Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten 2012

'12

Gefundeerd onderzoek naar de bedrijfsruimtemarkt in Nederland

Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 tot 1 juli 2012

Vastgoedconsultants en Makelaars

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 tot 1 juli 2012 Een uitgave van Dynamis B.V. Š Copyright 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden gekopieerd en/of verveelvoudigd of in enigerlei andere vorm worden openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming van de eigenaar Dynamis B.V. Deze rapportage is verkrijgbaar bij: Dynamis B.V. Afdeling Research Orteliuslaan 5 3528 BA Utrecht dynamis@dynamis.nl 0031 (0) 30 767 03 90 www.sprekendecijfers.nl

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2011 | 1

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Voorwoord

Voor u ligt alweer de zesde editie van Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten. In een roerige markt, waarin diverse vastgoedsegmenten onder de maat hebben gepresteerd, heeft de Nederlandse bedrijfsruimtemarkt in het afgelopen jaar een positief beeld laten zien. Graag tonen wij u in deze rapportage de regionale verschillen, alsmede een goed totaaloverzicht.

Als makelaarsorganisatie met 30 vestigingen verspreid over heel Nederland beschikt Dynamis over speciďŹ eke kennis van alle regionale markten waarover deze rapportage rapporteert. De cijfers zijn tot stand gekomen door de researchafdeling van Dynamis en met de controle en borging van de bedrijfsmakelaars die werkzaam zijn in de desbetreffende regio. Hierdoor kan de betrouwbaarheid van de gepubliceerde cijfers worden gegarandeerd.

Met het publiceren van Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten hopen wij u te voorzien in een duidelijk beeld van de markt voor bedrijfsruimte in Nederland. Heeft u vragen naar aanleiding van deze rapportage, neemt u dan gerust contact op met ondergetekende of een Dynamis-partner bij u in de regio.

Met vriendelijke groet,

drs. Annelou de Groot MRICS Directeur Dynamis

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 2

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Inhoud

Voorwoord

2

Inhoud

3

Inleiding

4

Aanbod op 1 juli 2012

5

Opname in de periode 1 juli 2011 tot 1 juli 2012

6

Bedrijfsruimtemarktratio

8

Huurprijzen

9

Branchering

9

Grootteklasse

11

Logistieke Vastgoedmarkt Nederland

12

Bijlage

14

Colofon

16

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 3

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Inleiding In de rapportage Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkt 2012 is de markt opnieuw positief gestemd. Sinds juli 2011 is er sprake van een toename van het transactievolume ten opzichte van het voorgaande jaar. Daarnaast vertoonde het aanbod een minder sterke stijging dan in de jaren daarvoor. In het afgelopen jaar is het transactievolume gestegen en is het aanbod in een kleine mate toegenomen. Het blijft echter zeer de vraag of er sprake is van een blijvend herstel. Dit zal moeten blijken in de komende periode.

In de zesde editie van Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten wordt een beeld geschetst van de ontwikkelingen op de bedrijfsruimtemarkt binnen de 24 Dynamis regio’s. Het betreft de periode 1 juli 2011 tot 1 juli 2012, waarbij het transactievolume met bijbehorende huurprijzen, branchering en grootteklasse, alsmede het aanbod nader worden beschouwd.

In deze editie van Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten is een nieuw hoofdstuk toegevoegd 'Logistieke Vastgoedmarkt Nederland'. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de logistieke vastgoedmarkt binnen de bedrijfsruimtemarkt. Het betreft de periode 1 juli 2011 tot 1 juli 2012, waarbij het transactievolume alsmede het aanbod vanaf 5.000 vierkante meter nader worden beschouwd.

De huidige economische tijd wordt gekenmerkt als onzeker en daarmee tevens de vastgoedwereld. Middels deze rapportage hoopt Dynamis Vastgoedconsultants en Makelaars u daarom een zo volledig mogelijk beeld te geven van de situatie op de Nederlandse bedrijfsruimtemarkt.

Shirley BrĂścker Junior Research Manager Dynamis

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 4

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Bedrijfsruimtemarkt in Nederland 6.000

Aanbod op 1 juli 2012 Binnen de 24 Dynamis regio’s wordt op 1 juli 2012 in totaal 4,9 miljoen vierkante meter

5.000

bedrijfsruimte aangeboden. Daarmee is sprake van een stijging in het aanbod van 5% ten 4.000

opzichte van 1 juli 2011. Het totale aanbodcijfer vertoont een minder sterke stijging sinds 2011. In 2009 en 2010 is er sprake geweest van een forse stijging in het aanbod met respec-

3.000

tievelijk 19% en 10%.

