی ئێپیدێمیەکان ڕاگەیاندووە و هەموو توانا و ئیمکاناتیان بۆ خزمەتی گەلی خۆیان و تێپەڕاندنی دۆخەکە تەرخان کردووە. ئێستاکە هەر لە ئیالم و سەرپێڵی زەهاو و کرماشانەوە بگرە تا دەگاتە ورمێ و ماکوو و سەڵماس ،هەموو شارەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان ،دەستەویەخەی ئەم دێوەزمە نادیارەن و بە دەستی دۆخی نەخوازراوی کڕۆناوە دەناڵێنن. کڕۆنا بێجگە لە تەندروستی و ژیانی مرۆڤەکان، کاریگەریی ئەوتۆی سیاسی و ئابووریشی بووە لە ئاستی لۆکاڵی و جیهانیدا .بە هۆی قەرەنتینە داهاتی زۆرینەی خەڵک ،بێجگە لە نانخۆرەکانی سەر سفرەی ڕژیم ،بە سفر گەیشتووە و ئەمەش بۆتە باری سەرباری کڕۆنا و تەنگی بە کرێکاران و هەژاران و کەم داهاتەکان هەڵچنیوە. کوردستان بە تایبەتی ناوچەیێکی دابڕاو و ژێردەستەیە لە ئێراندا کە بە درێژەی تەمەنی ڕژیمە داگیرکەرەکان ،بە شێوەی سیستماتیک چەوساوەتەوە و هەژار کراوە و خەڵکەکەی لە کوردستانی لە دوایین پلەی ئامانجەکانیشی درێژەی قەرەنتینە ،مانەوە لە ماڵ و بێکاریدا دانەناوە .خەڵک خۆی خۆی بەڕێوە دەبات ڕووبەڕووی گوشارێکی لەڕادە بە دەر بوونەتەوە .و تەنانەت بەشی زۆرینەی پێداویستییەکانی لەم ناوەدا شاری سەقز لە پارێزگای کوردستان بە
هۆی جوغڕافیای ئیقلیمی و ئابووریی الوازتریەوە کە زۆرترین پێوەندیی لەگەڵ تاران و شارە گەورەکانی ئێرانەوە هەیە و هەروەها شاڕێیانی هاتوچۆی بەشێکی بەرچاوی شارەکانی دراوسێی خۆیێتی ،زۆرترین توشبووی کڕۆنای تا ڕۆژانی پێشوو بووە .شاری بانەش بە هۆکاری تیجاری و توریستی بوونیەوە دوای سەقز بە نیسبەت پانتایی و ڕێژەی دانیشتوانی دووەم شاری تێوەگالوی کڕۆنایە و سنە و ورمێ و کرماشان و هەتا دواییش لە ڕێزبەندی دواتردا جێگیر بوون. لە کوردستان بە هۆی بێ متمانەیی بە ڕژیم و بێ ئێمکاناتیی ڕوون و ئاشکرای کەرتی تەندروستی و نەخۆشخانەکان ،مەترسی و خەسارەکانی گشتیی کڕۆنا دوو ئەوەندەی ناوچەکانی دیکەی جیهان بووە .بەاڵم سەرەڕای بارگرانی و بێ ئامانیی پاندێمیەکە ،گەلی کوردستان و هەڵسووڕاوانی سیاسی و مەدەنی بە گیانێکی شۆڕشگێڕانە و بۆ خاوەنداری کردن لە گەل و نیشتمان ورەیان بەر نەداوە و بە سازکردنی دەیان کەمپەین و هاویشتنی هەنگاوی جۆراوجۆر جڵەوی کاریان گرتۆتە دەست. هەر چەند ڕژیمی دژە ئینسانی ئاخوندی
وەکوو دەسکێش و دەمامک و عەینەک و جلوبەرگی تایبەتیی بەشی نەخۆشەکانی کڕۆنایی لە کوردستان خۆیان دابینی ئەکەن .ئەمانەش هەمووی ئاماژەی ئەرێنین بۆ ئەوەی گەلی کوردستان توانای خۆبەڕێوەبەریی لە ئاستی بەرزدا هەیە. بۆ نموونە لە بانە ژووری هاوبیریی ئەنجومەنەکان کەمپەینێکی دەست پێکردووە کە ڕۆژانە سەد و بیست دەست جلوبەرگی تایبەتی بە هاوکاریی چەند بەرگدروێکی خۆبەخش ئەداتە نەخۆشخانەی ڕازی و هەروەها تا ئێستا نزیکەی هەزار سەبەدی خۆراکی ،بە بەهای هەر دانە دووسەد و بیست هەزار تمەن ،بە سەر بنەماڵە هەژارەکاندا دابەش کردووە .ئەمەش لە کاتێکدایە هاوکارییەکانی زانکۆی پزیشکیی کوردستان ،سەر بە وەزارەتی تەندروستی، بۆ بیمارستانی ڕازیی بانە تا ئێستا ناگاتە بیست لە سەدی هاوردەی هاوواڵتیان.
