Dráma Gleann Álainn

Torthaí foghlama an aonaid Cumas cumarsáide

1.1, 1.5, 1.9, 1.15, 1.17, 1.19, 1.21, 1.27, 1.28

Feasacht teanga agus chultúrtha

2.2, 2.3, 2.5, 2.7

Féinfheasacht an fhoghlaimeora

3.2, 3.6, 3.7

Téacsanna an aonaid

Téacs litríochta

Dráma: Gleann Álainn le Brian Ó Baoill

Téacsanna tacúla eile

Téacs litríochta (rogha eile): Na Deoraithe (dráma) le

Celia de Fréine

Téacsanna eile: An t-údar

Acmhainní eile: teanglann.ie, focloir.ie, léaráidí gramadaí, acmhainn punainne, acmhainní digiteacha ag edco.ie/croinagaeilge2

San aonad seo foghlaimeoidh an dalta na scileanna seo:

Réamhfhoghlaim Seiceáil isteach (lch 153)

Léamh Gleann Álainn, Cuid 1 (lch 156), Cuid 2 (lch 158), Cuid 3 (lch 160), Cuid 4 (lch 162), Cuid 5 (lch 164), Cuid 6 (lch 166), Cuid 7 (lch 168), Foireann (lch 157), Picthuiscint (lch 161), An t-údar (lch 170), Achoimre ar an dráma (lgh 172, 173), Na carachtair sa dráma (lgh 174, 175)

Scríobh Scríobh (lgh 154, 157, 161, 171, 173, 174, 177), Tasc pictiúr (lch 159), Aistriúchán (lgh 167), Tasc scríofa (lgh 171, 175, 177), Athscríobh (lch 176)

Éisteacht Éisteacht (lgh 157, 159, 161, 163, 165, 167, 169, 169), Físeán (lch 170)

Labhairt Labhairt (lgh 161, 170, 171)

Idirghníomhú cainte

Idirghníomhú cainte (lgh 154, 159, 161, 175), Machnamh (lch 169), Taispeántas (lch 173), Suíomhanna féideartha (lch 175) Gramadach Na tréithe pearsanta (lch 155), Cúinne na gramadaí (lgh 155, 167), Na huimhreacha pearsanta (lch 157), Réimniú an bhriathair (lch 157), Aistriúchán (lch 163), Tasc gramadaí (lgh 167, 169, 176), Na ranna cainte (lch 169), Scríobh (lch 176) Foclóir Meaitseáil (lgh 154, 159, 163, 167, 177), Tasc foclóra (lgh 159, 171, 177), Crosfhocal (lch 165) Cultúr An t-údar (lch 170)

Leabhar gníomhaíochta

Tascanna (lgh 73–86), Cluastuiscint (lgh 168–170) Is glas iad na cnoic i bhfad uainn. Achoimre ar an aonad seo Tá an t-aonad seo bunaithe ar an dráma Gleann Álainn. Leanfaidh na daltaí ar aghaidh ag cur lena gcumas cumarsáide sna scileanna teanga difriúla agus iad ag deireadh an dara bliain. Cuirfear béim ar fheasacht teanga agus chultúrtha, ach go háirithe ag díriú isteach ar theanga na Gaeilge mar chóras agus ag cothú feasachta i leith chultúr na teanga. Spreagfar na daltaí chun féintuiscint a chothú mar fhoghlaimeoirí teanga, chun foghlaim fhéinriartha a fhorbairt, agus chun tuiscint a fhorbairt ar spreagradh pearsanta i leith na teanga. ©The Educational Company of Ireland

Measúnú Machnamh

Ag deireadh an aonaid seo beidh mé in ann:

• an dráma Gleann Álainn a léamh agus a thuiscint. • na forainmneacha réamhfhoclacha a úsáid agus mé ag caint faoin litríocht. • cur síos a dhéanamh ar na carachtair sa dráma Gleann Álainn.