2.000 2007

2008

2009

2010

2011

2012

Aanbod / Supply

De vier regio’s met het hoogste aanbodcijfer op 1 juli 2012 zijn Amsterdam, Eindhoven, Utrecht en Rotterdam. In totaal noteren deze vier steden een metrage van 1.924.000 vier-

Aanbod in m2 in vvo (x 1.000) Supply in square metres lettable floor area (x 1.000)

kante meter, 39% van het totale aanbod. In Amsterdam is het aanbod met 10% toegenomen tot 538.100 vierkante meter. In de regio Eindhoven is het aanbod met 29% flink toegenomen naar 488.500 vierkante meter. Op 1 juli 2012 staat er in de regio Utrecht 487.100 vierkante meter bedrijfsruimte in aanbod, 17% meer in vergelijking met een jaar geleden. Rotterdam noteert, als enige van de vier regio’s met het hoogste aanbodcijfer, een daling in het aantal vierkante meters in aanbod. Op 1 juli 2012 staat in de regio Rotterdam 410.300 vierkante meter bedrijfsruimte in aanbod, een daling van 13%. In totaal wordt op 1 juli 2012 binnen de vier regio’s met het hoogste aanbodcijfer 8% meer bedrijfsruimte aangeboden dan op 1 juli 2011. In 2011 waren de vier regio’s met het hoogste aanbodcijfer Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Tilburg.

Aanbod van bedrijfsruimten in m2 vvo per regio op 1 juli Supply of industrial space of lettable floor area per district on July 1st

Regio

Aanbod 1-7-2012

Aantal objecten

Gemiddelde grootte

Aanbod t.o.v. 1-7-2011

Region

Supply 1-7-2012

Amount of objects

Average size

Supply compared to 1-7-2011

10%

1

Amsterdam

538.100

210

2.562

2

Eindhoven

488.500

111

4.401

29%

3

Utrecht

487.100

309

1.576

17%

4

Rotterdam

-13%

Subtotaal

410.300

247

1.661

1.924.000

877

2.194

10%

5

Tilburg

336.700

91

3.700

-19%

6

Breda

267.500

167

1.602

21%

7

Den Haag | The Hague

259.600

249

1.043

-3%

8

Nijmegen

219.100

94

2.331

-7%

9

Almere

205.600

195

1.054

-27%

10

Amersfoort

195.400

111

1.760

51%

11

Enschede

163.600

83

1.971

4%

12

Arnhem

146.700

112

1.310

6%

13

Den Bosch

137.900

59

2.337

14%

14

Zwolle

137.800

128

1.077

0%

15

Apeldoorn

135.500

157

863

-10%

16

Drechtsteden

131.800

157

839

-21%

17

Deventer

118.300

86

1.376

-9%

18

Groningen

114.100

135

845

42%

19

Leeuwarden

85.600

91

941

12%

20

Maastricht

80.900

48

1.685

37%

21

Hengelo

78.700

61

1.290

-6%

22

Almelo

68.900

53

1.300

3%

23

Heerlen

53.400

24

2.225

35%

24

Assen

37.700

39

967

-13%

Totaal overig

2.974.800

2.140

1.390

1%

Totaal Nederland

4.898.800

3.017

1.624

5%

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 5

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

In de overige regio’s bedraagt de gemiddelde aanbodstijging 1% in vergelijking met een jaar geleden. Op 1 juli 2012 wordt in de overige regio’s in totaal 2.974.800 vierkante meter bedrijfsruimte aangeboden. Regionaal zijn duidelijke verschillen waarneembaar. In elf van de 24 Dynamis regio’s is sprake van een daling in het aanbod ten opzichte van een jaar geleden.

De regio Almere vertoont de grootste daling in het aanbod met 27%. De regio met de kleinste procentuele afname is Zwolle met een daling van nog geen procent, vervolgens de regio Den Haag met een daling van 3%. De overige veertien regio’s noteren op 1 juli 2012 een stijging in het aanbod in vergelijking met een jaar geleden. De procentuele stijging loopt uiteen van 3% in Almelo tot 51% in Amersfoort.

Het aantal aangeboden bedrijfsruimteobjecten is op 1 juli 2012 toegenomen naar 3.017 objecten, een stijging van 3%. De gemiddelde grootte van een aangeboden object is met 2% toegenomen naar 1.624 vierkante meter per aangeboden object. In de regio Utrecht worden de meeste aantal bedrijfsruimteobjecten aangeboden, 309 objecten. In Heerlen worden slechts 24 bedrijfsruimteobjecten aangeboden. Een bedrijfsruimte die in aanbod staat in de regio Eindhoven is gemiddeld 4.401 vierkante meter. Daarmee is Eindhoven de regio met de grootste gemiddelde grootte binnen de 24 Dynamis regio’s. In Groningen is een bedrijfsruimte in aanbod gemiddeld het kleinst met 845 vierkante meter. Opnieuw noteren de regio’s Eindhoven en Tilburg als enige regio een gemiddelde objectgrootte boven 3.000 vierkante meter.

Opname in de periode 1 juli 2011 tot 1 juli 2012

2.000 1.900

In de rapportage Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten 2011 was reeds binnen de 24 Dynamis

1.800 1.700

regio’s een licht herstel waargenomen in het totale transactievolume. Dit herstel zet zich verder door

1.600

in de periode 1 juli 2011 tot 1 juli 2012. In het afgelopen jaar is in totaal 1.619.700 vierkante meter

1.500 1.400

bedrijfsruimte opgenomen, een stijging van 23% ten opzichte van het voorgaande jaar. De opna-

1.300 1.200

mestijging in vergelijking met 2011 was 19% ten opzichte van het voorgaande jaar.