...بۆ ل 12
هاوپشتیی هاوچارەنووسی ئەرکێکی هەمیشەیی کاردانەوەی بەرینی ڕای گشتی بەرانبەر بە ڕووداوەکان لە دونیای سەردەمدا و بە پێشکەوتنی تێکنۆلۆژی و پەرەسەندنی سایتە کۆمەاڵیەتییەکان ،وەکوو هەموو دیاردەیەکی دیکە دەتوانێ هەڵگری الیەنی ئەرێنی و نەرێنی بێ. ئەو کاردانەوانە زۆر جار دەبنە هۆی لەقاودرانی ناڕەوایی و ناڕاستییەک یان بە دەرخستنی نەهێنییەک بەر بە کارەساتێک دەگرن یا ڕزگارکەر دەبن و دەرفەتێکی نوێ دەبەخشن یان بزووتنەوەیەک بۆ گۆڕینی نەریت و کولتووری ناشیاو وەگەڕ دەخن ،جاری واش هەیە ئاکامی ئەو کاردانەوانە لەگەڵ ڕووداوەکە ناگونجێ و بگرە دەبێتە هۆی دوور کەوتنەوە لە مەبەست و ویستی جەماوەر و بەپێچەوانە دەشکێتەوە. بەمدواییانە و لە ئاکامی ئیعدامی مستەفای سەلیمی شەپۆلێکی بەرینی ناڕەزایی و تووڕەیی لە سەر هەواڵی ڕادەستکرانەوەی لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ ژێردەستی حکوومەتی ئیسالمیی ئێران و دواتر ئیعدامکرانی ،تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانی داگرت و تاک و الیەن و ڕێکخراو و حیزبەکان هەرکامەیان بە جۆرێک هەڵوێستیان گەرت. مەبەستی زۆربەی ئەو کەسانەی ناڕەزایەتیان لەسەر ئەو ڕووداوە دەربڕێ ( جیا لەوانەی هەوڵیان دەدا بۆ تۆڵەی کێشەی کۆن و تەسفیەکردنی حیسابی دیکە کە پەیوەندییان بەم مەسەلەیەوە نەبوو ) دژایەتیی حوکمی نائینسانی و ناعادیالنەی ئیعدام و ،چاوەڕوانیی و دڵسۆزی و خەمخۆریان بۆ هاوپشتی و هاوخەباتیی ڕۆژهەاڵت و باشووری کوردستان بوو بەاڵم بەداخەوە ال ئاستێکی بەریندا قسەکان بەالڕێدا چوون و مێژوویەکی دوورودرێژی هاوخەباتی و هاوکاری و پشتیوانیی خەڵکی ڕۆژهەاڵت و باشووری کوردستان کەوتەبەر شەپۆلێکی بێڕەحمانە و بێئینسافانە و لە پێناو کاری ناڕەوای چەند کەسێک، کرا بە پووشی دەم با. خەباتی ڕزگاری خوازانەی خەڵکی کوردستان لە باشوور و ڕۆژهەاڵتی کوردستان دەیان ساڵە لێکهەڵپێکراوە و لە چەرخی نوێدا لەوکاتەوە خەباتکارانی کوردستان ”بە ١٧تفەنگی خانەبڕەوە سینگیان بە سینگی بەغدای میگ و دەبابە و ڕاجیمەوە ئەنا” و خەباتکارانی ڕۆژهەاڵت “لە ناو قوڕگی نەهەنگی ساواکەوە کۆڵەپشتی نانی مااڵنی سنە و ساباڵخ و سەقز” یان بۆ دەهێنان ،تا ئەو کاتەی جەستەی هیالکی مندااڵنی کۆڕەو لە پەنای ئاگری ماڵە هەژارەکانی مەریوان و بانە حەسانەوە و تا ئەو ڕۆژانەش کە هەولێر