》4
ئاڵترناتیڤی کاری جەماوەریی لە کوردستان
شکۆدار بێ ئەوەلی مانگی مەی ، رۆژی جیهانی چینی کڕێکار
وتوویژێک سەبارەت بە ئایدئۆلۆجیایی سیاسی
》8
》15
ژمار‌ه ( )٨٨ساڵی هەشتەم
دوو هه‌فته‌نامه‌یه‌كی سیاسی گشتییه
ده‌ریده‌كات
سەروتار یەکی مەی
dwaroj@komala.com
كۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشانی کوردستان
١٨ - ٢٠٢٠/٠٥/٠٧ی گواڵن 1398 نرخ 500 :دینار
شکۆدار بێت یه‌كی ئه‌یار ڕۆژی هاوپشتی جیهانی چینی كرێكار
کۆمەڵگای مرۆڤایەتی له بەردەم ئەزموونێکی نوێ
ڕەزا کەعبی یەکی مەی پاش زیاتر له سەت و سی ساڵ ،به هێزترین و دیارترین هێمای خەبات و یەکگرتویی کرێکاران و چەوساوەکانی جیهانە دژی چەوساندنەوە و هەژاری و نادادپەروەری. کۆمەڵگای سەرمایەداری و کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ڕوون تر و زیاتر و بێ ڕەحمانەتر له هەر کاتێک به دوو بەرەی دژ به یەکی چەوسێنەر و چەوساوە ،دابەش بوە .به تێپەربونی زەمان نابەرابەری چینایەتی نە تەنیا بەرفەراوان تر بووە که ئاڵووگۆری بەرچاو له چونییەتی چەوسانەوە و ڕادەی داسەپاندنی هەژاری و ژیانی مەمرە و مەژی قوڵتر و وەحشیانەتر و ئاشکاراتر له هەر کاتێکی دیکەیە .کەڵەکە بوونی سەروەت و سەرمایە له چنگ کەمایەتییەکی زۆر بچووک و داسپاندنی هەژاری کەم وێنە و شەڕ و کۆچی زۆرەملی و سەپاندنی حکومەتەکانی مەزهەبی و دیکتاتۆری و ڕاکێشانی زلهێزەکان بۆ شەری موشکی و باڵوکردنەوەی سێبەری چەکی ئەتومی به سەر جیهان سیما و پێناسەی نیزامی سەرمایەداریە له پێشکەوتوترین قۆناخی مرۆڤایەتی. کۆڕۆنا وەک شۆکی جیهانی ،خەسڵەت و یاسا و رەمزی مانەوە و به درێژەکێشانی نیزامی سەرمایەداری ڕوونتر و بێ پەرەدەتر له هەمیشە نیشاندا .کۆڕۆنا ناکۆکی چینایەتی زەقتر کردووە و دەریخست که ئەم نیزامە له پێشکەوتووترین واڵتان و پێگەکانی خۆیی چلۆن دۆش داماو و دەستەوەسانە .بۆ هەمۆان دەرکەوت که ژیان و چارەنووسی سەدان میلیون ئینسان تەنانەت له واڵتانی دەوڵەمەند و پێشکەوتوو قوربانی کراوە له پێناو کەڵەکەبونی سەرمایە و تەرخانکردنی بۆ ملمالنێی جیهانی و سازکردنی شەرە ناوچەییەکان .لێدان له سیستمی بێهداشتی و دەرمانی دەیان میلیون ئینسان ،کەم کردنەوەی پێداویستیەکانی به سااڵچوان ،بێکاری زۆرتر و هێرشی بەردەۆام بۆ ناڕەزایەتییەکان کرێکاران و ڕاگرتنی هەڕەشەی هاتنە سەرکاری ڕاستی فاشیستی به سەر کۆمەڵگا له واڵتانی رۆژئاوا و غارەتی سەروەت و سامانی والتانی رۆژهەاڵتی و داسپاندنی شەر و به دەسەاڵت گەیاندنی ڕێژیمە فاشیستی و دیکتاتوری مەزهەبیەکان ،سیمای دزێوی سەرمایەداری و پڕ له چەوسانەوە و قوربانی کردنی میلیاردها ئینسان زەقتر له هەر قوناخێکی دیکە نیشان ئەدات .کۆڕۆنا نیزامی حاکم و بونیاتەکانی خستە لەرزە و وەها به خێرایی زەمان و ژیان و بەرهەمهێنانی له جوڵە خست که دەسەاڵتداران نەیان توانی بیشارنەوە که تا چ ڕادەێک حەپەسان.
کۆڕۆنا نابەرابەری چینایەتی زۆرتر ئاشکرا کرد .کاتێ که یەک له سەتی جیهان سەروەتی نیوی جیهانی له چنگ خۆی خستوە ،کاتێ که نیوەی جیهان له گەڵ شەر و ئاۆارەگی رووبەرووە که خۆیان هیچ دەورێکیان تێدا نەبوە ،کاتێ که زۆربەی واڵتانی «فەقیر» له سەر دەریای نەوت و کانگاکانی پڕقیمەت زۆر به هەژاری «ژیان» دەکەن که خۆیان لەو چارەنوسەی خۆیان کەمترین دەوریان هەبوە ،کاتێ بەشێکی بەرچاو له وەزە و سەرمایە و هێزی ئینسانی سەرفی شەر و ملمالنێی جیهانی دەکرێ ،ئاشکرایە که جیهانی «موتەمەدن»یش له قەیران کۆڕۆنا ڕووبەڕووی قەیرانێک دەبێتەوە که داهاتوی مرۆڤایەتی و بونیاتەکانی دەخاتە لەرزین و هیچ کەس نەیتۆانیوە جیهانی دۆای کۆڕونا پێناسە بکات که تارمایێک باڵی به سەر جیهاندا کێشاوە که له دەوڵەمەندترین و پێشکەوتوترین دەورانی خۆیی بەسەری دەبرد. یەکی مەی له کۆمەڵگای پر له چەوسێنەری سەرمایەداری بانگەۆازی ئینسانی ترین و یەکگرتوترین دەنگی بەرابەریخۆازی و یەکسانی و عەداڵەت بووە ،ئەم بانگەۆازە به قەیرانی کۆڕۆنا هەزاران جار پێویست ترە .جیهانی سەرمایەداری به لەبەرچاوگرتنی خەسڵەت و یاسای خۆیی هیچ قەیرانێک چارەسەر ناکا بەڵکو کورت ماوە و به خوڵقاندنی قەیرانێکی دیکە فەرامۆشیان دەکا .هێشتنەوەی جیاۆازی چینایەتی که بناغەی ئەم نیزامە چارەسەر نابێ هەر بۆیە قەیران کۆتایی نایە .شەڕ ،قەیرانی ژینگە ،کۆچی میلیونی له بن نەهاتو و کەڵەکەبونی سەرمایە له دەستانی تاقمێکی بچوک ،یاسای بەردەۆام بوونی ئەم نیزامە بووە که کۆمەڵگای جیهانی بەرو هەڵدێر دەبا که کۆڕۆنا زەقترینەکەیەتی.
رۆژی جیهانی كرێكار رۆژی هاوده‌نگی و یه‌كێتی چینێكی كۆمه‌ڵگای ە ك ه جگ ه ل ه هێزی بازوو و ئه‌ندێشه ،هیچ سه‌رمایه‌یەكی دیكه‌یان نیی ه و رۆژان ه هێز و توانیان بۆ دابینكردنی ژیانی خۆیان و بنه‌ماڵه‌كانیان ده‌فرۆشن .ئهم چین ه ل ه كۆمه‌ڵگا ئه‌گه‌رچی رازاوەترین كۆشك و ته‌الر و، مودێرنترین كه‌ره‌سه‌كانی دونیای سه‌رمایه‌داری بهرههمی ره‌نجی ئه‌وانه ،ئه‌گه‌رچی چه‌رخی به‌رهه‌مهێنان ب ه بێ ئه‌وان ناگه‌ڕێ و بانك و بۆرسه‌كان بێ ڕه‌ونه‌ق دهبن ،به‌اڵم ژیانی خۆیان پڕ‌ه ل ه كوێره‌وه‌ریی ،نه‌داریی و برسیه‌تی .رۆژانه رێژەیەکی بەرچاو لە خه‌ڵكی هه‌ژار و بێ داهات ل ه به‌ر
نه‌داریی و برسیه‌تی گیان ل ه ده‌ستده‌ده‌ن و ،ب ه ملیۆن كارتۆن خه‌و ل ه سه‌ر شه‌قامی ڕازاوه‌ترین شاره‌كانی دونیا رۆژ ده‌كه‌نه‌وه. له‌م قۆناغی سەرهەڵدان و تەشەنەسەندنی پەتای كرۆناداشدا ك ه ههموو دونیا توشی شوك بووە ،ئه‌و‌ه دیسان كرێكارانن ك ه سفره‌یان بێ ره‌ونه‌قتر بووه و هه‌ژاریی و بێ دەرەتانی زیاتر ته‌نگی پێهه‌ڵچنیون ،ل ه ماڵمانەوە و بێکاری ،بۆ خه‌ڵكی هه‌ژار و زه‌حمه‌تكێش مه‌رگێكه‌و ،چوون ه ده‌رەوه‌ش بەرەوڕووی مه‌ترسییەكی دیكه‌یان ده‌كاتەوە .لهو الشه‌وه سیستمی گه‌نده‌ڵی سه‌رمایه‌داری ب ه ههموو ده‌سه‌اڵت و
جبه‌خانه‌كانیه‌و‌ه ل ه به‌رانبه‌ر ئهم ویروسەدا دەستەوەستانە و نێوه‌رۆكی راسته‌قینه‌ی خۆی وه‌ك رۆژی روون ئاشكرا كرد ك ه سه‌رمایه‌داری بۆ خزمه‌ت ب ه كۆمه‌ڵگا جگ ه ل ه به‌رژه‌وه‌ندی خۆی و پڕ كردنی گیرفان و كه‌ڵه‌كه‌كردنی سه‌رمای ه هیچ شتێكی بۆ مرۆڤایه‌تی پێ نیه. یەکی مانگی مەی ئەمساڵ لەکاتێکدایە کە لە ئێران سەرەڕای هەموو نەهامەتیەکانی چواردەیە دەسەاڵتی دژە کرێکارترین رژیم ،بەداخەوە پەتای کۆرۆناش بووەتە هۆکاری هەژاریی و نەداریی زیاتری چینی کرێکارو زەحمەتکێش و بەدڵنیاییەوە زۆربەی قوربانیانی ئەم پەتایەش ... ...بۆ ل 4
هەڕەشەکانی ئەمریکا و کۆماری ئیسالمی له خەلیج و
ڕاگەیاندنی کۆتایی پلێنۆمی ١١کۆمەڵە
کاریگەرییەکانی له ناو کۆمەڵگا
پلینۆمی ١١کومیتەی ناوەندی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان لە نیوان ڕۆژانی ٢٤ئاپریل تا سێی مانگێ مای بە شێوەی ئانالین بەڕیوەچوو .بە سرودی بانگەواز ،سرودی کۆمەڵە و دەقیقەیەک بێدەنگی بۆ یادی گیانبەختکردوانی بزوتنەوەی ڕزگاریی کوردستان و ڕێگای ئازادی و سۆسیالیسم ،ڕەسمییەتی پلێنۆم ڕاگەیەندرا. دوای ڕەسمیەتی پلێنۆم هاوڕێ عومەر ئێلخانیزادە ڕاپۆرتی سیاسی بە پلێنۆم پێشکەش کرد .لە ڕاپۆرتی سیاسیدا گرینگترین پێشهاتەکانی جیهان ،ناوچە، ئیران و کوردستان بە لەبەرچاوگرتنی پەتای کڕۆنا درابووە بەر باس و لێکۆڵینەوە: تەوڕێکی ڕاپۆرت بریتی بوو لە ئاڵۆزی و قەیرانەکانی پێش کڕۆنا ل ه جیهاندا ،لەوبارەوە باس لەوە کرا کە :سیستەمی حاکم لە جیھاندا ،زۆر پێشتر ،چ لە بواری حوکمڕانی ،ئابوری و کولتوری تووشی تەنگژە و گرفتی جیددی ھاتبوو بە جۆرێک کە :ملمالنێی زلھێزەکانی جیھان تا ئاستی دەستپێکردنەوەی دەورەیەکی نوێی شەڕی سارد ھەڵکشا بوو.
...بۆ ل 3
ئاژوان سنە لە چەن حەوتەی ڕابڕدوو دا بە گوێرەی ئاژانسەکانی هەواڵ ناکۆکییەکانی ئەم دواییە لە نێوان ئێران و ئەمریکا و هەڕەشەکانی نێوان ئەو دوو وواڵتە بە هێزی سەربازی بازاڕەکانی جیهانی شڵەژاندووە و دەنگدانەوەکانی ئەم ئاڵۆزیانە بە خێرایی گەیشتە بازاڕەکانی جیهان و واڵ ستریت و دروستکردنی گۆرانکاری گەورە لە بازاڕی وزە و دۆالر و زێردا. ئەوە الیەنێکی ئەو باس و هەوااڵنەیە،الیەکی تری ئەو دەنگۆیانە ئاماژەیە بۆ گرژییەکانی نێوان دوو واڵتی سەرمایەداری کە هەر یەکە بە پێی بەرژەوەندییە تایبەتەکانی خۆی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەیهەوێ حاکمیەت و حزووری خۆی وەک هێزی سەرەکی نیشان واڵتانی هەڵکەوتوو لەم ناوچەیە بدات.
...بۆ ل3
هەواڵ و ڕاپۆرت
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07، Dwaroj@komala.com
ڕاگەیەندراوی ناوەندی ئاسۆی ژنی کورد بە بۆنەی ڕۆژی جیهانی کرێکار
پیرۆز بێت یەكی مانگی مەی رۆژی هاوپشتی جیهانیی چینی كرێكار یەكی مانگی مەی ،رۆژی هاوپشتیی كرێكارانی هەموو جیهانە كە لە سیستمی سەرمایەداری ئەمرۆدا سەرەڕای پێشكەوتنەكان ژیانی رۆژانەیان لەسەخترین دۆخدا بەڕێوەدەچێت‌و سفرەی خێزانەكانیان تا دێت هەژارتر دەبێت .لەم رۆژەدا كرێكاران جەخت لەسەر پشتیوانی‌و هاوپشتی یەكتر دەكەنەوە‌و یەكدەنگ خوازیاری مافە زەوتكراوەكانیان دەبن. ئەمساڵ لەكاتێكدا رێز لە رۆژی جیهانی كرێكار دەگرین كە باڵوبونەوەی پەتای كۆرۆنا ژیانی ئاسایی لە زۆربەی واڵتان پەك خستوە ،ئەوەش كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر ژیانی كرێكاران داناوە كە بۆ دابینكردنی بژیوی ژیانی خێزانەكانیان پێویستان بە كاری رۆژانەیە ،بەاڵم لە زۆربەی واڵتان كە ویروسی كۆرۆنا تێیدا باڵوبوووەتەوە ،دەوڵەتان كەمترین كاریان بۆ دابینكردنی ژیانی كرێكاران كردوە‌و كرێكاران ناچارن بۆ كار لەماڵەكانیان بێنە دەرەوە‌و مەترسی توشبوون بە نەخۆشی كۆرۆنا لەسەریان زیاتر بێت. ئێرانیش یەكێكە لەو واڵتانەی بەهۆی ناكارایی‌و كەمتەرخەمی بەرپرسانی كۆماری ئیسالمی ئەو پەتایە بە شێوەیەكی مەترسیدار تێیدا باڵوبووەتەوە‌و رۆژانە شاهیدی
راگەیەیاندنی کۆمەڵە بە بۆنەی
یەکەمی مانگی مەی
درێژە لە الپەڕەی یەکەوە لەناو هەر پەتایەش چینی هەژارو دەستکورتی کۆمەڵگادان .کۆماری ئیسالمی بە گوێنەدان بە ژیانی خەڵک و بەتایبەت کرێکاران و خۆپارێزییان لەبەرامبەر ئەم پەتایە ،کە لەرێگەی دابینکردنی بژیوی ژیانیان و مانەوەیان لەماڵەکانیان مسۆگەر دەکرێ، بە پێچەوانەوە بە شاردنەوەی زانیاریی و ئاماریی راست و دروست لەسەر توشبوان و قوربانیانی کۆرۆناو کەمڕەنگ مەترسییەکانی کردنەوەی ئەم پەتایە ،خەڵکی کرێکار ناچار زەحمەتکێشی و کردوە بۆ دابینکردنی بژیوی ژیانی خانەوادەکانیان روو لەبازاڕەکانی کار بکەنەوە کە ئەمەش مەترسی توشبونیان بە پەتای کۆرۆنا زیاتر دەکات. دابینکردنی بژیوی ژیانی کرێکاران و زەحمەتکێشان سەرەتاییترین مافە کە دەبێت لەالیەن کۆماری ئیسالمییەوە دابینبکرێت ،بەاڵم بە پێچەوانەوە بەرپرسانی رژیم بەدەیان ملیۆن دۆالر لە پرۆژە تیرۆریستییەکانیان لە
چوونەسەرەوەی ژمارەی تووشبوان‌و قوربانیانی ئەم پەتا نوێیەن. كۆماری ئیسالمی كە لە هەموو سااڵنی رابردوودا‌و لەپاش هاتنە سەركاریەوە مافەكانی كرێكارانی پێشێلكردوە‌و هەر دەنگێكی ناڕەزایی هەڵسوڕاوانی كرێكاریی سەركوت كردوە‌و لە زیندانەكانی خستوون ،لەپاش هاتنی كۆرۆناش زیاتر ماهیەتی دژە كرێكاری خۆی نیشانداوە .لەپاش هاتنی كۆرۆنا بە وتەی خودی بەرپرسانی رژیم بە دەیان كارگە‌و كارخانە داخراون‌و زیاتر لە 7ملیۆن كرێكار بێكار بوون ،ئەمەش بێجگە لە كرێكارانی وەرزی‌و رۆژانە كە بۆ دابینكردنی بژیوی ژیانیان ناچاربوون رۆژانە كار بكەن .كۆماری ئیسالمی لەم قەیرانە مرۆییەدا هیچ هاوكارییەكی كرێكاران‌و زەحمەتكێشانی نەكرد‌و بە پێچەوانەوە لە میدیاكانی خۆیەوە هەوڵیداوە قەیرانەكە كەمڕەنگ بكاتەوە‌و لەالیەن بەرپرسانی بااڵی كۆماری ئیسالمیشەوە خەڵك هاندەدرێت سەرەڕای مەترسییەكانی توشبوون بە كۆرۆنا بچنەوە سەركارەكانیان. لەم نێوەندەدا كرێكارانی ژن كە توشی بێمافی زیاتر دەبن هەم لەكۆمەڵگا‌و هەم لە شوێنی كار ،فشارێكی زیاتریان دەكەوێتەسەر‌و ژنانی سەرپرستی خێزانی بۆ پەیداكردنی نانی سفرەی خێزانەكانیان دوو ئەوەندەی كرێكارانی پیاو توشی
واڵتانی ناوچەکە و تاقیکردنەوە موشەکییەکانیدا خەرج دەکەن بەاڵم ژیانی خەڵکیان بۆ گرنگ نەبووە و نیە. وێڕای رۆژەدا لەم مەحکومکردنی سیاسەتی دژە کرێکاریی کۆماری ئیسالمی، بە بۆنەی رۆژی جیهانی کرێکار پیرۆزبایی لەسەرجەم کرێکارانی کوردستان دەکەین و سەری رێز و نەوازش دادەنوێنین بەرامبەر بەو کرێکارانەی لە پێناو ژیانێکی مەمرەو مەژیدا و بە هۆکاری جۆراجۆرە گیانیان لەدەستداوە .ساڵو دەنێرین بۆ گیانی هەرگیز نەسرەوتووی هەموو گیانبەختکردوانی رێبازی ئازادی و بەرابەری ئینسانەکان. ساڵو دەنێرین بۆ هەموو ژنان و پیاوانی کرێکار ،بۆ ئەو کرێکارە خەباتکارانەی وەک رابەرانی جوواڵنەوەی پێشڕەوەی کرێکاریی لە سیاچاڵەکانی کۆماری ئیسالمیدا لە ئازادی بێبەش کراون ،یان بەهۆی رووداوەکانی کارەوە توشی زیانی جەستەیی بوون. بژی ئازادی و بەرابەری بژی سوسیالیزم مەرگ و نەمان بۆ نیزامی ناعاداڵنەی سەرمایەداری کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان ١٠ی گواڵنی ١٣٩٩ی هەتاوی ٢٩ی ئەپریلی ٢٠٢٠ی زایینی
گرفتی جیدی دەبن .هاوكات بەهۆی قەیرانی كۆرۆنا و هەژاری زیاتر كرێكاران‌و خێزانەكانیان‌و مانەوەیان لەماڵەكانیان رۆژانە هەواڵی خۆكوژی ژنان‌و كچان لە بنەماڵە كرێكارییەكان بەهۆی هەژاری‌و دەستكورتی باڵودەبێتەوە كە هۆكاری سەرەكی ئەم هەموو نەهامەتییە تەنیا كۆماری ئیسالمییە .دەسەاڵتدارانی رژیمی ئێران دەبێت وەاڵمدەرەوەی هەموو ئەو نەهامەتییانە بێت كە توشی چینی كرێكار‌و زەحمەتكێش لە ئێران‌و كوردستان هاتووە. ئەمساڵ لەكاتێكدا رێز لە رۆژی جیهانیی كرێكار دەگرین كە بە هەزاران
ژن‌و كچ لە ناوەندە پزیشكییەكان شان بەشانی پیاوان ،بۆ شەڕ لەگەڵ ویروسی كۆرۆنا گیانی خۆیان دەخەنە مەترسیییەوە ،جێگەی خۆیەتی سەری رێز‌و نەوازش لەبەر پێشمەرگانی سپی پۆش دابنەوێنین كە لەبەرگی پزیشك‌و پەرستاردا بۆ پاراستنی گیانی هاواڵتیان گیانی خۆیان دەخەنە مەترسییەوە .ساڵو دەنێرین بۆ هەموو ئەو ژنانەی لە بەشەكانی دەرمانسازی‌و سازكردنی كەرەسەكانی خۆپارێزی كۆرۆنا ماندونەناسانە كار دەكەن. رێوڕەسمەكانی یەكی ئایاری ئەمساڵ ڕێكخراوی ئاسۆی ژنی كورد بەهۆی باڵوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا 11ی گواڵنی 30 – 1399ئەپریلی
هەڕەشەکانی ئەمریکا و کۆماری ئیسالمی له خەلیج و کاریگەرییەکانی له ناو کۆمەڵگا
درێژە لە الپەرەی یەکەوە مانگی پێشوو ،چەند کەشتیەکی سەربازی ئەمریکا لە ئاوەکانی کەنداو ،ڕایانگەیاند «یازدە بەلەمی سەربازی سپای پاسدارانی ڕژیم زۆر لە کەشتییەکانیان نزیکبووەنەتەوە و بە شێوەیەکی بێزارکەرانە تەشقەڵەیان بە هێزە دەریاییەکانیان کردوە». ئەوە لە حاڵێکدایە کە هەر دوو واڵت بە هۆی نەخۆشی کرۆنا لە ناو وەاڵتەکانی خۆیان تووشی ڕەخنەی زۆرن و خەڵک چاوەڕوانی شەڕ و پێکدادان لەم کاتە دا ناکەن. گۆشاری ئابووری لە هەر دوو واڵت کۆمەاڵنی خەڵک بە تایبەت چینی هەژاری زۆر بێزار کردووە.هاتنە خوارەرەوەی نرخی نەوت،ڕاوستانی چەرخی ئابووری و پیشەسازی ،کەرەنتینەی شارەکان،کەمبوونی پێداویستیەکانی بێهداشتی و بەرگری تەندرۆستی لەم کاتانە و چوونە سەرەوەی ڕێژەی مردن بە هۆی نەخۆشی کڕۆناوە هەموویان کاریگەرن لە سەر سیاسەتی دەرەکی ئەو دوو واڵتە کە هەر یەک الیەن و جەمسەرێکی دواکەوتووی سەرمایەداری نوێنەرایەتی ئەکەن. هەم ئەمریکا و هەم ڕژیمی کۆماری ئیسالمی پیویستیان بە جۆری فەرافکەنی لە سەر زەختەکانی ناوەوەن.ناکۆکییەکانی دەروون حاکمییەتی لە ئەمریکا بە تایبەت لە نێوان کۆماری خوازەکان و دیمۆکراتەکان و ئەنجامە سەرەتاییەکانی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری ئەو واڵتە لە ساڵی داهەتووی زایینی وەک بناغەیەک بۆ ئاڵوگۆڕی سیاسی سەیر دەکرێن و هەر یەک لەو الیەنانە هەوڵ ئەدەن لە هەر چەشنە ڕووداوێک بۆ بەرژەوەندی خۆی کەڵک وەرگرن.کۆماریخوازەکان بە تایبەت سەرۆک کۆمار ترامپ لەم شەرایتە حەز بە هەڵگیرسانی شەڕێ کە ببێتە هۆی ڕەخنەی دیمۆکراتەکان ناکا ،بەاڵم بە جۆرێ حەزی لە خۆنیشاندانی سەربازی سنوور دارە لە گەڵ ئێران .ترامپ ئەزانێ شەڕ لە گەڵ واڵتێ وەک ئێران درێژخایەن ئەبێ و سنوورە ئەوشەڕەش لۆکاڵ
لەزۆربەی واڵتان بەڕێوەناچێت، بەاڵم ئەمە نابێتە هۆكار بۆ ئەوەی هەموومان پاڵپشتی كرێكاران نەكەین‌و لەم رۆژەدا پیرۆزبایی لە سەرجەم كرێكارانی كوردستان بە تایبەت كرێكارانی ژن دەكەین‌و بۆ پشتیوانی لە داخوازییە رەواكانیان دەكەین. بژی یەكی مانگی مەی رۆژی جیهانیی كرێكار سەركەوێ بزوتنەوەی رەوای كرێكاران
نییە،بۆیە وێڕای ئەو هەڕەشانە نایئەوێ لەم کاتە دا ئەو قۆمارە بکات.دوای کوشتنی فەرماندە سپای قودسی سپای پاسداران «قاسم سولەیمانی « پێشبێنی دەکرا عێراق و واڵتانی ناوچەکە ڕووبەڕووی مەترسییەکانی بەرزبوونەوەی توندوتیژی و چاالکی سەربازی بنەوە ،گۆڕانکاری لە نرخی نەوت و دۆالر و زێڕدا لە بازاڕەکانی جیهاندا بەخێرایی ڕوو بدەن. نابێ چاوپۆشی لەوە بکەین کە جێی و مەکانی هەستیار و ئێستراتژیکی ئێران لە ڕۆژهەاڵتی ناوین و هەبوونی کۆمەڵێ قەیران و بۆشایی سیاسی لەم ناوچە بووەتە هۆی درووست بوونی هەڕەشە لە سەر ئاسایش و مانەوەی ئەو ڕژیمە،یەکێ لە گەورەترین هەڕەشەکان لە دیدی حاکمانی ئێران بوونی ئەمریکا و هاوپەیمانانی لە کەنداوە و نفووزی لەم ناوچە ئێستراتژیکەیە. ئەمریکا توانیویەتی بە حزووری خۆی لە ناوچە و درووست کردنی پردی پێوەندی لە گەڵ دراوسێکانی ئێران ،فەزایەکی ترسناک بۆ ڕژیم و تەنانەت خەڵکی ئاسایی ئەو واڵتە بخۆلقێنێت. ڕوانینی خەڵکی ئاسایی بەم رووداوانە و لێکۆڵینەوەی مەیدانی لە سەر ئەم بابەتە ئەبێ لە فەزایەکی ئازاد بکرێت.ئەوەش بۆ ئێستا و بە چەشنێکی عێلمی و زانستی ئەنجام نادرێت.بەاڵم ئەوەی کە لە ناو دەنگۆ و شایعات هەیە و لە کووچە و کواڵن باسی لێوە دەکرێ حەز بە پێکدادانێکە کە نێوان ئەم دوو واڵتە ڕوو بدات.دەروون ناسی کۆمەاڵیەتی خەڵکی بە تەنگ هاتووی ئێران ئاماژە بەوە ئەکات کە خەڵکی بێ هیوای پەرتەوازە ماتڵی هاتنی مۆنجییەکن کە لەم مەینەتیە ڕزگاریان بکات.ئەمە بۆ ئێمە وەک شوڕشگێڕانی سیاسی زۆر سەختە و جێی نیگەرانی ،بەاڵم کۆمەڵگای ئێران لەم چڵ ساڵە زۆر تووشی خەسار بووە و بڕوای بە خۆی و ئۆپوزسیۆنی دەرەوە و ناوەوە نەماوە.دووریش نییە کە ئاژانسەکانی هەواڵگری ڕۆژئاوا و ئەمریکا هم ئەوەیان لە مێشکی کۆمەڵگا گۆنجاندبێت و یان بەوە ئاگادار بن و ستراتژییەکەیان لە سەر ئەوە دانابێت. بە گشتی هەڵگیرسانی شەڕێکیتر لە کەنداو مەترسیدارە و ئاسەوارەکانی گاریگەری لە سەر بزووتنەوە کۆمەاڵیەتی و سیاسیەکان دا دەنێت و ئەتوانێ تەئسیراتی ناوچەیی و جیهانی بێت و لەم سەردەمە کە کڕۆنا ئاسایشی زۆر واڵت بە تایبەت ئێران و ئەمریکای تێکداوە ،شەڕ خواست و هیوای واقێعی هیچ یەک لە کایەکارانی ناوچە و سیاسەتی نێو دەڵەتی نییە و ئەگەر جاروبار دەنگۆییەک بێت تەنیا بلۆفە و دوورە لە ڕاستی.