1.100 1.000

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Opname / Take-up

De vier regio’s die het hoogste opnamecijfer noteren in de periode van 1 juli 2011 tot 1 juli 2012 zijn Rotterdam, Amsterdam, Tilburg en Utrecht. In totaal noteren deze vier regio’s een opnamecij-

m2

Opname in in vvo (x 1.000) Take-up in square metres lettable floor area (x 1.000)

fer van 809.800, maar liefst 50% van het totale opnamecijfer. Een jaar geleden noteerden deze regio’s tezamen nog 44% van het totale transactievolume in 2011. In de periode van 1 juli 2010 tot 1 juli 2011 noteerden de vier regio’s met het grootste aanbod Rotterdam, Utrecht, Amsterdam en Eindhoven.

Binnen de 24 Dynamis regio’s is in de regio Rotterdam het meest opgenomen, 332.800 vierkante meter bedrijfsruimte. In het afgelopen jaar hebben er twee grote transacties, boven de 10.000 vierkante meter, plaatsgevonden in de regio Rotterdam die de toename van 38% doet verklaren.

De grootste transactie van 55.000 vierkante meter heeft ook een bijdrage aan de daling van het aantal vierkante meters in aanbod in Rotterdam. Wederom is Rotterdam de regio waar het meest aantal vierkante meters is opgenomen. In Amsterdam is tevens sprake van een forse toename in het transactievolume die te verklaren is uit vier grote transacties. In 2012 bedraagt het transactievolume in Amsterdam 169.500, een toename van 39%. Amsterdam is de regio met het hoogste transactievolume na Rotterdam. Hierbij dient te worden opgemerkt dat in de regio Amsterdam een ondergrens wordt gehanteerd van 250 vierkante meter. Het daadwerkelijke transactievolume inclusief de kleinere metrages in Amsterdam ligt daarmee hoger. Het transactievolume in Tilburg is aanzienlijk toegenomen met 89.100 vierkante meter. Dit is mede te verklaren uit twee grote transacties van 47.700 en 28.200 vierkante meter in het afgelopen jaar. Regio Utrecht vertoont als enige van de vier regio’s met het hoogste opnamecijfer een daling van 2% naar een transactievolume van 143.600 vierkante meter.

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 6

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Grootste transacties | Greatest take-up Grootste transacties in m2 vvo Greatest take-up in square meters lettable floor area

Metrage | Footage

1

Rotterdam

Rotterdam West

55.000

2

Tilburg

Tilburg Overig

47.700

3

Nijmegen

Wijchen

28.100

4

Den Bosch

A-2 zone en Noord

25.400

5

Amsterdam

Amsterdam West

24.000

6

Tilburg

Tilburg Overig

28.200

7

Almere

Almere Stad

17.700

8

Amsterdam

Amsterdam West

17.000

9

Maastricht

10 Rotterdam

Maastricht Oost

15.800

Rhoon / Poortugaal / Hoogvliet

14.000

In de overige Dynamis regio’s bedraagt het totale transactievolume 809.900 vierkante meter in de periode 1 juli 2011 tot 1 juli 2012. Ondanks de totale opnamestijging is het transactievolume in negen regio’s gedaald. In de regio Heerlen is het afgelopen jaar geen transactie geregistreerd op de bedrijfsruimtemarkt. Mogelijkerwijs hebben transacties in de regio onderhands plaatsgevonden en zijn daarbij niet geregistreerd. Daarnaast vertoont ook Leeuwarden een forse opnamedaling (-55%) die verklaarbaar is uit het relatief hoge transactievolume van voorafgaand jaar van 6.900 vierkante meter. Het aantal opgenomen vierkante meters bedrijfsruimte in de regio Eindhoven is gehalveerd in vergelijking met de periode 1 juli 2010 tot 1 juli 2011. Vijftien regio’s noteren een opnamestijging. Opvallend is het stijgingspercentage van Assen dat te verklaren is uit twee transacties van in totaal 10.800 vierkante meter tegen een enkele transactie van 800 vierkante meter in het voorgaande jaar.