و سلێمانی میوانداری هاونیشتمانانی خۆیان لە ساباڵخ و بۆکانەوە بوون و هۆنراوەکانی مامۆستا شێرکۆی نەمر مەرهەمی زامی دڵی ڕۆژهەاڵت بوون ،دەیان ساڵە دڵی ئەو خەڵکە مافخوراوە پێکەوە لێئەدا و ناکرێ ئەو مێژووە پڕ لە هاوپشتی و هاوسۆزی و هاوخەباتییە ببێتە ژێر تەپوتۆزی کاری ناڕەوا و دزێوی کەس یان کەسانێکەوە کە بەداخەوە وەکوو دڕکی ناو گوڵزار لەم سااڵنەدا دەست و دڵیان بریندار کردووین. ئیعدامکردنی کاک مستەفای سەلیمی تاوانێکی گەورەیە کە لەالیەن دەسەاڵتێکی دژە مرۆڤەوە بڕیاری دراوە ،سپای پاسداران کە مستەفای سەلیمی دەسگیر کردووە و ئەو قازییەی بڕیاری ئیعدامەکەی داوە و ئەو کەسانی حوکمەکەیان بەڕێوەبردووە کۆمەڵێک تاوانبارن کە دەستیان بە خوێنی هەزاران تێکۆشەرانی سیاسی و مرۆڤی ئازادیخواز سوورە .ئیعدام ،سزادان نییە ،ئیعدام ناشیرینترین شیوەی قەتڵە بۆ چاوترسێنکردنی کۆمەڵگا. ئەوکەس یان کەسانەش کە بەرپرسی ڕادەستکردنەوەی ئەو زیندانییە بوون، شەریکی ئەو تاوانەن و نەک هەر لە ڕوانگەی خەڵکی خەباتکار و ئازادیخوازی
ڕۆژهەاڵت و باشووری کوردستانەوە بەڵکوو لە ڕوانگەی هەموو ئینسانێکی ئازادیخوازەوە ،بە بەشداری ئەو تاوانە دەزانرێن .بەاڵم ئەو تاوانەی ئەو کەسانە کردوویانە نابێ بکرێتە دژایەتیی خەڵکی ناوچەیەک ،یان الیەنێکی سیاسی یان هەرێمی کوردستان .ئەو کارە هەم ناحەق و ناڕەوایە و هەم زەبر لە هاوخەباتیی خەڵکی کوردستان دەدا .خەڵکی کوردستان بە هەموو بەشەکانیەوە پێویستیان بە متمانە بە یەکدی و بڕوا بە هاوچارەنووسی هەیە ،هەر کارێک لە الیەن هەر کەس و الیەنێکەوە ئەو متمانەیەوە و ئەو هاوخەباتی و هاوچارەنووسییە الواز بکا بە زیانی داهاتووی خەڵکی ئازادیخوازی کوردستانە. ئەگەر کەس یان کەسانێک تاوانبارن و هەستی هاوپشتی و هاوچارەنووسیی خەڵکی ئازیخواز و ڕزگاریخوزی کوردستانیان بە ڕادەستکردنەوەی مستەفا سەلیمی بریندار کردووە ،هێرش کردنەسەر هەموو خەڵکی بەش یان ناوچەیەکی کوردستان یان الیەنێکی سیاسیی کورد ڕێک لەو ئاراستە و جەهەتەدایە و زەبر لە هاوخەباتیی خەڵکی ئازادیخوازی کوردستان دەدا .بێحورمەتی کردن بە خەڵکی شارێک و ناوچەیەکی کوردستان یان هەموو ئەندامان و چاالکانی حیزب یان الیەنێکی سیاسیی کوردستانی
نە ژێرانە و سەردەمییانەیە و نە خزمەت بەو ئامانجە ئەکا وا هەموو خەڵکی دڵپەرۆش و تووڕەی کوردستان ،هاواری بۆ دەکەن.