3
2
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07 ، Dwaroj@komala.com
ڕاگەیاندنی پلۆنۆمی ١١ی کۆمەڵە درێژەی الپەرەی ١ لە ھەموو بوارێکدا گرفت و ناته‌واوییه‌كانی لیبرالیسمی نوێ بۆ ئیدارەی کۆمەڵگای بەشەری و ڕاگرتنی نەزمی جیھانی ،بە زەقی خۆی دەنواند، ناوەندەکانی جێی شەڕ و ملمالنێ لە شوێنە جیاوازەکانی جیھاندا نەک بەرەو ھێوری نەدەچوون، بە پێچەوانە ،کێشەکان تێیاندا لە پەرەگرتن دابوو. باڵو بوونەوەی خێرای پەتای کڕۆنا زۆر بە ڕۆشنی و بە بەرچاوی ھەموانەوە ناکارامەیی سیستەمی زاڵی جیھانی نیشانداو ،دەریخست کە سەرەڕای پێشوەچوونی زۆر و زەبەندی تێکنۆلۆژی و زانست، تا چ ڕادەیەک کۆمەڵگای جیھانی و پارێزگاری لە ساڵمەتی ئینسانەکان ،بایەخی پێنەدراوە و خاڵی الوازی زۆری ھەیە .دەرکەوت کە ھەوسارپساویی لێبڕالیسمی نوێ و کەلەبەری نێوان سەروەت و نەداری تا چ ڕادەیەک ده‌توانێ زیان بە کۆمەڵگای پێشکەوتوش بگەیەنێ .لە ھەمان کاتدا دیتمان کە ڕەوتگەلێکی سیاسی تەنانەت لە نێو واڵتانی ھاوپەیمانیشدا ،چۆن بە خێرایی ھەوڵیاندا بخزێنەوە باوەشی ناسیۆنالیسمی بەرچاوتەنگ و چ شۆکێک گرتیانی و سەری لێ شێواندن ،دیتمان چۆن بە خیرایی چەرخەکانی ئابوری ،تیجارەت ،گه‌شت و گوزار ،دیپڵۆماسی و ...لە کار کەوتن ،ئینسانەکان لە ماڵدا زیندانی بوون ،ژیان بە زۆری وەستا و دڵەڕاوکە و ترس و ناڕوونی داھاتوو ،پەرەی گرت .ھەموو ئەو ڕاستیانە بوونە ھۆی ئەوە دەورەیەکی بیرکردنەوە لەو وەزعە ،ھەموو تاکێک دابگرێ ،بیرمەندان و زانایان کەوتنە ڕاوێژ و ناکارایی و ئاکامە خراپەکانی سیستەمی زاڵی جیھانییان دایە بەر ڕەخنە و گوێگر و خوێنەریان بە ڕادەیەکی یەکجار زۆر زیادی کرد. له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌و خااڵنەی سه‌روتر ڕاپۆرتی سیاسی باسی له‌و‌ه كردبوو كه :كۆمه‌ڵگای به‌شه‌ری ب ه دوای ئه‌و قه‌یرانه‌ی ك ه تووشی بووه بێگومان ده‌وره‌یه‌ك ل ه ناكۆكی ،شه‌ڕی ب ه وه‌كاله‌ت و ملمالنێی زلهێزه‌كانی تێدا دێت ه ئاراوه .هێز‌ه سه‌رمایه‌داریی ه ده‌سه‌اڵتدارەکان تێده‌كۆشن له‌گه‌ڵ دابه‌شكردنه‌وه‌ی بازاری هێزی كاری هه‌رزان و كه‌ره‌سه‌ی خاو ،لە الیەک قه‌ره‌بووی قه‌یرانی خۆیان به‌سه‌ر واڵتانی فه‌قیردا ،دابشكێنن ،لە الیەکی دیکەش کێبڕکێی نێوان خۆیان توندتر دەبێتەوە .به‌اڵم كۆمه‌ڵگای به‌شه‌ری ن ه ده‌توانێ ل ه باری ئابوری و بازرگانی جیهانیدا ل ه سیسته‌می گلۆباڵ هه‌ڵگه‌ڕێت ه دواو‌ه و ،ن ه ده‌شكرێ لێبڕالیسمی نوێ هه‌ر وه‌ك جاران درێژه پێبدات و ببێتهوه ب ه مه‌یدانداری بێ هه‌وسار. وشیاری كۆمه‌ڵگا و ناكارا بوون و دژ‌ه ئینسانی بوونی نه‌زمی ئه‌وڕۆی جیهان و ،بێ ئاڵترناتیوی لیبرالیسم، هیچ چارێك هه‌ڵناگرێ و ناتوانێ ده‌سه‌اڵتی ڕه‌های ئێستای ڕابگرێ .هه‌روه‌ها سیسته‌می داخراو و نادێمۆكراتیكی چین و واڵتانی دیكتاتۆریش ناتوانێ ئاڵترناتیو و شوێنگره‌وه‌ی نه‌زمی لیبرالی بێت. بۆی ه وه‌ك ههموو قه‌یران ه گه‌وره‌كانی سه‌ده‌كانی ڕابردوو ،سەرەڕای ئازاری گەورەی بۆ جیھان ،بەاڵم ئه‌مجاره‌ش ب ه بێ رێفۆر م و گۆڕان ،کۆمەڵگای مرۆڤی ناتوانێ خۆی ڕێك بخاته‌وه .ئێمە شاھیدی ده‌وره‌یه‌ك لە کێشە و نائارامی و ناسەقامگیری دەبین ،بەاڵم بەشەری سەدەی بیست و یەکەم ڕێی خۆی بەرەو پێشوەچوون دەبینێتەوە.. تەوەرێکی دیکەی ڕاپۆرتی سیاسی تەرخان کرابوو بۆ وەزعی ئێران بە گشتی .لەو بەشەدا تیشک
خرابووە سەر قەیرانی گەوررەی ئابوری ،سیاسی
هەواڵ و ڕاپۆرت و کۆمەاڵیەتی کۆماری ئیسالمی .پێش پەتای کڕۆناش ئێران بە ھۆی سیاسەتی دەستدرێژی لە واڵتانی دراوسێ و پاڵپشستی تێرۆریسم لە دەرەوەی سنورەکانی ،ھەم لە کۆمەڵگای نێو نەتەوەیی ،ھەم لە نێو واڵتانی ڕۆژھەاڵتی ناوەراستیش توشی ملمالنێ و تەریک کەوتنەوە ھاتبوو .لە ناوخۆشدا ئابوری ئێرانی خستبووە خزمەتی ماشێنی شەڕ و کوشتار ،سیاسەتی دروستکردنی چەکی ناوکی و بە فیڕۆدانی سامانی واڵت لە پێناویدا ،سیاسەتی ڕانت خۆری پشتی بەرھەمھێنانی ناوخۆی شکاند، کارگا و کارخانەکانی بەرھەمھێنان بە زۆری لە کار کەوتن ،فەساد لە بانک و ناوەندەکانی ماڵی و ھەڵکشانی ھەر ڕۆژەی گرانی و ھەاڵوسانی ئابوری ،بوونە ھۆی ماڵوێرانی بەشی زۆرتری کۆمەڵگا ،کەلەبەری چینایەتی چەند قات زۆرتر بوو .لە الیەکی دیکەوە دڕێژەی سیاسەتی دەستدرێژی نیزامی ،گەمارۆی ئابوری لە الیەن ئامریکاوە بە دوای خۆیدا ھێنا و ژێرخانی داڕماوی ئابوری ئێرانی دوو ھێندەی دیکە بەرەو تێکچون و ھەڵوەشانەوە ڕاکێشا و ئیمکانی دارایی ئەو رژیمەی بۆ پشتیوانی و یارمەتیکردنی گروپە میلیشیا تێرۆریستەکان زۆر الواز کرد .لە ھەمان کاتدا بزوتنەوەی ناڕەزایی ناوخۆی ئێران پەرەی ئەستاند و بە سەرکوت و جینایەت و کوشتاری بێڕەحمانە واڵمی وەرگرتەوە .بەجۆرێک کە رژیمی ئێران کەوتە پەلەقاژە و سیاسەتی سەرلێشیواوی و ئاژاوەگێڕی زۆرتر کە ئاکامەکەی کوشتنی قاسم سلێمانی ،خستنەخوارەوەی تەیارە ئۆکراینیەکە و شاردنەوە و باڵو کردنەوەی کڕۆنا بوو کە ریسواییەکی بێ وێنەی لێکەوتەوە و دەسەاڵت زۆرتر تەریک کەوتەوە و کێشە ناوخۆییەکانیشی پەرەی ئەستاند و لەو دەورەی کڕۆنایەش ئەوپەڕی شاردنەوە ،درۆ و بێ بایەخی دان بە گیانی ھاوواڵتی ئێرانی کردە پیشە و ،ئەوەندەی دیکەش نوقمی ریسوایی و جینایەت بوو. ھەموو ئەو ڕاستیانە ئاماژە بۆ ئەوەن کە رژیمی ئیسالمی ئێران ناتوانێ لەو گێژاوەی کە تێی کەوتووە دەربازی بێ .ھەموو دیاردەکان پێمان دەڵێن کە :ئابوری ئێران زۆر لەوەی ھەیە خراپتر دەبێ ،ملمالنێی ئەو رژیمە لەگەڵ دنیای دەرەوە زیاد دەکات و زۆرتر لەوەی ھەیە تەریک دەکەوێتەوە ،سیاسەتی دەستدرێژی و ئاژاوەگێڕییان لە دەرەوەی سنورەکان سەریان دەخوات ،توانی ھیچ چەشنە رێفۆرم و گۆڕانێک لەو دەسەاڵتە گەندەڵە چاوەروان ناکرێ. بزوتنەوە نارەزاییەکان دەست پێدەکەنەوە و تەنانەت دەبێ چاوەڕوانی زۆر شەپۆلی شۆڕشی خۆرسک بین لە الیەن خەڵکی وەزاڵە ھاتوو. لەو گۆڕانکاری و کێشانەی کە قەیرانی کڕۆنا لە جیھاندا دەیخاتە ڕوو ،ئێران یەکێک لەو واڵتانەیە کە زۆرترین گۆڕانی بەسەردا دێ ،ئەو رژیمە نە دەتوانێ خۆی بەرانبەر قەیرانی دارایی ڕابگرێ ،نە دەتوانێ سیاسەتی دەستدرێژیکاری لە دەرەوەی سنورەکان پەرە پێبدات و ئەو پشتوانی و دەسەاڵتەی ئێستای بەسەر میلیشیا تێرۆریستەکاندا ڕابگرێ ،نە دەتوانێ دەست لە سیاسەتی ئاژاوەگێڕانەی ھەڵبگرێ و پێوەندی و دەورەیەکی نوێ لەگەڵ واڵتانی دراوسێ و جیھان ،بکاتەوە .ھەروەھا لە ناوخۆ و ڕوو بە خەڵک و کۆمەڵگاش توانایی چاکسازی نییە ،جیا لە توندکردنەوەی سەرکوت و کوشتار .کێشە و گرفتەکانی دەزگا و دەسەاڵتەکانی رژیمیش نەک
کەم نابێتەوە ،ڕوو لە ھەڵکشانیش دەبێ و فەساد و گەندەڵی زۆر لە ئێستا زۆرتر تان و پۆی ھەموو بەشێکی ئەو دەوڵەتە دەگرێتەوە و دەیرزێنێ. تەوەرێکی دیکەی ڕاپۆرتی سیاسی باسی کوردستان بوو .لەو بەشەدا باس لەوە کرابوو کە ئەو قەیران و گۆڕانکارییانەی دوای کڕۆنا جیھان دەگرێتەوە ،لەو واڵتانەش کە کوردستانی بەسەردا دابەشکراوە ڕەنگدانەوەی زۆری دەبێ .کێشە و ملمالنێی زلھێزەکان لە ڕۆژھەاڵتی ناوین بەردەوام و زۆرتر دەبێت ،ملمالنێی ھێزە ناوچەییەکان ڕوو لە زیاد بوون دەبێ ،کێشەی ناوخۆیی واڵتان نەک چارەسەر نابێ ،زۆرتر پەرە دەستێنێ. کوردستان بەگشتیی لە باری جوگرافییەوە لە چەقی ئەو کێشە و ملمالنێیانە دایە کە ھەم دەتوانێ دەسکەوتەکانی بزوتنەوەکەی تێدا زیاد بکات ،ھەم دەتوانێ کاریگەریی نەرێنی لەسەر بزوتنەوەی کورستان ھەبێ .ھەرکام لەو ئەگەرانە زۆر بەوە بەستراوەتەوە کە ھێزە سیاسییەکان لە ھەر بەشێکی کوردستان چەندە بتوانن بە یەکگرتوویی و سیاسەتێکی ڕۆشن بەرەوڕوی دۆخەکە ببنەوە .ڕۆژھەاڵتی کوردستان دەتوانێ دەورێکی جیاواز و نوێ بگێڕێ .چونکوو ھەموان دەزانین کە کۆماری ئیسالمی ھێزێکی ناوچەیی گەورەیە کە ھەم دەسەاڵتی لە ھەموو ناوچەکە و دەوری دوژمنکارانەی بەرانبەر بزوتنەوەی کوردستاندا ھەیە ،ئەو رژیمە توشی الوازی و گۆڕانی گەورە دەبێ و ناتوانێ ئەو نفوز و کاریگەرییەی ڕابگرێ ،بەڵکوو توشی کێشە و گرفتی چارھەڵنەگری دەرەکی و ناوخۆیی دەبێتەوە کە بەستێنی گونجاو بۆ بزوتنەوەی ڕۆژھەاڵتی کوردستان دەڕەخسێنێ. ھەروەھا ڕۆژھەاڵتی کوردستان خاوەنی بزاوتێکی مەدەنی و سیاسی پێشکەوتووە کە لەو سااڵنەی دواییدا دەوری بەرچاوی لە نێو کۆمەڵگادا ھەبووە .تۆڕ و ڕایەڵەی چاالکوانانی بواری کولتوری ،ژینگەپارێزی ،دژایەتی ئیعدام و دیکەی کاری کۆمەاڵیەتی و ...ئیتر بۆتە بەشێک لە روداوە کۆمەاڵیەتی و سیاسیەکانی ڕۆژھەاڵت .لەو دەورەیەشدا لە زۆر شوێن دژ بە پەتای کڕۆنا ھاتنە دەست بە گوێرەیەک کە توانیان کۆنتڕۆڵی شار و گەڕەک بکەن، کەرەسەی پێویست ساز و باڵو بکەنەوە .ھەموو ئەو پیاو و ژنانەی بەشی دەرمانی کە لە ریزی پێشەوەی خزمەتی توشبوانی کڕۆنا بوون و گیانبازییان نواند و نازناوی «پێشمەرگانی سپی پۆش»یان پێبەخشرا ،دەریدەخن کە ناخی کۆمەڵگا چ دیاردەیەگەلێکی گرینگ لە جۆرێک خۆ بەڕێوەبردنی گەل بە شێوەی خۆبەخشانە، تێیدا جێگیر بووە .لە ھەمان کاتدا ئەو بزوتنەوە
مەدەنییە مۆرکی پێشکەوتنخوازی و نەتەوەیی ڕۆشنی پێوە دیارە .بۆیە لە ھەر سست بوونەوەی دەسەاڵت و ھێزی رژیمدا یان لە ئەگەری دروست بوونی بۆشایی سیاسی لە ڕۆژھەاڵتدا ئەو دامەزراو و بزاوتە مەدەنییە دەوری زۆر دەگێڕێ و تەنانەت کاری کردۆتە سەر شێوازی ھەڵسوکەوتی حیزبە سیاسییەکان و پێویستیی پێکەوە کار کردنیان. پێکھاتنی ناوەندی ھاوکاریی حیزبە سیاسیەکانی کوردستانی ئێران ،ھەنگاوێکی باش و بەجێ بوو کە پێویستە لەو ھەلومەرجەدا خۆی ساز بدات و واڵمدەرەوەی ھاوئاھەنگی و ئەو ئەرکە گەورانە بێ کە دەکەوێتە سەرشانی بزاوتی ڕزگاریخوازی کوردستان لە ڕۆژھەاڵت .لەو بارەوە ڕاپۆرتی سیاسی پێداگری لەسەر تێکەڵ بوون و پشتیوانی بەرینی کۆمەڵە لەو بزوتنەوە سیاسی و مەدەنیەی ناوەوە کرد و پێی وابوو کە دەبێ ڕەنگدانەوەی لەسەر جۆری کار و خۆسازدانەوەی ھەموو ئۆرگانەکانی تەشکیالت لە دەرەوە و ناوەوە ھەبێ .ھەر وەھا پێداگر بوو کە دەبێ ھەوڵێکی جیددی بخرێتە گەڕ تا ناوەندی ھاوکاری بکرێتە دەزگا و دامەزراوەیەکی سەقامگیر و قەوارەیەکی سیاسی روو بە ھێزە سیاسیە ئێرانیەکان و ناوەندە نێو نەتەوییەکان. بۆیە ڕاپۆرتی سیاسی تیشکی خستبوە سەر پێویستی چاالککردنەوەی ھاوکاری کوردستانی چ بە گشتیی و چ لە ڕۆژھەاڵتی کوردستان .ھەروەھا پێداگری کرد لەسەر پێویستیی پێوەندی و دیالۆگی زیاتر لەگەڵ ھێزە سیاسیە ئێرانیەکان و ناساندن و تەرحی داخوازییەکانی خەباتی خەڵکی کوردستان لە الیەک و ،لە الیەکی دیکەوە پەرەدان بە پێوەندییە نێو نەتەوەییەکان .دوای تێبینی و قسەوباسی ھاوڕێیان ڕاپۆرتەکە بە تێکرای دەنگی ھاوڕێیانی بەشدار لە پلێنۆم پەسەند کرا. دوای ڕاپۆرتی سیاسی ڕاپۆرتی ئۆرگانەکانی تەشکیالتی چ بە نوسراو و چ بە شێوەی زارەکی لە الیەن بەرپرسانەوە خرایە بەر باس و دوای قسەوباس لە سەریان ،ڕێنوینی پێویست بۆ ھەموو بەشەکان ،دیالۆگی لەسەر کرا و لەسەر ھاوتەریبی حیزب و بزوتنەوەی مەدەنی و ناوخۆ پێداگری کرا و ئەو ڕوانگەیە پەسەندی پلێنۆم بوو. دوای تەواو بوونی ڕاپۆرتی سیاسی و قسەکردن سەبارەت بە بوارە جواراوجۆرەکانی کاری ئۆرگانی و حیزبی و دەرکردنی ڕێنوێنی الزم ،پلێنۆم چووە سەر دابەشکردنی ئەرکەکان و بڕیاری دا کە ھەموو بەرپرسایەتییەکان وەک پێشوو بمێنێتەوە. کومیتەی ناوەندیی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان ٢٠٢٠ .٥ .٥
کوردستان
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07، Dwaroj@komala.com
5
کرێکاران لە دۆخی کوڕۆنادا
دواڕۆژ ئەمڕۆ لە بارودۆخێکدا بەرەو یەکی مەی رۆژی کرێکار دەچین کە ڤایروسی کوڕۆنا مەترسیی بۆ سەر کۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە هەموو جیهان دروست کردوە و تا ئێستا ئەم ڤایرۆسە زیاتر لە ١٠٠هەزار کەسی کوشتوە و زیاتر لە دوو ملیۆن کەسی دیکەشی توش کردوە .لەم ناوەدا یەکێک لەو چینانەی کۆمەڵگا کە لەم قەیرانەی ئەمڕۆیی جیهان بە تایبەتی ئێران زیاترین کاریگەری لەسەریان داناوە کرێکارانی ڕۆژکارن ،ئەوان لە ئیران بە هۆی سیستمێکی نادادپەروەر کە ڕژیمی ئیسالمی بەسەر هەمو کۆمەڵگای ئێراندا بە تایبەتی کرێکارانی ڕۆژکار چەسپاندویەتی‌و ئەو کرێکارانە لە هەموو شت و بە تایبەتی بیمە بێبەشن. ئەمە لە حاڵێکدایە کە کرێکارانی ساختمانی، شارەوانی‌و ئەو کارگانەی کەمتر لە دە کەس کاری تێدا دەکەن ،وەک کاری ناوماڵ ،شۆفیر تاکسی و بارکێشەکا ن و ...ئەمانە لەم قەیران‌و گەمارۆیەی سەر ئێران زیاترین زەبریان لێکەوتوە و بەرەوڕووی زیاترین قەیرانی ناو کۆمەڵگەن .زیاتر لە ١.٥ملیۆن کرێکار بیمەیان نییە ،شۆفیر تاکسیەکان زیاتر لە سەدا هەشتایان ئاستی کاریان بووە بە نیوە و ئێستا زۆربەیان لە مانگرتن دان ،پەرستارەکا ن و دوکتورەکان ناچارن دەیان سەعات لە فەزایەکی نەگونجاو و بە بێ کەرەسەی پێویست کار بکە ن و لە ئاخریشدا
چەن مانگ جارێک مووچەیان پێدەدرێت ،کرێکارانی کشتووکاڵیش بە هەمان شێوەڕۆژانی سەخت‌و ناخۆش چاوەڕێیانە. جگە لەوە سەدان هەزار کرێکاری ڕەسمیش لە هەموو ئێران بە تایبەتی رۆژهەاڵتی کوردستان بە هۆی ڕاگرتنی کارگەی چکۆلە و گەورە بە هۆی ڤایرۆسی کوڕۆنا بێکار بون ،بەشێکی زۆر لە ئابووری ئێران ێ و توانای ئەوەی توشی قەیران بۆتەوە و ڕژیم ناتوان ت و ئەمەش وای نەماوە یارمەتی ئەو کارگانە بدا ت و کرێکار زیاتر کردووە کە کارگەی زیاتر دابخرێ تووشی داخست ن و وەرشکەستگی ببن. ئەم قەیرانە ڕاستە کاریگەریی لەسەر ئابووری زیاتر لە ١٩٠واڵتی جیهان داناوە ،بەاڵم زۆربەی ئەو واڵتانە بە بەرپرسایەتی دروست توانیویانە ڕێکاریی باش بدۆزنەوە بۆ دەرچوون لەو دۆخە ،بەاڵم ڕژیمی ئیسالمی ئێران بە سیاسەتی هەڵە چ لە دەرەوە و چ لە ناوخۆی واڵت وایکردووە کە ژێرخانی ئابووری ئەو ت و کرێکارانیش بە واڵتە بە گشتی تووشی داڕمان بێ تایبەتی کرێکارانی ڕۆژانە زیاترین زەرەرمەندی ئەم دۆخەن .بە پێی ئامارەکان زیاتر لە سەدا حەفتای کرێکاران لە ژێر هێڵی هەژاری دان .لەم دۆخەدا و بۆ ئەوەی کرێکاران بتوانن النیکەمی بژێوی ژیانی ڕۆژانەیان دابین بکەن دەبێت مانگانە ٣ملیۆن‌و حەوسەد هەزار تمەنیان هەبێت .بەاڵم ئەوەی ئێستا کرێکاران وەریدەگرن نیوەی ئەوە نییە. لە کۆتاییدا دەبێ بڵێم دۆخی کرێکاران زۆر خراپە و زۆربەیان بیمەیان نییە و ناتوانن داوای بیمەی بیکاری ی و زۆربەی کارگەکان بۆ بکەن .کرێکارانی شارەوان ماوەی چەند مانگە مووچەیان وەرنەگرتوە .دۆخی
کرێکارانی ساختمانی لە هەموویان خراپترە و کار هەر نییە بۆیان‌و ساخت‌و ساز بە تەواویی ڕاوەستاوە و بە وتەی یەکێک لە کرێکارانی سەقز کە ماوەی ت دەڵێت :ئێمە هیچ بیست ساڵە کرێکاریی دەکا خێرێکمان لە کرێکاری نەدیوە و هەر چی پەیدای دەکەین بەشی کرێ خانوو خەر ج و خواردنمان ناکات و هەروەها دەڵێت ژیانی سەگ لە ژیانی ئیمە خۆشترە و ئاواتە خوازی مردنین‌و هیچ خۆشیەکمان نەدیوە و ڕۆژی هەزار جار خۆزگە بە مردنی خۆمان دەخوازین، یەکێکی دیکە دەڵێت ئێمە تا ڕۆژێک دەچین بۆ کار حەفتەیەک کارمان نییە و کیلۆیەک شووتی بووە بە پێنج هەزار تمە ن و پووڵی کیلۆیەک شووتیمان نییە بیبەینەوە بۆ سەر سفرەی منداڵەکانمان ،پووڵی کرێ خانووەکەمان پەیدا نەکردوە ،تێماندایە لیسانسە کابرا لیسانسە و باشترین سەوادی هەیە و ئێستا تەنانەت کرێکاریشی دەست ناکەوێت ،چەندین کرێکار
هەستای ن و چووینە بەردەم فەرمانداری و چاومان بە فەرماندار کەوت ،بارودۆخی ژیانی خۆمان بۆ ڕوون کردەوە و داوای یارمەتیمان لێکرد، فەرماندار لە وەاڵمدا بە ئێمەی وت :ئێمە یارمەتیی ئێوە نادەین ،لە دواییدا پێمانی وت بەڵێ ئێمە ئەو شتانەمان دزیوە و بە کرێکاری نادەین و فەرمانداری شاری سەقز لە درێژەی قسەکانیدا بە کرێکارانی وتووە کە بەڵێ ئێمە دزی ن و هیچ جۆرە یارمەتیەکی ئێوە نادەین ،یەکیکی دیکە دەڵێت من بە پووڵی خۆم ،خۆم بیمە کردوە و هاتوون لەم دۆخەدا پووڵی بیمەیان لێ گران کردووین ،بۆ ئەوان نازانن ئێمە هیچمان نییە؟ بێکارین؟ ئەوان بە ڕاستی لە بژێوی ژیانی ڕۆژانەیاندا ماونەتەوە و دەتوانم بڵێم ژیان بۆ کرێکاری ڕۆژانە ڕاوەستاوە.
ڕاپۆڕتێک لە سەر ڕەنج و گوشاری کادری دەرمانی سنە لە سەردەمی کڕۆنا
ئامادەکردنی هەواڵنێری نهێنی دواڕۆژ دال.ئاژوان ڕاستییەکی حاشا هەڵنەگر ئەوەیە کە کۆڕۆنا لە زۆربەی واڵتانی جیهان زیانی بە هەموو چینەکان گەیاندووە ،بەاڵم ئەوەی کە بە سەر کادری دەرمان و چینی کرێکاری بەشە بێهداشتی و تەندرۆستییەکان هاتووە گەلێ زۆرترە. >>تەنانەت ئەگەر بۆ دۆخی جارانیش بگەڕینەوە ،ئاسەواری ئەم ڕەنج و ئازارانە هەتا کوو مردن لەگەڵمانا ئەبێت؛ ئێمە ئەرکی کاری خۆمانە لە خزمەت خەڵکا بین بەاڵم خەڵکی ئەوەی کە شایانی ئێمە و بنەماڵەمان بێ نەیانکردووە و بە گوێ نەدانیان بە ڕاسپاردە تەندرۆستییەکان ئێمەیان نائۆمید کردووە<< ئەمە وتەی یەکێ لە مەسئوولینی بەشێکی پەرەستاری خەستەخانەی تەوحیدی سنە بوو.کاتێ کەقسەی ئەکرد بۆغز گەڕووی گرتبوو و زۆریش تووڕە لە هاوکاری نەکردنی خەڵکی شار و گۆندەکان بوو. وتی: پەرەستارە ئەو _هاوکاری وامان هەیە کە مانگێکە نەیتوانیوە منداڵە چوار ساڵەکەی لە باوەش بگرێ.لە بەر ئەوەی ترسی ئەوەی هەیە ناقڵی ڤیرۆسەکە بێت. خەڵک ئەگەر گوێیان دابا ئەمە وەزعمان نەبوو. پرسیم هەموو گلەیەکانتان لە خەڵکە ئەی بەرپرسان: _ئەوە دەردە گەورەکەیە.ئێتر عادەتمان کردووە .ساڵێکە پارەی ئێزافەکار و پرکەیسیان پێمان نەداوە.هیچ چەشنە یارمەتییەکی رەفاهیمان نییە. ئەوزاعی کارمەندان و کادری دەرمانی سەرجەم خەستەخانەکانی ئێران هەر ئاوایە.لە سنە دوو
خەستەخانە بۆ کڕۆنا تەرخان کراون یەکیان تەوحیدە کە نەخوشانی تەمەن لە هەژدە بەرەو سەر و ئەویتریان بێعسەتە کە منداڵ و الوانی خوار هەژدەساڵ تییا تیمار دەکرێن.کەمبوونی کادری پەرەستاری لە هەردوو خەستەخانە زەختێکی زۆری بۆ کادری دەرمان هێناوە.بە پێ وتەی بەرپرسێکی دایرەی کارگۆزینی مەعاونەتی هێزی ئێنسانی زانکوی علووم پزێشکی سنە چەن ساڵە لە جێ ئەوانەی خانەنشین کراون کەسیان ئێستێخدام نەکردووە و بووجەی تایبەت بۆ بەکارگیری کادری تازە ئێعتبار نەکراوە. >>سەرەرای ئەو هەموو زەختە زۆرەی کە لە سەر کادری زەحمەتکێسی دەرمان لە پارێزگای سنە هەیە ،کۆمەڵێ لە کاربەدەستانی ناالیق و حەڵقە لەگوێ باندەکان لە زانکوی پزێشکی کوردستان و دەزگاکانی دەرمان بۆ خۆیان حکوومەت ئەکەن و بۆ بەرژوەندی مادی خۆیان دزی نەبووە لەم سیستمە کە نەیکەن<<. ئەمەش وتەی یەکێ لە دۆکتۆرەکانی خەستەخانەی بێعسەت بوو.ئەو پێوابوو کە مافی کادری دەرمان بە هەموو چینەکانییەوە لە الیەن سیستمەوە پێشێل ئەکرێ. لە ئاخر دا ئەو شێعرە فارسیەی بۆ هێنامەوە : خانە از پای بست ویران است ..... لە خەستەخانەی بێعسەت کە دۆکتۆر مۆرادوەیسی کە یەکێ لە باوەڕپێکراوەکانی ئێدارەی ئێتالعاتە ڕیاسەت و ئەکا خۆی پسپۆڕی مندااڵنە،بە هۆی کەمتر خەمی ئەو کەسە پتر لە پەنجا کادری ئەو خەستخانە تووشی کڕۆنا بوون و کەرەنتین کراون. پەرەستار و کادرەکانی تاقیگە و بەشی تیشک ڕەخنەی زۆریان لە بەرپرسانی بیمارستان بوو .ناڕەزایەتییەکان لە سەر کەمی تەجهیزاتی حفازەتی و پاراستن بۆ کڕۆنا و کەمتر خەمییان بۆ مافە کانیان لە بواری حەقدەست و مووچەوە.
کادری زەحمەتکێش و مافخۆراوی خەدەماتی و نگاهبانەکانی بەشی ئێنتزاماتی هەر دوو خەستەخانەی تەوحید و بێعسەت لە سووک سەیر کردنیان لەم ماوە و پێنەدانی حەقدەس و مووچەی مانگانە و زۆرتر کردنی ماوەی شیفتەکانیان و نەدانی جلوبەرگی پێویست و پارێزگاریکردنیان لە کڕۆنا زۆر تووڕە وگلەییان ئەکرد. یەکێ لە نەگەهبانەکان کە زۆر ترسی لەوە بوو ئەم ڕاپۆرتە لە نەشریاتی شار باڵو بکڕێتەوە و دواتر مەسئوولینی حەراسەت کە نوێنەری ڕاستەوخۆی ئێدارەی ئێتالعات لە دەزگا دەڵەتیەکانن پێیان بزانن و لە کار دەریان بکەن ،ئەیوت کە: _وەزعی ئێمە و پرسنلی خەدەماتی لە هەموو هاوکارانی دیکەی بیمارستان خراوترە،ئێمە یەکەم ویستگەی هاتنی نەخۆشانی کڕۆنایین و هیچ ئێمکاناتێکی وامان نییە و بە نێسبەت هێزی ئێنسانی زۆر کەمبوودمان هەیە و حەراسەت بە زەبر و زۆر دەیئەێت کارەکان بەڕێوە بچن. بەرپرسی حەراسەت لە خەستەخانەی بێعسەت کەسێکە بە ناوی یووسفوەند کە ساڵەهایە لە هەموو خەستەخانەکانی ئەم شارە خۆی حەساوە و گوێ لە کەس ئێژێت. زۆر تەنیا و نادات دەردەدڵ و ڕەخنەکانی پزێشکانی هەردوو خەستەخانە زۆر ڕاست و مایەی داخ بوون.گلەیی و گازندەیان لە سیستمی بەڕێوبەری مەعاونەتی دەرمان بوو؛بە تایبەت بەرپرسی پێشووتری کە کەسێکی زۆر
بەدناو لە ناو کادری دەرمان و پزێشکان بە ناوی هوومەنی قەسری کە ماویەکی لەوەو بەر بەر هۆی ئێعترازی زۆر و دەرکەوتنی دزی و گەندەلییەکانی ال برا وئێستا دۆکتر جدیداالسالمی ناوێکە کە ڕەئیسی خەستەخانەی تەوحید بوو و لە جێی ئەو دۆکتر باقرییان داناوە و ئەزموونێکی وەهای لە ڕیاسەت لە وەها بارودۆخێک نەبووە و ئەوەش یەکێ لە نیگەرانییەکانی کادری دەرمانی ئەو خەستەخانە بوو. یەکێ لە پزێشکانی ئۆرژانسی تەوحید باسی لەو کەسانە کرد کە لەم ماوە بە هۆی خواردنی مەشرووباتی ئەلکۆلی دەساز تووشی مەسموومیەت بوون و هێنرابوونە بیمارستانی تەوحید و تاوانی ئەوەشی خستە الی سیاسەتەکانی ڕژیم و وتی لە حاڵێکدا مادە هۆشبەرەکان ئازادن مەشرووب ڤەدەخە و گرانە و خەڵک لە ماڵەوە درووستی ئەکەن و لە بەر ناشارەزایی وەها بەاڵیەکیان تووش ئەبێ. ئەم گۆزارشە کە لە الیەن هەواڵنێری نهێنی دوارۆژەوە ئامادە کراوە و ئێستا تۆی خوێنەر ئەیخوێنیتەوە لە فەزایەکی پۆلیسی حاکم لە سێستمی دەرمان کاری لە سەر کراوە و ناتوانێ هەموو ئاستەنگ و زەختەکان لە سەر کادری زەحمەتکێشی بێهداشت و تەندرۆستی شاری سنە روون کاتەوە بەاڵم ئەمە گۆشەیەکی چکۆلە و ڕوانینێکی کۆرت بوو لەم چینە لەخۆبردووە و هیوادارم بە دڵتان بێت و کەمێک لە ڕەنج و ئازارەکانیان تێبگەن و لە خەباتی شۆڕشگێڕانەتان چاوێکتان بە ماف و خواستەکانیان بێت.