Regio

Take-up in square meters lettable floor area per quarter of a year

Opname Q3 2011 Opname Q4 2011 Opname Q1 2012 Opname Q1 2012 Totale opname

Region

Opname in m2 vvo per kwartaal

Take-up Q3 2011

Take-up Q4 2011

Take-up Q1 2012

Take-up Q1 2012

% t.o.v. vorig jaar

Total take-up % compared to last year

1

Rotterdam

71.400

64.800

80.900

115.700

332.800

38%

2

Amsterdam

47.300

55.900

35.800

30.500

169.500

39%

3

Tilburg

5.800

105.400

34.600

18.100

163.900

119%

4

Utrecht

28.800

77.300

24.400

13.100

143.600

-2%

Subtotaal

153.300

303.400

175.700

177.400

809.800

42%

5

Nijmegen

10.000

12.700

18.300

68.200

109.200

18%

6

Enschede

8.600

17.200

10.400

34.400

70.600

22%

7

Den Bosch

7.600

36.200

16.800

9.900

70.500

96%

8

Den Haag | The Hague

5.200

19.800

7.000

23.400

55.400

-9%

9

Amersfoort

3.200

24.300

3.900

22.200

53.600

121% -52%

10 Eindhoven

18.100

18.900

5.600

8.900

51.500

11 Almere

3.900

12.000

5.300

28.000

49.200

54%

12 Breda

8.000

7.000

18.100

13.700

46.800

-32%

13 Apeldoorn

5.100

17.400

19.200

4.600

46.300

6%

14 Deventer

8.000

5.100

19.500

8.500

41.100

68%

15 Almelo

9.100

13.800

12.400

4.500

39.800

46%

16 Arnhem

3.300

7.600

11.200

13.500

35.600

44%

17 Drechtsteden

7.800

11.200

5.400

5.500

29.900

51%

18 Groningen

9.000

10.300

6.300

1.300

26.900

-12%

19 Maastricht

15.800

3.700

2.300

2.800

24.600

-5%

20 Hengelo

2.600

8.000

5.000

7.000

22.600

64%

21 Zwolle

2.300

10.300

8.200

1.600

22.400

-29%

22 Assen

0

10.800

0

0

10.800

1250%

23 Leeuwarden

0

300

1.500

1.300

3.100

-55%

24 Heerlen

0

0

0

0

0

-100%

Totaal overig

127.600

246.600

176.400

259.300

809.900

8%

Totaal Nederland

280.900

550.000

352.800

436.700

1.619.700

23%

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 7

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

6.000

Opname en aanbod in m2 in vvo (x 1.000) Take-up and supply in square metres lettable oor area (x 1.000)

5.000

4.000

3.000

2.000

1.000

0

2007

2008

2009

2010

Aanbod / Supply

2011

2012

Opname / Take-up

Bedrijfsruimtemarktratio

70%

60%

De bedrijfsruimtemarktratio geeft de verhouding weer tussen het transactievolume van 1 juli 2011

50%

tot 1 juli 2012 en het aanbod op 1 juli 2012. De ratio geeft aan of er sprake is van een gezonde

40%

vraag- en aanbodverhouding op de bedrijfsruimtemarkt in Nederland. Hierbij dient rekening te

30%

worden gehouden met uitzonderlijk grote transacties die de ratio bovenmatig kunnen beĂŻnvloeden.

20%

Een scheef beeld van de bedrijfsruimtemarktratio kan ook het gevolg zijn van grote objecten in

10%

aanbod.

0%

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Ratio Nederland

Bedrijfsruimtemarktratio in % Ratio of industrial space in %

Regio Bedrijfsruimtemarktratio Ratio of industrial space

Region

1

Rotterdam

Totaal opname

Aanbod 1-7-2012

Total take-up

Supply 1-7-2012

Ratio Ratio

332.800

410.300

81%

2

Amsterdam

169.500

538.100

31%

3

Tilburg

163.900

336.700

49%

4

Utrecht

143.600

487.100

29%

Subtotaal

701.300

1.772.200

40%

5

Nijmegen

109.200

219.100

50%

6

Enschede

70.600

163.600

43% 51%

7

Den Bosch

70.500

137.900

8

Den Haag | The Hague

55.400

259.600

21%

9

Amersfoort

53.600

207.500

26%

10

Eindhoven

51.500

488.500

11%

11

Almere

49.200

205.600

24%

12

Breda

46.800

267.500

17%

13

Apeldoorn

46.300

135.500

34% 35%

14

Deventer

41.100

118.300

15

Almelo

39.800

68.900

58%

16

Arnhem

35.600

146.700

24%

17

Drechtsteden

29.900

131.800

23%

18

Groningen

26.900

114.100

24% 30%

19

Maastricht

24.600

80.900

20

Hengelo

22.600

78.700

29%

21

Zwolle

22.400

137.800

16%

10.800

37.700

29%

3.100

85.600

4%

0

53.400

0%

918.400

3.138.700

29%

1.619.700

4.910.900

33%

22

Assen

23

Leeuwarden

24

Heerlen Totaal overig Totaal Nederland

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 8

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

De bedrijfsruimtemarkt is door Dynamis sinds 2007 in kaart gebracht. De bedrijfsruimtemarktratio fluctueert in de afgelopen zes jaar tussen de 66% en de 19%. De bedrijfsruimtemarkt verschuift van een krappe markt naar een steeds ruimere markt.

In de periode juli 2011 tot juli 2012 is het aanbod minder sterk gestegen en werd meer bedrijfsruimte opgenomen dan in het voorgaande jaar. De verhouding tussen de vraag en het aanbod is in 2012 gestegen met vijf procentpunt naar 33%. Het gestegen transactievolume met enkele uitzonderlijke grote transacties ligt aan de toename ten grondslag.

Huurprijzen De afgelopen zes jaar heeft Dynamis de mediane gerealiseerde transactieprijzen in de 24 Dynamis regio’s in kaart gebracht. Hiermee is een duidelijk beeld geschetst van de huurprijzen in de bedrijfsruimtemarkt per landsdeel en in heel Nederland.