Clár an aonaid

Súil siar...............................................................................................154 Gleann Álainn, Cuid 1 ...................................................................156 Gleann Álainn, Cuid 2 ...................................................................158 Gleann Álainn, Cuid 3 ...................................................................160 Gleann Álainn, Cuid 4 ...................................................................162 Gleann Álainn, Cuid 5 ...................................................................164 Gleann Álainn, Cuid 6 ...................................................................166 Gleann Álainn, Cuid 7 ...................................................................168 An t-údar...........................................................................................170 Cnámhfhocail ón dráma...............................................................171 Seiceáil isteach Achoimre ar an dráma ..................................................................172 Mar réamhfhoghlaim don aonad seo, déan Na carachtair sa dráma.................................................................174 an ghníomhaíocht Ord na n-eachtraí ...........................................................................176 ‘Seiceáil isteach’ ag www.edco.ie/croinagaeilge2. Na mothúcháin sa dráma.............................................................177 Conas a d’éirigh leat? Measúnú an aonaid........................................................................178

• an téarmaíocht a bhaineann leis an seánra seo a aithint agus a litriú go cruinn. • anailís a dhéanamh ar gach gné den dráma. • patrúin na Gaeilge a aithint in ábhar dílis. • foclóirí agus acmhainní eile a úsáid i gceart. ©The Educational Company of Ireland Téigh go dtí www.edco.ie/ croinagaeilge2 agus bain triail as na hidirghníomhaíochtaí.

Meaitseáil

Vocabulary

Cuir líne idir gach téarma ar chlé agus focal Béarla ar dheis.

seánra the author carachtar the end mioncharachtar highpoint/climax of the drama plota actor an tús a scene/section of a play tréithe plot aisteoir a twist (in the tale) an t-údar character codarsnacht the title of the drama an chríoch genre teideal an dráma the main character buaicphointe the start radharc minor character casadh contrast an príomhcharachtar trait Scríobh Féach ar na leideanna thíos agus cuir téarma le gach ceann. 1 Is duine é seo a bhfuil páirt bheag aige/aici sa dráma. 2 Tosaíonn an dráma ag an bpointe seo. 3 Pointe sa dráma nuair a chasann an scéal. 4 An duine a scríobh an dráma. 5 Ainm an dráma. 6 An duine/carachtar is tábhachtaí sa dráma. 7 Críochnaíonn an dráma ag an bpointe seo. 8 An pointe is tábhachtaí sa dráma (tosaíonn an focal le B). 9 Duine sa dráma (tosaíonn an focal le C). 10 Ainmnigh an post atá ag Saoirse Ronan. Idirghníomhú cainte Léigh amach ceann de na habairtí thuas agus iarr ar an duine atá in aice leat an téarma sin a ainmniú. Tá ar an duine sin na sainmhínithe thuas a chlúdach. Ag obair i Chun níos mó eolais a fháil faoi conas foclóir a úsáid, féach ar lch 400. Tá tuilleadh téarmaí drámaíochta le fáil ar lch 377. ©The Educational Company of Ireland

mbeirteanna déan gach dara ceann.

Na tréithe pearsanta

Nuair atá tú ag caint faoi charachtar ar bith in aon scéal nó dán tá sé tábhachtach a bheith in ann plé le haidiachtaí. Féach ar an tseift ghramadaí* seo. Grammar G l e a n n • • Nuair atá tú ag déanamh cur síos ar dhaoine agus ag úsáid tréithe pearsanta leis sin a dhéanamh, tá rogha idir Tá agus Is le déanamh agat. Ná déan dearmad ar an riail thábhachtach seo. Á l a i n n n A Tá an duine sin cróga. That person is brave. B Is duine cróga é. He is a brave person. * Grammar device/trick Cúinne na gramadaí 1 Scar na haidiachtaí diúltacha agus na haidiachtaí dearfacha sa liosta anseo. deas, álainn, macánta, mímhacánta, olc, cliste, leithleach, neirbhíseach, brónach, éirimiúil, bocht, cruálach, dílis, uaigneach, stuama, uafásach, cantalach, foighneach, gealgháireach, ceanndána, cneasta, cineálta, santach, cróga, béasach, leisciúil, flaithiúil, gránna Aidiachtaí dearfacha Aidiachtaí diúltacha 2 Cuir Gaeilge ar na focail Bhéarla sna lúibíní seo a leanas. 1 Is duine (brave) _______________ é. 2 Ní bean (selfish) _______________ í. 3 Is bean (honest) _______________ í. Leid: Cuir séimhiú ar an aidiacht anseo. 4 Bhí an bhean sin (honest) _______________ . 5 Is carachtar (lonely) _______________ é. 6 Tá an buachaill (lonely) _______________ . 7 Ba dhuine (lazy) _______________ í. 8 Bhí sí an-(generous) _______________ inné. Leid: Cuireann an- séimhiú ar an aidiacht de ghnáth. 9 Bhí sé (patient) _______________ ag an tús. 10 Ba charachtar (patient) _______________ é. A = Úsáid Tá nuair a chríochnaíonn an abairt sa Bhéarla ar aidiacht. B = Úsáid Is nuair a chríochnaíonn an abairt sa Bhéarla ar ainmfhocal. Féach ar Léaráid A, Cuid 1 (lch 350). ©The Educational Company of Ireland

3 Aistrigh na habairtí thuas (1 go dtí 10) go Béarla. Bí cúramach leis an difríocht idir:

• That woman is honest. Tá an bhean sin macánta.