4
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07 ، Dwaroj@komala.com
کوردستان
ئاڵترناتیڤی کاری جەماوەریی لە کوردستان دژی پرۆژەی نیۆلیبرالیزم لە ئێران
پەرویز رەحیم زادە ئێستا کە جیهان لە حاڵی تێپەڕکردن یان خووگرتن بەم بارودۆخە قەیراناویەدایە ،ئاراستەی زۆربەی باسەکان بەرەو ئەوە هەنگاو دەنێن کە جیهانی دوای کۆرۆنا بە چ شێوەیەک دەتوانێ بینا بکرێتەوە .چ گۆڕانکاریەک دەتوانێ لە سیستەمی نوێی جیهانی بێتە ئاراوە یان ئەوەیکە ئایا جیهان هەمان رواڵەتی خۆی رادەگرێت و رەنگە لە فۆرمێکی مەترسیدارتردا خۆی دەربخات ،یان ئاڵترناتیڤی دیکە لە حاڵی داڕشتندایە؟ بەاڵم ئەم بارودۆخە هەرچۆنێک بێ کۆی ئاماژەکان پێمان دەڵێن کە ئێمە بەرەو وەرچەرخانێک هەنگاو دەنێین کە دەڕوات بەرەو ئەوەی یەکەم هەرچی زیاتر ناوەرۆکی سیستەمی پڕ لە هەاڵواردنی سەرمایەداری کە ئێستا نێولیبرالیزم رێبەرایەتی دەکات دەربخات و دووهەمیش دەرکەوتن و سەرکەوتنی زانستە بەسەر هەرچی خورافەو دواکەوتوویەکی ئایینیی کە هەزاران ساڵە بانگەوازی تاکە رێگەی چارەسەرییان بەرز کردۆتەوە لە کاتێکدا کە دەرکەوت چەندە دۆش داماون لە ئاست ئەم قەیرانە .ئەو دەوڵەتانەی کە بە پێکهێنانی کەش و هەوای پڕ لە کێشەو تووڕەیی دەیانەوێ بە شێوەی بەردەوام کەڕەنای ئەگەری هەمیشەیی هەڵگیرسانی جەنگ بە گوێی هەمووان بگەیەنن و لەم پێناوەشدا بووجەگەلی خەیاڵیان بۆ کڕینی پێشکەوتووترین کەرەسە نیزامیەکان تەرخان دەکەن ئەمڕۆ لە نێو قەیرانی نەبوون یان کەمبوونی ئەو پێداویستیە پزیشکیانەن کە مرۆڤ بە هۆیانەوەو رۆژانەگیانی لەدەست دەدات .ئێستا لەم ماوەدا مەجالێک هەرچەند پڕ لە دڵەڕاوکێ خولقا بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی جارێکی دیکە بیر لەوە بکاتەوە کە ئایا جیهانێکی باشتر لەمە دەکرێ بوونی هەبێت .بێگومان هەر تاکێکی وشیار خۆی بەرەوڕووی ئەم پرسیارە دەکاتەوە کە پاش ئەو قۆناغەی تێپەڕ دەبێت چۆن دەکرێ جارێکی دیکە کۆمەڵگا رێک بخرێتەوە ... بێگومان لە جیهانی گلۆباڵ و گشتگیر مرۆڤایەتی چیدی ئاڵقەیەکی پساوە نیە بەڵکوو چارەنووسی هەمووان گرێدراوی یەکتر و لە هەمانکاتیشدا پریشکی هەر ئاڵوگۆڕێک چ ئەرێنی و چ نەرێنی کاریگەری راستەوخۆی لەسەر کۆی گشتی پێکهاتەی کۆمەڵ دادەنێت .لە هیچکەس شاراوە نیە کە رێک لە کاتێکدا کە کۆمەڵگا دەستەویەخەی قەیرانێکی جیددیە ،ئێران وەک ناوەندێکی پڕ لە ئاژاوەو قەیران و ناتەبایی ،لە ناوەندی یەکێک لە قەیراناویترین واڵتاندایە کە النیکەم لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ناڕاستگۆترین و دژە خەڵکیترین رۆخساری لە خۆی نیشانداوە .واڵتێکە کاربەدەستەکانی لە نێو خۆیدا زیاتر لە 40ساڵە لە دژایەتیکردنی رۆژئاواو بە تایبەت ئەمریکا خۆیان نەپاراستووەو ئەم بابەتە بەشێکی هەرە زۆری گرینگی ئیستراتژی رژیمی پێکهێناوە ،دەرکەوت کە ئەوان خۆیان بەڕێوەبەرو داڕێژەری هەمان سیاسەتن لە نێو کۆمەڵگای ئێران کە لە دەرەوەی سنوورەکانیان بە ناوی شەیتانی گەورە بانگەوازی دژایەتی و ئااڵی شەڕێکی بی کۆتاییان هەڵکردووە .لە کەس شاراوە
نیە کە ئەمڕۆ نیۆلیبرالیزم دەستی بااڵی پەیدا کردووەو ئەمریکا لە ئاستی جیهانیدا رێبەرایەتی دەکات .بە وتەی دەیوید هاوری نیۆلیبرالیزم پرۆژەیەکی تەواو چینایەتیە کە ئیستراتژیەکەی لەسەر زاڵکردنی چینی سەرەوە بەسەر چینی خوارەوە بونیات نراوە. کۆماری ئیسالمی ئەگەر بە رواڵەت خۆی لە شەڕێکی بەردەوام لەگەڵ ئەمریکا دەبینێت بەاڵم بە کردەوەو ئەڵبەتە لە ئاستێکی قیزەوەن لە سیستەمدا ،بە تایبەتی لە سەردەمی سەرۆکایەتی رەفسەنجانی بە دواوە کە بە درووشمی گەشەی ئابووریی هاتە سەرکارو بە پێی ئامارە درۆیینەکانیان زیاتر لە 16ملیۆن دەنگی هێنایەوە ،سەرەتای دەسپێکی لیبرالیزم و پرۆژەی تایبەتیکردنەوەو رادەستکردنی کەرتی گشتی بوو بە کەرتی تایبەت .کۆماری ئیسالمیی لە بواری ئابووریی بەاڵم لە فۆرمێکی دواکەوتووانەدا کۆمەڵگای ئێرانی بەرەو برسیەتی و هەژاریەکی لە رادەبەدەر پاڵ پێوە ناوە .لەم نێوەشدا دەبینین کە کاری دەوڵەت راگرتنی ساختاری نیزامی و سیاسی و دابینکردنی ئەمنیەتە بۆ کەرتی تایبەت .نیۆلیبرالیزمی جیهانی بە مانایەکی زۆر ئاسان پێمان دەڵێ کە ئەگەر بۆ وێنە قەیرانێک هاتە پێشەوە یەکەم چینێکە تێیدا دەبێ زیانی بەرکەوێت چینی خوارووی کۆمەڵگایە ،بەو واتای کە دەڵێ ئێوە بەهرەمەند نابن لە چارەسەرو خوێندنی بێ بەرانبەر ،یان ئەگەر بەرەڕووی قەیرانی بووجە هاتینەوە ئەمە نابێ هیچ کاریگەریەکی لەسەر داهاتی چینی باندەست دابنێ ،بەڵکوو جەماوەری خەڵک لە چینی خوارەوە دەبێ باجەکەی بدات .وەک دەیبینین هەر ئێستا رێک ئەوەی لەسەرەوە ئاماژەی پێکراوە وێنەیەکی دەقیقی ئێستای بارودۆخی خەڵکی ئێرانە کە لە نەتیجەی سیاسەتی نیۆلیبرالی لە ئێران هاتوەتە ئاراوە .ئەمە ئەڵبەتە لە کاتێکدایە کە جەماوەری خەڵک هاوکات لەگەڵ دەوڵەتێکی نابەرپرس رووبەڕووە کە لە بێسەرەوبەرەیی بازاڕدا هەفتانە شایەتی بەرزبوونەوەی نرخی شت و مەک و بە تایبەتی پێداویستیە سەرەکیەکانی خۆراکین و هیچ کۆنتڕۆڵێک بەسەر نرخەکاندا نیە. سیاسەتی نیۆلیبرالیزم لە راستیدا لەسەر کەڵەکەکردنی سەرمایە لە ناوەند پێناسە دەکرێ وە ئەمە ناوەرۆکی پرۆژەکە پێک دەهێنێ .واتە لە ژێر درووشم و کارکردی ئابووریی نیۆلیبرالیستیدا فۆرمی ناوەندگەرایی و کۆکردنەوەی هەرچی زیاتری سەرمایە لە شوێنێک دەبێتە رەوتێکی بەردەوام وەک ئەوەی ئێستا لە ئێران یان ئەمریکا دەبینرێت .هەاڵواردن دەتوانێ یەکەم لە نێوان شارە گەورەو بچووکەکاندا روو بدات واتە بایەخدان بە شاری گەورەو پەراوێزخستنی شارە بچووک و ئەوانەی بە مەودایەکی زۆر لە ناوەندەوە دوورن .لە هەمانکاتیشدا ئەم هەاڵواردنە دەتوانێ لە شارەکاندا روو بدات وەک ئەوەی چینی بااڵدەست لە ناوەندو شوێنە مۆدیرنەکاندا ژیان دەکەن و ئەوی دی لە خوارووی شارەکان و لە نێو خێمەو سەرشەقام و ماڵە قوڕاییەکاندا دەژین .خەڵکی هەژار بێگومان مافی خۆیانە لە ناوەندی شارەکاندا بژین بەاڵم سیاسەتی هەاڵواردنی نیۆلیبرالیزم کە کۆماری ئیسالمی پەیڕەوی دەکات رێگە نادات کە ئەوانەی بەرهەمهێنەرو جووڵێنەری سەرەکین مەجالی ژیانی هاوبەشیان هەبێت ،بۆیە هەرچەندە لە ناوەند دوور دەکەویتەوە ئاستی هەاڵواردنەکە زۆرتر خۆی دەردەخات .رژیمی ئێران سااڵنە بڕی زیاتر لە 30 هەزار ملیارد تمەن پارە لە خەڵک وەردەگرێت بۆ ناوەندی پەروەردەو پزیشکیی لە کاتێکدا لە یاسای بنەڕەتیشدا هاتووە کە هەر دووکیان بێبەرامبەرە وە ئەمە درۆیەکی گەورەی مێژووییە کە بەبەرچاوی هەموو جیهان و دانیشتووانی ئەم واڵتە ئەنجام دەدرێت. یان کەرتی خوێندنی تایبەت کە نزیک بە سێ دەهەیە لە ئێرانیش جێگای خۆی کردووتەوە ،مەجالی داوەتە چینی بااڵدەست کە لە بەرانبەر دانی پارە منداڵەکانیان بدەنە بەر خوێندنی تایبەت وە لە بەرانبەریشدا تا دێ ئاستی خوێندن لە بواری چۆنایەتی لە خوێندنگە
گشتیەکاندا نزمتر دەبێتەوە ،وە مامۆستایانی قوتابخانەکان لە سیستەمە هەاڵواردنەدا بەرەڕووی حەقدەستی کەم و نابەرابەر و زۆر جاریش دواکەوتنی حەقدەستەکانیان دەکاتەوە کە راستەوخۆ گەلێک جار مانگرتن و خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی ئەوان، قوتابیانی لە پرۆسەی خوێندن دواخستووە .ئەم کارەساتە بە تایبەتی لە کوردستان خەسارێکە گەورەتری لێ دەکەوێتەوە چونکە وەک وترا سیاسەتی نیۆلیبرالیزم لە ناوەرۆکی خۆیدا دژی پەروازنشینەکانە واتە هەژارەکان دەبێ هەژارترو دەوڵەمەندەکان دەوڵەمەندتر بن .واتە تا لە ناوەند دوورتر دەکەویتەوە کۆمەڵگە بە هۆی ئەو سیاسەتەوە لە پێشخستن دوور دەکرێتەوەو هاوکات چەوسانەوەو ناکۆکی چینەکان لە فۆرمێکی بچووکی ناپێشکەوتوو بەڕێوە دەچێت. گەلێک بەڵگەو فاکتی زۆر لەبەر دەستدایە کە نیشانی دەدات نیۆلیبرالیزم تەنانەت بە نیوەچڵی و الوازیش بێت لە کوردستان پەیڕەو دەکرێت ،کە لە راستیدا خۆی بابەتێکی دابڕاو لە ناوەند نیەو بەڵکوو لە ژێر تەوژمی گوتاری ناوەنددا ناچارە مل بەم پرۆژەیە بدات .ئەمە لە حاڵێکدایە کە بەشێکی هەرە زۆری ئەم کۆمەڵگا لە الیەکەوە بە هۆی پشتگوێ خستن لە بواری گەشانەوەی بازاڕو ئابووری بۆ خولقانی کار، لە الیەکی دیکەشەوە تێڕوانینی ئەمنیەتی لەسەر کوردستان بەستێنێکی نالەباری بۆ جەماوەری خەڵک خولقاندووە کە ژیانی خەڵکی بەرەوڕووی قەیرانگەلی جۆرارجۆر کردۆتەوە .بەاڵم لە درێژەی ئەم باسەدا پێویستە باس لەوە بکرێت کە کوردستان چ لە بواری مێژوویی و سیاسی چ لە بواری کۆمەاڵیەتی نیشانیداوە کە توانایی و زەرفیەتی ئەوەی تێدایە کە لە الیەکەوە بە هۆی بوونی گەلێک سەرچاوەی سرووشتی و ژێرخانی ئابووریی بەرەو گەشانەوەیەکی گەورە هەنگاو بنێت ،وە لە الیەکی دیکەشەوە کلتووری کاری جەماوەری و یارمەتیدانی یەکتر لە رۆژانی سەخت و دژوار ئەو کاتانەی کە هیچ پشتیوانێک جیا لە ئیرادەی گشتی بەدی ناکرێ ،پێمان دەڵێن کە نیۆلیبرالیزم تەنانەت بە هێژموونی جیهانیەکەیشیەوە، لە داهاتووی دوای داڕمانی سیستەمی زاڵی ئێستاو لە ژێر تیشک و رووناکایی رەوتی چەپی کۆمەاڵیەتی مەجالی ئەوە پەیا ناکات کە بتوانێ هێرش بکاتە سەر هەموو ئاستەکانی کەرتی گشتی و داگیری بکات، چونکە ئێمە رۆژانە شایەتی ناڕەازەیەتی دەربڕینێکی بەردەوام و رەخنەی کۆمەڵگاین لەوەی کە بۆچی لە مافە سەرەتاییەکانی خۆیان بێبەشکراون .لە هەمانکاتیشدا ئەزموونی بزووتنەوەی چەپ لە کوردستان پێمان دەڵێ کە وشیاری و پوتانسیەلێکی تا رادەیەک باش لە قوواڵیی کۆمەڵگەدا بوونی هەیە کە خۆی بە کلتووری یەکسانیخوازانەو عەداڵەتخوازانە پێناسە دەکاو چەند نموونەیەکی کاری هاوبەشی یارمەتیدانی یەکتر لە کاتی قەیرانەکاندا بە تایبەتی لە ماوەی چەند ساڵی رابردوو سەلمێنەری ئەو راستیەیە. چەند نموونەی مانگرتنی بەرباڵوی جەماوەری لە دژی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ تا هاوپشتیی جەماوەری لەم کاتی قەیرانی کرۆنا یان کۆکردنەوەی یارمەتی
لە هەموو کوردستان و گەیاندنی بەو شوێنانەی بە هۆکاری سرووشتی تووشی قەیران هاتبوون لە خاڵە هەرە بەهێزەکانی تێگەیشتنی کۆمەاڵیەتیە کە بە هەموو پێوەرەکان و لە ناوەرۆکی خۆیدا ناتەباتە لەگەڵ کلتووری نیۆلیبرالیزم بە گشتیی .چەنکوو یەکێک لەو کاریگەریانەی کلتووری نیۆلیبرالیزم پەرەی پێداوە کارتێکەریە لەسەر تاکەکانی کۆمەڵگا بۆ دەربازکردنی تەنیا خۆیان بە شێوەی تاک .لەم تێڕوانینەدا رزگاریی کۆمەڵ پێکەوەو لە پرۆژەیەکی کاری هاوبەشدا هیچ مانایەکی نیە واتە ئەگەر قەیرانێک بەرۆکی خەڵکی گرتوو ئەوان نەیانتوانی خۆیانی لێ دەرباز بکەن هەڵە لە خۆیانەوەیەو باجەکەشی دەبێ خۆیان بیدەن بە بێ ئەوەی رەخنەیەک بەرەڕووی ساختارەکان بکەنەوە. بەاڵم وەک مارکس لە نووسینی بە ناوبانگی
خۆی بە ناو ( دەربارەی مەسەلەی یەهوود ) دەڵێ ،لە ناو دێمۆکراسیدا رزگاریی تاک بە بێ رزگاریی کۆی کۆمەڵگا پرۆسەیەکی ناتەواوە. بۆ وێنە ئێمە لە ئوروپای پێشکەوتووشدا سەرەڕای ئەوەی دەبینین کە نیۆلیبرالیزم وەک تەوژمێک لە هاتووچۆکردندایەو لە مەجالێک دەگەڕێ بۆ ئەوەی خۆی بە تەواوی زاڵ بکات ،بەاڵم هێشتا بە هۆی جێکەوتوویی و ئەو ئەزموونەی کە بزووتنەوەی چەپ توانی لە کۆمەڵگا جێی بخات و ئەو کاریگەریانەی لە خۆی بەجێهێشت ،تا ئێستاش بابەتە گرینگەکانی پێوەندیدار بە ژیانی گشتی وەک بەهرەمەندبوون لە خوێندن و پزیشکیی بێ بەرانبەر و بوونی خانوو بۆ هەمووان و تەرخانکردنی بڕە پارەیەک بۆ دابینکردنی خۆراک و جل و بەرگ و کۆمەڵێک لە پێداویستیەکانی دیکەی بواری خوشگوزەرانی گشتیی ،توانیویەتی خۆی لە بەرانبەر ئەو سیستەمەدا رابگرێت وە ئەمەش ئەگەرچی هێشتا گیرۆدەی زۆر کۆت و بەندە بەاڵم بااڵنسێکیان پێکهێناوەو بە تەواوی خۆیان رادەستی مەنتقی سەرمایە نەکردووە. لە کۆتاییدا پێویستە بوترێ کە خوێندنەوەیەکی زۆر ورد بۆ هەموو ئاستەکانی کۆمەڵگای کوردستان هەر لە بواری تێڕوانین و کلتووری جەماوەریی تا زەرفیەتە ئابووریەکان و مەجالەکانی گەشەو بەرەوپێشچوون لەم کۆمەڵگا بکرێت و ئیستراتژیەکی درووست لەسەر ئەم بنەمایانە هەڵبچنرێت .کۆمەڵگەیەک کە خەڵکەکەی سەدان ساڵە دەچەوسێنەوەو لە سەرەکیترین مافی خۆیان بێبەشکراون و سەرچاوەکانی بە تااڵن دەبرێت و بە ئەنقەست ناپیشەیی راگیراوە بەاڵم خاوەنی کلتوورێکە کە تێیدا بەها گشتیەکان و چارەنووسی هاوبەش و چاالکی یەکگرتووانە تێیدا شەپۆل دەدات و بوەتە پێناسەیەک، دەبێ دوای ئەم هەموو مەینەتیانەو بەرکەوتنی گەلێک شەپۆل بە مەبەستی لەناوبردنی ،هەر بگاتە کەنارەکانی ئارامیی و بە ئاواتەکانی بگات.
ئێران
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07، Dwaroj@komala.com
7
کێشەی کرێنشینی ئێران لە نێوان سەرمایەداریی تازە پێگەیشتوو و بۆشایی یاساییدا بانە زاگرۆس ماوەی نزیکەی نیو سەدە لە تەمەنی نگریسی ڕژیمی ئاخوندی تێپەڕ ئەبێت بەاڵم بە پێچەوانەی هەموو درووشم و ڕاگەیاندنەکانی حکومەت ،تا ئێستا مەودای چینایەتی هەر لە زیاد بووندایە و سیاسەتە ئابووریەکانی ڕژیم ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بێکاری و هەژاریی لێ ئەکەوێتەوە. خومەینی بە پڕۆپاگەندای داکۆکی کردن لە مافی هەژاران و بێبەشان ،بناخەی سیستمی درۆکار و ستەمکاری کۆماری ئیسالمیی داڕشت و ڕاگەیاندنی نیمچە سۆسیالیزمێکی گەوجێنەری مەزهەبیی دەکرد ،تاکوو لەو ڕێگایەوە دەسەاڵت بگرێتە دەست؛ بەڵێنەکانی ئاو و کارەبای خۆڕایی ،خوێندنی بێ بەرامبەر و دابین کردنی یەکەی نیشتەجێبوون بۆ هەر تاک و بنەماڵەیەک لە درێژەی ئەم سیاسەتەدا پەیڕەو دەکران .بەاڵم زۆری نەخایاند کە چاودێران و پسپۆڕانی کەرتی ئابووری و لە سەرووی هەمووشیانەوە پێشڕەوانی خەباتی سۆسیالیستی لە دژی سیاسەتەکانی تۆتالیتێری مەزهەبیی ڕژیمدا وێستانەوە و ڕاستییەکانیان خستە ڕوو. لە درێژەی 40ساڵی ڕابردوودا سیاسەتی سەرمایەساالریی ئاخوندی بەردەوام باوەشی کردۆتەوە بۆ کەمینەیەک سەرمایەداری تازە پێگەیشتوو کە النیکەم کەمترین دیسیپلین و ئەخالقی سەرمایەداری سەردەمیانەی تێدا نییە. لە پاش سەرکەوتنی شۆڕشی گەالنی ئێران لە ساڵی 57ی هەتاویی دەسەاڵتی ئاخوندی باڵی کێشا بە سەر هەموو ئێراندا .دەسەاڵتێک کە پێشتر حوجرە و مزگەوت نشین بوو ،بەکارهێنەر و چینی خوارەوەی کۆمەڵگا بوو و نانی لە ڕێگای سواڵ و سەدەقە لە خەڵکی مەزهەبی پەیدا ئەبوو .هاوکات لەگەڵ سەرکەوتنی شۆڕشی ،57ڕێبەرانی ئیدئۆلۆژیکی کۆماری ئیسالمی و نزیکەکانیان دەستیان گرت بە سەر ماڵ و موڵک و سامانی هاوواڵتیاندا ،بە تایبەتی تێکۆشەرانی سیاسی و بەدەنەی حاکمییەتی پێشوو و هەموو ئەو کەسانەی کە بۆ پاراستنی گیانیان ناچار بە هەاڵتن و بە جێهێشتنی واڵت کرابوون. لە ئەنجامی گواستنەوەی دەسەاڵت لە ڕژیمی پاشایەتیی پەهلەوی بۆ پاشاگەردانیی مەزهەبیی شیعە ،مافیای ئاخوندی هەلی بۆ ڕەخسا بە بیانووی شەریعەت دەست بداتە تااڵن و قەاڵچۆ کردنی سامانی واڵت .بۆ ئەم مەبەستەش دەیان یەکە و ڕێکخراوە و بونیادی جۆراوجۆریان دروست کرد تاکوو شەرعییەت ببەخشن بە کارەکانیان .لەو کاتەدا ڕادیکاڵیستە شیعەکان بە کەڵک وەرگرتن لە بۆشایی یاسایی سەرەتای شۆڕش و بە پاڵپشتیی مەالکان لە ژێر ناوی جیهاد و بە بیانووی جۆراوجۆر ،بوونە خاوەنی غەنیمەتی ماڵ و موڵکی پاشماوەی خەڵکانی هەڵهاتوو لە ڕژیم. ئەم چینە تازە پێگەیشتووە کە لە ئێران بە نەوکیسە ناویان دەهێنن لە حاڵێکدا ناوەندەکانی دەسەاڵت و بەڕێوەبەرییان گرتە دەست کە تێگەیشتن و ڕوانگەیان بۆ سەرمایە و دەسەاڵت هاوتەریبی دەسەاڵتی ئیدئۆلۆژیکی شیعە ،بە ئاراستەی چەوساندنەوە و سەرکوتی گەالن ،بۆ سەقامگیر کردنی ڕژیمی ئاخوندی و ژێردەستە کردنی زۆرینەی کۆمەڵگا بوو. لە ساڵەکانی نێوان 1322تا 1376ی هەتاوی بۆ پێوەندیی نێوان کرێنشین و خاوەن موڵک یاسایەک لە ئێراندا هەبوو بە ناوی حەقی کەسب و پیشە و سەرقفڵی .ئەم یاسایە تا ڕادەیەک پارێزەری ماف و کەرامەتی چینی کرێنشینی کۆمەڵگا بوو .ناوەرۆکی یاساکە بڕێک دادپەروەرانە و ئینسانیتر بوو و بە پێچەوانەی ئەوەی ئێستا ڕەچاو ئەکرێت خاوەن موڵک نەیدەتوانی هەر کاتێک پێی خۆش بێ کرێ نشین بە بێ لەبەر چاو گرتنی هیچ مافێک وەدەر بنێ .ئەمەش لەم ڕاستییەوە وەردەگیرێ کە لە
بازاڕی سەرمایەداری ،کار و زەحمەتی کرێنشینەکان لە ناو یەکەی نیشتەجێبوون و تیجاریدا ،ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بەهای زۆرتر دەبەخشێ بە موڵک و ماڵی سەرمایەدارەکان و بە بێ کار و زەحمەتی مرۆڤ، موڵک و ماڵ یان دوکان لە کێبڕکێ و ڕکابەریی سەرمایەداریدا بەهایەکی ئەوتۆی نامێنێ. ساڵی 1376ی هەتاوی چینی نەوکیسەی سەرخۆشی دەسەاڵت و سەرمایە ،بە دزە کردنە ناو پاڕلمانی فەرمایشیی ڕژیم ،جارێکیتر بە بیانووی شەریعەت و بە تیشک خستنە سەر قاعیدەی «تسلیت» لە ئیسالمدا کە لە حەدیسێکی ئیسالمەوە وەرگیراوە گورزێکی کوشندەی دیکەیان لە چینی هەژار و کرێنشینی کۆمەڵگا وەشاند و توانییان قانونەکانی حەقی کەسب و پیشە و سەرقفڵی کە تا ئەو سەردەمە جێبەجێ ئەکران لە یاسای بنەڕەتیی ئێران و لە قازانجی خۆیان بسڕنەوە .ئەمەش لە حاڵێکدایە کە حەقی کەسب و پیشە و سەرقفڵی لە زۆربەی واڵتانی جیهان بە تایبەتی واڵتانی ئیسالمی و دراوسێکانی ئێران کەم و زیاد بوونی هەیە و بۆتە چەتری پاراستنی مافی کرێنشینەکان . لە ساڵی 1376بەمالوە پێوەندییەکانی نێوان کرێنشین و خاوەن موڵک لە ئێران پێی نایە ناو قۆناغێکی مەترسیداری ستەمکاری و زۆرداری لە الیەن سەرمایەدار دژ بە کرێنشین و بەکرێدانی ماڵ و موڵک بوو بە بازاڕێکی پڕ داهات .ئەمەش لە نەمان و نەبوونی شەفافییەت و دادپەروەریی یاساییدا ڕووی ئەدا .هەروەکوو ئاگادارن سیاسەتی داگیرکاری و ئیستعماریی شیعە لە سەر گەالن ، بە درووشمی گەوجێنەر و درۆیین و بە مەبەستی پاراستنی قازانجی کەمینەی دەسەاڵتدار لە ناوچە جیاوازەکانی ئێران ساڵ لە دوای ساڵ شێوازی نوێتر و دژەئینسانیتر بەخۆیەوە دەبینێ.
نیشتەجێ بووایە ،بە پێی ماوەی نیشتەجێ بوونی، خاوەن موڵک دەبوو بە لەبەر چاو گرتنی یاسای حەقی کەسب و پیشە و سەرقفڵی پێش بڕیاری دەرکردنی بە بڕە پارەیەک کرێنشینەکەی ڕازیی بکردایە تا شوێنەکەی ڕادەست بکاتەوە. هۆکاری ئەمەش دەگەڕایەوە بۆ کار و زەحمەتی کرێنشین لە ماوەی نیشتەجێ بوونیدا کە موشتەریی گرتبێ بۆ ئەو شوێنە یان تێچوویەکی سەرف کردبێ لەوێ .بە گشتی بەهای شوێنی بە کرێ دراو ،سااڵنە بە هۆی کار و زەحمەتی کرێنشین زیاد ئەکات و بە پێی یاساکە دەبوو خاوەن موڵک بەشێکی ئەو بەها زیادەیە بگەڕێنێتەوە بۆ کرێنشینەکەی. لە ماوەی بیست ساڵی ڕابردوودا کرێی ماڵ و دوکان بە بێ هیچ چەشنە یاسا یان چاودێریەک ساڵ
یەک ساڵ لە پێشەوە وەردەگرێ و بەمەیشەوە ناوێستن بڕە پارەیەکی بەرچاویش بە ناوی پێشەکی لە کرێنشینەکان ئەستێنن .ئەمەش گوشارێکی زۆری خستۆتە سەر شانی بازاڕیەکان و کرێنشینەکان بە ڕادەیەک کە تا دێت دووفاقیی نێوان هەژاری و سەرمایەداری زۆرتر ئەبێ و بڕێک لە دوکاندارانی ناچار کردووە ڕوو بکەنە دەستفرۆشی و کرێکاری. هەر وەها بەشێکی کرێنشینەکانی یەکەکانی نیشتەجێ بوونیش ڕوویان لە قەراخ شارەکان کردووە یان ناچار بە کۆچ کردن بوون. جێی ئاماژەیە کە یەکێ لە هۆکارە سەرەکییەکانی مانگرتنەکانی بازاڕیانی بانە لە دوای داخستنی سنوورەکان (مانگرتنی سێ ڕۆژە لە ساڵی 96و مانگرتنی ٢٧ڕۆژە لە ساڵی )97گرانیی لە ڕادە
ئێستاکە لە ئێران بە گشتی بەکرێدانی یەکەی تیجاری و نیشتەجێبوون بۆتە پیشەیەکی پڕ داهات. چینێک بە ناوی کرێنشین بوونەتە کرێکاری کەرتی کرێچێتی و بە واتایەکی دیکە کەرتێکی نوێ لە پیشەسازیی بێ سەروبەرەی ئێرانی ئاخوندی سەری هەڵداوە کە کرێکارەکانی ،چینی مامناوەند یان هەمان وردە بۆرژوازین کە بە پالنی ڕژیم دەهاویژرێنە ڕیزبەندی هەژاری و کرێکاریەوە .لە ئێران هیچ یاسایەک بۆ بەرگریکردن لە مافی کرێنشین بوونی نەماوە و خاوەن موڵک هەر چۆنێک پێی خۆش بێت سااڵنە بڕ و چۆنێتی دانی کرێ دیاری ئەکات و هەر کاتێکیش قەرارداد بێتە کۆتایی دەتوانێ لە ماوەی یەک حەوتوودا حوکمی بەتاڵ کردنی شوێنەکە بە سەر کرێنشیندا بسەپێنێ .بەاڵم بە پێی یاسای پێش ساڵی 76مادام کرێنشین ماوەیەک لە شوێنێکدا
بە ساڵ هەاڵوسان بە خۆیەوە دەبینێت ،ئەمەش فاکتەرێکی گرینگە بۆ گران بوونی زەوی و خانوو و دوکان .بە ڕادەیەک کە بۆتە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی مەودای چینایەتی ،هەژاری و داڕمانی چینی مامناوەندی کۆمەڵگا .هەروەها کاریگەریی بەرچاوی هەبووە لە زیاد بوونی دەستفرۆشی و نیشتەجێبوون لە قەراخی شارەکاندا. بە تایبەتی لە شارەکانی بانە ،مەهاباد ،سەقز، مەریوان ،جوانڕۆ و پیرانشار بە هۆی بازاڕی شتوومەکی هاوردە کراو لە سنوورەکانەوە دەیان پاساژ و باڵەخانەی تیجاری لە الیەن هەلپەرستان دروست کراوە کە سااڵنە کرێکانیان زیاتر لە پەنجا لە سەد زیاد ئەکا و هیچ لۆژیکێک بۆ دیاریکردنی بڕی کرێ بە سەریدا زاڵ نییە .تەنانەت لە هەندێ شوێن و بە تایبەتی شاری بانە خاوەن موڵک کرێی
بەدەری کرێی ماڵ و دوکان بوو .بازاڕیانی کوردستان نیشانیان داوە بە دەرکی زەروورەتی خەباتی چینایەتی و بوونی هێژمۆنیی دەسەاڵت لەسەر بازاڕ ،پتانسیەلێکی گرینگن لە خەباتی سیاسی و مەدەنی دژ بە سەرمایەداریی بێ هەوسار و کوشندەی ڕژیم. بە داخەوە ئێستا چینی کرێنشینی ئێرانی و بە تایبەتی ڕۆژهەاڵتی کوردستان بەشێکی دیار و بەرچاوی کۆمەڵگان کە بە لە بەر چاو گرتنی سیاسەتەکانی ڕژیم بەردەوام ڕوو لە زیاد بوونن و دەتوانین لە ڕێزبەندی هێرەمی چینایەتی وەکوو کرێکاری کەرتی پیشەسازیی کرێچێتی ناویان بەرین. ئەم چینە نوێیە کە بەرهەمی چل ساڵ دەسەاڵتی خۆسەپێن و دواکەوتووی مەزهەبین ،لە نێوان دڕندەیی دەسەاڵتی نەزان و کاڵفامی ئاخوندی و تەماحی سەرمایەدارانی خوێنمژدا ماونەتەوە.
6
ئێران
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07 ، Dwaroj@komala.com
کۆرۆنا ،لە بەرکەت تا نەگبەت
مریم آقازمانی وەرگێران لە فارسییەوە : سروە مستەفازادە کۆماری ئیسالمی ئێران ئەوپەڕی قازانجی خۆی لە ڤایروسی کۆرۆنا کرد .دوابەدوای کۆمەڵکوژیی خەڵک لە خۆپیشاندانەکانی خەزەڵوەری ،١٣٩٨ خستنەخوارەوەی فڕووکەی ئۆکراینی ،دەرکەوتنی گەندەڵی بەرباڵوی ئابووری لە نێو دەسەاڵتداران، بایکۆتکرانی بەناو هەڵبژاردنی مەجلیس لە ڕەشەمەی ٩٨لە الیەن خەڵکەوە و بەشداری نکردنی خەڵک لە شانۆی بیست ودووی ڕێبەندان ،بە هێنانی بەئەنقەستی ڤایرۆسی کۆرۆنا توانی هێز و هەستی شۆڕشگێرانی کۆمەڵگا بۆ ماوەیەک دامرکێنێ و کوڵوکۆی ئاخێزە جەماوەرییەکان کەم کاتەوە .بەاڵم ئاسەواری کۆرۆنا بۆ حکوومەتی ئێران چیە و چەندە دەتوانێ لە سەر ڕووخانی ئەو دەسەاڵتە کاریگەریی هەبێ؟ یەکەم ،لە دەسەاڵتی گشتخوازی کۆماری ئیسالمیدا،
ئایدیۆلۆژیای زاڵکراو بە سەر هەموو کۆمەڵگادا وەکوو ڕاستییەکی تەواو و موتڵەق دەنوێنرێ و ڕابەرانی ئایینی ئەو دەسەاڵتە وەکوو کەسانێکی پیرۆز نیشاندروان .ئەم دیکتاتۆرییە ئایینییە کە ژیانی بە مانەوەی ئیدۆئۆلۆژی و خورافاتەوە گرێدراوە لە بەرانبەر ڤایرۆسی کۆرۆنادا چۆکی دادا و باڵوبوونەوەی ئەم پەتایە دەورێکی بەرچاوی هەبوو لە داماڵینی پیرۆزی و الوازکردنی کاریزمای ڕابەرە ئاینییەکانی حکوومەتی ئیسالمی .ڤایرۆسێک کە بە چاو نابیندرێ پیرۆزییە ئاینییەکان و مانا ئیدۆئۆلۆژیکەکانی بردەژێر پرسیار و بێبایەخی کردن. دووهەم ،ڕژیمێک کە خۆی بە تاکە پارێزەری مەسلەحەتی خەڵک دەناسێنێ و لەسەرەوەی خەڵکەوە و بە بێ پرسکردن بە کۆمەڵ ،ئەو بڕیارانەی پێی باشە بە ناوی مەسڵەحەتی خەڵکەوە دەریاندەکا ،لەم ئەزمەی پەتای کۆرۆنا نەیتوانی ژیان و تەندوروستی دانیشتوانی واڵت بپارێزێ و ناالیەق بوونی بە باشی دەرکەت .دانیشتوانی ئێران تەنانەت لە کەمترین ئاستی ستانداردی جیهانیی تەندوروستی و دەرمان بێبەشن. سێهەم ،البردنی قەرەنتینە پێش ئەوەی قەیرانی کۆرۆنا چارەسەر بکرێت ،دەریخست هەرکات بەرژەوەندییەکانی دەسەاڵت و خەڵک ناتەبا بن دەسەاڵتداران بەرژەوەندییەکانی خۆیان هەڵدەبژێرن و خەڵک دەکەنە قوربانی مەسڵەحەتی دەسەاڵت. کۆرۆنا سەڵماندی ئەو ئیدەعایەی حکوومەتی ئێران دەیکا و خۆی بە پارێزەری بەرژەوەندی و مەسلەحەتی خەڵک دەناسێنێ ،دوروشمێکی درۆ و پووچە. چوارەم ،پاش ئەوەی لە سەردەمی قەرەنتینە دەرکەوت دەسەاڵتداران ویست و لێهاتوویی پێویستیان بۆ پاراستنی خەڵک نییە ،بنکە و ڕێکخراوە خەڵکییەکان چاالکبوونەوە و هێز و
وزەیەکی نوێیان بە بزووتنەوەی جەماوەری بەخشی.
پێنجەم ،دۆخی نالەباری ئابووری کە لە ئاکامی پەتای کۆرۆنادا خراپتر بوو گوشارێکی زیاتری خستە سەر شانی چینی هەژار و زەحمەتکێشی کۆمەڵگا و ناڕەزایی گشتیی بەرانبەر بە حکوومەت قووڵتر کردووەتەوە .بەاڵم تەنانەت لەم دۆخ قەیراناوییە ئابوورییەدا دەسەاڵتداران درێژە بە دزی و گەندەڵیی ئابووریی خۆیان دەدەن .لە سەردەمێکدا کە خەڵک بۆ وامێکی ١ میلیۆن تمەنی (کە دەکاتە ٦٠دۆالر) لە ڕیزی چاوەڕوانیی بەر بانکەکان تەندوروستی خۆیان دەخەنە مەترسییەوە هەواڵی ئیختالسی ٤میلیارد و ٨٠٠میلیۆن تمەنی و دزینی ٢٢میلیارد دۆالری لە بازاڕی ئەرزدا باڵو بووەتەوە .هاوکات جەوادی زەریف وەزیری دەرەوەی کۆماری ئیسالمی بە مەبەستی دانی یارمەتیی ماڵی و چەکوچۆڵ بۆ پاراستنی دەسەاڵتی بەشار ئەسەد سەردانی سوورییەی کردووە و گەندەڵییەکی دیکەی سپای پاسدارانی کۆماری ئیسالمی و ناوەندەکانی ژێر دەسەاڵتی ڕابەری حکوومەتی ئێران لە هاوردەکردنی کیتی تاقیکردنەوەی پەتای کۆرۆنا لە کورەی باشوورەوە دەرکەوتووە.
شەشەم ،ئازادکرانی ژمارەیەک لە زیندانیانی سیاسی و شۆڕش و هەاڵتنی بەشێکی دیکە لە زیندانیان لە زۆر ناوچە ،نیشانەی الوازبوونی هێزی سەرکوتکاری کۆماری ئیسالمیی ئێرانە. قەیرانی ناکارامەبوونی دەسەاڵت ،قەیرانی ڕەوایی و قەیرانی ئابووری کە لەم دەورەیەدا قووڵتربووەتەوە دەتوانن بزووتنەوی داهاتوو بە شێوەیەک بەرباڵو و بەهێز بکەن ،کە ئاکامەکانی بۆ حکوومەت چاوەڕواننەکراو بێ و توانی کونترۆڵی ئەو بزووتنەوەیان نەبێ. دابەزینی نیرخی نەوت بۆ ژێر سیفر کە ڕووداوێکی بێوێنەیە بە دڵنیاییەوە تەنانەت بە شێوەی کاتیش بێ کاریگەریی خراپی لەسەر ئابووریی واڵتانی بەرهەمهێنەری نەوت لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەبێ .بۆیە پالن و جووڵە ئابوورییەکانی کۆماری ئیسالمی پاش ئەزمەی پەتای کۆرۆنا بۆ داهاتووی ئەو دەسەاڵتە چارەنووس ساز دەبێت ،ئەگر حکوومەتی ئێران نەتوانێ ئەم قەیرانە تێپەرکا و بەسەر ئاکامە ئابوورییەکانیدا زاڵ بێ ،ئەو دەسەاڵتە لە هەمیشە لە ڕووخان نزیکتر دەبێتەوە.
ئێران بە بەردەوامی یەکێک لە گەورەترین زیندانەکانی رۆژنامەنووسانە باکور بوو کە ئەویش ئەوساڵ جێگەی خۆی بە تورکەمەنستان گۆڕیەوە .ساڵی ٢٠١٨ تورکەمەنستان لە پلەی کۆتاییدابوو و دوای ئەو کورەی باکور دەهات .لە ساڵی ٢٠١٩دۆخی تورکەمەنستان کەمێک باشتر بوو و ئێستا لە پلەی ١٧٩دایە .کورەی باکور پلەیەکی دیکە هاتە خوار.
فیرووز مامۆیی بە پێی رێزبەندی ئازادیی ڕۆژنامەنووسی هەواڵنێرانی بێسنووردا و لە نێوان ١٨٠واڵتدا، کۆماری ئیسالمی ئێران پلەی ١٧٣یەمینی بەدەست هێناوە. رێکخراوی هەواڵنێرانی بێسنوور ڕاپۆرتی سااڵنەی ئازادیی ڕۆژنامەنووسی جیھان لە ساڵی ٢٠١٩ی باڵو کردەوە .لەو ڕاپۆرتەدا واڵتی نۆروێژ بۆ جاری چوارەم لە نێوان ١٨٠واڵتی دوونیادا، ئازادترین کەشی بۆ کاری نووسین و ڕۆژنامەوانی ھەیە .دوای نۆروێژ فینالند و دانمارک پلەی دووهەم و سێهەمیان مسۆگەر کردووە. پلەی کۆتایی ڕیزبەندی ئازادی میدیا و ڕۆژنامەنووسی لە ساڵی ٢٠١٩بە کورەی
ئێران لە چاو ساڵی پار گوشارەکانی لەسەر ڕۆژنامەنووسان زۆر زیاد کردووە و بە دابەزینی سێ پلە بە جیاوازی لەگەڵ ساڵی پێشوو ،پلەی رژیمی ئیسالمی ئێران لە ڕووی ئازادی نووسین و میدیاوە لە ١٧٠بۆ ١٧٣رۆیشتووە و خراپتر بووە. عەرەبستان لە پلەی ١٧٠دایە .سێ پەلە سەرووی رژیمی ئیسالمی ئێران .دۆخی ئێران لە ڕووی ئازادێی ڕۆژنامەنووسی و میدیا لە هەموو دراوسێکانی خراپترە .عێراق ،تورکیە ،ئەفغانستان ،پاکستان و
تەنانەت کۆماری ئازەربایجان پێگەی رۆژنامەگەریی و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست خراپترین دۆخیان بۆ ئازادی ڕۆژنامەنووسی لە هەموو جیهان هەیە. و دەنگی ئازاد تێیاندا لە ئێران باشترە. ڕۆژنامەنووسیان لە واڵتانی گلێندراو لە شەڕ وەک ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و باکوری ئەفریقا خراپترینن بە پێی ڕاپۆرتی هەواڵنێرانی بێسنوور ،دۆخی سوریە و یەمەن هەمووکات گیانیان لە مترسیدایە .لە میدیاکان لە ئاسیا خراپتر بووە ،ئەفریقای باکور واڵتانی وەک ئێران ،عەرەبستان و عێراق ،سانسۆر، قۆڵبەستکردنی هەرەمی و ئەشکەنجە و ئازاری ڕۆژنامەنووسان بەردەوامە و بووە بە کارێکی باو. ڕووسیە کە هەموو دەنگێکی ڕەخنەگرانە کپ دەکات لە پلەی ١٤٩دایە و تورکیە بە هاتنە سەری سێ پلە گەیشتووەتە پلەی ١٥٤بەاڵم هەروا بە یەکێک لە گەورەترین بەندیخانەکانی هەواڵنێران بەئەژمار دێت. بە پێی ڕاپۆرتی هەواڵنێرانی بێسنوور دەسەاڵتە دیکتاتۆرەکان ،دەسەاڵتخوازەکان و پۆپۆلیستەکان بە هەموو نرخێک ڕۆژ لەگەڵ ڕۆژ زیاتر هەوڵی سەرکوتی هاتووچۆی ئازادانەی زانیاری دەدەن و بە بەردەوامی تەنگ و چەڵەمە لە سەر ئاڵوگۆڕی ئازادانەی ھەواڵ و زانیاریی دروست دەکەن و بوونەتە ھۆی کپ کردنی ئەو ھەناسانەی کە لە پێناو خزمەت بە پێشکەوتن و پێشەوەچوونی کۆمەڵگا دەدەن.