De mediane huurprijs per vierkante meter van 1 juli 2011 tot 1 juli 2012 komt, op basis van 195 waarnemingen, voor alle Dynamis regio’s tezamen uit op € 57,-. Daarmee is de mediane transactieprijs per vierkante meter in Nederland gelijk aan voorgaand jaar. In de landsdelen Randstad, Oost, Zuid en Noord variëren de gerealiseerde mediane transactieprijzen van € 45,- in Oost Nederland tot € 66,- in de Randstad. Het landsdeel Randstad bestaat uit de vier grote steden, Utrecht, Rotterdam, Den Haag en Amsterdam alsmede Almere, Amersfoort en de Drechtsteden.

In het landsdeel Oost is de gerealiseerde mediane transactieprijs met 16,5% gedaald. In het noordelijke deel van Nederland is de gerealiseerde transactieprijs toegenomen naar € 53,- per vierkante meter, een stijging van 6%. In het zuiden van Nederland is de mediane gerealiseerde transactieprijs € 55,- en ongewijzigd in vergelijking met vootgaand jaar.

Huurprijzen naar landsdeel per vierkante meter

90

rents per region per square meter

80 70 60 50 40 30 20

Randstad Oost Zuid Noord Nederland

10 0

2007

Regio Huurprijzen naar landsdeel rents per region

2008

2009

2010

2011

2012

Gerealiseerd juli 2011 tot juli 2012

Region

Realised july 2011 to july 2012

1 Randstad

66

2 Oost | East

45

3 Zuid | South

55

4 Noord | North Totaal Nederland

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 9

53 57

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Branchering De transacties op de bedrijfsruimtemarkt zijn per landsdeel onderverdeeld in viertal branches, te weten Bouw en Industrie, Diensten, Groothandel en Transport, en geven een beeld van de aard van de bedrijven die in het afgelopen jaar bedrijfsruimte hebben gehuurd of gekocht.

In de Dynamis regio’s bepaalt de branche Diensten het grootste aandeel met 41%. De opname van bedrijfsruimte in de dienstensector is verder toegenomen in vergelijking met voorgaand jaar toen het aandeel nog 28% was. In 18% van de gevallen is er binnen de Dynamis regio's sprake van een groothandel als huurder of koper. De branche Transport neemt 20% van het totale aantal transacties voor zijn rekening en de branche Bouw en Industrie 21%. In heel Nederland is er sprake van een daling van het aantal bedrijven in de branche Groothandel. In de branches Transport en Bouw en Industrie is een stijging van het aantal bedrijven waarneembaar in de periode 1 juli 2011 tot 1 juli 2012.

In de regio Noord, Zuid en Randstad is de dienstensector verder toegenomen naar respectievelijk 67%, 52% en 42%. In de oostelijke regio is de branche Diensten gedaald naar 21% en is de branche Transport toegenomen naar een aandeel van 33%.

Regio Noord 8% 15% 10%

Opname per branche juli 2011 tot juli 2012 Take-up by sector July 2011 up to July 2012

67%

21%

20% 18%

21%

27%

33%

Totaal 19%

18% 21% 42% 41%

Regio Randstad

Regio Oost

16%

17%

Bouw en industrie | Construction and industry Diensten | Services

15%

Groothandel en detailhandel | Wholesale and retail

19%

52%

Transport | Distribution

Regio Zuid

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 10

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Grootteklasse De onderverdeling naar grootteklasse is gebaseerd op het aantal transacties in de 24 Dynamis regio’s, alsmede naar landsdeel. De vraag naar kleine bedrijfsruimten neemt toe. In alle landsdelen hebben meer dan de helft van het totaal aantal transacties plaatsgevonden in de grootteklasse 0 tot 500 vierkante meter. In alle regio’s tezamen is 49% van alle transacties kleiner dan 500 vierkante meter. In regio Noord is dit zelfs 63%. Daarnaast is er tevens sprake van een groei in de grootteklasse 5.000 tot 10.000 vierkante meter. Daarmee is een duidelijke splitsing merkbaar tussen kleine metrages en grote metrages binnen de bedrijfsruimtemarkt.