Literature

Léigh an chuid seo den dráma Gleann Álainn agus déan na tascanna a ghabhann leis.

GLEANN ÁLAINN le Brian Ó Baoill

teideal an dráma

ainm an údair

RADHARC 1 SUÍOMH: Ar cúl ar clé, radharc tíre, portach, sliabh, coill, nó trá. Sceacha, 1 crainn, dumhcha2 nó carraigeacha, de réir mar a fheileann. Ar deis, chun tosaigh, seomra le bord agus le dhá chathaoir. Bainfear feidhm as an seomra seo mar aonaid éagsúla, seomra i dteach, oifig, cúirt. Dhá radharc éagsúla iad seo agus lonróidh an solas ar an gceann a bhíonn in úsáid ag an am. Ar cúl ar clé, rud éigin ar féidir le daoine seasamh air, ba leor bosca nó dhó. Tagann seisear daoine óga ar an stáitse ón taobh clé, iad ag iompar málaí agus ábhar péinteála, go dtí an radharc tíre álainn, loch agus sléibhte. Sceach aitinn agus carraig nó dhó ar an ardán, más féidir. EILÍS (ag díriú méire ar an radharc): Céard faoin áit seo? PÁDRAIG: Tá sé go hálainn. Céard a dúirt an múinteoir linn? Áit a thaitníonn linn a roghnú. 3 An dtaitníonn an áit seo le gach uile dhuine? GACH DUINE: Taitníonn! PÁDRAIG: Go hiontach! (Osclaíonn daoine a leabhair sceitseála, duine nó beirt ag cur suas tacas agus bord bán. Socraíonn ceathrar acu síos.) SEOSAMH: Sílim go rachaidh mise suas ar an ard, 4 beidh radharc níos fearr ar na sléibhte5 ón áit sin. Céard fútsa, a Shinéad? (Breathnaíonn an chuid eile ar Shinéad, iad fiosrach. Tá SINÉAD beagán trína chéile.) PÁDRAIG (ag magadh): Bhuel, a Shinéad? SINÉAD: Ó! (Éiríonn sí, tógann léi a cuid stuif agus leanann Seosamh.) PÁDRAIG: Ahá! Grá don ealaín nó, b’fhéidir, grá don ealaíontóir! (Gáire ón chuid eile. Feictear Seosamh agus Sinéad ag dul as radharc.) EILÍS: Ní cóir bheith ag magadh fúthu. 6 PÁDRAIG (le gáire beag): Ó! Nach cuma. Bheadh siad féin sásta bheith ag magadh fúinne, dá mbeadh an seans acu. (Socraíonn siad síos arís agus bíonn siad ag péinteáil agus ag sceitseáil. Feictear SINÉAD ag teacht ar ais go sciobtha. 7 Breathnaíonn an chuid eile suas agus iontas orthu.) PÁDRAIG: Ní raibh muid ag súil libhse go fóill. Titim amach idir ealaíontóirí nó ... céard é seo ... ar chaill tú Seosamh? (Briseann SINÉAD isteach ar a chuid cainte.) SINÉAD: Éirigh as an tseafóid, 8 a Phádraig, tá rud gránna9 éigin thuas ansin. PÁDRAIG: Ó, céard é féin? Seosamh? (Gáire ón chuid eile) SINÉAD (go feargach): Éirigh as, a dúirt mé! Tá Seosamh thuas ann go fóill. Tá bruscar caite ag amadán éigin thuas ansin! EILÍS: Bruscar. Cén sórt bruscair? SINÉAD: Gabhaigí i leith10 go bhfeicfidh sibh féin.©The Educational Company of Ireland (Bailíonn siad go léir ar an taobh clé ar cúl agus breathnaíonn siad uathu. Casann SEOSAMH leo.)

Éisteacht

Rian 1.51 Éist leis an achoimre agus lean na focail i do leabhar. Foireann

Féach ar fhoireann an dráma agus déan an tasc a bhaineann leis.