تایبەت ئێران لە ناو لیستی ڕەشی واڵتانی ئێعدام سەیران مستەفازادە ئێعدام لە واڵتانی جیهاندا وەک چەشنە سزایەک کەڵکی لێ وەردەگیرێت کە بە پێی یاسا دەبێتە قورسترین سزا بۆ کەسێک کە تووشی کردەوەیەکی سەرپێچیکارانە بوە .لە ڕابردوودا کۆمەڵگا بۆ ئەوەی بتوانێ کەسێک کە تاوانێکی گەورەی کردوە سزا بدات ،لە سزای ئێعدام کەڵکیان وەرگرتوە و یەکەمین فەرمانی سێدارە لە مێژووی مرۆڤایەتییدا دەگەرێتەوە ی و «حەموڕابی» بۆ سەدەی هەژدەی زایین پاشای بابل یەکەمین دەسەاڵتدارە کە سزای ئێعدام دەسەپێنێت .لەوساتەوە تا ئێستا سزای ئێعدام لە سەرانسەری جیهاندا بە تۆمەتگەڵی جۆراوجۆر جێبەجێ دەکرێت .ئێعدام چەندین شێوازی هەیە ،کە بریتیین لە :خنکاندن، نوقم کردن ،ئەشکنجەدان ،بەردبارانکردن، ئاگرتێبەردان ،لە سێدارەدان ،کورسی کارەبایی، دەرزی لێدان ،ژووری گازو تیرباران کردن. ئەمڕۆکە لە زۆربەی واڵتانی جیهاندا سزای ئێعدام نەماوە یا کەمتر بەرێوە دەچێت ،رێکخراوەکا ن و هەڵسووڕاوانی مافی مرۆڤ هاتوونەتە مەیدا ن و کار لەسەر ئەوە دەکەن کە سزای ئێعدام بە گشتیی لە جیهاندا کۆ بکەنەوە .هێندێک لە دەوڵەتەکان لە ڕێگای بەڕێوەچوونی ڕێفراندۆم
سزای ئێعدامیان لە یاسای بنەڕەتی خۆیان البردووە .واڵتانی ئێران‌و چین زۆرترین ئاماریان لە ناو واڵتانی جیهاندا هەیە .یاسای بنەڕەتی ئێران بۆ تاوانی وەک دژایەتی ئایین ،زینا، دزیی بە شێوەی چەکداریی ،دژایەتی دەسەاڵت، دژبەریی سیاسی ،قەساس ،سزای سێدارە دەردەکات. قەساس‌و سەنگسار یا بەردبارانکردن لە قورئاندا هاتووە و یاسای بنەڕەتی ئێران بە پێی وتەی قورئان ،لە تاوانی قەساس یان بەردبارانکردن کەلک وەردەگرن .لە کۆماری ئیسالمیدا تەمەنی ئێعدام بۆ کوڕان ١٥ساڵو بۆ کچان ٩ساڵە، ئەوە لە حاڵێکدایە کە رێکخراوەکانی نێودەوڵەتی ڕێگەیان بە ئێعدامی گەنجان یا الوان ،واتە ئەو کەسانەی تەمەنیان ژێر هەژدە ساڵە نەداوە. ئێعدا م و سزای مندااڵنی ژێر هەژدە ساڵ لە دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی یەکێک لەو سزایانەیە کە مافەکانی مرۆڤ پێشێل دەکات. ڕژیمی ئێران لەگەڵ واڵتانی عەرەبستان‌و سوودان تەنیا واڵتانێکن لە جیهاندا کەتا ئێستاش مندااڵنی ژێر هەژدە ساڵ لە سێدارە دەدەن. ئەم کردەوەی کۆماری ئیسالمی ئێران دژایەتی ڤ راستەوخۆی هەیە لەگەڵ جاڕنامەی مافی مرۆ و یاسا نێودەوڵەتییەکان. لێبوردنی نێونەتەوەیی لە بەیاننامەێکدا ئێرانی وەک گەورەترین جەلالدی مندااڵن ناوزەد کردوە.
کە ،ئەگەر دەوڵەت بتوانێت رۆژانە ٤٠٠ھەزار بەرمیل نەوت بە نرخی ٤٠دۆالر بفرۆشێت و بە پێی ئەم دۆخەی ئێستای بازاڕی نەوت ھەیەتی، ئەم حاڵەتەش زۆر گەشبینانە نییە. ژنان و ئەو کاسبکارانەی بە شێوەی کاتی و نافەرمی ئیش دەکەن ،زۆرترین خەساریان بە ھۆی کوڕۆناوە بەرکەوتووە و ھەروەھا لە نێو ئەو گرووپانەدا نین کە لە الیەن دەوڵەتەوە یارمەتی دەدرێن و لە الیەکی دیکەوە ئاسەوارەکانی ھەاڵوەسانی پشتیوانیەکانی دەوڵەت لە کارگە بچووکەکان و خاوەنکارەکان و باڵوکردنەوەی پارە لەم کەرتانەدا ،زۆرترین کاریگەریی لەسەر ژنان و پیشە کاتییەکان دەبێت. ناوەندی توێژینەوەکانی مەجلیسی ڕژیم، پێشبینی کردووە کە ،ئەگەر ڕەوتی سیاسەتەکانی پشتیوانی دەوڵەت ھەر بەم چەشنە درێژەی ھەبێت ،دەبێ چاوەڕێی پەرەسەندنی بەرباڵوی ھەژاری و نالەبارترین شێوازی دابەشکردنی داھاتەکان لە ئێران بین و ئەمەش بۆشایی
چینایەتی بە شێوەیەکی سەرسوڕھێنەر فراوانتر دەکات. لەم ڕاپۆرتەدا ھاتووە کە ،سیاسەتەکانی پشتیوانی لە درێژەی کۆنتڕۆڵی نەخۆشی کوڕۆنا بەگشتی لە پەکەیجە سیاسیەکانی دەوڵەت قەتیس ماوەتەوە ،بۆ نموونە دانی یارانە بە شێوەی کااڵیی بە بنەماڵەکان لە چوارچێوەی پەکەیجی بێھداشتی یان پێدانی یارمەتی بۆ گەشەی کار و پیشە ،بە شێوەی مەرجدارە و ھەموو کەسێک ناگرێتەوە. لە درێژەی ڕاپۆرتەکەدا ھاتووە :داتا و زانیارییەکانی بازاڕی کار دەرخەری ئەو ڕاستیەیە کە ،زیاتر لە ٧٠لەسەدی ئەو کار و پیشانە لە ماوەی سااڵنی رابردوو بەرھەم ھاتووە ،سەر بەو کارگە و بونگایانە بووە کە کەمتر لە پێنج کەس تیاندا چاالکن ،بەاڵم بە ھۆی ئەوەیکە خاوەنی ئەم پیشانە و کاسبکارانی نافەرمی، دەستفرۆشەکان و کاسبکارانی سەربەخۆ دەنگیان بە ھیچ کوێ ناگات و بە ھۆی نەبوونی داتا و زانیاریی دروست لەمبارەوە ،نابینرێنەوە و پێدەچێ لە درێژەی سیاسەتەکانی پشتیوانی ئابووریی کە پێشبینی کراوە ،ئەم کەسانە لەبەرچاو نەگیرێن و بخرێنە پەراوێزەوە. ڕاپۆرتەکەی مەجلیسی ڕژیم لە کۆتاییدا
مۆدێڕندا جێگای نابێته‌و‌ه و هیچ په‌یامێکی بۆ سه‌رده‌می پۆستمۆدێڕنیزم پێنییه ،چونک ه ناتوانێت وه‌اڵمی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بداته‌وه .تکای ه با ل ه ههموو بوارێکه‌و‌ه ل ه جیهان و ل ه گه‌شه‌ی سه‌رده‌م زیاتر دوا نه‌که‌وین .با ئاوڕێک له گه‌شه‌ی جیهانی پێشڕه‌و بدهینهوه ،با بۆ ده‌ره‌وه‌ی سنوره‌کانی خۆمان و بۆ دوورتر بڕوانین .چونک ه حیزبه‌کانی باشور ناتوانن هێمای تازه‌کاریی بن ،ئه‌وان ل ه الیه‌ن هێزی ده‌ره‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندخوازی نه‌یاریی کورده‌و‌ه ئیلهامیان پێده‌درێت ،ئه‌وان ته‌نیا به‌و شێوه ناسه‌رده‌میی ه ده‌توانن مه‌شروعیه‌تییان هه‌بێت .ب ه کورتی و ب ه کۆیی :کاتێک تۆ ،وات ه وه‌ک حیزبێکی
چه‌پ ،ئایدیا و ئیده‌ئاڵێکی هیوابه‌خش و تازه‌ت نه‌بوو ،کاتێک تۆ هێواش هێواش ئیخالقی جوان و به‌پێزی سه‌رده‌می زێڕینی خۆتت سڕیه‌و‌ه و لهو بواره‌دا داهێنانی تازه‌ت نه‌کرد ،کاتێک تۆ باس ل ه دیموکڕاسی و چه‌پبون ده‌که‌یت ،به‌اڵم ل ه سه‌بکی به‌ڕێوه‌بردندا ل ه گه‌ڵ حیزب ه سوونه‌تیه‌کاندا جیاوازیت نییه ،ئه‌و‌ه ڕه‌نگ ه ئاسایی بێت ک ه خودی حیزبه‌ک ه تووشی پاڕانۆئیدو بێباوه‌ڕیی دهبێت و ل ه دوایین پله‌دا جیابوونه‌و‌ه ب ه باشترین بژارد‌ه ده‌بینێت. چونک ه فه‌رهه‌نگێکی پته‌وی یه‌ک ته‌حه‌موولکردن و یه‌کوه‌رگرتن نییه ،چونک ه بیری جیاواز ب ه مه‌ترسی ده‌بینرێت .دیاره ئهم دیارده ته‌نیا بۆ کۆمه‌ڵ ه
٣تا ٦ملیۆن کەسی دیکە لە ئێران بێکار دەبن دواڕۆژ ناوەندی توێژینەوەکانی مەجلیسی رژیمی ئێران لە ڕاپۆرتێکدا ئاسەوارەکانی کوڕۆنا لە سەر کۆی گشتیی ئابووریی ئێران ھەڵسەنگاندووە و داتا و زانیاریی ھەژێنەری خستووەتە روو. ھەڵسەنگاندن و توێژینەوە جۆراوجۆرەکانی ئەم ناوەندە پێشبینی دەکات ٥⁄٧بۆ ١١ لەسەد لە ئابووریی ئێران بە ھۆی پەرەسەندنی ڤایرۆسی کوڕۆنا تێکبچێت و لە نێوان دوو ملیۆن و هەشتسەد وحەفتا هەزار تا شەش ملیۆن وچوارسەد و سی و یەک هەزار کەس لەو کەسانەی کە ئێستا ئیش و کاریان ھەیە، بە ھۆی سەرھەڵدانی کوڕۆناوە کارەکانی خۆیان لەدەستداوە و بەو ملیۆنان کەسە بێکارەی لە کۆمەڵگای ئێراندا دەژین ،پەیوەست ببن. ئەم توێژینەوەیە ھەروەھا ئاستی کەمیی بودجەی ئەمساڵی کە ١٨٥ھەزار میلیارد تمەنە بەراورد کردووە و ئەم رێژەیەش لە حاڵێکدایە
درێژەی الپەرەی٨ وتووێژێک لەسەر دەستەواژەی ئایدئۆلۆجیای سیاسی با لێره‌شدا کۆمه‌ڵه نه‌که‌وێته ئه‌و داوه‌وه‌و بۆ حیزبه‌کانی باشور بڕوانێت ،زۆر ده‌مێک ه ک ه حیزبی بنه‌ماڵه‌یی و خێڵه‌کی و تاکپه‌ره‌ستیی خاکی ب ه سه‌ر نه‌ته‌وه‌ی کوردو پرسی نه‌ته‌وایه‌تییدا کردووه. ئه‌و شێوه ل ه حیزبایه‌تیی کۆن ه و ل ه سه‌رده‌می
بە پێی ئامارەکان لە ساڵی ١٣٩٠تا ئێستا ٢٤منداڵی ژێر هەژدەساڵ لە ئێران لە سێدارە دراون .کە هەژدە کەس لەو مندااڵنە لە کاتی لە سێدارەدانیاندا تەمەنیان ژێر هەژدە ساڵ بوە. زۆربەی ئەو لە سێدارەدانانە بە هۆی دانپێدانانی ئەو مندااڵنە کە لەژێر ئەشکەنجە و گوشاری پۆلیسدا دان بە تاوانەکانی خۆیاندا دەنێن .بە پێی دوایین ئامارەکان هەر ئێستا زیاتر لە سەد منداڵ لە بەندیخانەکانی کۆماری ئیسالمی هەن کە دەسەاڵتدارانی کۆماری ئیسالمی چاوەڕێی ئەوەن کە تەمەنیان بگات بە هەژدە سا ڵ و لە سێدارەیان بدەن. لە کوردستان لە چاو بەشەکانی دیکەی ئێران ئێعدام زیاترە و زۆربەی ئاماری سێدارەکانی ئێران لە کوردستانە ،لە ماوەی یەک ساڵی ڕابردوودا پەنجاو سێ کورد لە بەندیخانەکانی ئێران لە سێدارە دراون .ڕێژەی ئاماری گشتیی لە سێدارەدان لە ساڵی ڕابردوو لە ئێران ٢٤٢ کەس بووە کە کوردستان پشکی شێری بەر کەوتووە و ٥٣کەس لە کوردستان ئێعدام کراون. بە پێی ئەو ئامارانە لە سەدا بیست‌ودووی ئەو کەسانەی لە سێدارە دراون کورد بوون کە لە ناویداندا پێنج ژ ن و دوو منداڵی تێدا بووە ،ئەمە تەنها ئاماری ڕەسمی ڕژیمە کە باڵوی کردۆتەوە و ئاماری ناڕەسمی زۆر لەو رێژەیە زیاترە. دوای هەاڵتنی زیندانییەکان لە ترسی باڵوبوونەوەی ڤایرۆسی کوڕۆنا کە لە چەن بەندیخانەی ڕژیم ڕوویدا ،پرۆسەی لە سێدارەدان پەرەی سەندووە .ڕژیم بۆ پێش گرتن لە هەاڵتن، ئەو زیندانیانەی کە بڕیاری لە سێدارەدانیان هەبوو زۆر زووتر لە کاتی خۆی لە سێدارەی دان‌و هەڕەشەی ئەوەشی لە باقی زیندانیەکان
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07، Dwaroj@komala.com
9
کردووە کە یا دەبێت ڕەزامەندیی بنەماڵەی ئەوانەی شکایەتیان کردووە وەربگرن یان بە زووترین کات لە سێدارە دەدرێن ،ئەو ترسەی ڕژیم بۆتە هۆکاری ئەوەی کە سااڵنی ڕابردوو لە مانگی ڕەمەزان کە ئێعدام ڕادەگیرا ئەمساڵ ئەوەشیان ڕانەگرت و لەم چەند ڕۆژەدا زیاتر لە ٥کەس لە بەندیخانەکانی سنە ،ورمێ و بروجێرد لە سێدارە دراون .بە پشت بەستن بە ئامارەکان لە ڕێکەوتی ٢ی گواڵن تا ٩ی گواڵن، لە زیندانەکانی کوردستان زیاتر لە ١٠زیندانی لە سێدارە دراون. کۆماری ئیسالمی ئێران وەک هەموو حکوومەتە دیکتاتۆرەکان چونکە پشتیوانی جەماوەریان لەگەڵ نییە ،بۆ ئەوەی بتوانن دەسەاڵتی خۆیان نیشان بدەن دەیانەوێت بە دروستکردنی دۆخی ترس لە ناو کۆمەڵگادا دەسەاڵتی خۆیان بەسەر کۆمەڵگەدا بسەپێنن کە ئەمە شێوازی هەموو دەسەاڵتە دیکتاتۆرەکانە. ئێعدام ڕەوایی دەدات بە توندوتیژی‌و دەبێتە هۆی درێژەدان‌و جێی پەسەند بوونی توندوتیژی لە ناو کۆمەڵگادا ٤٠ .ساڵە کۆماری ئیسالمی بە هەزاران کەسی لە سێدارە یا تیرباران کردوە و هەزاران بنەماڵەیان دڵ بریندار کردوە و هیچ گومانێک نییە کە خەڵکی ئێران ئاسوودە نەبوون .بۆنی مەرگ‌و ئەشکەنجە لە ناو بەشە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگادا هەیە و خەڵک خاراو دەکەن بۆ ئەم ترسە .کۆمەڵگای ئێرا ن و کوردستان بە دەست ئەم ڕژیمە دەناڵێنێت‌و تەنیا ڕێگای ڕزگاری و دەربازبوونی خەڵک،ڕووخانی ڕژیمی کۆماری ئیسالمی ئێرانە.
باسی لەوە کردووە کە ،ئاسەوارەکانی کوڕۆنا لە ئاستی گۆڕانکارییە مەزنەکان لە ئابووریدا لێکدانەوەی بۆ کراوە و ئەمەش لەحاڵێکدایە کە ئابووریی ئێران دوو ساڵی دژواری تێپەڕ کردووە و وێڕای ئەوەیکە پێدەچێ ئابووریی ئەو واڵتە بە گشتیی گەشەی نێگاتیڤی نەبێت ،بەاڵم گوزەرانی باری ژیانی خەڵک بۆ زیاتر لە دە ساڵ لەوەپێش دەگێڕێتەوە و ھەاڵوەسانی سەرەوەی ٢٥لەسەدیش کە بۆ ساڵی ١٣٩٩ی ھەتاویی پێشبینی کراوە ،زیاتر لە هەمووکات ژیان و گوزەرانی ھاواڵتیان دەخاتە ژێر زەخت و گوشاری لە رادەبەدەرەوە .
ناگه‌ڕێته‌وه ،به‌ڵک ه زۆرینه‌ی هه‌ر‌ه زۆری ڕێکخراو‌ه سیاسییه‌کانی کوردستان به‌م شێوه‌ن .به‌اڵم با ک (سه‌رده‌میی به‌یادتان بێنمه‌وه ،کۆمه‌ڵه سه‌رده‌مێ زێڕیینی) خۆی ب ه نوێخوازو رادیکال ده‌زانی ،ئه‌مڕۆ چۆن بۆ ئه‌و پرس ه ده‌ڕوانێت؟ ئه‌و‌ه دهبێت سه‌ر ل ه نوێ تیۆریز‌ه بکرێته‌وه ،ئه‌وه‌نده‌ی من ئاگادار بم، کۆمه‌ڵه‌ی زه‌حمه‌تکێشان لهو بواره‌دا کراوه‌ییه‌ک ل ه خۆی پیشان ده‌دات ،ئاماده‌ی ه ک ه ڕه‌خنه‌ی جدی و ڕه‌خن ه بۆ ئاڵوگۆڕ وه‌ربگرێت .با بزانین ئه‌و قه‌ناعه‌ته چهنده بڕ ده‌کات و داهاتوو چۆن دهبێت.
8
وتووێژ
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07 ، Dwaroj@komala.com
رەخنە و ئاوڕدانەوەیەکی ئەوڕۆیی لە دەستەواژەی ئایدیۆلۆجی سیاسی وتووێژێک لەگەڵ دکتور عەبدواڵ عەلیدۆست -بەشی کۆتایی
عەبدواڵ عەلیدۆست
قوتابی دوکتورا لە فەلسەفەی سیاسی و فەلسەفەی کۆمەاڵیەتی
جیهان بە گشتی و ڕۆژهەاڵتی ناوین بە تایبەتی سەردەمێکی نوێ تێپەردەکەن و لەگەڵ کێشە و گورانکاری جیدی بەرامبەر بوونەتەوە ،بۆ شرۆڤەی زیاتری چەند بابەت و پرسیاری سەردەمییانە داوامان لە مامۆستا عەبدواڵی عەلیدووست مامۆستای زانکۆی شاری هیلدیسهایم لە واڵتی ئاڵمان کردووە کە واڵمی چەن پرسیارمان بدەنەوە .شایانی باسە مامۆستا عەبدواڵ چاالکی سیاسی و قوتابی دوکتورای زانستە سیاسییەکانە و بە دڵێکی فراوانەوە واڵمی پرسییارەکانی داینەوە. ئه‌حزابی کوردستان ل ه باری ئیدئۆلۆژی و کاری سیاسی له کوردستان چۆن ده‌بینن؟ ڕه‌نگ ه ل ه وه‌اڵمی پرسیاری پێشوودا که‌م تا زۆر وه‌اڵمی ئهم پرسیاره‌شم دابێته‌وه .به‌اڵم دیسانه‌و‌ه هه‌وڵ ده‌ده‌م ک ه یه‌ک دوو ڕسته‌ی دیک ه باس بکه‌م. حیزبه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی کوردستان به‌داخه‌و‌ه پاسیڤیی و ماندووبوونێکیان پێو‌ه دیاره ،بارودۆخ کارێکی کردووه ک ه ئه‌وانیش تا راده‌یه‌کی زۆر ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌به‌ست داببڕێن .هه‌ربۆیه لێره‌شدا بیری تازه‌و به‌رنامه‌ی تاز‌ه پێویستن ،چونک ه کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستانی ڕۆژههاڵت خۆی له ناوخۆیدا زۆر زیندوو ،چاالک و تامه‌زرۆی ئاڵوگۆڕی سیاسییه .ل ه زۆر الیه‌نه‌و‌ه ئه‌و پارچه‌ی کوردستان فه‌رهه‌نگێکی جوانی سیاسی و مه‌ده‌نی ده‌نوێنێت ،واوه‌تر ل ه به‌رانبه‌ر هیچ ڕووداوێکی سیاسی، نه‌ته‌وه‌ییدا بێهه‌ڵوێست نییه .خودی ئه‌و دیاردان ه دونیایه‌ک ده‌رفه‌ت ده‌خات ه به‌رده‌می حیزبه‌کانی ڕۆژههاڵت ،به‌اڵم ئه‌و دیاردان ه دهبێت تیئۆریز‌ه بکرێن. له‌م بواره‌شدا حیزبه‌کان که‌مکاریی ده‌که‌ن .ئهگهر بۆ ده‌سته‌به‌رکردنی به‌رنامه‌یه‌کی قووڵ و دورنه‌ما که‌ڵک ل ه ده‌سته‌واژه‌ی ئیدۆلۆژی وه‌ربگرین ،ئه‌و‌ه شاردراو‌ه نیی ه که پرسی حیزبی کالسیکیی چه‌ندان ده‌یه‌ی ه بڕاوه‌ته‌وه‌و پێویستی به گۆڕانکاری نییه .ئهم دیارده ل ه ڕۆژئاواش ب ه هه‌مان چه‌شنه .به‌اڵم حیزبی چه‌پ و ڕادیکاڵ پێویست ه نوێکاریی بکات ،نه‌ک ل ه کوردستان به‌ڵک ه ل ه ته‌واوی دونیادا ئه‌مـجۆر‌ه حیزبان ه ته‌نیا ب ه تازه‌کارییه‌و‌ه ده‌توانن ل ه گۆڕه‌پانی سیاسیدا وه‌ک هێزێک کاریگه‌ر بن .که‌وای ه ئه‌و‌ه حیزب ه چه‌په‌کانن ک ه خوێندنه‌وه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستانیان پێویسته ،ئه‌و‌ه ئه‌وانن ک ه ب ه بوێرییه‌و‌ه ده‌توانن دیارده تازه‌کان تیئۆریز‌ه بکه‌ن ،ته‌نانه‌ت ئه‌و دیاردانه‌ی ک ه هێشتا نه‌هاتوونه‌ت ه حه‌وزه‌ی سیاسییه‌وه ،به‌ڵک ه وه‌ک داخ و ئازار ل ه کۆمه‌ڵگه‌دا هه‌ن و چاوه‌ڕوانی الیه‌نێکن ک ه بیانهێنێتە نێ و حه‌وزه‌ی سیاسی و گشتییەوە.
ئهم ه به‌شی ڕۆژهه‌اڵتی کوردوستان .ل ه باشور ک ه دۆخه‌ک ه زۆر گونجاوتره ،چونک ه دوو حیزب ه گه‌وره‌ک ه بۆخۆیان ده‌توانن ده‌وڵه‌تئاساو ب ه ههموو ده‌رفه‌تێکه‌و‌ه به‌رنامه‌یه‌کی پێشکه‌وتنخوازو دادپه‌روه‌ران ه دابڕێژن و کاری بۆ بکه‌ن .به‌اڵم ئه‌وانیش ل ه زۆر ڕووه‌و‌ه ل ه یه‌ک ده‌چن و ته‌نیا سه‌رقاڵی سیاسه‌تی ڕۆژانه‌ن ،ته‌نیا خاڵێک ک ه بیری لێنه‌که‌نه‌و‌ه پرسی به‌رنامه‌یه‌کی دورنه‌مایه، هه‌ربۆی ه من تا به ئه‌مڕۆش سه‌ر ل ه جیهانبینی ئه‌و ڕێکخراوان ه ده‌رناکه‌م .حیزب ه بچووکه‌کان تا ڕادهیهک زیاتر خاوه‌ن ئایدیای دورنه‌مان ،به‌اڵم ئه‌وانیش ب ه بۆنه‌ی پێکهاته‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌‌ره‌و‌ه داهاتوویه‌کی ئاڵۆزو نادیاریان ل ه پێشه. کاتێک به‌شێکی زۆر ل ه ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگ ه نانخۆری حیزب ه گه‌وره‌کان بوون و که‌م تا زۆر وابه‌سته‌‌و گرێدراوی حیزب کران ،ئه‌و‌ه زۆر بیرۆکه‌ی سیاسی تاز‌ه هه‌ر ب ه خێرایی بنبڕ ده‌کرێن و گه‌ش ه ناکه‌ن .ئهگهر بۆ باکوری کوردستان بڕوانین ،ئه‌و‌ه ڕێکخراو‌ه سه‌ره‌کیه‌که‌ی ئه‌و به‌ش ه ل ه دۆخێکی زۆر ئاڵۆزو سه‌ختدا به‌ند کراوه، ئه‌گه‌رچی ڕه‌نگ ه ل ه ڕووی ئیدئۆلۆژیه‌و‌ه گه‌وره‌حیزبی ئه‌و به‌ش ه ل ه پێش به‌شه‌کانی دیکهوه بێت ،جا ئێم ه تا چهنده دۆستایه‌تی ل ه گه‌ڵ ئه‌و ڕوانگه‌دا ده‌که‌ین ،ئه‌و‌ه خۆی پرسێکی جیاوازه ،چونک ه ئه‌وه‌ش شێوه‌یه‌ک ل ه چه‌پبوونه .به‌اڵم چونک ه من ئێستا ل ه گه‌ڵ ئیوه‌دا گفتوگۆم هه‌ی ه حه‌ز ده‌که‌م زیاتر ئاماژه ب ه کۆمه‌ڵ ه بده‌م .کۆمه‌ڵ ه وه‌ک حیزبێکی چه‌پ ئه‌رکی قورسی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی ل ه سه‌ر شانه ،دواتر ڕابردووی خودی ئهم حیزب ه بارو ئه‌رکێکی یه‌کجار قورسی بۆ جیلی ئه‌مڕۆی داناوه ،من هیوادارم ک ه کۆمه‌ڵ ه بتوانێت ئه‌و ئه‌رکان ه ک ه ته‌نیا ب ه تازه‌کاری و ب ه کرده‌وه‌و خه‌سڵه‌تی بوێرانه‌و‌ه ب ه ئاکام ده‌گه‌ن ،ب ه ئه‌ستۆ بگرێت و چیدیک ه پاسیڤ نه‌مێنێت .کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان ب ه گشتی زۆر پێویستی ب ه بیرۆکه‌ی چه‌پ هه‌یه. من پێشتر ئاماژهم ب ه ئاستی ئاگاهیی و هۆشیاری خه‌ڵکی کۆمه‌ڵگه‌ی ڕۆژههاڵت دا ،جا هه‌رچه‌ند‌ه ئاستی ڕوناکبیری و ئاستی فه‌رهه‌‌نگی سیاسیی له سه‌ره‌و‌ه بێت ،ئه‌و‌ه ده‌رفه‌ت بۆ وه‌رگرتن و گه‌شه‌سه‌ندنی بیرۆکه‌ی چه‌پ ک ه بریتیین ل ه (دیموکڕاسی چه‌شنی فۆڕمێکی ژیان ،دادپه‌روه‌ری کۆمه‌اڵیه‌تیی ،ئازادی، یه‌کسانی ماف و جنس و هتد ،.درووست بوونی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی وشیارو زیندوو) گونجاوترو ئاماده‌تره. هه‌ربۆیه بێجگ ه ل ه پرسی سه‌ربه‌خۆیی و ئازادی نه‌ته‌وه‌یی ک ه دهبێ بۆ ههموو حیزبێکی ڕۆژههاڵت بنه‌ڕه‌تی بێت ،پۆته‌نسیال بۆ گه‌شه‌ی بیرۆکه‌ی چه‌پ زۆر زۆره ،هه‌بوونی ئهم پۆته‌نسیال ه ئه‌رکێکی گهوره ئه‌خات ه ئه‌ستۆی کۆمهڵهوه .هیوادارم ک ه کاربه‌ده‌ستان و خودی حیزبی کۆمه‌ڵ ه ههموو ئهم خااڵن ه وه‌ربگرن، به‌رنامه‌ی بۆ دابڕێژن ،داهاتوو بکه‌ن ه ئامانج و که‌متر ل ه ئه‌مڕۆ و ته‌نیا ل ه ئێره‌دا بژین و تێبفکرن .کۆمه‌ڵ ه ده‌ورانێک ب ه کۆمه‌ڵێک سیمای خۆشه‌ویست و جێگای متمانه‌ی خه‌ڵکه‌و‌ه بوو به کۆمه‌ڵه ،ل ه ناوچه‌ی ئێمه‌دا پێویستمان به سیاسه‌تێک ه که ل ه روخسارو که‌سایه‌تیی که‌سێکی خۆشناو و پاک و کوردپه‌روه‌ردا خۆ بخات ه روو .بۆ ئه‌مڕۆ ناتوانیین کاک فوئاد و کاک سدیق و دوکتۆر جه‌عفه‌ر هتد .په‌روه‌رد‌ه بکه‌ینه‌وه؟ بۆ مه‌گه‌ر مرۆڤی باش لهو کوردستانه‌دا نه‌ماوه؟ نا من وای نابینم ،به‌ڵک ه ئه‌و‌ه ئه‌رکی ئیخالقیی ئه‌مڕۆی ئه‌و ڕێکخراوه‌و ههموو کاربه‌ده‌ستانیه‌تی ک ه کادرو ڕوخسار و که‌سایه‌تیی تاز‌ه په‌روه‌رد‌ه بکات، به‌دوویاندا بگه‌ڕێت ،تا دواڕۆژ خودی ئه‌و ڕێکخراو‌ه که ته‌نیا ماڵ‌و مڵکی نه‌ته‌وه‌یه ،ته‌واو به ته‌یاری بدرێت ه ده‌ست جیلی داهاتوو .کۆمه‌ڵ ه دهبێت رۆح و ناخی خۆی تازه‌و زیندوو بکاتهوه ،کۆمه‌ڵه ب ه بۆنه‌ی مێژووه‌که‌یه‌وه‌و ب ه بۆنه‌ی ئه‌و ههموو پۆته‌نسیاله‌‌و‌ه ک ه ل ه ڕۆژهه‌اڵتدا ههیهو ل ه جه‌وهه‌ردا ته‌مایلی به‌ره‌و چه‌پ چوون هه‌یه ،پێویست ه ب ه وره‌یه‌کی به‌رزتره‌وه ،ل ه ئه‌مڕۆو‌ه بەباوەڕبەخۆبوونێکی زیاترەوە بڕوات ه پێشهوه، چونک ه به‌هێزبوونی بیرۆکه‌ی چه‌پ بۆ ڕۆژههاڵت و بۆ کێبڕکێیه‌کی ساخی دونیای سیاسه‌تی ئه‌و ناوچ ه
زه‌روورو حه‌یاتییه .بۆ وێن ه بڕوانن ه ئه‌مڕۆی باشور، چونک ه حیزبه‌کان ل ه به‌رنامه‌و پێکهاته‌و بەڕێوەبردندا ل ه یه‌ک ده‌چن ،زۆر که‌م گه‌شه‌ی سیاسی به‌دی ده‌کرێت. ئهگهر لێره‌دا نه‌چین ه سه‌ر ورده‌کاری ،ئه‌و‌ه ده‌توانین بێژیین ک ه بێجگ ه ل ه پێشینه‌‌و مێژووه‌که‌یان هیچ شتێک ل ه یه‌کیان جودا ناکاته‌وه .هیوادارم ک ه حیزبه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتیش تووشی ئهم یه‌کڕه‌نگیی ه نه‌بن ،ئه‌گه‌رچی من له ئێستادا لهو باره‌وه زۆر گه‌شبین نیم. ئه‌وه‌ی ک ه ب ه نێوی چه‌پی کوردستان باسی ده‌کرێت چ تایبه‌تمه‌ندییه‌کی هه‌یه یان دهبێت ببێت؟ دیاره ئێمـ ه ل ه وه‌اڵمی پرسیاره‌کانی پێشووتردا که‌م تا زۆر زه‌مینه‌مان بۆ وه‌اڵمی ئهم پرسیار‌ه خۆش کردووه ،هه‌ربۆی ه لێره‌دا وه‌اڵمه‌که‌م کورت ده‌که‌مه‌وه. نازانم ،ئایا به‌ڕاستی حیزبی چه‌پی ڕاسته‌قینه‌مان ل ه کوردستاندا هه‌ی ه یا نا ،ب ه تایبه‌ت حیزبێک ک ه کاریگه‌ری به‌رچاوی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌بێت. کۆمه‌ڵ ه به‌بۆنه‌ی ڕابردووه‌که‌یه‌وه‌و به بۆنه‌ی سه‌رده‌می زێرینییه‌و‌ه وه‌ک حیزبێکی چه‌پ ناسراوه ،ئێستا ک ه چه‌ند دان ه کۆمه‌ڵ ه هه‌ن و الیه‌نی بچووکیشیان هه‌ی ه ک ه هه‌وڵیداو‌ه تا ڕادهیهک ڕادیکاڵ وه‌مێنێت. حیزبی کڕیکارانی کوردستان که ل ه باکوور چاالکه‌و ل ه حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا دامه‌زرا ،خۆی ب ه حیزبێکی چه‌پ ده‌زانێت و کۆمه‌ڵێک بیرو فیکری چه‌پیشی تێدایه ،به‌اڵم تاکپه‌ره‌ستی و سوجده‌بردن بۆ ڕابه‌رێک ل ه مێژوودا کاردانه‌وه‌ی زۆر خراپی بووه. ئهم جۆر‌ه دیاردان ه به‌ر ب ه زیندوویی و پویایی حیزب و رێکخراوه ده‌گرن .ل ه ڕوانگه‌ی منه‌و‌ه گرفتی سه‌ره‌کی چه‌پبون ل ه ئه‌مڕۆی کوردستاندا ئه‌وه‌یه ،چۆن بتوانیت خۆت له بیر‌ه کالسیکییه‌که‌ی چه‌پبوون ڕزگار بکه‌یت، وات ه لهو وێن ه ک ه ده‌ورانی خۆی ل ه واڵتانی سۆڤیه‌ت و چین و شوێنه‌کانی دیکهوه ده‌‌‌هات ه کوردستانه‌وه، به‌اڵم هاوکات ل ه ته‌ک ئه‌وه‌شدا به‌و ئاقاره‌دا نه‌ڕۆێت ک ه ب ه ته‌واوی ل ه رادیکاڵبوون و نوێخوازی سڵ بکه‌یت. هه‌ربۆی ه پێناسه‌کردنی چه‌پێکی سه‌رده‌میی زۆر قورسه‌و کهس و فیکری کارامهو تازه‌ی ده‌وێت .چه‌پبوون وزه‌ی که‌سی ڕووناکبیر ،الوو بیرو کاریگه‌ریی ژنان و که‌سانی مرۆڤدۆست و ژیان‌دۆست‌و ژینگه‌‌دۆستی ده‌وێت ،وات ه پێناسه‌ی ئیخالقێکی دوور ل ه ئیخالقی لیبڕالیزم و کاپیتالیزم و ناسیۆنالیزمی ده‌وێت .جه‌وهه‌رو ژێربه‌نای ئه‌و دید‌ه ئازادی و دادپه‌روه‌رییه ،به‌اڵم هه‌ردووکیان دهبێ لەگەڵ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌به‌ست هاوسەنگییان هەبێت .بۆ وێن ه زه‌مینه بۆ ئازادی و دادپه‌روه‌ریی ل ه واڵتانی ئورووپاییدا جۆرێکی دیکه‌یه تا کوردستانی ئێمه ،ته‌نانه‌ت ل ه نێوان واڵتانی ئه‌ورووپای یه‌کگرتوودا فه‌رق و جیاوازی زۆره .ئێم ه حیزبی چه‌پی کوردیمان ده‌وێت ،چه‌پێک ک ه له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستاندا یه‌کبگرێته‌وه .بۆ گه‌یشتن به‌و ئامانجه، وات ه بۆ گه‌یشتن به‌و خاڵه‌ی ک ه خاوه‌ن زانستیكی کۆمه‌ڵناسیی کوردستان بین ،پێویستمان ب ه کاری زانستییه ،پیویستمان ب ه پسپۆڕه ،کۆمه‌ڵ ه ده‌توانێت ئهم ه بکات ه پڕۆژه‌یه‌کی یه‌ک ،دوو ساڵه و دواتر خۆی و کۆمه‌ڵگ ه که‌ڵکێکی درێژماوه‌ی لێوه‌ربگرن .حیزبه‌کانی کوردستان پێویست ه ده‌ستبده‌ن ه کاری پرۆژه‌یی ،ئه‌گینا لهو دۆخەی ئێستامان رزگارمان نابێت .ئه‌گه‌رچی پێویست ه به‌رنامه‌ی سیاسی خۆجێیی و ناوچه‌ییمان هه‌بێت ،به‌اڵم الیه‌نێکی به‌هێزو سه‌رنجڕاکێشی چه‌پبون بریتیی ه ل ه بیری کراوه‌و گهوره ،وات ه بیرکردنه‌‌وه‌ی بێسنوور .هه‌ربۆی ه دەبێت په‌یوه‌ندی نێونه‌ته‌وه‌یی ئه‌و حیزب ه چه‌پانه‌‌ی کوردستان ته‌نیا ل ه فۆڕمی دیپلۆماسی ساردوسڕدا نه‌مێنێتەوە .خۆ ده‌ورانێک مام جه‌الل ل ه رێکخراوه‌ی «سوسیالیستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا» ڕۆڵێکی به‌رچاوی هه‌بوو ،ب ه مه‌رجێک مام جه‌الل و سوسیالیزم ل ه هیچ خاڵێکه‌و‌ه یه‌کیان نه‌ده‌گرته‌وه .لهو بواره‌شدا ده‌رفه‌ت زۆره ک ه ئاوڕی لێنه‌د‌راوه‌ته‌وه ،بۆ وێنه :هه‌وڵ بۆ په‌یوه‌ندی پته‌وی دۆستانه ،بۆ له یه‌ک فێربوون و بۆ یارمه‌تیدانی یه‌کترو کاریگه‌ریدانان ل ه سه‌ر یه‌ک ،تا ئێستا ئهم هه‌واڵن ه ته‌نیا ل ه ئاستێکی الوه‌کیدا بوون .په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تیی هونه‌ری خۆی