Regio Noord 2.000 tot 5.000 m2 8%

Opname per groottklasse juli 2011 tot juli 2012

5.000 tot 10.000 m2

1.000 tot 2.000 m2 6%

Take-up by order of sizes July 2011 up to July 2012

0 tot 500 m2 63%

500 tot 1.000 m2 21%

5.000 tot 10.000 m2 4%

5.000 tot 10.000 m2 4%

>10.000 m2 1%

2.000 tot 5.000 m2 9%

1.000 tot 2.000 m2 14%

>10.000 m2 2%

2.000 tot 5.000 m2 9%

5.000 tot 10.000 m2 4%

0 tot 500 m2 49%

2.000 tot 5.000 m2 7%

1.000 tot

1.000 tot

2.000 m2 13%

2.000 m2 10%

Totaal

500 tot 1.000 m2 23%

0 tot 500 m2 56%

500 tot

0 tot 500 m2 49%

1.000 m2 21%

500 tot 1.000 m2 23%

Regio Randstad

Regio Oost 5.000 tot 10.000 m2 4%

>10.000 m2 3%

2.000 tot 5.000 m2 9%

0 tot 500 m2 500 tot 1.000 m2 1.000 tot 2.000 m2 2.000 tot 5.000 m2

0 tot 500 m2 39%

1.000 tot 2.000 m2 16%

5.000 tot 10.000 m2 > 10.000 m2 500 tot 1.000 m2 29%

Regio Zuid

400-500 m2 11%

0-100 m2 22%

0 tot 100 m2 100 tot 200 m2 200 tot 300 m2

300-400 m2 18%

300 tot 40 m2 400 tot 500 m2 100-200 m2 29%

200-300 m2 20%

Kleine metrages

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 11

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Logistieke Vastgoedmarkt Nederland Logistieke vastgoedmarkt in vogelvlucht Aan de rapportage Sprekende Cijfers Bedrijfsruimtemarkten is dit jaar het hoofdstuk Logistieke Vastgoedmarkt Nederland toegevoegd. In dit hoofdstuk wordt in vogelvlucht de opname en het aanbod van de logistieke vastgoedmarkt geschetst.

Op 1 juli 2012 stond binnen de Dynamis regio’s 1.206.000 vierkante meter logistieke bedrijfsruimte in aanbod. De minimale metrage die is aangehouden voor logistieke bedrijfsruimte is 5.000 vierkante meter. Hiervan is het gevolg dat niet alle 24 Dynamis regio’s aanbod of opname vertonen in het afgelopen half jaar. Het totale transactievolume van logistiek vastgoed in de eerste zes maanden van 2012 bedraagt 291.800 vierkante meter, een stijging van 33% in vergelijking met het laatste half jaar van 2011. In de laatste zes maanden van 2011 is 220.200 vierkante meter logistieke bedrijfsruimte van gebruiker gewisseld. De opnames die hebben plaatsgevonden bestaan voor een aanzienlijk deel uit een aantal grote transacties van Post NL en een grote transactie van 55.000 vierkante meter in Rotterdam.

Beleggers zijn nog steeds op zoek naar ‘nieuw’, goed verhuurd vastgoed op de logistieke hotspots van Nederland. De grootste beleggingstransactie van het afgelopen half jaar was de Lakeside portefeuille, bestaande uit acht objecten op de diverse logistieke knooppunten met een transactievolume van 105 miljoen euro. De Rotterdamse haven heeft te maken met de unieke situatie dat er schaarste is aan hoogwaardig logistiek vastgoed. Sinds het begin van de economische crisis heeft de commodity handel veel van het logistieke aanbod in de Rotterdamse haven opgenomen.

Regio

Totale aanbod

Region

supply

Totale aanbod per regio

1

Eindhoven

263.400

Total supply per district

2

Tilburg

202.100

3

Amsterdam

169.800

4

Utrecht

150.800

5

Breda

77.300

6

Nijmegen

65.500

7

Den Bosch

62.900

8

Amersfoort

61.900

9

Almere

48.200

10

Enschede

10.200

11

Rotterdam

21.100

12

Maastricht

16.800

13

Den Haag

11.400

14

Hengelo

9.200

15

Arnhem

9.100

16

Leeuwarden

8.900

17

Apeldoorn

7.000

18

Deventer

5.300

19

Almelo

5.100

Totaal Nederland

1.206.000

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 12

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Met een leegstandspercentage van circa 7,5% voor logistiek vastgoed blijft de leegstand ten opzichte van voorgaand jaar op ongeveer hetzelfde niveau. Met circa 250.000 vierkante meter aanbod van recent gerealiseerd logistiek vastgoed (2009 of later), blijft het aanbod van moderne objecten beperkt. Op diverse logistieke hotspots is nog wel gelegenheid tot de realisatie van nieuw logistiek vastgoed, veel ontwikkelingen worden echter in de ijskast gezet of geannuleerd in verband met de moeilijke financierbaarheid dan wel verhuurrisico voor een lange huurtermijn (5 jaar of langer).

Voor de tweede helft van het jaar verwacht Dynamis een toename van het aantal opgenomen vierkante meters en tevens een toename van het aantal beleggingstransacties.

Dynamis Logistics is een nauwe samenwerking tussen de diverse kantoren van Dynamis, waarin een team van specialisten op logistiek vastgoed de lokale marktkennis met de regionale en landelijke vraag scherp in de gaten houdt. Daarnaast houdt dit team zich bezig met taxaties en huisvestingsvraagstukken op logistiek vastgoedgebied.

Regio

Totale opname

Region

Total take-up

Totale opname per regio

1

Rotterdam

133.100

Total take-up per district

2

Tilburg

124.300

3

Nijmegen

68.200

4

Amsterdam

55.800

5

Den Bosch

31.400

6

Almere

22.800

7

Amersfoort

19.000

8

Maastricht

15.800

9

Enschede

12.900

10

Assen

10.100

11

Deventer

7.300

12

Arnhem

6.000

13

Den Haag

Totaal Nederland

5.500 512.200

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 13

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Bijlage Voor dit rapport zijn de volgende definities en afbakeningen gehanteerd:

Regio’s / landsdelen Er is voor gekozen om de regioafbakening zoveel mogelijk te laten overeenkomen met de rapportage Sprekende Cijfers Kantorenmarkten. Echter, voor de regio Amsterdam geldt alleen de stad Amsterdam is onderzocht en niet de omliggende steden zoals Diemen, Amstelveen en Badhoevedorp. Voor de andere steden in de G4 zijn de volgende kernen meegenomen in het onderzoek: • Regio Den Haag: Den Haag, Delft, Leidschendam, Rijswijk, Voorburg, Wassenaar en Zoetermeer • Regio Rotterdam: Rotterdam, Capelle a/d IJssel, Nieuwerkerk a/d IJssel, Krimpen a/d IJssel, Barendrecht, Ridderkerk, Berkel en Rodenrijs, Bergschenhoek, Spijkenisse, Rhoon, Hoogvliet, Poortugaal, Schiedam en Vlaardingen • Regio Utrecht: Utrecht, Bunnik, De Bilt, Bilthoven, Houten, Maarssen, Nieuwegein, Zeist en Driebergen Onder de deelregio Drechtsteden vallen de steden: Dordrecht, Papendrecht, Sliedrecht en Zwijndrecht. Verder wordt in deze rapportage onderscheid gemaakt tussen verschillende landsdelen. Deze zijn als volgt opgedeeld: • Randstad: Amsterdam, Utrecht e.o., Rotterdam e.o., Den Haag e.o., Drechtsteden, Amersfoort en Almere • Noord: Groningen, Leeuwarden, Assen en Zwolle • Oost: Arnhem (incl. Duiven, Velp en Westervoort), Nijmegen (incl. Wijchen en Beuningen), Apeldoorn, Deventer, Enschede, Hengelo en Almelo • Zuid: Maastricht, Heerlen, Den Bosch, Eindhoven, Tilburg en Breda

Aanbodcijfers De aanbodcijfers zoals die in dit rapport zijn weergegeven zijn gemeten op 1 juli 2012 en vormen zodoende een momentopname. Er wordt geen ondergrens gebruikt, met uitzondering van de regio Amsterdam, waar geen objecten kleiner dan 250 vierkante meter worden meegenomen. In het aanbod worden uitsluitend bestaande objecten (gereed of in aanbouw/renovatie en daadwerkelijk binnen 12 maanden beschikbaar komend en niet reeds uit de markt genomen) geregistreerd. Dit kan inhouden dat bedrijfsruimte in het aanbod wordt meegenomen zonder dat er sprake is van leegstand; de ruimte kan nog in gebruik of in aanbouw/renovatie zijn.

Opnamecijfers Ook voor de opnamecijfers wordt geen ondergrens gehanteerd met betrekking tot het metrage.

Uitzondering hierop is de stad Amsterdam. Hier worden objecten kleiner dan 250 vierkante meter niet meegenomen. De opnames (transacties) moeten op de ‘vrije’ markt zijn verhuurd of verkocht.

Beleggingstransacties worden buiten beschouwing gelaten. De gebruikerstransacties die in dit rapport zijn meegenomen moeten zijn geregistreerd in de periode van 1 juli 2011 tot 1 juli 2012.

Bedrijfsruimte met kantoorruimte Veel objecten in de categorie bedrijfsruimte hebben ook een bepaald metrage kantoorruimte.

Indien de kantoorruimte 50% of meer van het totale metrage beslaat, wordt het totale object niet meegenomen in het onderzoek.

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 14

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Gerealiseerde huurprijzen De huurprijzen worden gewaardeerd in euro’s per vierkante meter verhuurbaar vloeroppervlak per jaar. In de mediane gerealiseerde huurprijzen wordt geen rekening gehouden met eventuele aparte huurprijzen voor kantoorruimte.

Bedrijfsruimtemarktratio De bedrijfsruimtemarktratio wordt bepaald door de opname- en aanbodcijfers. Een deling van deze twee getallen levert een ratio op. Gezien het feit dat grote metrages in zowel het aanbod als de opname geen uitzondering vormen, kan deze ratio voor bepaalde regio’s hoog uitvallen en in sommige gevallen zelfs boven de 100% uitkomen.

Branches Om een goed beeld te krijgen van de aard van de bedrijven die in het afgelopen jaar bedrijfsruimte hebben gehuurd of gekocht, zijn de transacties op de bedrijfsruimtemarkt per landsdeel onderverdeeld in een viertal branches, te weten: Bouw en Industrie, Diensten, Groothandel en Transport.

Grootteklasse Bij de verdeling van de transacties in verschillende grootteklassen wordt dezelfde verdeling gehanteerd als bij Sprekende Cijfers Kantorenmarkten. Dit houdt in dat de verdeling er als volgt uitziet: • 0 – 500 m²

Uitsplitsing naar kleinere metrages:

• 500 – 1.000 m²

• 0 – 100 m²

• 1.000 – 2.000 m²

• 100 – 200 m²

• 2.000 – 5.000 m²

• 200 – 300 m²

• 5.000 – 10.000 m²

• 300 – 400 m²

• > 10.000 m²

• 400 – 500 m²

Methodologie Om het deze rapportage tot stand te brengen, zijn vanaf 1 juli 2008 de volgende aanbod- en opnamegegevens van de huur- en koopmarkt verzameld en in een database verwerkt: • straatnaam

• postcode

• type vastgoed

• prijs

• huisnummer

• oppervlakte

• branche

• bedrijventerrein • jaar

• deelgebied

Naast het gebruik van eigen data zijn voor de aanbodcijfers de site van Realnext en funda gehanteerd alsmede sites van de lokale makelaars die niet zijn aangesloten bij Realnext. Voor de opnamecijfers zijn zowel eigen data, als de databases van Vastgoedmarkt en PropertyNL gebruikt.