Déagóirí óga Daoine fásta

Pádraig Eilís Éamonn Beag Pádraigín Seosamh Sinéad Slua ar phicéad Séamus Dubh Peadairín Thóin an Bhaile Breitheamh Tadhg Ó Cuill, oifigeach sa Chomhairle Contae Seán Mac an Mháistir, polaiteoir Cléireach na Cúirte

Mac Uí Dhroma Mac Uí Ghríofa Doirseoir Na huimhreacha pearsanta Freagair na ceisteanna seo agus i ngach cás cuir tic sa bhosca ceart. 1 Cé mhéad déagóir atá ar an bhfoireann, seachas an slua ar picéad? cúigear seisear seachtar 2 Cé mhéad duine fásta atá ar an bhfoireann? seachtar ochtar naonúr 3 Cé mhéad duine ar an iomlán atá ar an bhfoireann? trí dhuine dhéag dáréag cúig dhuine dhéag 4 Cé mhéad déagóir atá ann a dtosaíonn a n-ainm leis an litir E? níl aon duine triúr beirt 5 Cé mhéad duine atá ann ón bhfoireann ar fad a dtosaíonn a n-ainm leis an litir S? triúr ceathrar cúigear 6 An bhfuil aon bhean sa liosta de na daoine ar dheis? tá níl Réimniú an bhriathair Féach ar na briathra sa bhosca focal agus cuir sna boscaí cearta thíos iad. • An chéad réimniú – na briathra gearra (siolla amháin) • An dara réimniú – na briathra fada • Na briathra neamhrialta tá, taitníonn, sílim, osclaíonn, socraíonn, tógann, éiríonn, titim amach, briseann An chéad réimniú An dara réimniú Na briathra neamhrialta Féach ar Léaráid C, Cuid 1 (lch 358). Cogar The foireann refers to the cast in the play. ©The Educational Company of Ireland

Scríobh

Léigh an chuid seo den dráma Gleann Álainn agus déan na tascanna a ghabhann leis.

SEOSAMH: Ansin, in aice an locha. An bhfeiceann sibh? SINÉAD: Go hálainn, nach bhfuil? Málaí móra plaisteacha, cannaí stáin, buidéil, seanleapacha. 1 PÁDRAIGÍN (ag bogadh go dtí áit eile): Féach, tá tuilleadh anseo, sna sceacha. Málaí plaisteacha stróicthe. 2 An bruscar lofa3 seo ar fad ar fud na háite! Tá sé gránna!4 Milleann sé áilleacht na háite.

(Filleann siad ar na tacais.) PÁDRAIG: Tá sé uafásach, ach céard is féidir linne a dhéanamh faoi? SINÉAD: Caithfimid rud éigin a dhéanamh! SEOSAMH (ag machnamh): Bhuel, má tá daoine ag cur stuif amach anseo, bíonn orthu teacht anseo leis. SINÉAD: Sin é! (Go ciúin) Is féidir linn súil a choinneáil5 ar an áit. (Breathnaíonn siad ar a chéile.) EILÍS: Ach ... an mbeadh sé sin dainséarach? SINÉAD: Cén chaoi, dainséarach? EILÍS: Dá bhfeicfidís muid?6 (Sos nóiméid) SINÉAD: Caithfimid dul sa seans. SEOSAMH: An bhfuil gach duine sásta fanacht? GACH DUINE: Tá. (Téann siad i bhfolach taobh thiar de na sceacha in áiteanna éagsúla ón lár go dtí an taobh deas den stáitse. Seosamh agus Sinéad le chéile.) SINÉAD (de chogar, ach an-díograiseach): A Sheosaimh, an mbeifeá sásta bheith páirteach in agóid7 i gcoinne na dumpála seo? SEOSAMH (ag breathnú uirthi, miongháire8 ar a bhéal): An bhfuil tú ag iarraidh an domhan a athrú arís? Ní féidir é a dhéanamh, tá a fhios agat. SINÉAD: Is féidir iarracht a dhéanamh feabhas éigin a chur ar an domhan. SEOSAMH: Tá an ceart agat. Beidh mé leat. (Beireann SEOSAMH greim láimhe ar Shinéad agus suíonn siad síos taobh thiar de sceach. Cloistear fuaim ghluaisteáin9 ag teacht agus ag stopadh. Fanann na gasúir uile taobh thiar de na sceacha, ach iad ag faire go cúramach. Feictear beirt fhear, ar clé, ag iompar stuif ón veain, nach bhfuil le feiceáil, go dtí áit ar clé agus carn de mhálaí plaisteacha, d’adhmad, srl, á dhéanamh acu. Glacann SEOSAMH grianghraf faoi rún, feiceann SINÉAD é á dhéanamh seo. Cuireann SEOSAMH an ceamara síos ar an talamh taobh thiar den sceach. Feiceann SINÉAD na fir agus cuireann sí lámh lena béal.) SEOSAMH (de chogar ): Céard tá cearr?10 SINÉAD: Aithním11 na fir sin. SEOSAMH: Aithním féin iad, Séamus Dubh agus Peadairín ó Thóin an Bhaile, céard fúthu? SINÉAD: Dada, ach go mbíonn siad ag tacú le m’athair, is baill den chumann áitiúil12 iad. SEOSAMH (go báúil): An bhfuil tú ag iarraidh éirí as an bhfeachtas, 13 mar sin? Bheadh sé andeacair ort, nach mbeadh? SINÉAD: Beidh m’athair ar buile, níl a fhios agam céard a dhéanfaidh sé ... ach caithfimid dul ar aghaidh. (Críochnaíonn SÉAMUS DUBH agus PEADAIRÍN a gcuid oibre agus seasann siad, ag breathnú thart.)©The Educational Company of Ireland