هه‌یه ،تێگه‌یشتن ل ه پێکهات ه جیهانییه‌کان و سه‌بکی کارکردنیان ئه‌رکێکی ئاسان نیی ه و پسپۆڕی خۆی ده وێت. رای ئێوه سه‌باره‌ت ب ه جیابوونه‌وه‌کانی یه‌ک ،دوو ی ڕابردووی نێۆ کۆمه‌ڵه چۆنه؟ ده‌ی ه ل ه راستیدا حه‌زم نه‌کرد لێره‌دا بڕۆم ه نێو ورده‌کارییه‌وه، به‌اڵم ئه‌مه‌ش خۆی پرسێکی زۆر گرینگه .دیاره جیابوونه‌وه‌کان هۆکاری جیاوازیان بووه ،من ئه‌و ماف ه ب ه خۆم ناده‌م لێره‌دا سه‌ره‌پێی ئاوڕ له ڕابردوو بده‌مه‌و‌ه و هۆکاره‌کان تاوتوێ بکه‌م ،به‌اڵم چونک ه خۆم ب ه مرۆڤێکی گه‌شبین ده‌بینم ،زیاتر بۆ پێشهوه ده‌ڕوانم و ئاماژه ب ه سێ خاڵ ده‌ده‌م ،سێ خاڵ که ڕه‌نگ ه بتوانن ل ه داهاتوودا به‌ر به‌و جۆر‌ه دابڕان و لێکجیابوونه‌و‌ان ه بگرن .ڕه‌نگ ه ل ه داهاتوودا ده‌رفه‌ت بڕه‌خسێت و بتوانین ب ه لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی سیستیماتیکی هۆکارو خه‌سارناسیی جیابوونه‌وه‌کان بکه‌ین .ئه‌وکات دهبێت کۆنگره‌ی شه‌ش و جیابوونه‌وه‌ی ساڵی ٢٠٠٠گه‌وره‌ترین ده‌ور بگێڕن ،چونک ه ته‌نیا لهو دوو رووداوه‌دا پرسی سیاسی رۆڵێکی به‌رچاوییان بووهو بوونه‌ت ه خاڵێکی هه‌ستیارو وه‌رچه‌رخان بۆ کۆمه‌ڵه .به‌ڵێ ،با بگه‌ڕێمه‌و‌ه سه‌ر سێ خاڵه‌که .یه‌که‌م خاڵ خاڵێکی سیاسییه: کۆمه‌ڵ ه دهبێت ل ه داهاتوودا ل ه بواری تیئۆری و به‌رنامه‌ی سیاسی ب ه بنه‌ماو‌ه ده‌وڵه‌مه‌ند ببێتهوه .ب ه واتایه‌کی دیکه کۆمه‌ڵ ه دهبێت جه‌وهه‌رو کاکڵی سیاسی خۆی تاز‌ه بکاتهوه ،بیرۆکه‌ی چه‌پبوون ،بیرۆکه‌ی ئازادی کۆمه‌اڵیه‌تیی ،بیرۆکه‌ی ڕادیکاڵی نوێخوازیی، تیئۆریه‌کی به‌رینی کۆمه‌ڵگ ه ب ه ههموو الیه‌نه‌کانییه‌وه، ئه‌وه‌ش ل ه سه‌ر بنه‌مای جیهانبینییه‌کی شه‌فاف .جا ل ه پێناو ئهم کاره‌دا پێویست ه خۆی ل ه به‌رنامه‌ی حیزبه‌کانی باشور دووربخاته‌وه ،کۆمه‌ڵ ه جۆرێکی دیک ه بووه و نابێ سه‌بکی حوکمڕانیه‌ک بکات ه هێما ک ه بۆ سه‌د ساڵ له‌مه‌وبه‌ر دهگهڕێتهوه .کۆمه‌ڵه خۆی ب ه حیزبێکی چه‌پ ده‌زانێت و پێویست ه ئیلهامی گه‌شه‌ی خۆی ل ه شوێنێکی دیکهوه وه‌ربگرێت .ئه‌و‌ه ئایدیای گه‌وره‌و ب ه بنه‌مای سیاسیین ک ه ده‌توانن ببن ه ده‌غده‌غه‌ی یه‌ک ب ه یه‌کی ئه‌ندامان و بنه‌ماڵه‌ی کۆمه‌ڵه ،ئه‌و‌ه به‌رنامه‌ی سیاسیی هیوابه‌خشه ک ه خۆی بۆ خۆی ده‌دوێت و کهس کۆده‌کاته‌و‌ه و ئه‌ندام ڕاده‌گرێت .ئه‌و‌ه به‌رنامه‌ی تازه‌و سه‌رنجڕاکێش ه ک ه دهبێت ه خۆراکی مێشکی تاک و کۆمهڵی ئه‌و رێکخراوه .به‌داخه‌و‌ه کۆمه‌ڵ ه ل ه ساڵه‌کانی ڕابردوودا لهو بواره‌دا که‌م کاریی کردووه .بۆ ئهم کاره‌ش که‌سی کارامهو وزه‌ی تازه‌و هێزی جیلی تاز‌ه پێویسته .خاڵی دووه‌م پرسی ئیخالقه .کۆمه‌ڵ ه ده‌ورانێک ب ه ئێخالقێکی تایبه‌ته‌و‌ه ده‌ناسرایه‌وه، ئه‌وه‌ی خه‌سڵه‌تی جوان ه ب ه پێشمه‌ره‌گه‌کانی کۆمهڵهوه گرێ ده‌درا .پاکیی ،فیداکاریی ،دڵسۆزیی، جه‌ماوه‌ریی ،شۆڕشگێڕیی ،یه‌کسانیخواز و شه‌فافیی هتد..خۆ ههموو کهس نه‌یده‌توانی هه‌روا ب ه ئاسانیی ببێت ه ئه‌ندامی کۆمه‌ڵه ،ئه‌ندامبوون شانازیی بوو. به‌اڵم پێوه‌ره‌کانی ئه‌مڕۆ چۆنن و چین؟ کۆمه‌ڵ ه ل ه سه‌رده‌می زێڕینییدا داهێنه‌ری ئیخالقی جوان و تاز‌ه بوو ،ل ه خه‌سڵه‌تی زۆرینه‌ی ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵه‌دا هه‌وڵ بۆ جیهانێکی تازه‌و و ژیانێکی دیکه‌‌و باشتر ده‌بینرا .بۆ ئه‌و خه‌سڵه‌ت ه جوانانه نه‌بنه‌و‌ه پێوه‌ری ئیخالق بۆ ههموو ئه‌ندامێک ،هه‌ر ل ه سه‌ره‌و‌ه هه‌تا نێو جه‌رگه‌ی ڕێکخراوه‌که .ئیخالقی جوان و ب ه بنه‌مای گشتیی هارمۆنی و ته‌بایی درووست ده‌کا ،ئه‌ندامی باش په‌روه‌رد‌ه ده‌کات و ڕاده‌گرێت ،کۆمه‌ڵ ه دهبێ زۆر هۆشیار بێت و ل ه خۆی و ل ه به‌ها به‌نرخه‌کانی خۆی زیاتر نامۆ نه‌بێت .سێ :ل ه داهاتوویه‌کی نزیکدا ی و نوێخوازی بۆ به‌ڕێوه‌بردن سه‌بکی کاری دیموکڕاسی و ئیداره‌کردنی ئه‌و رێکخراوه دهبێت ه گه‌وره‌ترین پرس. کۆمه‌ڵ ه پێویسته ل ه سه‌ر سه‌بکی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و حیزب ه به‌رنامه‌ی تازه‌ی هه‌بیت .تۆ ناتوانیت باس ل ه دیموکڕاسی و یه‌کسانیی بکه‌یت ،به‌اڵم ل ه خودی ڕێکخراوه‌که‌‌دا ئه‌زموونی دیموکڕاسی و یه‌کسانیی نهکرێت ،چ ل ه ئاستی ڕابه‌رایه‌تییدا و چ ل ه ئاستی به‌ده‌نه‌‌دا. ...بۆ ل 9
ژنان
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07، Dwaroj@komala.com
11
نا بۆ توندوتیژی بەرانبەر بە ژنان
ئەسعەد دوروودی
لە چەند مانگی ڕابردوودا دوای ئەوەی لەبەر پاندمیی کۆرۆنا خەڵکانێکی زۆر لە ماڵەکانی خۆیان و لە قەرەنتینەدا ماونەتەوە ،بابەتێک کە سەرەنجی ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ بە گشتی و ڕێکخراوەکانی پارێزەری مافی ژنان بەتایبەتی بۆ خۆی ڕاکێشاوە ،زیادبوونی توندوتیژی بەرانبەر بە ژنانە لە ناو خانەوادەکاندایە .لە بەر گرینگیی ئەو مەسئەلەیە ،پێویستە ئاوڕێک لە توندوتیژی بەرانبەر بە ژنان و جۆرەکانی ئەو توندوتیژییە بدرێتەوە .لە ڕاستیدا ناسینی دەردەکان یەکەم هەنگاوە بۆ چارەسەرکردنیان و ئەم ئازارەش (واتە توندوتیژی بەرانبەر بە ژنان) برینێکی قووڵ و کۆنی جەستەی مرۆڤایەتییە. بوونی تێگەیشتن و ڕۆشنبیریی جینسییەتی کە دەزانێ توندوتیژی چییە و مافەکانی ژنان کامەن و ئەو سنوورانەی پیاوان بۆیان نییە لە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتی و شەخشی و خانەوادەییەکاندا بیانبەزێنن کامەن هەنگاوی یەکەمی خەبات بۆ سڕینەوەی ئەو دیاردە دزێوەیە کە کۆمەڵگای بەشەریی تەنیوە و بەداخەوە لە کوردستان لە ئاستێکی بەرزدا بەردەوامە .ئەم نووسراوەیە هەوڵێکە بۆ باسی زیاتر و ناسینی جۆرەکانی توندوتیژی بەرانبەر بە ژنان. توندوتیژی پیاوان بەرانبەر بە ژنان لە هەموو دونیادا و لە نێو هەموو کولتوورەکاندا هەیە، ئەمڕۆکە ئەو دیاردەیە وەکوو گرفتێکی کۆمەاڵیەتیی نێودەوڵەتی چاوی لێدەکرێ و وەکوو یەکێک لە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ دێتە ئەژمار .دیارە ڕادەی ئەو توندوتیژییە پەیوەندیی بە کولتوور و ئایین و یاسا و شێوازی دەسەاڵتەوە هەیە و شوێنی ژیان و پەروەردە و زۆر فاکتۆری دیکە کاریگەرییان لەسەر هەیە. بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوی جیهانیی تەندوروستی نزیکەی لە سەدا ٦٠ی ژنان النیکەم یەکجار لە ژیانیاندا کەوتوونەتەبەر توندوتیژیی جەستەیی، ڕۆحی یان جینسی .دیارە ئەم ئامارە تەنها ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە بە ئاشکرا یان نهێنی پەیوەندییان بە ڕێکخراوە و دامودەزگای جۆراوجۆرەوە گرتووە و لە ئامارەکاندا حیساب کراون ،بەشێکی بەرچاوی ئەو توندوتیژییانە ــ بەتایبەت ئەو جۆرەی کە پێی دەگوترێ توندوتیژی لە پەیوەندییە نزیکەکاندا ــ لەم ئامارەدا نییە و ئەو ڕێژەیە بەدڵنیاییەوە لەوە زیاترە. ساڵی ١٩٩٣ی زاینی لە کۆبوونەوەی گشتیی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکاندا ڕاگەیاندنی نەهێشتنی توندوتیژی بەرانبەر بە ژنان پەسەند کرا و وەکوو سەنەدێک کرایە بنەما بۆ کارکردن بۆ
ئەو مەبەستە . یەکێک لە هۆکارەکای دەرکرانی ڕاگەیاندنی نەهێشتنی توندوتیژی دژی ژنان ،الدان و گۆڕینی ئەو هەڵوێستەی دەوڵەتان و ڕێکخراوەکان بوو کە توندوتیژی دژی ژنان لە ماڵەوەیان ،بە شتێکی خوسووسی و شەخسی دەزانی و بە پێویستیان نەدەزانی لەو مەسئەلەیەدا دەخالەت بکەن. لەو ڕاگەیاندنەدا جەخت لەسەر پێویستیی خێرای دەستەبەرکرانی مافەکانی مرۆڤ وەکوو یەکسانی، ئەمنییەت ،ئازادی ،ئینتگریتی و بایەخە مرۆییەکان لەئاستی جیهانیدا بۆ ژنان کراوە. بە پێی پێناسەیەک کە لە ڕاگەیاندنی نەهێشتنی توندوتیژی دژی ژنان کراوە .هەموو توندوتیژییەک کە پەیوەندیی بە جنسییەتەوە هەبێ و ببێتە هۆی گەزەن و سەدەمەی جەستەیی ،ڕۆحی یان جینسی یان ئازاردیتنی ژنان و هەروەها هەڕەشەی ئەوجۆرە ئاکارانە ،یان هەر جۆرە ناچارکردنی ژنان بە ئاکارێک یان ئەستاندنەوەی ئازادییەکانیان ،جا لە ژیانی شەخسیدا بێت یان لە ژیانی کۆمەاڵیەتیدا، وەکوو توندوتیژی دژی ژنان دێتە ئەژمار. ئەوتوندوتیژییە لە سێ ئاستدا باسدەکرێ بەاڵم دەتوانێ فراوانتر و بەرینتر لەوەش بێ. .١توندوتیژی جەستەیی ،ڕۆحی یان جینسی کە لە نێو خانەوادەدا ڕوودەدا کە لێدان ،دەسدرێژی جنسی بۆ سەر مندااڵنی کچ ،دەسدرێژیی جینسی لە پەیوەندیی هاوسەریەتی ،خەتەنەکردنی کچان ،سەدەمە گیاندنی دیکە کە لە سونەتە
. I شێوازی جۆراوجۆری هەیە و دەتوانێ زللەیەک بێت یان پاڵپێوەنانێک یان بەکارهێنانی هەر ئامرازێک بۆ لێدان کە ئازار بە جەستە بگەیەنێ و ئاخرین ئاستی دەگاتە کوشتن. توندوتیژیی ڕۆحیش هەر وەکوو .II توندوتیژیی جەستەیی شێوازی زۆری هەیە نموونەکانی ئەمانەن ،هەڕەشی لێدان و تۆقاندن، ناچارکردنی ژن بە کردنی کاری نەشیاو و نەبەدڵ، بێحورمەتی پێکردن و بەکارهێنانی وشەی ناشیرین ،ڕیگەنەدان بە چوونەدەرەوە لە ماڵ یان پەیوەندیگرتن بە خەڵکی دیکە و کەس و کارەوە، ڕێگەنەدان بە کردنی ئەو کار و چاالکییەی ژن پێیخۆشە تێیدا بەشدار بێ ،شکاندن و سووکایەتی پێکردن بە تەنها یان لەپێشچاوی خەڵکی دیکە لەالیەن هاوەسەرەوە و هتد. توندوتیژیی جینسی ،ئازاردران لە .III ڕێگەی پەیوەندیی جینسی ،دەسدرێژی جینسی، ناچارکردنی ژن بە کارێک لە پەیوەندیی جینسیدا کە پێیخۆش نییە و بە گشتی هەموو ئاکارێک
دواکەوتووانەکانەوە دێن و هەروەها توندوتیژی بەرانبەر بە ژنانێک کە لە ماڵەکاندا کار دەکەن و هتد لەخۆدەگرێ. .٢توندوتیژیی جەستەیی ،ڕۆحی یان جینسی کە لە کۆمەڵگادا ڕودەدا کە دەسدرێژی جینسی، سوئیستفادەی جنسی ،ئازاردانی جینسی و دروستکردنی دۆخی نائاسوودەیی لەپەیوەند لەگەڵ مەسئەلەی جینسی لە شوێنی کار و خوێندن و شوێنەکانی دیکە ،بەکارهێنای ژنان وەکوو بەردەی جینسی بەمەبەستی قازانجی ئابووری و ناچارکردنی ژنان بە لەشفرۆشی و هتد لەخۆ دەگرێ. .٣توندوتیژیی جەستەیی ،ڕۆحی یان جینسی کە لەالیەن دەوڵەت یان دەسەاڵتدارانەوە لە هەر شێواز و فۆرمێکدا بەسەر ژناندا دەسەپێن یان دەوڵەت و دەسەاڵت خۆیان لە ڕوودانی ئەو توندوتیژییە بەخاوەن ناکەن. جۆرەکانی توندوتیژی زۆرن کە دەکرێ بەرچاوترینەکانیان ئاوا باسکەین.
لە پەیوەندیی جینسیدا کە کاریگەریی ناخۆشی لە زەین و دەروون و جەستەی ژن دەبێ، لەخۆدەگرێ .بەزاندنی سنوورەکان و خۆ بە خاوەن هەموو مافێک زانین لە الیەن پیاوەوە لە پەیوەندیی جینسیدا بەتایبەت لە کاتێکدا کە دوو کەس پێکەوەن (جا لە ژێر ناوی هەر یاسایەکدا بێ یان نەبێ ،تەنها پێخۆش بوونی دوو کەسەکە بێ یان پێکەوە ژیانێکی فەرمی بێ یان پەیوەندییەک تەنها بۆ یەک جار) یەکێک لە بەرینترین نموونەکانی توندوتیژیە کە بەداخەوە لە کۆمەڵگاکانی ئێمەدا بە ئاشکرا هەیە و وەکوو دیاردەیەکی ئاسایی چاوی لێدەکرێ .بەاڵم لە ڕاستیدا قەبووڵکردنی جۆرێک لە پەیوەندیی جینسی و ڕێگەدان بە کەسی بەرانبەر بۆ ئەو کارە بە مانای دانی ئیجازەی هەموو شتێک لە پەیوەندییەکەدا نییە، هەر جۆرێک لە پەیوەندی بۆ ئەوەی بچێتە خانەی پەیوەندییەکی دڵخواز و ئازادانە دەبێ بە ڕوونی لە هەر دووالوە قەبووڵ کرابێ و هەردووال ڕێز لە
توندوتیژیی جەستەیی
کە خۆی
سنوورە دیاریکراوەکان بگرن دەنا وەکوو تاوانێک دێتە ئەژمار. لە جۆرەکانی دیکەی توندوتیژی کە .IV کەمتر باسدەکرێن دەکرێ ئاماژە بە چەند خاڵ بکرێ .کونترۆڵی ئابووری و دەسگرتن بە سەر هەموو بڕیارەکانی لەو بابەتە لە الیەن پیاوانەوە لە ژیانی هاوبەشدا و تەنانەت لە پەیوەندییەکی خۆشەویستانەدا کە دوو الیەنەکە پێکەوە ناژین. ئەو جۆرە لە توندوتیژی وادەکا ژنانی قوربانی کەمدەسەاڵتتر بن و ڕزگاربوون لەو پەیوەندییە بۆیان زەحمەتتر بێ. شکاندنی شت و مەک و تێکدانی ماڵ و .V خراپکردنی ئەو شتانەی مڵکی ژنن ــ وەکوو جل و بەرگ و شت و مەکی شەخسی ــ کە ئەمەش خۆی جۆرێک لە توندوتیژیی ڕۆحییە کە هەستی نائەمنی و ترس لە قوربانیدا دروست دەکا. بۆ ڕۆشتن بەرەو کۆمەڵگایەکی یەکسان و دوور لە توندوتیژی بارهێنانی نەویەکی نوێ کە ماف و سنوورەکان دەناسێ و ڕێزی بۆ خۆی و بەرانبەرەکەی هەیە خاڵێکی سەرەکییە .سیستمی پەروەردە بە هەموو بەشەکانیەوە ،کە دیارترینیان خانەوادە و خوێندنگە و میدیا و ڕێکخراوەکانی تایبەت بە کار بۆ یەکسانین ،ئەو ئەرکەیان ئەکەوێتە سەرشان .ئەم دیاردە نامرۆڤانەیە تەنها بەوەی کە کچان فێرکرێن توندوتیژی قەبووڵ نەکەن نەسڕێتەوە و پیاوانێک کە خاوەنی تێگەیشتنێکی دروست لە سنوورەکانن و ڕێ بە خۆیان نادەن لە پەیوەندییەکانیاندا توندوتیژ بن الیەنێکە کە بەقەد الیەنەکەی دیکە گرینگە .یەکسانی ئەرکی هەموو مرۆڤێکی یەکسانیخوازە نەک هەر ژنان بە تەنها. ئەوەندەش دەگەڕێتە سەر دەسەاڵت و دەسەاڵتداران ــ چ لە ئاستی دەوڵەتێکدا بێ یان کۆمەڵگەیەکی بچووک ــ تێگەیشتن لە ساختارە بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگا و چۆنیەتیی کارکردنی دەسەاڵت ،لەبەر ئەوەی دیاریکەری یاسا و سیاسەت و ئابووریی کۆمەڵگان و فۆرم و جۆری ژیان تا ڕادەیەکی زۆر تەئسیریان لێوەردەگرێ ،کاریگەرییان لەسەر ڕادەی یەکسانی لە کۆمەڵگا و چۆنیەتیی و شێوازی زوڵم لە ژنان هەیە و بەوپێیە جیاوازی دروست دەکەن لە چۆنیەتیی کارکردن و ڕێگەکانی هەوڵدان بۆ نەهێشتنی توندوتیژی بەرانبەر بە ژنان .بوونی یاسای بەهێز و دیار و ،ڕەچاوکردنی تەواوی ئەو یاسایە پاڵپشت و تەواوکەری پەروەردەی دروستە و کۆمەڵگا بەرەو ڕزگاری لەو دیاردە دزێوە دەبا. بە یاسا و پەروەردەی دروست و ڕەوا و ئینسانی کولتووری ناو کۆمەڵگا بەرەبەرە دەگۆڕدرێ و ڕوانینی ئینسانەکان بۆ توندوتیژی بەرانبەر بە ژنان دەبێتە ڕوانینێکی مرۆڤانی و لە حاڵەتی ڕوودانی توندوتیژیش جێی تاوانبار و قوربانی دیارە و تاوانباران دەدرێنە دەستی سیستمی داد و قوربانیان یارمەتی و پشتیوانی کۆمەڵگا و سیستم و کەس و کاریان لە پشت دەبێ و دەتوانن ئاسانتر بگەڕێنەوە سەر ژیانی ئاسایی خۆیان. بە هیوای کۆمەڵگایەکی دوور لە توندوتیژی بژی یەکسانی
10
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07 ، Dwaroj@komala.com
ژنان
بزووتنەوەی ژنانی کورد لە کوردستانی ڕۆژهەاڵت
پرشەنگ محەممەدی بەشداریی ژنانی کوردستان لە خەبات بۆ ڕزگاری و یەکسانیدا مێژوویەکی دوورودرێژی هەیە. بوونی ژنانێک وەکوو مەستوورەی ئەردەاڵن کە یەکەم مێژوونووسی ژن لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بوو یەکەم هەنگاوەکانی هاتنەمەیدانی ژنان بوون .ژنان سەرەڕای کۆسپ و ڕێگرییەکانی سەر ڕێگەیان ساڵیانێک بە شاراوەیی و بە جل و بەرگی پیاوانەوە لە شەڕەکاندا بەشداریان ئەکرد و بەو هەموو ڕێگر و لەمپەرەشەوە جاری وا بووە گەیشتوونەتە ئاستی ڕابەری ،وەکوو قەدەم‌خەیر شیرە ژنی کورد کە پێنج ساڵ بوێرانە دژی زوڵم و زۆر و بێ‌عەداڵەتیی حکوومەتی ڕەزا خان خەباتی کرد و ڕابەرایەتیی شۆڕشی پشتکۆی کرد. مێژووی خەباتی ژنانی کوردستان پڕە لە ژنانێکی وەکوو حەفسە خان ،مینا خان و ژمارەیەکی زۆر ژنی خەباتکاری دیکە کە هەوڵیان بۆ نەهێشتنی هەاڵواردن دژی ژنان دەدا و خوێندن و پەروەردەکرانی کچانیان بە بەشێکی گرینگی ئەو خەباتە دەزانی. ژنان لە کوردستان بە هۆی چەوساندنەوەی پیاوساالرانە و نەبوونی خوێندەواری و هەروەها بە زۆر بە شوو دان و ژن بە ژن کردن ،ئازار و دەردی زۆریان چێشتبوو ،هەر بۆیە بۆ بەدەست هێنانی مافەکانیان ،بۆ یەکسانیی ژن و پیاو ،بۆ پەرەپێدانی بیری ئازادیخوازانە خەباتیان ئەکرد و ئەم خەباتە لەوکاتەوە تا ئەمڕۆ بەردەوامە و ئێستا بیری یەکسانیخوازانە و خواستی ژنان گەیشتووەتە ئاستێک کە پرسی ژن وەکوو پرسێکی گرنگ لە کۆمەڵگای کوردستان دا لە ئارادایە. دوای شۆڕشی گه‌النی ئێران دژی ڕژیمی شا و هاتن ه سه‌ركاری كۆماری ئیسالمی ل ه ئێران، ڕه‌وتی خه‌بات ب ه گشتی و ب ه تایبه‌تی ل ه نێو ژناندا شێوازێكی دیكه‌ی گرتەخۆ .چونك ه ئه‌مجار رڕژیمێک هات ه سه‌ر كار ك ه سه‌ره‌تاییترین مافه‌كانی مرۆڤیشی پێشێل ده‌كرد و ژنان زیاترین پشكیان لەو ستەمە به‌ركه‌وت .ژنانی كوردیش ك ه لە ئاستێکی بەریندا ل ه بزاڤی رزگاریخوازانه‌دا به‌شداریان كردبوو ،ئه‌مجار زیاتر ل ه جاران ماف ه ئینسانییه‌كانیان ل ه الیه‌ن ڕژیمێكی دژ‌ه ژنەوە زه‌وت ده‌كرا و ده‌بوو خه‌باتی خۆیان چڕتر بكەنه‌و‌ه و خۆیان بۆ به‌ره‌نگاریی زیاتر تەیار بکەن. ژنان له ههموو خۆپیشاندانه‌کانی دژ به ڕژێمی کۆماری ئیسالمی و هه‌روه‌ها له شه‌ڕی 24 ڕۆژه‌ی شاری سنه ،زۆر ئازایانه به‌شداریان کردو الپەڕەکانی مێژووی خەباتی شۆڕشگێڕانەی گەلی کوردیان بە کارو ئازایەتی و لێهاتووییان نه‌خشاند. بەم شێوەیە دەورێکی نوێی بزووتنەوەی ژنانی
کورد دەستی پێکرد و لە مێژووی کوردستاندا ئەم تابۆ شکێنییە بە ناوی کۆمەڵە و ژنانی کۆمەڵەوە تۆمار کرا. کۆمەڵە وەکوو رەوتێکی چەپ لەو سەردەمەدا یەکێک لەو رێکخراوە سەرەکییانەی ناو بزووتنەوەی کورد لە کوردستانی ڕۆژهەاڵت بوو کە لە بڕیارێکی شۆڕشگێڕانەدا ڕۆڵی خۆی گێڕا و بوو بە ئااڵ هەڵگری خەباتی ژنان و هاوکات لە گەڵ ڕاگەیاندنی هەڵسووڕانی ئاشکرای خۆی ی ی ل ه ناو ڕیزه‌كان ی ژنان ی ڕێكخستن بڕیار ی ی دا و ئهم بڕیار‌ه ئازایانه‌یەش ل ه ڕوو خۆ ی سیاسی و واقیعیەو‌ە بوو ك ه لێكدانه‌وه‌یه‌ك ی باشتر ده‌رده‌خست و ی بزووتنه‌وه‌کە پوتانسیل کاریگەری لە سەر خەباتی ژنانی کوردستان و بە گشتی لە ئیران دانا .گیانبەختکردنی سه‌دان ژنی تێکۆشه‌ر کە له ڕیزی ڕێکخراوی ئاشکرا و نهێنیی کۆمەڵەدا گیانیان فیدا کرد یان تێکۆشەرانێک کە لە ژێر کاریگەریی بیری چەپ و یەکسانیخوازنەدا لە ڕێگای ڕزگاری ویەکسانیدا گیانی خۆیان فیدا کرد ،سەلمێنەری ئامادەبوونی ژنان بۆ هاتنە مەیدان و مانەوە لەو مەیدانە پڕمەترسیدا بوو. بەشداریی ژنانی کورد لە بەرگریی پێشمەرگانەدا ی تایبه‌ت ب ه خەباتی ڕزگاریخوازانەی ی خرۆش توان ی خەڵکی کوردستا ن ببه‌خشێت .په‌المار ی حکوومەتی ئیسالمی هه‌رگیز نەیتوانی چه‌كدارانه پاشەکشە بە ژنانی خەباتکاری ناو شۆڕشی کوردستان بکا ب ه پێچه‌وانه‌وه ،ژنانی کورد ئەمجارە ی به ئیرادەی خۆیان و وشیارانە تاویا ن دای ه چه‌ك تی و كۆمه‌ڵ ی مرۆڤایه ی ل ه كه‌رامه‌ت پارێزگار ی پێشمه‌رگایه‌تیدا كۆمه‌ڵ خۆیان ل ه ناو ڕیزه‌كان ڕێكخست و نە وەکوو پشت جەبهە و پشتیوان بەڵکوو لە ڕیزی پێشەوەدا به‌شدارییان ل ه به‌رگریی شۆڕشگێڕانەی کوردستداندا کرد. سەرەڕای ئامادەنەبوونی بەشی زۆری کۆمەڵگای ی ی چه‌كدار کوردستان بۆ بەشدارری ژنان لە شۆڕش ی بڕیاری کۆمەڵە دا لهو قۆناغه‌دا ب ه پاڵپشتی بۆ یەکەم جار ژنانی کورد بوونە پێشمەرگە و پێشەنگی و بوێریی خۆیان لەو مەیدانەشدا سەلماند و بەڵگەیەکی دیکەی ویست و توانی یەکسانیخوازانەی ژنان بوو. ئه‌مه‌ش تایبەتمەندییەکی نوێ بوو ك ه ته‌نیا ی ویتنا م نموونه‌یان ده‌توانین ل ه بەرەنگاریی گه‌ل ی جیهان ل ه به‌رانبه‌ر نازیسم و به‌ربه‌ره‌كانێی ژنان ی جیهانی ی دووهه‌م ی شه‌ڕ و فاشیزمدا ل ه سه‌رده‌م دا بدۆزینه‌وه. ی كورد ی دا ژنان ی چه‌كدار ی به‌رگر ل ه قۆناغ سه‌لماندیان ك ه ده‌توانن پێشمه‌رگ ه ب ن و ژن بوون ی هه‌ڵسووڕا ن و تێكۆشانیان ێ به‌ربه‌ست ناتوان بێت و ناكرێت ڕێگە بە نه‌ریتی کۆن و یاسا دواکەوتووەكانی كۆمه‌ڵگا بدەن به‌ر ب ه خەبات و داهێنانیان بگرێت .ژنانی کۆمەڵە بوون بە ی ژنان بوون خۆڕاگری و هانده‌ر ی سه‌مبول بۆخەبات کردن لە پێناو گەیشتن بە ئازادی و مافی یەکسانیی ژن و پیاو. ی كورد ب ه ته‌نیا دروشمێک ی ژن پێشمه‌رگ ه بوون ی ب ه شوێن خۆیدا ی تر نه‌بوو .به‌ڵكوو زۆر دیارده ی جیاواز ل ه ترادسیۆن به‌زێنی، هێنا ك ه ئه‌نجامه‌كه ی كورد ی پوتانسیه‌ل ی بهرچاو ی به‌شێك به‌كارهێنان ی وه‌گه‌ڕ ی هه‌تاو ی ١٣٥٧ بوو ك ه تا به‌ر ل ه ساڵ نه‌خرابوو. دەوری کاریگەری ژنانی کورد لەو قۆناغه هەستیارەدا له بەراورد لە گەڵ هەموو بزووتنەوەی کورد دەوریکی جیاواز بوو ،چونکه بەربەرەکانێ
له بەرانبەر زورداریی كۆماری ئیسالمی ،که به پێشکەوتووترین تەداروكاتی لۆجستیکی بەرەو شەڕی کوردستان هاتبوو و بواری جوغرافیایی ناوچەکه و خو ڕێکخستنی ژنی کورد له تەک شاخ و سەنگەر هەرچی پتر بوونی ژنی کوردی وەک مرۆڤيكى به هيز و شوڕشگێڕ سەلماند و شوناس و کەسایەتیی گرینگی پێیان و به بزووتنەوه کەیان بەخشی و به وریایی و هوشیارییان یارمەتی پڕبایەخیان به خۆڕاگری کوردستان کرد. بەردی بناغەی کۆماری ئیسالمی لە ئێران بە پەسەندکردنی یاساکانی هەاڵواردن دانراوە و زیاتر لە چوار دەیەیە کە ژنان بەردەوام قوربانیانی سەرەکی هەژاری ،بێکاری ،لەشفرۆشی ،هەاڵوسانی ئابووری و گرانی ،تووشبوون بە مادە سڕکەرەکان و باقی کێشە کۆمەاڵیەتییەکانن. ئێستاش بەپەراوێزکەوتنی زیاتری کۆماری ئیسالمی لە ئاستی نێودەوڵەتی و ئابڵۆقەی ئابووری و ناکارامەیی لە بواری کۆنتڕۆڵی پەتای کۆرۆنا ،قەیرانی ئابوری زیاتر لە هەر کاتێک کاریگەریی لە سەر خەلک بە تایبەت ژنان داناوە و ئەوانی کردوەتە بێبەشترین توێژی کۆمەڵگا و هەروەها بووەتە هۆی چەند قات بوونی توندوتیژی دژ بە ژنان. ئێرانی ئێسالمی بۆ ژنان زیندانێکی گەورەیە کە دیوارەکانی بە ڕزیوترین یاسای کۆیلەتی قایمکراوە .سەرەڕای ئەمە بزووتنەوەی ژنان لە ماوەی دەسەاڵتی ئەم رژیمە ،بزووتنەوەیەکی خۆڕسک و چاالک و خۆڕاگر بووە و ژنان لە هەموو ناڕەزاییەکان دژی کۆماری ئیسالمی چاالکانە بەشدار بوون و پاڵپشتێکی گرنگ بۆ باقی بزووتنەوە کۆمەاڵیەتیەکان بوون و هەن. ژنان لە چوار دەیەی ڕابردوودا بەشدارییەکی بەرینیان لە هەموو بوارەکانی کۆمەاڵیەتی، کولتووری و سیاسیی خەباتدا بووە و پێگەیەکی دیاریان دەستەبەر کردووە .بەشداری بەرینی ژنان لە بزوتنەوەی شوڕشگێڕانەی کوردستان لە زیاتر لە چوار دەیەی رابردوو ،فیداکاری و لەخۆبردوویی و بەرخۆدانی ئەوان لە سەنگەری خەبات ،یارمەتیدەریان بووە تا ئەزموونگەلێکی پڕ بایەخ بەدەستبێنن و بڕوا بەخۆیان و تواناکانیان لە خەباتدا زیاتر بێ. لە سەرەتای هاتنە سەرکاری ئەم رژیمەوە ژنانی کوردستان لە یەکەمین قوربانیانی زیندان ،ئێعدام، ئەشکەنجە و دەستدرێژی بوون و لە سەنگەرەکانی خۆڕاگریی گەلی کورد لە زیندانەکان و لە خەباتی چەکدارانە چەندین حەماسەیان خولقاند و قارەمانانە فیداکارییان کردووە .بەشداری ژنانی کورد لە بزوتنەوەی سەراسەری ژنانی ئێران بەرچاوتر بووە و لە خەبات دژی دیکتاتۆری ئەم ڕژێمە لە ڕیزی پێشەوە بوون. لە چوار دەیەی ڕابردوودا ،فیداکاری ،خۆڕاگری و خەباتی نەوەیەک لە ژنانی خەباتکار ،لە پێشیشیانەوە ژنانی چەپ و سۆسیالیست بە نێوچاوانی بزووتنەوەی ئازادیخوازانەی کوردستانەوە دەدرەوشێتەوە. ژنانی کوردستان لە هەردوو جەبهەی خەباتی نەتەوەیی و فێمێنیستی دا دەوری بەرچاویان هەبووە و هێزی هەمیشەیی بەرامبەرکێ لە گەڵ سیاسەت و فیکری حکوومەتی ئیسالمی بوون. حکوومەتی دیکتاتۆری دینی هەموو بوارەکانی ژیانی بنەماڵەیی و کۆمەاڵیەتی بە یاسای پیاومەزنانە و کۆنەپەرەستانەی شەرعی بەرتەسک کردەوە و هەوڵیدا لەشیان ،بوون و کەسایەتیی ئینسانیشیان لە ژێر حیجاب و مەقنەعەدا یەخسیر بکا .ئەو ژنانەی لە ژێر کاریگەریی بیری پێشکەوتوو و چەپدا ئامادە نەبوون تەسلیمی دۆخەکە بن بە کۆمەڵ و بە تاک گیران و کەوتنە بەر دەستدرێژیی جنسی و جەستەیی
و دەروونی و تەنانەت منداڵیان لە پێش چاویان ئەشکەنجە دەدران .ئەو ژنانەی هاوسەرەکانیان لە بزووتنەوەی بەرەنگاریی نیزامیدا گیانیان بەختکردبوو ،لە کۆمەڵگەیەک کە کولتوور و یاسای پیاوساالرانە تەنگی پێهەڵچنیبوون باری گرانی دابینکردنی باری ئابووری خانەوادەیان بەتەنیا کەوتە سەرشان. لە کوردستان سەرەڕای هەموو ئەم ڕێگری و دەردانە ،هۆشیاریی گشتیی ژنان و بەشدارییان لە بواری چاالکی کۆمەاڵیەتی ،سیاسی ،کولتووری و ئەدەبیدا زۆر بەرینتر لە جارانە .سەرەڕای هەموو کۆسپ و تەگەرەکان ،ژنان ئەمڕۆ لە ئاستی تێکۆشانی سیاسی و مەدەنیدا هێزێکی حاشا هەڵنەگرن .زانستی گشتی و هەست بە پێویستیی تێکۆشان بۆ ڕزگاربوون گەشەی کردووە .ژنی شاعیر ،نووسەر ،هونەرمەند و سیاسەتمەدارمان کەم نین .بزوتنەوەی ژنان بووەتە هێزیکی ڕەخنەگر و خوازیاری ئاڵووگۆڕ .ئەمە مژدەی ئاسۆیەکی ڕوونترمان بۆ ئازادیی زۆرتری ژنان و بۆ سەربەخۆیی زیاتری بزاڤەکەیان لە داهاتووی ئاڵوگۆڕەکاندا پێدەدا. بزووتنەوەی ژنان لەم سااڵنەی دوایدا دەسکەوتی زوری لە بواری رۆشنبیری و هۆشیاری فێمێنیستی بە دەست هێناوە ،بەاڵم هاوکات کولتووری کۆنی پیاومەزنانە بە پشتیوانیی دەسەاڵت و یاسای دواکەوتووانە کە حکوومەتی ئیسالمیی ئێران لە کوردستان بەڕێوەی دەبا کارەساتی وەکوو خۆسووتاندنی ژنان و کوشتنی ژنان بەردەوام ڕوودەدەن .سەرەڕای بەرەوپێشچوونی بەهێزی بزووتنەوەی ژنان لە کوردستانی ڕۆژهەاڵت هێشتا پێویستە کاری جیددی بۆ بردنەسەرەوەی ئاستی وشیاری کۆمەڵگا ــ بەتایبەت ژنان کە خەساردیتووی سەرەکیی ئەو نایەکسانییەن ــ بکرێ .ئەو وشیارییە دەبێتە هۆکاری بەهێزتربوونی زیاتری خەباتی یەکسانیخوازانە بە واتایەکی دیکە ،ڕێگەی سەرەکیی گەیشتن بە کۆمەڵگایەکی یەکسان لە کۆمەڵگایەکی وشیارەوە تێدەپەڕێ. پەرەپێدانی ڕۆشنبیری و بیری یەکسانیخوازانە لە نێوان ژنانی زەحمەتکێش و بێدەرەتان هەنگاوی سەرەکیی ئەو خەباتەیە ،دەبێ ڕێگە و مێتۆدی شیاو بۆ دروستکردنی ئەو پەیوەندییانە و ئەو کارە وشیارگەرانە بەکار بێت .سەربەخۆبوونی بزووتنەوەی ژنان بابەتێکی جێگەی سەرەنجی دیکەیە کە دەبێ بپارێزرێ.