Voor zowel het aanbod als de opname geldt dat elk object door een researchmedewerker en/of makelaar in de desbetreffende regio is gecontroleerd.

Betrouwbaarheid Hoewel de cijfers zijn verzameld met de grootst mogelijke zorgvuldigheid, zijn er desondanks beperkingen op het gebied van betrouwbaarheid. Veel bedrijven en hun vastgoedadviseurs die een huurovereenkomst sluiten met een eigenaar/belegger zijn niet altijd bereid alle uitkomsten van het onderhandelingsproces openbaar te maken. Afspraken over de kosten van herinrichting van een gebouw of ruimte, of verbeteringen aan installaties zijn vaak verdisconteerd in de huur. Ook de periode van het huurcontract is van belang voor de hoogte van de huurprijs. (Ver)kooptransacties worden eveneens gezien als vertrouwelijk. De huur- en koopprijzen zijn derhalve indicatief.

Bedrijfsruimtemarkten 1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 15

Bedrijfsruimtemarkten

Sprekende Cijfers

Colofon

Sprekende Cijfers is een product van:

Orteliuslaan 5 3528 BA Utrecht t +31 (0)30 767 03 90 e-mail: dynamis@dynamis.nl www.dynamis.nl

Concept, onderzoek, analyses en coรถrdinatie Dynamis Vastgoedconsultants en Makelaars, Utrecht Shirley Brรถcker, Junior Research Manager

Bedrijfsruimtemarkten1 juli 2011 - 1 juli 2012 | 16

Orteliuslaan 5 3528 BA Utrecht

t +31 (0)30 767 03 90 dynamis@dynamis.nl www.dynamis.nl

Boek & Offermans Makelaars Akerstraat 39-41 Postbus 677 6400 AR Heerlen t +31 (0)45 5 743 233 f +31 (0)45 5 600 909 info@boek-offermans.nl www.boek-offermans.nl (ook in Maastricht)

Bramer Bedrijfsmakelaars Burg. van Royensingel 18 Postbus 1015 8001 BA Zwolle t +31 (0)38 4 224 225 f +31 (0)38 4 222 300 info@bramer.biz www.bramer.biz

Frisia Makelaars Javastraat 1a 2585 AA Den Haag t +31 (0)70 3 420 101 f +31 (0)70 3 644 232 bog@frisiamakelaars.nl www.frisiamakelaars.nl

HRS Bedrijfsmakelaars Vughterweg 47D Postbus 2073 5202 CB 's-Hertogenbosch t +31 (0)73 8 000 008 f +31 (0)73 8 000 009 info@hrsbedrijfsmakelaars.nl www.hrsbedrijfsmakelaars.nl

Lamberink Bedrijfsmakelaars Stationsstraat 24 -26 Postbus 993 9400 AZ Assen t +31 (0)592 338 420 f +31 (0)592 338 414 assen@lamberink.nl www.lamberinkbedrijfsmakelaars.nl

Molenbeek Makelaars Maliebaan 77 Postbus 19257 3501 DG Utrecht t +31 (0)30 256 88 11 f +31 (0)30 256 88 77 info@molenbeek.nl www.molenbeek.nl

Ooms.com Maaskade 113 Postbus 24040 3007 DA Rotterdam t +31 (0)10 4 248 888 f +31 (0)10 4 248 889 info@ooms.com www.ooms.com (ook in Dordrecht)

Rodenburg Makelaars Paslaan 19 Postbus 10054 7301 GB Apeldoorn t +31 (0)55 5 268 268 f +31 (0)55 5 788 295 info@rodenburg.nl www.rodenburg.nl (ook in Deventer)

Snelder Zijlstra Bedrijfsmakelaars Hoedemakerplein 1 Postbus 2022 7500 CA Enschede t +31 (0)53 4 852 244 f +31 (0)53 4 852 204 bedrijfsmakelaars@snelderzijlstra.nl www.snelderzijlstra.nl

Strijbosch Thunnissen Makelaars St. Canisiussingel 22 Postbus 1005 6501 BA Nijmegen t +31 (0)24 3 651 010 f +31 (0)24 3 651 020 info@s-t.nl www.stmakelaars.nl (ook in Arnhem)

Van der Sande Makelaars Vijverstraat 1 4818 ST Breda t +31 (0)76 5 147 454 f +31 (0)76 5 139 340 info@vandersande.nl www.vandersande.nl

Verschuuren & Schreppers Bedrijfsmakelaars Kennedyplein 230 Postbus 8730 5605 LS Eindhoven t +31 (0)40 2 111 112 f +31 (0)40 2 350 505 info@verschuuren-schreppers.nl www.bedrijfsmakelaar.nu