بزوتنەوەی ژنان لە کوردستانی رۆژهەاڵت دەبێ بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونەکانی بۆ جێ خستنی کولتووری یەکسانیخواز و مۆدێرن و هەروەها بۆ بڕوا بەخشین بە بزووتنەوەی سەرکۆتکراوی ژنان داخوازی گەورە بهێنێتە گۆڕێ و بە کەم ڕازی نەبێت .چوار دەیە تێکۆشان و قۆربانیدان وێڕای چوونە سەری ڕادەی وشیاریی ژنان بە گشتی کە دەسکەوتێکی مەعنەوییە و هەروەها هاتنە مەیدانی نەسڵێکی تێگەیشتوو و یەکسانیخواز و رووناکبیر، کەرەسەی پێویستی ئەم گۆڕانکارییە .ئەم نەسڵە لە ئەگەری هاتنە پێشی ئاڵوگۆڕەکاندا چی دیکە خۆی بە شارۆمەندی پلە دوو ،بێ دەسەاڵت و چاو لە دەست نازانێت و گوێڕایەڵی یاساکانی سیستمی پیاو مەزن و نەریتی ئایینی و کۆن نابێت. ماوەتەوە بڵێین کە :گەیشتن بە دەسەاڵت بۆ ژن، ئەویش لە کۆمەڵگایەکی پیاو مەزنی ڕوژهەاڵتی ناوەڕاست و لە نێو میللەتێکی بندەستدا ،کارێکی ئاسان نییە .ژنان دەبێ بۆ ئەم مەبەستە لە ئاستێکی بەریندا مانای کەسایەتی و ئەخالق و هەموو ئەو شتانەی بە ڕوانینی پیاو ساالرانە ڕێگریان بوون بگۆڕن و بە ڕوانینێکی یەکسانیخوازانە بۆ هەموو دیاردەکان هەوڵ بۆ بەدەستەوەگرتنی ئەو جێگە و پێگەیەیان بدەن کە یارمەتیدەری گەیشتن بە دنیایەکی یەکسان و عاداڵنەن .ئەم کارە خۆماندووکردن و قوربانیدان و تێکۆشانێکی بێوچانی دەوێ ،بەاڵم هەر ئاسۆ دەبێ دەرکەوێ.
ئەندێشە یه‌کی مه‌ی ،ده‌نگی هاوارو هه‌ڕه‌شه‌ی ڕۆژێکی مێژوویی دکتور عبدواڵ عەلیدۆست ده‌سته‌واژه‌و بیرۆکه‌ی ڕۆژی یه‌کی مه‌ی چه‌ن د الیه‌نی جیاوازی هه‌یه .الیه‌نێکی مێژوویی هه‌ی ه ک ه ب ه سه‌رهه‌ڵدان و گه‌شه‌ی نیزامی سه‌رمایه‌دارییه‌و‌ه گرێدراوه .الیه‌نێکی دیکه‌ی ئه‌و دیارده کاردانه‌وه‌ی نه‌رێنی نیزامی ناوبراو‌ه ک ه دهبێت ه خولقێنه‌ری ده‌سته‌واژه‌یه‌کی شۆڕشگێرانه‌ی سیاسی ،الیه‌نی سێهه‌‌میش بریتیی ه ل ه گۆشه‌نیگایه‌کی ئەخالقیی ک ه ئاوڕ له دێفۆڕمه‌کردنی ژیانی تاک و کۆمهڵی نێو ئه‌و نیزام ه ده‌داته‌وه .مێژووی نیزامی سه‌رمایه‌داری ل ه سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌و‌ه ده‌ستی پێکردووه ،وات ه مێژووی ئه‌و نیزامه‌ی ک ه تا ب ه ئه‌مڕۆش ب ه سه‌ر زۆر قه‌یران و گێژاوه‌ی ئابوورییدا زاڵ بووهو هه‌ر درێژه‌ی هه‌یه ،الیه‌ن ه سیاسییه‌که‌ی ب ه ئایدیایی سۆسیالیزمه‌و‌ه پێناسه ده‌کرێت و بریتیی ه لهو ئیده‌ئاله‌ی ک ه ل ه مێژووی به‌شه‌رییه‌تدا ب ه خێراترین شیو‌ه په‌ل ده‌هاوێت و ته‌واوی جیهان ده‌گرێته‌وه. ته‌نانه‌ت هیچ ل ه ئایین ه ئیبراهیمییه‌کان نه‌یان توانییو‌ه به‌و خێرایی ه ل ه سه‌رتاسه‌ری جیهاندا کاریگه‌رییان هه‌بێت و ببنه واژه. .١ل ه ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌و‌ه شۆڕشی پیشه‌سازی هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو کۆمه‌ڵگه‌ی واڵتانی ڕۆژئاوا ده‌گۆڕێت .لهو بهستێن ه مێژووییه‌دا کۆمه‌ڵێک دیارده‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیی دهبن ه هۆی سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌و چین ه وابهست ه ک ه دواتر مارکس و بیرمه‌ندانی چه‌پ ب ه چینی کرێکار یاخۆ پڕۆلێتاریا ناوی ده‌به‌ن و تیۆریزه‌ی ده‌که‌ن .دواتر کاریگه‌ری و شێوه‌ژیانی چینی ناوبراو‌ه ک ه دهبێت ه هۆکاری سه‌ره‌کیی بۆ داهێنان و سه‌لماندنی ڕۆژی یه‌کی مه‌ی .به‌اڵم با هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو بڕۆین ه پێشهوه .واڵتی ئینگلیز ک ه ب ه سه‌رچاوه‌ی ده‌ستپێکی شۆڕشی پیشه‌سازی ده‌بیندرێت ل ه ساڵی١٧٦٠ دا ته‌نیا حه‌وت میلیۆن شارۆمه‌ندی هه‌یه (فه‌ڕه‌نسا گهوره ده‌سه‌اڵتی ئه‌و سه‌رده‌م ه ٢٥میلیۆن) .ئه‌وه‌ی ک ه ل ه سه‌ره‌تاو‌ه وه‌ک گه‌شه‌یه‌کی بێهاوتای تێکنۆلۆژی دێت ه بهرچاو ،نزیک ب ه په‌نجا ساڵی پێویست ه تا قه‌واره‌و فۆڕم ده‌گرێت و بهرههمی داهێنانیی دێت ه بهرچاو .به‌اڵم جێگای سه‌رنج ه ک ه ئه‌و گه‌ش ه ل ه شاری له‌نده‌نه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه ناگرێت ،به‌ڵکه ل ه نزیک شاری مه‌نچه‌سته‌ر که گوندئاسا دیارهو جێگای مه‌ڕومااڵتی زۆره ،بارانی زۆری لێده‌بارێت و ئاوه‌دانییه .دانیشتووانی شاری مه‌نچه‌سته‌ر رێژه‌یان ل ه په‌نچا ساڵدا وات ه ل ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌و‌ه تا ناوه‌ڕاستی ئه‌وسه‌د‌ه چوارقات زیاد ده‌کات ،واوه‌تر دانیشتووانی شاره‌کانی وه‌ک لیڤه‌رپوول ،بیرمینگهێم، لیدس وشێفیڵد ب ه هه‌مان شێوه زیاد ده‌که‌ن .ل ه پاڵ ئه‌وه‌شدا سه‌ره‌تای گه‌شه‌ی پیشه‌سازی هیچ زانستێکی ل ه پشته‌و‌ه نییه ،که‌ره‌سه‌و ئامڕازی تاز‌ه ل ه زانکۆکاندا درووست ناکرێن ،به‌ڵك ه ئه‌و‌ه ئه‌زموونی چه‌ندان ساڵه‌ی کرێکاران ه ک ه هێواش هێواش ب ه ئاستێکی دیک ه ده‌گات و دهبێت ه هۆی داهێنانی ده‌زگای چنیین و دوورین هتد،.. واته شۆڕشی پیشه‌سازی له سه‌ره‌تاو‌ه شۆڕشیکی زانستیی ی نییه .پاشان سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌و نیزامه‌ی ک ه دواتر ب ه نیزام سه‌رمایه‌داریی له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت ب ه بێ سه‌رمایه ده‌ست پێده‌کات ،خۆ ئه‌و‌ه بانکه‌کانی له‌نده‌ن و شار‌ه گه‌وره‌کان نه‌بوون ک ه سه‌رمایه‌ی داهێنانی که‌ره‌سه‌و ئامڕازه‌کان ب ه ئه‌ستۆ بگرن ،به‌ڵک ه زیاتر هاوکاریی دۆست و بنه‌ماڵه‌ی ه ک ه دهبێت ه هۆی کۆبوونه‌وه‌ی پار‌ه بۆ سه‌رفی دابینکردنی که‌ره‌سه‌و ئامڕازه‌کانی کار .هه‌روه‌ک پێشتر ئاماژهم پێدا ،ئهگهر بڕوانین ه دۆخی ئابووری ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی واڵتی ئینگلیز ،ک ه ب ه ته‌واویی وابهست ه و گرێدراوی بواری کشتووکاڵییه ،هه‌ر ده‌بووا ئه‌و گۆڕانکار‌یه ،ئه‌و گه‌ش ه ل ه سه‌ر مه‌زراو کێلگه‌کانه‌و‌ه ده‌ست پێبکات، چونک ه تا سه‌ره‌تای سه‌دی نۆزد‌ه شه‌ست ل ه سه‌دی داهاتی خه‌ڵک ته‌نیا سه‌رفی پێداویستیی ه بنه‌ڕه‌تییه‌کای ژیان ده‌کرێت ،ئه‌و چله‌‌ی دیکه‌شی ک ه بۆ ماڵ و جێگه‌ی حه‌وانه‌وه‌و جلووبه‌رگ و سووته‌‌مه‌نی دهگهڕێتهوه هه‌ر ب ه بواری کشتوکاڵه‌و‌ه به‌نده (خووری و چه‌رمی ئاژه‌ڵ بۆ جلووبه‌رگ ،دارو دارستان بۆ ماڵ درووستکردن). بازاڕی تازه‌ی پارچه‌و کووتاڵ کاتێک درووست دهبێت ک ه پێداویستییه سروشتییه‌کانی ژیان هه‌رزان دهبن و ڕژێته ئه‌و به‌شێکی که‌م له داهاتیی خه‌ڵک ده‌مێنێته‌وه‌و ده پڕۆژه‌وه .ئهم گه‌ش ه بچووک ه دهبێت ه هۆی ئه‌و‌ه که واڵتی ئینگلیز خێراتر ل ه واڵتانی دیک ه پڕۆسه‌ی فۆیدالیزم تێپه‌ڕ بکات و ب ه ئاستی سه‌رمایه‌داری «ئاگڕا» و کشتووکاڵ بگات .له‌م ئاسته‌و‌ه پێداویستیی ه سه‌ره‌کیی ه سروشتییه‌کان زۆرترو هه‌رزانتر دهبن و سه‌رمایه‌یه‌ک باقی ده‌مێنێته‌و‌ه ک ه بۆ پڕۆژه‌و کاری دیکه ،بۆ سوودو به‌رهه‌مهێنانی زیاتر ده‌خرێت ه گه‌ڕ .لهو سه‌رده‌مه‌دا چوار هه‌زار سه‌رمایه‌دار ده‌بنه خاوه‌نی شه‌ست ل ه سه‌دی ههموو زه‌ویی و مه‌زرای
ئه‌و واڵته ،واوه‌تر ئه‌و سه‌رمایه‌داران ه خاک و مڵکه‌که‌یان ده‌ده‌نه ده‌ست دووسه‌دوپه‌نجا هه‌زار ده‌ره‌به‌گ (کڕێگرته) و ئه‌وانیش بۆ کاری خۆیان نزیک ب ه یه‌ک ملیۆن و نیو کرێکار ب ه حه‌ق ده‌ستی ڕۆژانه‌و‌ه سه‌رگه‌رم ده‌که‌ن .ئهم كشتووکاڵییه دوو کاردانه‌وه‌ی به‌رچاوی دهبێت .ل ه شۆڕش ه الیه‌که‌و‌ه ههموو هه‌ژاره‌کان وابه‌سته‌ی حه‌قده‌ستی ڕۆژان ه ده‌کرێن ،ل ه الیه‌کی دیکه‌شه‌و‌ه کۆمه‌ڵێک ماف ل ه خاوه‌ن خاک و خاوه‌ن مڵک ده‌سێندرێته‌وه ،وات ه چیدیک ه ناتوانن به حه‌زوخواستی خۆیان زه‌وییووزار ب ه کرێ بده‌ن .به‌اڵم بێجگ ه لهو نه‌زم ه کشتووکاڵیی ه که سوودێکی به‌رچاوی هه‌یه ،واڵتی ئینگلیز ل ه ڕووی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیشه‌و‌ه چه‌ند هه‌نگاوێک ل ه پێش واڵتانی ئه‌ورووپایی ناوه‌ندیۆییه. بۆ وێن ه ئیلیت و نوخبه‌ی ئه‌شراف زۆر ئاسایی ل ه حه‌وزه‌ی ئابوورییدا چاالکه ،ب ه مه‌رجێک ئاوا کارێک ل ه واڵتانی ده‌ورووبه‌ر خه‌یاڵییه ،ئهم ئێلیت ه بچووک ه ک ه خولیای بازرگانی ل ه ڕاده‌به‌ده‌ره ،ب ه زووترین کات ده‌ست ب ه سه‌ر بواری سیاسیشدا ده‌گرێت و ل ه پله‌ی یه‌که‌مدا ده‌ستی مه‌لیک و بڕیار‌ه سه‌ربه‌خۆ و هاکه‌زاکانی ده‌بڕێت و پرسی ماڵیات ده‌دات ه ده‌ست په‌ڕله‌مان و یاساش سه‌ربه‌خۆ ده‌کات .پاره‌ی ماڵیات یه‌کێک ل ه گه‌وره‌ترین کاریگه‌ریه‌کانی دهبێت ،ره‌کابه‌ری ئه‌و کاته‌ی ئینگلیز ک ه فه‌ڕه‌نسایی ه گرفتی ناوخۆ و پرسی زیادکردنی ماڵیات ئێخه‌ی گرتووه ،هه‌ربۆی ه ئه‌و ئینگلیز‌ه بچووک ه ل ه ههموو شه‌ڕ‌‌کاندا سه‌رکه‌وتن ب ه سه‌ر فه‌ڕه‌نسادا ب ه ده‌ست دێنێت. ل ه ساڵی ١٦٦٥هه‌تا ساڵی ١٨٨٠ڕێژه‌ی ماڵیاتوه‌رگرتنی ده‌وڵه‌ت ل ه ٣,٤ده‌رسه‌ده‌وه ده‌گات ه ١٣ده‌رسه‌د .هاوشان ل ه گه‌ڵ ئه‌و گه‌ش ه ئابووریی ه سه‌رنجڕاکێشه‌دا کۆمه‌ڵێک دیارده دێن ه سه‌ر ڕێگا ک ه شایانی باسکردنن .لێره‌دا پێویست ه ئاوڕێک ل ه «پرسی کۆمه‌اڵیه‌تیی» بدهینهوه ک ه ل ه پاش سه‌رهه‌ڵدانی شۆڕشی پیشه‌سازی دهبێت ه پرسی سه‌ره‌کی سه‌رده‌م .یه‌کێک ل ه هۆکاره‌کان زیادبوونی ڕێژه‌ی دانیشتووانی واڵتانی پیشه‌سازیی ه ک ه ل ه ساڵی ١٧٥٠دا ٩٧میلیۆن ه و ل ه درێژایی سه‌دوپه‌نجا ساڵدا ،وات ه هه‌تا ساڵی ١٩٠٠دا ده‌گات ه نزیک به ٤٨٢میلیۆن نه‌فه‌ر. هۆکاری سه‌ره‌کیی ئه‌و گه‌ش ه دهگهڕێتهوه بۆ تێکنۆڵۆژی و داهێنانی کۆمه‌ڵیک که‌ره‌سه‌ی بواری کشتوکاڵ و به‌رهه‌مهێنانی په‌یداویستیی ه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی ژیان ،دواتر ل ه بواری پزیشکیشدا گه‌شه‌یه‌ک هه‌ی ه ک ه رێگ ه ب ه زوومردن و مردن ب ه ناساغیی ه ساکاره‌‌کان ده‌گرێت .ئازادبوونی جووتیاران ل ه الیه‌ن خاوه‌ن زه‌وییه‌کانه‌و‌ه هۆکارێکی دیکه‌ی ه بۆ په‌رته‌وازه‌بوون و به‌جێهێشتنی مه‌زراکانیان و دواتریش بۆ پێکه‌وه‌نانی بنه‌ماڵه .کاتێک تکنیک و داموده‌زگا پیشه‌ی زۆر فه‌ال و پیشه‌وه‌ر ده‌گرنه ئه‌ستۆ ،زۆر جوتیار و نه‌خوێنده‌وارێک ڕوو ده‌که‌ن ه شار‌ه گه‌وره‌کان ،ب ه هیوای ئه‌و‌ه ل ه کارخان ه گه‌وره‌کان پیشه‌یه‌ک بدۆزنه‌وه ،به‌اڵم چونک ه وزه‌ی کار زۆره و کاریش بۆ هه‌مووان به‌‌رده‌ست ناکه‌وێت، ستانه و بێڕه‌حمان ه ب ه ناوی خاوه‌ن کارخانه‌کان هه‌لپه‌ره کار و بازاڕی ئازاده‌و‌ه که‌ڵک لهو هێز‌ه زۆره وه‌رده‌گرن، کرێکاران تا ئه‌وپه‌ڕی چه‌وساندنه‌وه ده‌چه‌وسێندرێنه‌وه ،ب ه حه‌قده‌ستێکی زۆر که‌م ڕاده‌گیردرێن و وادار بهوه ده‌کرێن ک ه ههموو رۆژێک سه‌رله‌نوێ وزه‌ی کاریان بۆ داهاتی ژیانی ڕۆژانه‌ی خۆیان و بنه‌ماڵه‌یان بفرۆشن ،ته‌نانه‌ت ژن و منداڵیش ئاماده‌ن وزه‌ی کاریان بۆ که‌‌مترین داهات و بۆ ناشیاوترین پیش ه بخه‌ن ه بازاڕه‌وه .هه‌ر کرێکارێک به‌و دۆخ ه ڕازی نه‌بێت ،ئه‌و‌ه ده‌رگای ڕۆیشتن و وازهێنانی بۆ یه ئاواڵه‌یه ،چونک ه خۆ یا مه‌کین ه یا کرێکارێکی دیک ه ئاماده ک ه ب ه بێ منه‌ت جێگای بگرێته‌وه .هه‌رکه‌س بێکار دهبێت، ئه‌و‌ه ده‌کرێ ته‌نیا قه‌زاوقه‌ده‌ر و بنه‌ماڵ ه و خێرو سواڵکردن یارمه‌تیده‌ری بێت .هیچ یاسایه‌ک نی ه ک ه پشتگیری ل ه کرێکار بکات ،دواتر شوێنی ژیان و خانه‌والنه‌ی کرێکاران ل ه خراپترین دۆخدایه ،جێگای ته‌نگ و داڕماو و چه‌په‌ڵ ژیانی ل ه چینی کرێکارو نه‌دارو هه‌ژار تاڵ کردووه .ب ه سه‌ر ئه‌وه‌شدا کرێکاران ناچارن زیاتر له نیوه‌ی داهاته‌که‌یان ته‌نیا بۆ کرێی ماڵ سه‌رف بکه‌ن .ناساخیی ،له‌شفرۆشی و ته‌نیا پانز‌ه ساڵ ته‌مه‌ن بۆ کارکردن (ئه‌مڕۆ ته‌مه‌نێکی چل تا چلوپێنج ساڵ ته‌نیا بۆ کار سه‌رف ده‌کرێت) ژیانی ل ه کرێکاران کردبووه دۆزه‌خێک ،بێمافیی و بێده‌سه‌اڵتیی بێڕاده بوو، چینی کرێکار ل ه به‌رامبه‌ر چینی سه‌رمایه‌داردا سه‌رهه‌ڵدانی هه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌کی کرێکاری ب ه زووترین کات ل ه الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه سه‌رکوت ده‌کرێ ،هه‌ر بۆی ه کرێکاران وادار بهوه دهبن هێواش هێواش خۆیان ئۆرگانیز‌ه بکه‌ن و سه‌ندیکای کرێکاری و ئه‌و جۆر‌ه ڕێکخراوان ه دابمه‌زرێنن. لێره‌و‌ه دوڵه‌تی مۆدێڕن ناتوانێت چیدیک ه ئاوڕ لهو چین ه به‌رفراوان ه نه‌داته‌وه ،هه‌ربۆی ه ده‌نگی ئه‌و بزووتنه‌و‌ه ده‌ڕژێته نێو سیاسه‌ته‌وه .ل ه ئاکامدا حیزبی چه‌پ و کرێکاریی داده‌مه‌زرێن و داواکاریه‌کانی ئه‌و چین ه گهوره ده‌کاته به‌رنامه‌و پڕۆگرامی سیاسیی شۆڕشگێڕانه. .٢له‌م بهستێن ه مێژووییه‌دا بیرۆکه‌ی سۆسیالیزم
چه‌که‌ر‌ه ده‌کات و بارودۆخی ژیانی ئه‌و چین ه ژێرده‌ست و چه‌وساو‌ه ده‌خات ه چوارچیوه‌ی تیئۆریه‌کی به‌بنه‌ماوه. دیاره هه‌ر ل ه سه‌ره‌تاو‌ه چه‌ندان پێناسه‌ی ده‌سته‌واژه‌ی سۆسیالیزم هه‌ن ،یه‌کێک ل ه جێکه‌وتووترین پێناسه‌‌کان بریتیی ه ل ه ئایدیۆلۆجیه‌ک ک ه بۆ نه‌مان و داڕمانی نیزامی سه‌رمایه‌داری هه‌وڵ ده‌دات ،بیرۆکه‌یه‌ک ک ه چینی کرێکار ل ه‌هه‌ژاری و چه‌وسان ه رزگار بکات ،دواتر ل ه سه‌ر بنه‌مای کاته‌گۆریگه‌لی وه‌ک یه‌کسانی ،هاوپشتی و ڕه‌هایی ،هێڵی نه‌زمێکی کۆمه‌اڵیه‌تی بکێشێت .بیرمه‌ندانی وه‌ک ساینت سیمۆن ،چاڕڵس فوریه‌ر ،پیه‌ر یۆسف پڕۆدۆن ،ڕۆبه‌رت ئۆڤن و مۆزیز هێس به‌رنامه‌ی سیاسی ڕادیکاڵ ،میانه‌ڕه‌و و ئه‌نارشیستی داده‌ڕێژن .ته‌نانه‌ت زۆر ل ه الیه‌نگرانی بیرۆکه‌ی سۆسیالیزم به‌شداری شۆڕشی فه‌ڕه‌نس ه ده‌که‌ن، واوه‌تر کۆمونی پاریسی ساڵی ١٨٧١ک ه پاش ماوه‌یه‌کی کورت ب ه شێوه‌یه‌کی زۆر خوێناوی کۆتایی پێدێت ،وه‌ک له ئاکامی یه‌که‌م شۆڕشی پڕۆلیتاری ده‌چێته مێژووه‌وه . ئه‌و ڕووداوه‌داو ل ه زیاتر کامڵبوونی بیرۆکه‌ی سۆسیالیزم، سێ دان ه شاخ ه و هێڵی تایبه‌تی سه‌ر به‌و جیهانبینی ه دهبن ه تیۆری .مارکسیزم ،ئه‌نارشیزم و سۆسیال دیموکڕاتی دهبن ه هۆی چه‌ندی ن شۆڕش و ڕاپه‌ڕێن ،بۆ وێن ه شۆڕشی ساڵی ١٩٠٥و ساڵی ١٩١٧ل ه واڵتی ڕوسیه، شۆڕشی شۆڕایی ساڵی ١٩١٩ل ه شاری مونیخی ئاڵمان و شه‌ڕی ناوخۆیی واڵتی ئیسپانیا ل ه ساڵی .١٩٣٦دیاره مارکسیزم و واژه‌کانی مارکس و ئێنگلس هه‌تا هه‌ڵوه‌شانی یه‌که‌م ئینته‌رناسیۆنال – ١٨٧٦ک ه هۆکاری سه‌ره‌کیی بۆ ناکۆکییه‌کانی نێوان کارڵ مارکس و میشایل باکوونین دهگهڕێتهوه – ب ه سه‌ر زۆرینه‌ی شاخه‌کانی دیکه‌دا زاڵ بوو ته‌واویی سه‌ده‌ی بیستی خسته ژێر ڕه‌کیفی کاریگه‌ریی خۆیه‌وه .ب ه گشتی درووستبوونی چینی کرێکار و دۆخی نامرۆڤانه‌ی کرێکاران ل ه زۆرینه‌ی واڵتانی پیشه‌سازی بووه بنه‌مای بیرۆکه‌یه‌کی سیاسی ک ه سه‌رکه‌وتنی زۆر زۆری ب ه ده‌ست هێنا ،هه‌ربۆی ه زۆرینه‌ی داواکاریه‌کانی بزووتنه‌وه‌ی چه‌پ به مرووی زه‌مان ده‌ڕژێن ه نێو یاسای ده‌وڵه‌تانی ئه‌ورووپای ناوه‌ندییه‌وه .ل ه واڵتی ئاڵمان هه‌ر زوو «تۆتۆ فۆن بیسمارک» نیشانه‌ی سه‌رده‌م ده‌خوێنێته‌و‌ه زۆر ماف ب ه کڕیکاران ده‌دات و چه‌ند دان ه جۆر ل ه بیم ه (بیمهی خانه‌نشینیی ،بیمهی ناساخیی و بیمهی ڕووداوو پێشهاتی چاوه‌ڕواننه‌کراو) ،یاسایی ده‌کات ،ئهم داواکاریان ه زۆربه‌‌یان ل ه ئایدیای حیزب ه چه‌په‌کانه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه ده‌گرن .هه‌ربۆی ه ئه‌مڕۆ زۆر بیرمه‌ند هه‌ن ک ه الوازبوونی بیرۆکه‌ی سوسیالیزم بۆ ئه‌و‌ه ده‌گێڕنه‌وه ،ک ه گوای ه سۆسیالیزم ب ه ئاکامی ههموو یاخۆ زۆرینه‌ی خواسته‌کانی خۆی گه‌یشتووه ،سۆسیالیزم ل ه لوتکه‌ی سه‌رکه‌وتنی خۆیدا کۆتایی پێهات و له‌گه‌ڵ مه‌رگی خۆی ڕووبه‌ڕوو بووه‌وه .بێگومان ئهگهر ئهم ڕوانگ ه ڕاستییه‌ک هه‌لبگڕیت ،ئه‌و‌ه ئه‌و ڕاستیی ه ته‌نیا بۆ واڵتانی ئه‌ورووپای ناوه‌ندییه ،به‌الم دیاره ئهم شێوه تێگه‌یشتن ه ل ه سوسیالیزم ،زۆر نیسبیی و ناته‌واوه. ئه‌گه‌رچی بیرۆکه‌ی سۆسیالیزم تا ب ه ئه‌مڕۆ ل ه واڵتی ئامریکا هه‌ر نامۆ دیارهو جێگیر نه‌بووه ،به‌الم ئه‌و‌ه ڕووداوه‌که‌ی یه‌کی مه‌ی ساڵی ١٨٨٦بوو ک ه ڕۆژی یه‌کی مه‌ی مێژوویی کرد ،کاتێک به‌ڕێوه‌به‌ری گۆڤاری کرێکاران «ئاوگوست شپیس» ل ه کۆبوونه‌وه‌یه‌کی کرێکاراندا ل ه شاری شیکاگۆ سه‌باره‌ت ب ه دۆخی کرێکاران قسه‌وباسێک ده‌کات ،دۆخه‌ک ه ئاڵۆز دهبێت و شه‌ڕو ته‌قینه‌وه‌‌ی بۆمبێک حه‌وت پۆلیس و نزیک ب ه بیست کرێکار ده‌کوژێت ،هه‌شت دان ه ئه‌نارشیست ک ه کۆبوونه‌وه‌که‌یان سازدابوو و خودی «ئاوگوست شپیس» ده‌سبه‌سه‌ر ده‌کرێن و چوار لهو هه‌شت کهس ه و «شپیس» هه‌ڵده‌واسرێن .ل ه دامه‌زراندنی کۆنگڕێسی ئینته‌رناسیۆنالی دووه‌مدا ساڵی ١٨٨٩بۆ یادکردنه‌و‌ه و ڕێزڵینان ل ه قوربانیانی شاری شیکاگۆ وه‌ک ڕۆژی یه‌کی مه‌ی ده‌کرێت ه ڕۆژی «بزووتنه‌وه‌ی کرێکاران» .ئهم ڕۆژه‌و پێشینه‌که‌ی و ئه‌و ئایدیایی ک ه داواکاریی ه سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی چینی کرێکاری خست ه قاڵبه‌وه ،پرسێکی گه‌وره‌و به‌واتای ئیخالقیی ئاراسته‌ی سه‌بکی حوکمڕانی پاش ١٨٨٩ده‌کات ،پرسیک ک ه خوازیاری پێناسه‌کردنی ژیانێکی مرۆڤانه‌ی ه و تا ئهم سه‌رده‌مه‌ش به‌رده‌وام و به‌رده‌وام چه‌شنی ئاوێنه ده‌خرێته‌و‌ه به‌ر ڕوخساری نیزامی سه‌رمایه‌داری .به‌و بۆنه‌و‌ه ل ه سه‌دوپه‌نجا ساڵی ڕابردوودا ڕه‌خن ه به‌رچاو‌ه ب ه وزه‌کان (سوسیالیزم ل ه پله‌ی یه‌که‌مدا) ته‌نیا ڕه‌خنه‌ی نیزامی سه‌رمایه‌داریی بوون. .٣به‌اڵم کام ئەخالق (مۆراڵ)؟ ئەخالقێک ک ه دوو پڕه‌نسیپی سه‌ره‌کیی هه‌یه ،ئه‌و پڕه‌نسیپان ه بریتیین ل ه ده‌سته‌واژه‌ی گشتیی و دووالیه‌ن ه (متقابل) ،وات ه ههموو کرده‌وه‌یه‌کی تاک و کۆمه‌ڵ پێویست ه به‌و دوو پێوه‌ر‌ه هه‌لسه‌نگێندرێن .هه‌ر بڕیارو داواکاریه‌کی سیاسیی، کۆمه‌اڵیه‌تیی خوازیاری پیاده‌کردنی خۆی بێت ،دهبێ گشتیی بێ و بۆ هه‌مووان به‌ڕه‌وا ببیندرێت ،وات ه جیلوه‌ی یه‌کسانی تێدا بێت و ده‌رفه‌ت به هه‌اڵواردن نه‌دات .واوه‌تر نابێت ک ه چین و توێژێکی تایبه‌تی کۆمه‌ڵگ ه په‌ڕوایز بخرێت ،هیچ مرۆڤێک ب ه بۆنه‌ی بنه‌ماڵه‌و جیل و توێژی خۆیی و پێش خۆییه‌و‌ه ل ه هیچ کهس گه‌وره‌ترو سه‌روه‌رتر نییه .ئهم پڕه‌نسیپ ه کاردانه‌وه‌ی سیاسی و ئیخالقی هه‌یه، ل ه سیاسه‌تدا و ل ه کۆمه‌ڵگ ه دیموکڕاسییه‌کاندا یاسا بۆ هه‌مووان یه‌کسان و گشتگیره .له ڕووی ئیخالقه‌و‌ه ئهم
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07، Dwaroj@komala.com
13
پڕه‌نسیپ ه دهبێت ه پڕه‌نسیپێکی گه‌ردوونیی ،وات ه چیدیک ه هیچ کهس ل ه ڕووی مرۆڤبوونه‌و‌ه ل ه هیچ که‌سی دیک ه گه‌وره‌ترو ب ه نرختر (گرینگتر و ب ه که‌رامه‌تتر) نییه. هه‌ربۆی ه ئازادی کۆمه‌اڵیه‌تیی ب ه ته‌واوی واتایه‌و‌ه ل ه هه‌وڵی ئه‌وه‌دای ه ک ه جیاوازی نادادپه‌روه‌رانه‌ی بهرچاو قه‌اڵچۆ بکات ،تا هه‌ژاریی و نه‌داریی به‌ر ب ه ئازادی هیچ کهس نه‌گرێت ،تا کۆمه‌ڵگ ه کۆمه‌ڵگه‌ی ههموو شارۆمه‌ندان بێت، تا سه‌رمای ه ب ه سه‌رمایه‌ی ههموو کۆمه‌ڵگ ه چاوی لێبکرێت. زۆرینه‌ی ئهم دیاردانه‌‌و ئهم ماف ه یه‌کسانیخوازان ه ئاکامی بزووتنه‌وه‌ی چه‌پن و که‌م تا زۆر بنه‌ماو ناوه‌ڕۆکی ئیخالقی کۆمه‌ڵگ ه مۆدێڕنه‌کانیان گۆڕیووه .پڕه‌نسیپی دووه‌م ک ه بریتیی ه ل ه مامه‌ڵه‌ی دووالیه‌نه ،ب ه شێوه‌یه‌کی دیک ه باس ل ه یه‌کسانیی ده‌کات و زیاتر بۆ پرس و مامه‌ڵه‌ی تاک ده‌ڕوانێت ،منێکی تاک پێویست ه ته‌نیا به‌و شێوه ل ه گه‌ڵ که‌سی ڕووبه‌ڕوومدا مامه‌ڵ ه بکه‌م ک ه هه‌مان شێوه‌ی مامه‌ڵه‌ی خۆم وه‌ک مامه‌ڵه‌ی ئه‌و ل ه به‌رانبه‌ر ب ه خۆمدا ب ه په‌سه‌ندو ب ه شیاو بزانم .ب ه واتایه‌کی دیک ه جه‌وهه‌ری ئهم شێوه ئیخالق ه بۆ بیرۆکه‌کانی کانت دهگهڕێتهوه – با پێوه‌ری ئیخالق و کرده‌و‌ه به‌م شێوه بێت :ههموو کرده‌وه‌کانمان بتوانن ببن ه بنه‌مای یاسایه‌کی گشتی و بۆمن و بۆ تۆو بۆ هه‌موومان – به‌اڵم بیرۆکه‌ی چه‌پ ئهم خواست ه ب ه بابه‌تێکی تیئۆری ئه‌بستڕاکت نابینێت، به‌ڵک ه ئهم ئیخالق ه ب ه شێوه‌یه‌ک ل ه ئه‌نتڕۆپۆلۆجی ده‌خات ه بهرچاو ک ه هه‌واڵ ل ه سروشتی مرۆڤ ده‌دات و مرۆڤ وه‌ک بوونه‌وه‌رێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی پێناس ه ده‌کات ،ک ه ل ه ههموو ئاست و دۆخێکدا وابه‌سته‌‌و گرێدراوی ده‌روبه‌ریه‌تی. یه‌کوه‌رگرتن و به‌یه‌ک ڕه‌وابینیین کاکڵی ئهم ئیخالقه‌ن، ئهم بۆچوون ه به‌ر به خۆپه‌ره‌ستیی و ئێگۆئیزم ده‌گرێت، مرۆڤ ته‌نیا بۆ کێبڕکێ و ئیره‌یی په‌روه‌رد‌ه ناکرێت ،زۆر به‌های مرۆڤان ه ده‌خرێنه‌وه مه‌ڵبه‌ندی ژیان و ژیان ب ه زۆر الیه‌نی جیاوازه‌و‌ه ب ه ڕه‌نگین و شیاو و باش ل ه قه‌ڵه‌م ده‌دات .پرس ته‌نیا پرسی ماتریالیزم نییه ،هه‌ست و دڵ و خه‌یاڵ ب ه به‌شێک ل ه مرۆڤبوون ده‌بینرێت ،چه‌وساندنه‌وه‌و به‌كااڵکردن و له‌خۆو ل ه سروشت نامۆکردن ب ه خه‌سارێکی گهوره ل ه مرۆڤایه‌تیی و مرۆڤبوون ئه‌ژمار ده‌کرێت .ته‌بایی
له گه‌ڵ خۆ و ده‌روبه‌رو سروشت ب ه به‌هایه‌کی گهوره ل ه قه‌ڵه‌م ده‌درێت ،ل ه گرامه‌ری فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رده‌مدا ده‌گوترێت :با ل ه ژینگه‌یه‌کدا ،ل ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا بژین ک ه هه‌مووالیه‌ک یه‌ک ببینن ،هیچ کهس نادیار نهکرێت ،با موسیقای ژیان ل ه هارمۆنیی و ته‌بایی بێبه‌ش نه‌بێت. ئه‌گه‌رچی ل ه والتانی دیموکڕاسیی ڕۆژئاوادا رۆژی یه‌کی مه‌ی ته‌نیا وه‌ک وه‌یادهێنانه‌وه‌یه‌کی نۆستالجی و وه‌ک چه‌ژنێکی کۆبوونه‌و‌ه و ڕۆژیی حه‌سانه‌و‌ه بۆی ده‌ڕواندرێت ،به‌اڵم ل ه کوردستان و ل ه زۆر واڵتی دیکه‌ی جیهاندا نابێت ده‌‌نگ و په‌یامیی پڕ ل ه هاواریی شۆڕشگێڕانه‌ی ئه‌و ڕۆژ‌ه مێژوویی ه کپ و الواز بێت .خواست و خولیا بۆ ژیانی باش و باشتر دهبێ دیسانه‌و‌ه بڵێس ه بسێنێت ،هه‌ر مرۆڤێک دۆخی خراپ و ناڕه‌وای ژیانی خۆی ب ه بێ هاوار و به‌بێ هه‌وڵدان بۆ ئاڵووگۆڕی قه‌بووڵ بکات ،ئه‌و‌ه وازی هێناو‌ه سه‌ربه‌رزان ه و سه‌روه‌ران ه بژی ،ژیانی باش و دادپه‌روه‌ران ه مافی هه‌ر مرۆڤێکه ،به‌بێ ئاوڕدانه‌و‌ه ل ه شوێنی ژینگه‌ی ،ل ه ڕه‌نگی پێستی ،له ئایینی و وه دوو پڕه‌نسیپ ه ل ه پرسی ئێتنیکی و نه‌ته‌وه‌یی .ئه ئیخالقیی ه سه‌رده‌مییه‌که‌ی (گشتیی ،گه‌ردوونیی و دووالیه‌نه‌ن) ک ه بانگه‌شه‌ی ژیانێکی یه‌کسان ده‌که‌ن. بۆ گه‌یشتن به‌و مه‌به‌سته‌ش خه‌بات و کۆڵنه‌دان پێویسته ،بڕوان ه مێژوو و بڕوان ه کۆمونی پاریس، بڕوان ه شاری شیکاگۆ و قوربانییه‌کانی ،زۆر له‌وان ه زیاتر بڕوان ه مێژووی کورد و کوردستان ک ه پڕ پڕ‌ه له خه‌بات و تێکۆشان بۆ ژیانێکی سه‌ربه‌ستانه، هه‌ربۆی ه ڕۆژی مێژوویی وه‌ک یه‌کی مه‌ی و په‌یام ه سیاسییه‌کانی نابێت هیچ سات ل ه واتا ل ه ده‌ست بده‌ن ،نابێ هیچ سات کپ بکرێن ،مرۆڤ یه‌ک ژیانی ههیهو پێویست ه بۆ ژیانی «باش و شیاوی خۆی»، خۆ ل ه داروبه‌ردو هه‌وراز و نشێو بدات و ئاماده بێت سه‌روماڵیی له پێناوییدا دابنێ .سواره وته‌نی:
«الی هه‌ڵۆی به‌رزه‌فڕی ،به‌رزه‌مژی، چۆن بژی شه‌رته ،نه‌‌وه‌ک چهنده بژی!» ڕۆژی یه‌کی مه‌ی ڕۆژێک ه ک ه هێمای گۆڕینی سیاسه‌ت و ئەخالق و مێژووی پێش خۆی بووه و واژه‌یه‌کی پڕ واتای تێکۆشانی ب ه هزرو ب ه مێژووی مرۆڤایه‌تیی به‌خشیوه ،ئهم ڕۆژ‌ه سیمبوڵ ی و کۆکراوه‌ی خواست و شۆڕشێک ه بۆ دادپه‌روه‌ر و بۆ مرۆڤبوون و بۆ ژیانێکی مرۆڤانه.
12
کۆمەاڵیەتی
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07 ، Dwaroj@komala.com
مودیرییەت و پەروەردە
کەماڵ مام خزری بە پێی هەموو پێوەرە سیاسییەکانی کۆمەڵگەی جیهانی هیچ واڵت و کۆمەڵگە و حیزبێکی سیاسی دواکەوتوو لە دوونیادا وەزن و قورساییەکیان نییە و ،هەر بەو هۆیەشەوە مەحکوومن بە لە ناو چوون . سەرەکیترین ئەرکی حیزبێکی سیاسی و پێشکەوتنخواز پەروەردەکردن و مودیریەت کردنە لە رەهەندەجیاوازەکاندا ،لە ئێستادا و لەم سەردەمەدا کە بزووتنەوەی ڕۆژهەاڵت ڕووبەڕووی دۆخێکی یەکجاردژوار و نەخوازراو بووە ،پێویستە حیزبە پێشکەوتنخوازەکان ئەو بۆشاییە پڕ بکەنەوە و ئەو ئەرکە وەک نەریتی بناغەی دامەزراوەیی خۆیان بەکردار لە ئەستۆبگرن و بە مودیرییەت و پەروەدەیەکی تۆکمە هەوڵی دورخستنەوەی تاک و کۆمەڵگە لە مەسرەف گەرایی کە لە بنەڕەتدا مەسرەفگەرایی خۆی بنچینەی کۆیالیەتییە بدن و چاوێک بەخەبات و تێکۆشانی چەند دەیەی ڕابردوودا بخشێندرێتەوە و هەڵە و کەمووکووڕییەکان دەستنیشان بکرێن و ڕێکاری پێویستیان بۆ بگێڕدرێتەبەر. کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانی جیهان ڕێکخراوی خێرخوازی نین و ئەرکی ئەوانیش ئەوە نییە کە هاوکاری و خزمەت بەنەتەوە بندەستەکان و واڵتە داگیرکراوەکان بکەن. ئەوان بەو پەروەردە و مودیرییەتە باشەی کە پێی پشت ئەستوورن ئەرکەکانی خۆیان بەباشی دەزانن و بە هەموو وزە و توانایەک کە لە کۆنتڕۆڵیاندا هەیە لە پێناو خزمەت بە گەشەکردنی واڵت و کۆمەڵگەکەی خۆیاندا بەکاری دێنن و لەم پەیوەندییەشدا سڵ لە
هیچ تااڵن و ئاژاوەگێڕی و پیالن گێڕانێک ناکەنەوە لە پێناوە بەرژەوەندی خۆیاندا ،ئەمەش ئەو ڕاستیەمان بۆ دەر دەخات کە هیچ واڵت و کۆمەڵگەیەک بەبێ نیزامی پەروەردە و مودیریەت بەرەوپێش چوون بەخۆیەوە نابینێت و بەڕێوە ناچێت. پێویستە تاک ،کۆمەڵگە ،حیزب و الیەنی سیاسی و حاکمانی واڵت لەم واقعیەتە تێبگەن کۆمەڵگەی جیهانی ڕێکخراوێکی خێرخوازی کە ئەرکی یارمەتیدان و خزمەتکردن بە دواکەوتووەکان و لێقەوماوان بێت نییە.هەر تاکێک یا کۆمەڵگە ،واڵت یا خۆ حیزبێکی سیاسی خوازیاری ئەوەبێت کە لە ڕەهەندە جیاوازەکاندا بەرەو پێش چوون و پێشکەوتن بە خۆیەوە ببینێت، پێویستە سەرنجێک بخەنە سەر نیزامی مودیرییەت و پەروەردە. هەرچەند پەروەردە دژوارترین و پڕ هەزینە و کاتبەرترینە ،بەاڵم زەرورە بەڕادەیەک کاری بۆبکرێت و بایەخی پێبدرێت کە لە بنەڕەتدا زێهنییەتی مەسرەفگەرایی بگۆڕدرێت بۆداهێنان و وەبەرهێنان، ئەم زێهنییەتە هی تاک و کۆمەڵگە بێت یا حیزبی سیاسی و حاکمان هیچ جیاوازییەکیان نییە و لە کۆبەنددا هەموویان تەواوکەری یەکترن ،ئەمەش بەو مانایەیە کە ئەگەر تاک بەباشی پەروەردە بکرێت واتای ئەوە دەگەیەنێت کە کۆمەڵگە و حیزب و واڵت لە تاکی پەروەردەکراو و پێگەیشتوو پێکهاتووە ،بۆیەدەتوانین بڵێین پەروەردە زۆرلەوە گرنگتر و دژوارترە کە ئێمەومانان بیری لێدەکەینەوە لەم سەردەمە و باروودۆخەی ئێستای جیهان کە ئێمەتێیایدا دەژین. بەڕوونی دەبینین کە ئەو واڵت و کۆمەڵگە و ئەحزابە سیاسیانەی بایەخیان بە پەروەردە داوە لە چ ئاستێکدان و ئەوانەی کە لەم پەیوەندییەدا کەمتەرخەم بوون لە چ باروودۆخێکدان. بێ گومان ئەو واڵتانەی کە خۆیان لە واڵتان و نەتەوەکانی تری جیهان جیاکردۆتەوە وخاوەنی تێکنۆلۆژیای سەردەمن بەشێوەیەکی درووست تاکەکانی خۆیان و کۆمەڵگەکەیان پەروەردە و مودیرییەتکردووە ،کەواتە پەروەردە پێویستی بە مودیرییەتە و مودیرییەت پێویستی بە سیستمە،ئەونیزامە زنجیروار تەواوکەری یەکترن. هەرلەم سەدەیەی ڕابردوودا دەبینین زۆرێک لەو نەتەوەو واڵتانەی کە لە ئێستادا سەرمایە و تێکنۆلۆژی و عیلم و زانستیان لە کۆنتڕۆڵ دایە و بەجۆرێک هەرکامەیان بەزلهێزێکی جیهانی دێنە ئەژمار و بەڕادەیەکیش جیهان بەڕێوەدەبەن ،پێشتر لەم شکڵ و قەوارەیەدا بوونیان نەبووە .بەاڵم بەهۆی تێگەیشتنیان
یەکجار خەسارناسیمان کردووە؟ تاچەند بایەخمان بە پەروەردەی تاک یاخۆ حیزب یا ئەحزابی سیاسی داوە ؟ کام یەک لە شێوازە مودیرییەتییەکانی بزووتنەوەی ئێمە وەاڵمدەرەوە بووە ؟ ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە خۆمان وەاڵمی پرسیارەکانی خۆمان وەک نەتەوەیەک کە دوای دەیان ساڵ هەوڵ و تێکۆشان چاوەڕوانی دیاریکردنی چارەنووس لە ئەمالوئەوال بین بدەینەوە. بەڵێ کاتی ئەوە هاتووە بە قەولی کوردەواری خۆمان کە دەڵێت ،ئەگەر» شووژن بە خەڵکانی دیکەدا دەکەین، دەرزییەکیش بە خۆماندا بکەین « ،ئەوەی کە هەموو تاوان و خراپەکان بخرێتە ئەستۆی بەرانبەرەکەت و الیەنی دیکە هیچ لە ئەستۆ نەگرێت ڕێک دەچێتە خانەی پەروەردەوە کە هەموو کەمووکووڕییەکان لەو خانەیەدا خۆیان دەبیننەوە کەئەگەر کاری جیددی بۆ نەکرێت لەکۆتاییدا مەحکوم دەبێت بە لەناوچوون. لیرەدایە کە سەرەکیترین ئەرکی حیزبێکی سیاسی و پێشکەوتنخواز پەروەردەکردن و مودیرییەت کردنە لە ڕەهەندەجیاوازەکاندا ،لە ئێستادا و لەم سەردەمەدا کە بزووتنەوەی ڕۆژهەاڵت ڕووبەڕووی دۆخێکی یەکجار دژوار و نەخوازراو بووە ،پێویستە حیزبە پێشکەوتنخوازەکان ئەو بۆشاییە پڕ بکەنەوە و ئەو ئەرکە وەک نەریتی بناغەی دامەزراوەیی خۆیان بەکردار لە ئەستۆبگرن و بە مودیرییەت و پەروەدەیەکی تۆکمە هەوڵی دورخستنەوەی تاک و کۆمەڵگە لە مەسرەف گرایی کە لە بنەڕەتدا مەسرەفگەرایی خۆی بنچینەی کۆیالیەتییە بدن و چاوێک بەخەبات و تێکۆشانی چەند دەیەی ڕابردوودا بخشێندرێتەوە و هەڵە و کەمووکووڕییەکان دەستنیشان بکرێن و ڕێکاری پێویستیان بۆ بگیردرێتەبەر. هەرنەتەوەیەکی بندەست و واڵت داگیرکراو ئەگەر بێت و هەوڵی پێگەیاندنی خۆی و مودیرییەتی دۆخی نەخوازراوی خۆی نەکات و چاوەڕوانی قەزاوقەدەر و ئەمالوئەوال بێت بە دڵنیاییەوە دەڵێم زلهێزە جیهانییەکان و کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانی جیهان ڕێکخراوی خێرخوازی نین و ئەرکی ئەوانیش ئەوە نییە کە هاوکاریی و خزمەت بەنەتەوە بندەستەکان و واڵت داگیرکراوەکان بکەن.
لە ئەمری واقیعی ،واڵت ،نەتەوە ،کۆمەڵگە و تاک و بەرژەوەندییەکانی ،زۆر زوو هەستیان بەم راستییە کرد و زوو قۆناغەکانی سەرکەوتن و بەرەوپێشچوونیان بڕی و بوون بەو واڵت و کۆمەڵگە پێشکەوتووانەی کە ئێمە ئەمڕۆ دەیانبینین. کەوابوو دەتوانین بەدڵنیاییەوە بڵێن پەروەردە ومودیرییەتێکی درووست دەتوانێت تاک و کۆمەڵگە بەرەوپێش ببات و بەرهەمی ئەم دوانەش واڵتێکی بەهێزە. پێچەوانەکەی لەم سەردەمەدا کە بە سەردەمی تێکنۆڵۆژیا ناودەبردرێت دەبینین کە زۆربەی واڵتانی جیهان لە نێوانیشیاندا نەتەوە بێ دەوڵەتەکان بەهۆی ئەوەی کە لەم فاکتۆرە سەرەکییە غافڵ بوون و بایەخیان پێنەداوە ،ڕووبەڕووی چ تەنگەژە و قەیرانگەلێک بوونەتەوە و رۆژ و مانگ و ساڵ نییە کە نەبینین و نەبیستین کە ،چۆن قەتڵ و عام دەکرێن و سامانی واڵتەکەیان لە ژێرناوی پڕۆژەی تایبەتی و کاربۆکراوی واڵتە زلهێزەکانەوە تااڵن نەکرێت و تێکڕای ماڤە مرۆیی و نیشتمانییەکانیان پێشێل نەبێت ،ئەمە تەنیا تایبەت نیە بەو واڵت و نەتەوانەی کە بایەخیان بە پەروەردە و مودیرییەت نەداوە بەڵکوو نەتەوە بێ دەوڵەتەکان و واڵتە داگیرکراوەکانیش دەگرێتەوە. دیارە هیچ گومانێک لە ئارادانیە کە بەشێوەیەکی گشتی هەموو نەتەوەکانی جیهان تێکۆشاون و هەوڵیانداوە بۆ ئەوەی کە سنوورێکی دیاریکراو و قەوارەیەکی سیاسی بۆخۆیان مسۆگەر و دەستەبەر بکەن و ،ئەمەش شموولی نەتەوە بێ دەوڵەتەکانیش دەکات کە بۆ وەدەستهێنانی مافی نەتەوەکەیان هەوڵ بدن کە بەداخەوە لەم سەردەمەدا ئێمەی کورد لەم بەشەدا قەرارمان گرتووە و خاوەنی دەیان حیزب و رێکخراوی سیاسین بە هەموو بەشەکانی کوردستانەوە و لە رۆژهەاڵتی کوردستان کە شوێنی کاروچاالکی ئێمەیە بە دەیان ساڵە بەگژداچوونەوەی دەسەاڵتی ناوەند بوونی هەیە و لەم پێناوەشدا قوربانییەکی زۆر دراوە. بەاڵم بەداخەوە تائێستاش خاوەنی بچوکترین دەسەاڵتی خۆجێیی و ناوخۆیی نین ،لێرەدا ئەم پرسیارانە دێنە ئاراوە ،ئایا کوردی ڕۆژهەاڵت خەباتی نەکردووە؟ تێ ئەوان بەو پەروەردە و مودیرییەتە باشەی کە پێی نەکۆشاوە؟ هەوڵی نەداوە؟ قوربانی نەداوە؟ پشت ئەستوورن ئەرکەکانی خۆیان بەباشی دەزانن ئەگەر ئەمانە نەکراون ( کەبێ گومان کراون ) هۆکاری و بە هەموو وزە و توانایەک کە لە کۆنتڕۆڵیاندا چییە کە نەتوانراوە بەکەمترین مافەکانی خۆمان هەیە لە پێناو خزمەت بە گەشەکردنی واڵت بگەین ،ئایا دەتوانین سەرجەم تاوانەکان بخەینە و کۆمەڵگەکەی خۆیاندا بەکاری دێنن و لەم ئەستۆی حکومەتە دڕندە و جەنایەتکارە یەک لە دوای پەیوەندییەشدا سڵ لە هیچ تااڵن و ئاژاوەگێڕی یەکەکانی ناوەند کە بە شێوازگەلێکی زۆر نامرۆیی و دڕندانە هەڵسووکەوتیان لە تەک بزووتنەوەی ڕەوای و پیالن گێڕانێک ناکەنەوە لە پێناوە بەرژەوەندی گەلەکەمان کردووە و سڵیان لە هیچ جەنایەتێک خۆیاندا ،ئەمەش ئەو ڕاستیەمان بۆ دەر دەخات کە دەرهەق بەنەتەوەکەمان نەکردۆتەوە؟ ئایا خۆمان هیچ واڵت و کۆمەڵگەیەک بەبێ نیزامی پەروەردە لەسەرنەکەوتنی بزووتنەوەی ڕەوای گەلەکەمان و مودیرییەت بەرەوپێش چوون بەخۆیەوە نابینێت ئیشکالمان نەبووە؟ ئایا تائێستاشی لە گەلدابێت بۆ و بەڕێوە ناچێت.
دێمۆکراسی لە دەرگای پەروەردە دیتەدەر
وتووێژی هاوڕێ ڕەحمان بێساران لەگەڵ ڕۆژنامەی تاگبالتی ئاڵمانی
ڕەحمان بێساران ساڵی ٢٠١٥لە گەرما و گەرمی شەڕی سووریا گرووپێکی چکۆلە لە شاری توبینگنی ئاڵمان بۆنیاد دەنریت کە پەروەردە و بارهێنانی بنەڕەتی وەکوو ئامانجی سەرەکی تەعریف ئەکات و لە کورتترترین ماوەدا توانیویەتی لە شۆرای شار و زانکو و دام و دەزگا حکوومیەکان ناو و جێگایەک بو خۆی مسۆگەرکات .باسمان لە سەر
پرۆژی رۆژاوایە بو پەروەردە. ئەم گرووپە هەڵسووڕانی خۆی تەنیا لەم شارە بەرتەسک ناکاتەوە و پاش سێ ساڵ توانیویەتی لە زۆربەی شارەکانی ئاڵمان و تەنانەت لە عێڕاق و میسر و نوروێژ هاریکاری بو مەدرەسەکان و مامۆستایان سەرکەوتووانە سازماندیی بکات .سکرتێری ئەم گرووپە کەسێک نیە بێجگە رەحمان پیری کە ئێستا زۆربەمان لە گەڵی ئاشناین ١٩٦٠ .لە گوندێکی نزیکی سنوور لە کوردستانی ئێران لە دایک بووە .وەک خۆی دەگێڕێتەوە کاتێک منداڵ بووم باوکم بە جتاوانی هاوکاری باڵوکردنەوەی ڕاگەیاندنەکانی حیزبی شیوعی عێڕاق دەستگیر و زیندانی ئەکریت هەر بۆیە واز لە مەدرەسە دێنێت و ئەبێت بە شوان لە ئاواییەکەی خۆیاندا تاکوو بنەماڵەکەیان بێ نان نەبن .دوای ئازادبوونی باوکی لە شاری سنەی رۆژهەاڵتی کوردستان جێگیر ئەبن و دوای شۆڕش لە ئێران ئەبێتە ئەندامی حیزبێکی سۆسیالیستی کوردیی بە ناوی کۆمەڵە .تا ساڵی ١٩٨٩کە دێت بۆ ئاڵمان لە ناوەندەکانی ڕاگەیاندنی ئەو حیزبەدا
هەڵسووراو بووە .لە میانەی وتوو و ویژەکەمان ئیشارە بەوە ئەکات کە بەهاری عەرەبی چۆن بێ ئاڵترناتیو بوو خۆی لە دەوڵەتی ئیسالمی ڕادیکالیزە کردەوە .بەاڵم کوردان ئامانجەکانی خویان لە گەڵ ئەوان گرێ نەدا و رێگای خوێان گرتە پیش .ئیستا بەرابەری کۆمەاڵیەتی، نەتەوەیی و ڕەگەزیی لە سەرووی هەموو بەرنامەی کوردییەکانە .دێمۆکراتیزەکردنی کۆمەڵگا وەکوو چارەسەریەکی هەرە بنەڕەتی ئەبینن .لیرەدا ڕەحمان پیری لەو بڕوایەدایە کە دێمۆکراسی و ئازادی تەنیا و تەنیا ئەتوانێ لە بارهێنان و پەروەردەوە وەدی بیت. هەر بۆیە پەروەردە و بارهێنان بەردی بنەڕەتی ئازادی و دێمۆکراسیە .هەر بۆیە هەموو تەقەالکانمان دەبێ لە دەوری پەروەردەیەکی مۆدێرندا سووڕ بخواتەوە. رەحمان پیری ئێستا وەکوو موهەندسی سەنعەتی چیپسازی لە شرکەتی بۆش کار ئەکات .کاتێک لیمان پرسی ئارەزووت چیە بۆ خۆت؟ لە واڵمدا وتی دوو منداڵم هەیە ،هەرشتێک بۆ مناڵەکانی خۆم ئارەزوە بکەم ،بۆ مندااڵنی کوردستان و بۆ مندااڵنی هەموو
دونیام دەوێت .هاوکات هاریکاری منااڵنی کۆنگۆ و نەواری غەزە ئەکات و کەسایەتیەکی سنوور نەناسە، زۆر بە کورتی ئەنترناسیۆنالیستێکی پراکتیکیە. چەندین چیرۆکی نووسیوە وەکوو بەرەو ڕووناکی و درامایەکی نەرموونۆڵ و ..یەکێک لە هۆگرەکانی شاعیری کورد شێرکۆ بیکەسە کە بو ژیانی کوردان هۆنراوەی زۆری نووسیوە .چەندین پارچە شێعری بێکەسی وەرگێڕاوەتەوە سەر زمانی ئاڵمانی .یەکێک لەوانە ،کورد و خودا لە یەک شت دا هاوبەشن ،نە شەریکیان هەیە و نە پشتیوان. ئێستا خەریکی کۆکرنەوی یارمەتیە بو کردنەوەی ناوەندێکی بارهێنان لە نێوان شاری ڕەققە و کۆبانیدا و هاوکات سەرقاڵە بە کۆکردنەوی یارمەتی بۆ مەدرەسەکان و بۆ سەفەری دوایی بەرەو رۆژاوا هەمیسان .یۆناس یۆرگن ،رۆژنامەی تاگبالت پەیوەندی لە گەڵ پرۆژەی پەروەردە
rojava@proj4ektbildung.de https://www.projekt4bildung.de
مێژوو شکۆدار بێ ئەوەلی مانگی مەی ،رۆژی جیهانی چینی کڕێکار
عەزیز ئاجیکەند ١١ی مانگی گواڵن واتە ئه‌وه‌ڵی مانگی مەی ڕۆژی جیهانیی چینی کرێکارە .ئەو رۆژەی هەر لە دوورترین شەقامەکان و پەیتەختەکانی سەرمایە ڵە شیکاگۆ تا واشنگتن ،لە لەندەن تا پاریس ،لە استکهلم تا برلین ،لە رۆم تا تۆکیۆ تا تاران تا ئێرە کوردوستان ،کرێکاران بە یەک دەنگ هاوار دەکەن بژی دونیای بێ ستەم و چەوسانەوە ،بژی دونیای بەختەوەری و حەسانەوە .ئەم رۆژەگرنگ ترین بۆنەی جیهانی لە سەردەمی شۆرشەکانی کڕێکاری تا ئێستا دایە .ئەم ڕۆژە مەزنە هەموو ساڵێک لە سەرتاسەری دنیادا لە الیەن بەملیۆن کەس لە کرێکاران و بێبەشان و خەڵکی ئازادیخواز و بەرابەری تەڵەبەوە ،ڕێزی لێدەگیرێ .لە ئێرانیش سوننەتی ڕێز گرتن لەم ڕۆژە پێشینەیەکی دەیانساڵەی هەیە .نزیکەی سێ دەیە دوای دیاری کرانی یەکی مەی وەک ڕۆژی جیهانیی کرێکار لە ئاستی دنیادا ،واتە ٩٨ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ،لە ساڵی ١٣٠١ی هەتاوی کرێکاران بۆ یەکەم جار چوون بەره‌و پێری ڕۆژی یەکی مەیەوە و بە خۆپیشاندان ،ڕێپیوان و سوخەنڕانی ،ڕێزیان لەم ڕۆژە گرت.بە درێژایی هەموو ساڵەکانی دواتر کریکاران چ لە دەورەکانی دیکتاتۆڕی پەهلەوی و چ لە دەورانی ده‌سه‌اڵتی کۆنەپەرستانەی ئیسالمیی و بەپێی فەزای سیاسی کۆمەڵگا ،لە هەر جێگایەک دەرفەتێک ڕەخسابێت ئەو ڕۆژەیان زیندو ڕاگرتووە و مەڕاسمەکانی ڕۆژی هاوپشتی چینایەتی خۆیان لەگەڵ کرێکارانی دنیا ،بە شێوەی جۆراوجۆر ،بەڕیوەبردووە.لە یەکەم مەڕاسمی ڕۆژی جیهانیی کرێکار دوای ڕووخانی ڕژیمی شا١١ ، ی مانگی گواڵنی ساڵی ١٣٥٨لە تاران بە سەدان هەزار کەس لە ڕێزگرتنی ئەم ڕۆژەدا هاتنە سەر شەقامەکان و هاوکات لە گشت شارەکانی ئێران شکۆدار ترین مەڕاسمەکانیان بەڕێوەبرد .لە ئاکامی هەوڵی چەندین ساڵەی هەڵسوڕاوان و ڕێبەرانی کرێکاریدا ،ئێستا جەماوەرێکی بەرین لە کرێکاران، له‌گه‌ڵ سوننەت و گرینگی پێگەی ئەم ڕۆژە ئاشنا بوون .کرێکارانی وشیار و پێشرۆ کە دڵیان لە گەرەوی ڕزگاری خۆیان و هاوچینەکانیاندایە ،لە سه‌روبه‌ندی ئەم ڕۆژەدا شێلگیرانە هەوڵ ئەدەن بە ڕێکخستن و کاری وشیاری دەرانەیان ژمارەیەکی هەرچی زیاتر لە کریکاران و توێژی زەحمەتکێشی کۆمەڵگا هانبدەن بۆ بەشداری کردن لە مەڕاسمەکانی ڕۆژی جیهانیی کرێکاردا.کرێکارانی پێشرۆ و سۆسیالیست ،هەموو ساڵێک بەر لە هاتنی ئەم ڕۆژە ،لە پێوەندی لەگەڵ کرێکارانی شوێنی کار و ژیانیاندا ،بەرنامە دادەنێن، پێوەندی دادەمەزرێنن ،کاری وشیاری دەرانە دەکەن ،قسەوباس دەکەن ،بۆچوون دەردەبڕن، بڕیار ئەدەن ،ڕەشنووسی بڕیارنام ه ئامادە دەکەن و بەکورتی ئامادەکاری دەکەن تا بە هەر شێوەیەک بتوانن مەڕاسمەکانی ئەم ڕۆژە بەڕێوەبەرن .ئەوان بە ئەزمون و زاناییەک کە هەیانە جیاوازی ئەم ڕۆژە و کۆبوونەوەکانی ئەم ڕۆژە لەگەڵ باقی ئاکسیۆنە ناڕەزایەتییەکانی خیابانی دەزانن. ئەوەلی مانگی مەی ڵەکوردوستان ! لێرە دەیان سالە ژینی سەوز بە ئاالی ئەیار نەخشاوە
مـــــیژوو: لە کازیوەی بەرەبەیانی رۆژێکی مانگی گوواڵندا لە کەپرێکی ووشک چنکراوی سەربان نزمی دەرگا تەنەکەی دوورە شار کڕێکاڕێک یەکەمین هەناسەی ئەو بەرەبەیانییە هەڵدەمژی وبەدەنگی بەرزهاواردەکا و دەڵێ :ئەمرۆ بەهار ڵێرە ،لەم مەلبندە دا تازە دەپشکۆێ .لێرە شەیپووری کمۆن جیاوازتر لە هەرشۆنیک ڵێدەدرێ .لێرە مـــێژوو خوول دەخا ،دێ و دەروات و دەئاژوێ .لێرە پێش خۆرنشین تڕپەی دڵی کرێکار بۆژیان ڵێدەدات ...ڵێرە تەنانەت پێش ئەوەی کە خوداش هەبێ کڕێکار هەر بووە و چەوساوە بووە ،خەباتگیڕ بووە لە گەڵ ئیسپارتاکۆس ڕاپەریوە ،بەردەکانی ئەحرامی میسرو شاو خوداو هەرچی زالمی ئەم سەردەمەیە ، بە شانوو باهۆی کرێکاری کورد چوونە سەریەک . لێرە شەبەقی رۆژهەاڵت لە دلی کڕێکاری چەوساوەدا چەکەرەدەکا و بەهار بە تڕپەی دلەکانی دەپوشکێ !... لەکوردوستان و لە رۆژی یەکی ئایاردا ،لەسەر بەستێنی سوننەت و تێکۆشان و بە پشت بەستن بە ئەزموونیکی بە نرخ ،هەلقواڵوی بزووتنەوەی شۆرشگێرانەی کوردوستان ،کرێکاران هێزی ڕەزمەندە و یەکگرتوی خۆیان بە هێنانەگۆڕی هەنووکەیی ترین داخوازیەکانیان لە بەرانبەر دەسەاڵتی حاکمدا دێننە سەر شەقام .کرێکارانی کوردوستان لەم رۆژردا و لە قەتعنامەکانی خۆیاندا لەسەر داخوازی زیاد کرانی حەقدەستەکان گونجاو لەگەڵ دابین بوونی ژیانێکی ئینسانی ،دابین بوونی بیمەی بێکاری کافی ،ئازادی دروست کردنی تەشەکولە کرێکاریەکان و ئازادی زیندانیای سیاسی وەک هەنوکەیی ترین داخوازیەکانیان جەخت دەکەنەوە. كرێكارانی و زەحمتکێشانی کوردوستان كە قورسایی باری قەیرانی ئابووری ئێران بە سەر شانی ئەوانیشدا دەشكێتەوە و لە ژێر هێلی هەژاریدا ئەژین ،ماوەی ٤٢ساڵە لەمەیدانە جۆراوجۆرەکانی خەباتو تێکۆشاندا بۆساتێکێش لەبەرانبەر ئەم رژیمە دژی بەشەرێیەدا ڕانەوەستاوون .لە ماوەی ٤٢ساڵ خەبات و خۆڕاگری لە کوردوستان ،گەلێک سوننەتی پێشڕەو و بەنرخ لەم کۆمەڵگایەدا چەسپاوە و جێ کەوتووە .یەکێک لەو سوننەتانە ،بەڕێوەچوونی مەڕاسمەکانی رۆژی جیهانی کرێکارە لە زۆربەی شارەکانی کوردستان. لەم ڕێوڕەسمانەدا کرێکاران بەردەوام ویست و داواکاریەکانیان بە دەرکردنی قەتعنامە ڕاگەیاندوە، لەدژی بێ مافی و چەوسانەوە و ستەم لە الیەن خاوەنکاران و سەرمایەدارانەوە قسە و باسیان کردوە و لەسەر مافی بەرپا کردنی رێكخراوی سەربەخۆی کرێکاری و لەسەر پێویستی ڕێکخراو بوونی کرێکاران جەختیان کردوەتەوە. با چەند نمونەیەک لەم سوننەتە موبارزاتی و چینایەتیانە وەبیر بێنینەوە :یەکێک لەم نمونانە کە لە فەزایەکی بەتەواوەتی نیزامی و جەنگی ،لە ئاستێکی چکۆلە بەاڵم ڕەزمەندە و لەبیر نەکراودا دەچووە پێش ،هەوڵی کرێکارانی پێشڕەوی مهاباد لە ساڵی ،١٣٦٢لەوپەڕی سەرکوت و خەفەقان و شەڕی ئێران و عێڕاقدا بوو .لەو ساڵەدا و لەو فەزا جەنگیەدا، ژمارەیەک لە کرێکارانی پێشڕەوی مهاباد ،بڕیاندا تا ساڵیادی یەکی مانگی مەی بە هەر شێوەیەک کە دەتوانن بەڕێوەبەرن .لەگەڵ ئەوەیکە فەزای جەنگی ئیجازەی پێنەدەدان تا مەڕاسمێکی گەورە بەرپا بکەن ،بەاڵم ئەم حەرەکەتە سەرەتاییە لەو سااڵنەی گوشار و خەفەقان و سەرکوتدا ،دەور و نەخشێکی گەلێک جیدی لە زیندو ڕاگرتنی ئەم سوننەتە کرێکاریەدا هەبوو کە لەبیر ناچێتەوە .نمونەیەکی تری ئەم مەڕاسمە شکۆدارانەی ئەوەڵی مانگی مەی لە کوردستان ،بەڕێوەچوونی ئەوەڵی مانگی مەی ساڵی ١٣٦٦لە سنەیە .لەم ساڵەدا لەگەڵ ئەوەی کۆماری ئیسالمی لە ماوەیەک پێشترەوە خۆی بۆ ب
ەرەنگار بوونەوەی کۆبونەوەی کرێکاری ئامادە کردبوو وە بە بەسیج کردنی هێزە سەرکوتەگەرەکان و وەڕێخستنی تەبلیغاتی جەنگی ،کۆنترۆڵ کردنی شەقامەکان ،گەمارۆدانی گەڕەکە کرێکاریەکان و پشکنینی بەدەنی بەرین هاتبووە مەیدان و لەپێشدا ڕایگەیاندبوو کە هیچ مەڕاسمێکی سەربەخۆ نابێ بەڕێوەبچێت ،بەاڵم لە رۆژێک بەر لە یەکی مەیەوە، کرێکاران و زەحمەتکێشانی شاری سنە دەست بەکار بوون و بانگەوازی بەڕێوەچوونی مەڕاسمەکانی ئەم رۆژەیان لە گەڕەکە کرێکاریەکاندا بە شێوەیەکی بەرین باڵو کردبۆوە و سەرئەنجام چەندین مەڕاسمیان لەنێو کریکارانی بەشەجۆراوجۆرەکانی ئەوشارەدا بەرپا کرد. لە مەڕاسمی پاساژی عیزەتیدا لە شاری سنە کە دوو هەزار ژن و پیاوی تێدا به‌شداربوون ،مەڕاسم بە دەقیقەیەک بێدەنگی بۆ یادی گیان بەختکردوانی ڕێگای سوسیالیزم دەستی پێکرد .دواتر یەکێک لە کرێکارەکان سەبارەت بە پێویستی دروست کردنی رێكخراوی کرێکاری و بەشداری کردنی ژنان لە گشت کاروبارەکانی ژیانی کۆمەاڵیەتیدا قسەی کرد .چەند کرێکارێکی تر سەبارەت بە تاریچەی ئەوەڵی مانگی مەی ،پێویستی کەم بوونەوەی ساعاتی کار ،بیمەی بێکاری ،زیاد کرانی حەقدەستەکان و کۆتایی هاتن بە گوشارەکانی شەڕ قسەیان کرد .لە ماوەی ئەم بەرنامەیەدا هەروەها چەندین سرود و گۆرانی وتران و شانۆگەریەکی کرێکاریش ئیجرا کرا .لە حاڵێكدا کە دروشمەکانی ئەوەڵی مانگی سالۆنەکەی خستبوە لەرزە ،قەتعنامەی ١٧مادەیی کرێکارانی سنە لە الیەن بەشدار بوانەوە پەسند کرا .قەتعنامەی ئەوەڵی مانگی مەی ساڵی ١٣٦٦ی کرێکارانی شاری سنە، وێڕای داواکاری بەڕەسمیەت ناسرانی رۆژی کرێکار و تەعتیل بوونی کار لەم رۆژەدا ،داواکاری مافی رێكخراو و مانگرتن ٤٠ ،کاتژمێر کار لە حەفتەدا، حەقدەستی گونجاو لەگەڵ بەرز بوونەوەی تەوەڕوم، قەدەغە بوونی کاری مندااڵنی ژێر ١٨ساڵ ،ئاوڕ دانەوەی جیدی لە ژنانی کرێکار و چەند داواکاریەکی دیكه‌ی له خۆ گرتبوو. نمونەیەکی تر لەو مەڕاسمە شکۆدار و ڕەزمەندانەی کە لە مێژووی خەباتی چینایه‌تی کڕێکارانی ئێران بە شێوەیەکی تایبەت بەرچاوە و تۆمار کراوە، بەڕیوەچوونی ئەوەڵی مانگی مەی ساڵی ١٣٦٨ هه‌ر ل ه شاری سنەیە .لەم رۆژەدا کۆبونەوەیەکی گەورە لە کرێکاران لە سالۆنی وەرزشی تەختی سنە بەڕێوەچوو .مەڕاسمەکە بە سرودی ئەنترناسیوناڵ دەستی پێکرد و بە سوخەنڕانی پڕ هه‌ست و ئاگرینی کرێکاری کومونیستی گیانبەخت کردوو « جەماڵ چراغ وەیسی» درێژەی پێدرا..گیانبەختکردوو «جەمال چراغ وەیسی» لە سوخەنرانیەکەیدا، وێرای روونکردنەوەی باردۆخی مه‌یه‌نه‌تباری ژیان و بەڕێچوونی کرێکاران و زەحمەتکێشان ،لەسەر پێویستی یه‌كگرتووی و هاپشتی و پێویستی پێکهاتنی رێكخراو‌ه کرێکاریەکان و پتەو کردنی ڕیزی خەبات لەدژی نیزامی سەرمایەداری و بارودۆخی نا یەکسانی مەجوود لە کۆمەڵگادا جەختی کردەوە. ئەم مەڕاسمە شکۆدارە و مەڕاسمی ساڵەکانی دواتر لە شارەکانی کوردستان ،بەشێوەیەک ڕیکخراو و بە ئیبتیکارەوە بەڕێوەچوون کە لەگەڵ تێپەڕبوونی هەر ساڵێک سوننەتێکی نوێ بە سوننه‌ت و ئه‌زموونه‌كانی ڕابردوەوە زیاد ده‌بوون. مەڕاسمی سەربەخۆی ئەوەڵی مەی لە شاری سەقز لە ساڵی ،١٣٨٣لە بارودۆخێکدا بەڕێوەچوو کە بزوتنەوەی کرێکاری ئێران زیاتر پەرەی سندبوو .لەوە بدواوە وێڕای توند بوونەوەی گوشارە پۆلیسیەکان، وێڕای ترس و گیران ،زیندانی کردن و ئەشکەنجەی کرێکارانی پێشڕەو و چاالکانی کرێکاری ،کرێکاران لە دەرخستنی ریزی چینایەتی خۆیان باوەڕ بوخۆیی زیاتریان بەدەست هێنا.
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07، Dwaroj@komala.com
15
پاش ئهم ئه‌زموونانه ،کرێکاران هەموو ساڵێک بە شۆر و شه‌وقی زیاترەوە به‌ره‌و پێشوازی رۆژی جیهانی خۆیانەوە چووه‌ن .بە بەڕێوەبردنی ئاشکرای مەڕاسمی سەربوخۆی یەکی مانگی مەی ،لە شکڵ و شێوەی جۆراو جۆر و شوێن و مەکانی جیادا، شێلگیرانە دیفاعیان لە مافی خۆیان بۆ بەڕێوەبردنی کۆبونەوە و بەڕێوەبردنی سەربەخۆیانەی مەڕاسمی ئەوەڵی مانگی مەی رۆژی جیهانی کرێکار کردوە. ئااڵی خەباتی سەربوخۆی کرێکاری خۆیان به‌رزكردووه‌ته‌و‌ه و داخوازی ئابووری و سیاسی خۆیان تەرح کردوە و لەسەر خواستە چینایەتیەکانیان پێداگرییان کردوە تا سوننەتی بەڕێوەچوونی مەڕاسمە سەربەخۆ و ئاشکراکان لە شارەکاندا زیاتر جێبکەون. ئێستا جەماوەرێکی بەرین لە کرێکاران و زەحمتکێشانی کوردوستان لە سەر ئەساسی وەها ئەزموون و تێکۆشانێک لەگەڵ ئەم سوننەتە ئاشنان و گرینگی و پێگەی ئەم رۆژە بە چاکی دەناسن .لەم نێوانەدا کرێکارانی وشیار و پێشڕەو کە دڵیان لە گرەوی ڕزگار بوونی خۆیان و هاوچینانەکانیان دایە دەزانن کە چلۆن ئەسبابی ئاسودە بوونی خەیاڵی خوازیارانی بەشداری کردن لە مەراسمەکانی ئەوەڵی مەی دا فەراهەم بکەن. بۆکریکارانی کوردوستان ئەم رۆژە ،رۆژی وەبیر هێنانەوەی سوننەتێکی چینایەتییە ،لە رووداوێکی گرنگی مێژوویی و رۆژی ڕاگەیاندنی هاوپشتی لەگەڵ کرێکاران دنیا و رۆژی بەرپا کردنی شادمانی و جێژن گرتنە و رۆژی ڕیزگرتنە لە سوننەتێکی کرێکاری و رۆژی وەبیر هێنانەوەی سەرکەوتنەکانی تائێستای کرێکاران و رۆژی هێنانەگۆڕی خواست و داواکاریەکان و مۆری تەئید دانە لە بەریارنامەکانی ئەم رۆژە. ئەگەرچی کۆماری ئیسالی بە هەر ڕادەیەک لە بزوتنەی کرێکاران و هەوڵدانیان بۆ هاوپشتی و بە یەکەوە تێکۆشانیان هەستیارە و هێندێک هەڕەشەش دەکات و کۆمەڵێک کۆسپیش بەدی دێنێ ،بەاڵم ئەزمونەکانی سااڵنی ڕابردوو نیشانی کرێکارانی داوە کە هەڕەشەکانی ڕژیم لە بەرانبەر ئیرادەی یەکگرتوانە
و رێکخراوی کرێکاراندا کاراییەکی ئەتۆی نییە. سەرجەم ئەزمونەکانی تا ئێستا سەلماندویەتی کە سەرەڕای ئەوەیکە کۆماری ئیسالمی مافی رێکخراوبوونی سەربەخۆ و کۆبونەوە و ناڕەزایەتی زەوت کردوە ،بەاڵم بە شێوەی ڕەسمی ،هەم پشوی رۆژی جیهانی کرێکار و هەم ئەنجامدانی ڕێپێوانی قەبوڵ کردوە .لەم روەوە لە بەرانبەر ئیرادەی یەکگرتوانە و ڕیزی ڕێکخراوی کرێکاراندا کارێکی بۆ ناکرێت و ناچارە بوون و حوزوری کرێکارانی یەکگرتو لە مەڕاسمەکانی رۆژی جیهانی کرێکاردا قەبوڵ بکات. ئەم رۆژە ،نەتەنیا رۆژی شادییە ،بەڵکو لە هەماحاڵدا رۆژی وەبیر هێنانەوەی دەرد و ئازارە هاوبەشەکان و رۆژی دۆزینەوەی ڕێگای چارەسەر کردنیشیانە .ئەم رۆژە ،نەک هەر رۆژی ڕیزگرتنە لە سوننەتێکی مێژوویی کرێکاری ،رۆژی بڕیاردان و پەیمان بەستنیشە .رۆژی دەست پێکی هەوڵێکی جیدییە بۆ یەکگرتووی و یەکریزی زیاتر ،هاوپشتی زیاتر ،خەباتێکی هەمەالیەنە تر و دەستەبەر کردنی دەستکەوتی زیاتریشە. با جارێکی تر لە رۆژی جیهانی کڕێکاردا سوور بوونی خۆمان بۆ وەدەسهێنانی مافە حاشاهەڵنەگرەکانی خۆمان بە گۆێی هەمووان ڕابگەیەنین . رۆژی کڕیکار ،رۆژی خەبات بۆ یەکسانی ژن و پیاوو ،رۆژی خەبات بە دژی هەرچەشنە هەالواردنیکی ڕەگەزی ،نەتەوەیی و چینایەتی ، لە هەمووان پـــیرۆزە بژی هاوپشتی خەباتی چینی کڕێکار مـــەرگ و نەمان بۆ کۆماری ئیساڵم
14
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07 ، Dwaroj@komala.com
ئەدەبیات ئەدەبییات
شێعر
مارکسی ڕووناکبیر ناسر ئێعتمادی وەڕگێران لە فارسییەوە :پەرویز ڕەحیمزادە توێژینەوە پرژوباڵوەکانی مارکس لە بواری هونەر بە بەشێک لە گەاڵڵەی ئەو بۆ رزگاریی دێتە ئەژمار .مارکس لە تەمەنی ٢٠ساڵیدا ،ئینجیل و یاسا روومیەکان، هۆنراوە کالسیکەکان و فەلسەفەی کالسیکی ئاڵمان بە تایبەت هێگلی بە باشی دەناسی و نووسینی بەرهەمی بەناوبانگ سەبارەت بە جیاوازیەکانی فەلسەفەی ئێپیکۆر و دێمۆکریتی دەستپێکردبوو. سەرەڕای زمانەکانی یۆنانی و التینی، مارکس شارەزاییەکی تەواوی بەسەر زمانی فەڕەنسیدا هەبوو .ئەو کتێبی هەژاریی فەلسەفە« ،فقر فلسفە» ی راستەوخۆ بە زمانی فەڕەنسی نووسی .مارکس هاوکات فێربوونی زمانەکانی دیکەی، لەوانە ئیتالیایی و رووسی ،بە مەبەستی ئاشنابوون بە ئابووریناسانی رووسیی، دەسپێکرد و هاوکات فێربوونی زمانی ئینگلیزیی ،لە سەردەمی دوورخستنەوەی بۆ بریتانیا کۆتایی پێهێنا .واوه‌تر ئه‌و کتێبی هەژدەیەمی برۆمێری بە زمانی ئینگلیزی نووسی،کە یەکێک لە شاکارە مێژوویی و ئەدەبییەکانە. ئاشنابوونی مارکس لەگەڵ ئەدەبیاتی کالسیک ،وه‌ک شێکسپییه‌ر ،دانتە، سێروانتس ،دیدرۆ ...و هەروەها ئەدەبیاتی هاوچەرخی خۆی ،له‌وانه باڵزاک ،دیکێنز و ئەوانی دیکە ،بووه هۆی تێڕوانینێکی قووڵ و هه‌روها هاوشان بوو لەگەڵ ئاشنابوونی ئەو لەگه‌ڵ زانستی سەردەم .هاوتەریب لەگەڵ نووسینی تاقەت پڕووکێنی کتێبی سەرمایە ،مارکس کاتی پشوودانی خۆی تەرخان دەکرد بۆ فێربوونی وانەی بیرکاریی ( ماتماتیک ) و وانەی کیمیاش الی یەکێک لە باشترین هاوڕێکانی خۆی فێر بوو. مارکس یەکەمین خوێنەری کتێبی سەرچاوەی هەمەچەشن «منشا انواع» لە نووسینی «چارلز داروین «بوو وە مەبەستیشی ئەوە بوو کە کتێبی سەرەکیی خۆی ،واتە سەرمایە ،پێشکەشی ئەو بکات. یادداشتەکانی ئەو لە ژێر ناوی تێڕوانین بۆ بەهای زێدە «ارزش اضافه» و گرۆندریسە نیشانیدا کە مارکس ئابووریی سیاسیی بە باشی ده‌زانیی و لەوانی دی زیاتر تێدەگات. هەرچەند خۆی پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە بەرهەمە ئەدەبیەکانی ،لە بەراورد لەگەڵ نووسینەکانی تایبەت بە ئابووریی، یارمەتیدەر بوون بۆ ناسین و تێڕوانینی وردتر لەسەر کۆمەڵگای سەرمایەداریی و تێگەیشتنی دەربارەی ئەخالق ،سیاسەت و جوانیناسیی. لە فێوریەی ،١٨٦٧ماوەیەک پێش باڵوبوونەوەی یەکەمین بەرگی سەرمایە، مارکس لە نامەیەکدا بۆ «فریدریش ئێنگلس» داوای لێده‌کا ڕۆمانی «شاکاری نەناسراو» بەرهەمی «ئۆنورە باڵزاک» بخوێنێتەوە کە لە ڕوانگەی مارکسەوە بە شاکارێکی ئەدەبی دەهاتە ئەژمار .فه‌یلەسووفی ئەمریکایی «مارشاڵ بریمەن» لە کتێبی ئەزموونی مۆدێرنیتە بە ئاماژەدان بەم نامە دەنووسێ، کە لە کتێبی «شاکاری
لنگستن هیووز وەرگێر بە فارسی :شاملوو وەرگێر بە کوردی :محەممەد حەکیمی
نەناسراو»دا ،کە لە ڕاستیدا شڕۆڤەکردنی تابلۆیەکە لە الیەن باڵزاک ،دەکرێ وێنەی هەستپێنەکراوی سەدەی بیستەم ببینرێ، هەرچەند لە ڕوانگه‌ی هاوزەمەنەکانی «باڵزاک»ه‌وه ئهم به‌رهه‌مه ،وێنەی ئاڵۆزی بێسەرەوبەرەیی جیهان نمایش دەکات. بەاڵم بۆچی مارکس بە شێوەیەکی شاراوە کتێبی سەرمایەی لەگەڵ ئەم شاکارە ئەدەبییە هەڵدەسەنگاند؟ مارکس لە نامەیەکی دیکەدا بۆ ئێنگڵس لە ژوئیەی ١٨٦٥نووسیبووی« :ئێستا لە بابەت بەرهەمەکەم »،سەرمایە» راستییەکەی بە تۆ دەڵێم .سەرەڕای هەموو کەم و کوڕییەکان بەاڵم الیەنێکی ئەرێنی نووسینەکانی من ئەوەیە کە گشتییەتێکی هونەری بەرهەم دێنێت ،گه‌رچی ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی کە ئهم به‌رهه‌مه‌م وەکوو بەرهەمێکی هونەریی چاولێئکەن و هەڵئسەنگێنن که‌من .هاوکات بەشێکی زۆر لە بەرهەم و توێژینەوەکان بە تەواویی تەرخانکراون بۆ تێگەیشتنێکی ئابووریی .سەرەڕای ئەمە یەکەمین بەرگی سەرمایە لێوانلێوە لە گێڕانەوە و گەڕانەوەی راستەوخۆ بۆ ئینجیل ،شکسپێر ،گۆتە، میلتۆن ،باڵزاک ،ڤۆڵتەر ،هۆمەر ،دانتە، شیلەر ،سوفوکۆل ،ئەفالتوون ،ئەرەستوو، تووسیدید ،گزەنفۆن ،سێروانتس ،هاینە، تۆماس مۆر ،سامۆئێل باتلێر و ئەدیبان و نووسەرانی دیکەی گەورەی مێژوو». کتێبی سەرمایە لە راستیدا ڕۆمانێکی «گووتیکە» کە قارەمانەکەی واتە پڕۆلتاریا ،بەندکراوی دەستی دێوەزمەیەکە کە خۆی بەرهەمی هێناوە ڕێک وەکوو فراکشتین .بە وتەی مارکس سەرمایە لەگەڵ ئارەق و خوێن و پیسایی لەدایک دەبێت. مارکس بە مانای ڕاستیی وشە نووسەرێکی کالسیک بوو ،لە گرینگترین بەرهەمیدا ،واتە سەرمایە ،کە لە ڕووی تیژبینی زانستیی بۆ پێکهێنان و بەکارهێنانی ماناکان هێشتا بێ هاوتایە ،داهێنانێکی هونەریی دێنێتە ئاراوە و زمانی هەست و خەیاڵ دەگەیه‌نێته لووتکە .گرینگترین مەبەستی مارکس لەم داهێنانە ،واته پێکگەیشتنی زانست و خەیاڵ ،ئەوە بوو ،کە پڕۆلێتاریای نوێ بتوانێ بە وشیاریی ،خۆی لە میکانیزمی سەرمایە لە راپەڕینی کوێرانە دەرباز بکات بۆ ئاستی تێکۆشانی هزرمه‌ندانه بۆ رزگاریی و دامەزراندنی کۆمەڵگه‌ی داهاتوو .وته‌ی بەناوبانگی ئەو« :فه‌یلسووفەکان تا ئێستا بە شێوەی جۆراوجۆر هەڵسەنگاندنیان بۆ جیهان کردووە ،لە کاتێکدا گرینگ گۆڕینیەتی» گۆڕانکاریی جیهان لە بەرانبەر تێگەشتنی راستیی دانانێت .مارکس دژی
خوێندنەوەی غەیرەمادیی و ئه‌بستڕاکتی جیهان بوو ،نەک تێگەیشتنی راستیی .بە لێکدانەوەی مارکس ئەم وشیاریە مێژووییە جیا لە داهێنانی هونەریی نیە و هەر ئەم خولقانە هونەریەیە کە کۆمەڵگه‌یەکی واقیعیی ئازاد بینا دەنێ .هەر ئەوەیکە «کۆڕنێلیۆس کاستۆریادیس» لە ژێر «خەیاڵی مێرلۆپۆنتی کاریگه‌ریی بیناکردنی» کۆمەڵگه‌ی لەسەر داناوە. هونەر وێنەی کۆمەڵگه‌یەکی یەکگرتووە کە تێیدا کاری «له خۆ نامۆ» جێگەی خۆی دەدات بە سرووشتی ئازاد .واتە گۆڕان بۆ کۆمەڵگه‌یەک کە بناغەکەی گەشەی تەواو و ئازادانەی تاکە و ئازادیی تاک مەرجی ئازادیی کۆمەڵگه‌یە .بۆیە بە پشت بەستن بەم خوێندنەوە «هێربێرت مارکۆزە «دەنووسێ« :هونەر مەبەستی کۆتایی هەموو شۆڕشەکانە ،واتە ئازادیی و ڕزگاریی مرۆڤ». هونەر داهێنانێکی کۆمەاڵیەتییە و هاوکاتیش بەهرەی کۆمەاڵیەتی هەیە .بەرهەمی هونەریی چاو و گوێ و عەقڵی مرۆڤەکان باردەهێنێ و دەیکاتە بکەرێکی وشیاری کۆمەاڵیەتی. هونەر ئەڵبەتە بەم مانا ڕەنگدانەوەی دەروونی پاسیڤ لە گۆڕانگاریی بە ناوی ژێرخانی ئابووریی نییە .خودی مارکس دەیوت« :قۆناغە دیاریکراوەکانی گەشەی هونەر بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ گەشەی گشتیی کۆمەڵگ ه و لە کۆتاییدا لەگەڵ گەشەی بناغەی مادیی کە چوارچێوەی کۆمەڵگ ه پێک دەهێنێت هاوتەریب نییە». لە نێوان چاالکییەکانی مرۆڤ ،داهێنانی هونەریی هەم بابەتێکی تایبەتییە و هەمیش ئاماژە بە گەشەی تاک و کۆمەڵگه‌یە ،کە بنەماکەی ،راستییەکانی ئێستا نیشاندەدەن. له‌م په‌یوه‌نده‌دا و لە سەرەتای کتێبی «دیاردەناسیی دەروون» ،هێگل باس لە هەستی نامۆی کەسێکی نەناسراو دەکات. بێ هۆکار نییە ،کە بە لیکدانەوەی مارکس، بەرهەمی سەرمایەداریی لەگەڵ بەشگەلێکی رووناکبیریی وەکوو هونەر و شێعر دژایەتی هەیە .نەک بەو هۆکارەی کە هونەر لە خۆیدا شۆڕشگێڕە ،بەڵکوو بە هۆی ئەوەی بە واتای هەڵسووڕانێکی ئازاد ،داهێنانی هونەریی خۆی رادەستی جیهانی کااڵیی ناکات و لە ناکۆکیی لەگەڵ کااڵ ،بایەخی کاری هونەریی لە راستیدا تەنیا بە پێی چەندایەتی کاری وێناکراو دیاریی ناکرێت. چاالکیی هونەریی سەرچاوەی هەڵسەنگاندنی هەڵسووڕانی ئازادی تاکەکانە و بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ پرۆسەی هەڵوەشاندنەوەی کۆمەڵگەی کااڵیی لێک جیا ناکرێنەوە.
هەر کوێ بێت بۆ من یەکسانە لە کەنارەکانی سیرئالون لە مەزرای لوکەی ئاالباما لە کانەکانی ئەلماسی کیمبرلی لە تەپولکەکانی قاوەزاری هایتی لە موزەکانی ئەمریکای ناوەندی لە شەقامەکانی هارلەم لە شارەکانی مەراکش‌و ترابلوس رەش چەوساوەو لێدراوو روتەوەکراو فیشەکی خواردوەو کوژراوە خوێن رژاوە تا ببێت بە دۆالر پوند فرانک پزتا لیر تا دەولەمەن دەولەمەنتر بکات خوێنێک کە چیدی دەولەمەندەکان دەولەمەندتر بن خوێنێک کە چیدی ناگەرێتەوە بۆ ناو رەگەکانی من کەوایە باشترە خوینی من لە جومگەکانی قوولی شۆڕش وەگڕکەوێت و ئەو تێر نەبونە کە هیچ پەروایەکی نییە ،لە سیرئالئۆن کیمبرلئ ئاالباما هاییتی ئەمریکای ناوەندی هارلەم مەراکش تەرابلوس و لە هەموو خاکی رەشپێستان ،ده‌ربكات. کەواتە خوێنی من لەگەڵ خوینی کریکارانی شۆڕشگێری جیهان ببێت بە یەکێک تا هەر واڵتێک لە چنگی ئەشکەوت نیگەرانانی دۆالر چەتەکانی پوند چەتەکانی فرانک چەتەکانی پزتا چەتەکانی لیر چەتەکانی ژیان ئازاد ببێت تا زەحمەتکێشانی جیهان بە رۆخساری سپی ،رەش ،قاوەیی ،زەردو سەوز ببن بە یەک‌و ئاالی خوێن کە هیچ کات ناکەوێت ،هەلبکەن
Dwaroj@komala.com
16
ژمار‌ه ( )88ساڵی هەشتەم٢٠٢٠/05/07 ، Dwaroj@komala.com سەرنووسەر: ڕەزا کەعبی بەڕێوەبەری نووسین و دیزاین: هێمن بایەزیدپوور ئێدیت و پێداچوونەوە: محەممەد فەرهادزادە
بۆ خوێندنه‌وه‌ی دواڕۆژ له‌سه‌ر تۆڕی ئینتێرنێت سه‌ردانی www.komala.comبکه ن پەیوەندی dwaroj@komala.com
ژینگەی و سروشتی کوردستان لە ژێر مەترسی لەناوچوون
گرینگترین هۆکاری ئەسڵی لەناوبردنی دارستانەکانی دەوروبەری مەریوان بریتین لە؛ .1گۆڕینی دارستانەکان بە زەوی کشت وکاڵ و باغی میوە. .2کەم بوونی کلتووری سەرچاوەی سروشتیی لەناو حەشیمەتی کۆمەڵگا. .3ئاگرتێبەردان جا بە هەڵە یا ئانقەست. .٤بەرهەم هێنانی خەڵووز.
هەموو ڕۆژێ زیاتر هەواڵی لەناوبردنی دارستانەکانی مەریوان گوێ بیست دەبین،بەم شێوازە لەچەن ساڵی داهاتوودا ئێمە لەناوبردنی هەزاران هێکتار لەم دارستانانە و گۆڕینیان بە باغ و زەوی شەخسی دەبینین.رۆڵێک کە هێندێک گرتوویانەتە بەر تا ژیانی ئێمە و داهاتووی خاک و ئێمە لەناوببەن،بەداخەوە
فەریبا محەممەدی ئازادی رادەربڕین و ئازادی چاپەمەنی دووانەی بناغەی دێمۆکراسیین
ڕاپۆرتێک لە مەریوانەوە
ئێستا باسی سەرچاوە سرووشتییەکان و ژینگە یەکێک لە بابەتەکانە کە لە زۆرینەی کۆبوونەوەی زانستیی جیهان و لەناو ڕۆژنامەکان و گوڤارەکان دەبیندرێ کە لەسەر لەناو بردنی سەرچاوە سرووشتییەکان و ژینگە و لەمەترسی کەوتنی شوێنی نیشتە جێبوونی زەوی خەڵکیان وریا کردۆتەوە ،پانتایی دارستانەکانی کوردستان ئێستا نزیکەی 320000هێکتارە لە حاڵێکدا لە رابڕدوو پانتایی ئەو دارستانە بە 500000هێکتار دەگەیشت ،ئێستا دارستانەکان یەکێک لە سەرچاوەی بژێوی ژیانی الدێ بە شێوەی تایبەت و بۆ شارستان بەشێوەی گشتییە.
دواستوون
هێندێک لە خەڵکی قازانج خواز سااڵنێکە ئەم دارستانانە لەناودەبەن و تەنانەت لەگەڵ وشیارکردنەوەی کۆمەڵگا و بەرپرسان هیچ هەوڵێک بۆ چارەسەر کردنی مەسەلەکە لە هیچ الیەنێکەوە نەدراوە بۆیە ئەم قازانج خوازانە بەردەوام درێژەیان بە کارەکانییان داوە.هاوکات لەگەڵ قەرەنتینە و قەیرانی نەخۆشی ،هێندێک قازانج خواز خەریکی لەناوبردنی زەوەی نەتەوەیی و کردنیان بە زەوەی مەدەنین و بە تەماح و کەڵک وەرگرتن لە بارودۆخی ئێستا رۆژانە دەیان هێکتار لە دارستانەکانی مەریوان لەناودەبەن و هیچکەس بەرپرسیار نییە .لەناوبردنی دارستانەکان رۆژ بەرۆژ و بەخێرایی درێژەی هەیە و بۆ دۆزینەوەی ڕمێنەر پێویست نییە هیچ شوێنێک بزانین چۆن هەر جێگایەک کە دارستانێک هەبێ قازانج خوازان لەوێ بێ ترس خەریکن دەستدرێژی دەکەن ،داگیرکردنی زەوی نەتەوەیی و لەناوبردنی دارستانەکانی مەریوان سەلمێنەری ئەوەن کە داگیرکەران رۆژانە خەریکی لەناوبردنی چەندان هێکتار زەوین بۆ بەرهەمی شەخسیان .لەناوبردنی دارستانەکانی مەریوان هەمووڕۆژێ دەکرێ و بە ماشێن و تراکتۆر بۆ فرۆشتن بۆ کانی دینار دەگوازرێنەوە .ئەمە مەترسیە یا ئازادی کردەوەی ڕمێنەر؟ سەرچاوە داگیرکەرانی نەتەوەییەکان بە خواستی خۆیان جادە لێدەدەن ،سنوور سازدەکەن و تەور لە داربەڕووکان دەدەن ئەڵەی هەموو زۆرخوازی نوستوون! داگیرکەران و نەبوونی ڕێوشوێنی گونجاو و پالنی پارێزگاری و بەرپرسی دارستانەکانی دڵسۆز مەریوانی بە لەناوبردن گە یا ند و و ە ،ز ۆ ر ینە ی گوندەکانی مەریوان ئێسە لەحاڵی لەناوچوونن کە بریتین لە :نێ،سەردۆش ،گویزەکوێرە،سەیف
علیا،گاگل،رەشە دێ،گمارە ،لنگ،دویسە ،هەنجیران، ئەسراوا،لنجاوا،باڵک .
بواری چاپەمەنی و رۆژنامەگەری بەرهەمی کۆمەڵگای پیشەییە و لە سەرەتای سەدەی هەفدە توانی کاریگەری زۆر لە سەر گەشە و پێشخستنی کۆمەڵگای رۆژئاوایی هەبێ و لە نیوەی سەدەی نۆزدە بوو بە پیشەیەکی زۆر گەورە و بەشێکی زۆر لە خەڵک روویان تێکرد .بە گشتی بواری چاپەمەنی ئەو دەرفەتەیە بۆ هەر کۆمەڵگایەک تا توێژی نۆخبە و رۆشنبیر بتوانن تیشک بخەنە سەر کێشە و گیروگرفتەکانی کۆمەڵگاکەیان و لەم رێگەیەوە پردێ بن لە نێوان خەڵک و دەسەاڵتدا .یان بە واتایەکی دیکە چاپەمەنی رۆکنی چوارەمی دێمۆکراسییە و رۆڵێکی گرنگی لە پەیوەندی کلتوری ،سیاسی و کۆمەاڵیەتی لە نێوان دەوڵەت و نەتەوە جیاوازەکاندا هەیە و لە دنیای ئەمرۆدا بە کارهێنانی رۆژنامە و گۆڤار ،هەڵسەنگاندنێکە بۆ رادەی ئاستی گەشە و بەرەوپێشچوونی هەر واڵتێک. لە الیەن رێکخراوی یۆنسکۆی نەتەوە یەکگرتووەکان ،سێی مانگی مەی وەک رۆژی جیهانیی ئازادی چاپەمەنی لە ساڵی ١٩٩٣دیاری کراوە و هەموو ساڵێک لە الیەن رێکخراوە نێونەتەوەییەکان راپۆرتێک سەبارەت بە رادەی ئازادی چاپەمەنی لە واڵتانی جۆراوجۆر باڵو دەکرێتەوە .ئێران یەکێک لەو واڵتانەیە کە هەمیشە لە ریزی خراپترین واڵتانە بۆ بواری چاپەمەنی و نە تەنیا هیچ ئازادییەک لەمبارەوە نییە و بە توندی سانسۆر دەکرێ ،بەڵکوو نووسەران و رۆژنامەنووسان دەکەونە بەر هێرش و دەستبەسەر کردن و تەنانەت کوشتن .بێگومان پەیوەندییەکی راستەوخۆ لە نێوان ئازادی رادەربڕین و ئازادی چاپەمەنی هەیە کە لە ئێران هەر دوو بوارەکە لە ژێر تێغی سانسۆردایە و بچکووترین دەرفەت بۆ بیری جیاواز نییە .نمونەی هەرە بەرچاو کوشتنی دەیان نووسەر و بیرجیاواز لە پاییزی ساڵی ١٣٧٧ی هەتاوییە کە کەسانێک وەک محەمەد مۆختاری، جەعفەر پویەندە ،داریوش فوروهەر و هاوسەرکەی و دەیان کەسیتر کە بە شێوەیەکی وەحشیانە لە الیەن دەست و پەیوەندەکانی رژیمی کۆماری ئیسالمیەوە کۆژران .ئەمە لە کاتێکدا بوو کە محەمەد خاتەمی بە دروشمی ئیسالحات و ئازادی چاپەمەنی تازە هاتبووە سەرکار ،بەمجۆرە جینایەتێکی گەورە لە سەردەمی دەسەاڵتی ئیسالحخوازانی ناو دەسەاڵت روویدا و زۆر زوو جارێکیتر ناوەرۆکی راستەقینەی ئەم رژیمەی بە هەموو باڵەکانیەوە دەرخست. لە تازەترین ئامارێک کە کانوونی نووسەرانی ئێران باڵوی کردووەتەوە زیاتر لە ٨٩٠رۆژنامەنووس و هەواڵنێر لە زیندان بە سەر دەبەن و یان تەنانەت سزای ئیعدامیان بۆ دەرکراوە و بۆ چەن کەسیش سزاکە جێبەجێ کراوە. ئەمە لە کاتێکدایە کە دەزانین بە هۆی نەبوونی ئەو ئازادییانەی کە باسمان کرد ئامارێکی دروست و واقێعی لە بەر دەستدا نیە .بۆ نمونە لە کوردستان دەیان رۆژنامەنووس بە بیانووی جۆراوجۆر زیندانی کراون و کەمترین دەنگدانەوەی لە میدیاکانی دەرەوە بووە .هەر لە بەیاننامەی کانوونی نووسەرانی ئێراندا هاتووە کە کاریگەری نێگەتیڤی نەبوونی ئازادی لە سەر پێکهاتە و بوونی کۆمەڵگا ،بۆ هەموو الیەک روون و ئاشکرایە .سانسۆر وەک یەکێک لە کەرەسەکانی پێشێل کردنی ئازادی بەیان ،هۆکارێکی گرنگە بۆ لە ناو بردنی کلتوری کۆمەڵگا و لە هەمانکاتیش کاریگەری هەیە لە سەر پەرەسەندنی گەندەڵی ،دزی و دەیان دیاردەی دیکە .سانسۆر کەرەسەیەکە بۆ لە ناوبردنی بەختەوەری کۆمەڵگا و لە هەمانکاتیشدا ئەو کەسانەی کە لە رێگای نووسین و کاری رۆژنامەنووسی ژیانیان دابین دەکەن لە مافی سەرەتایی خۆیان بۆ ژیان و بەردەوامیان بێبەش دەکات. لە ئێرانی ژێر دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی ،بواری چاپەمەنی و رۆژنامەنووسی لە خزمەت دەسەاڵت و ئیدۆئۆلۆژی ئیسالمیدایە و چوار دەیەیە کە بە باڵو کردنەوەو پەرەدان بە کلتوری ئیسالمی و دژە مرۆیی، کۆمەڵگای لە هەر چەشنە ئازادی و دەربرینی جیاواز بێبەش کردووە .هەر بۆیە بێبەش بوونی کۆمەڵگایەک لە ئازادی رادەربرین و بیر جیاوازەکان، مەترسییەکی گەورەیە لە سەر نەوەی نوێ کە بەو کلتور و ئیدۆئۆلۆژیە پەروەردە کراون .تەنیا رۆژنەی هیوا ئەوەیە کە لە دنیای ئەمرۆدا بە هۆی پەرەسەندنی تێکنۆلۆژی و سۆسیال میدیا ،چیتر کۆماری ئیسالمی ناتوانێ خەڵک لە زانیاری دروست و ئاشنا بوون لە گەڵ بیر و ئیدۆلۆژی جیاواز بێبەش بکات.