Éisteacht

Rian 1.52

Éist leis an achoimre agus lean na focail i do leabhar. Meaitseáil

Féach ar an liosta den stór focal ón dráma Gleann Álainn. Meaitseáil an focal ceart ón liosta ar chlé le habairt ón liosta ar dheis.

1 cogar A Nuair atá tú ag smaoineamh faoi rudaí a rinne tú. 2 áilleacht B Páipéar, plaisteach, cannaí stáin agus araile. 3 machnamh C Rudaí arda a fhásann sa talamh agus tá duilleoga orthu. 4 sceach gheal D Nuair atá cuma dheas ar rud éigin. 5 bruscar E Is é an focal Béarla don rud seo ná hawthorn. 6 málaí plaisteacha F Nuair atá tú ag caint an-íseal le duine eile. 7 crainn G Cuireann tú an tsiopadóireacht sna rudaí seo. A B C D E F G Tasc foclóra Pioc trí ainmfhocal eile ó leathanach 158 nach bhfuil ar eolas agat agus aistrigh go Béarla iad. Ainmfocal Béarla 2 3 Tasc pictiúr Scríobh trí abairt faoin dá phictiúr thíos. Critéir ratha: • Bain úsáid as an stór focal sa mheaitseáil nó ceann de na focail a phioc tú féin i ngach abairt. • Bain úsáid as ceithre bhriathar dhifriúla ar an iomlán sa tasc seo. Idirghníomhú cainte 1 ©The Educational Company of Ireland

Léigh amach na habairtí ó phictiúr amháin do dhuine eile sa rang. Roghnóidh an duine sin an pictiúr ceart bunaithe ar na habairtí atá agat.

Léigh an chuid seo den dráma Gleann Álainn agus déan na tascanna a ghabhann leis.

PEADAIRÍN: Meas tú, a Shéamaisín, an bhfuil aon seans go mbéarfar orainn? SÉAMUS: Go mbéarfar orainn! Céard sa diabhal atá i gceist agat, a mhac?1 PEADAIRÍN: Muise, an fógra sin thoir go gcaithfidh tú 800 euro a íoc má bheirtear ort ag dumpáil. SÉAMUS: 800 euro, mo thóin. Nach raibh muide ag dumpáil anseo sular rugadh cibé clabhta2 a chuir an fógra sin in airde? PEADAIRÍN: Bhí muid, ó bhí, tá an ceart agat. Ach tá fógra ann anois agus ... SÉAMUS (ag briseadh isteach air): Dhera, éirigh as mar scéal, cén chaoi3 a mbeadh a fhios acu gur muide a rinne é? PEADAIRÍN (ag casadh chun imeachta): Tá an ceart agat, tá an ceart agat. SÉAMUS: Agus fiú dá mbeadh a fhios acu, nach bhfuil na cairde cearta againne? PEADAIRÍN: Ar ndóigh, tá, Mac an Mháistir, nach Teachta Dála é? Ní féidir dul thairis sin. 4 SÉAMUS: Sin é an buachaill a choinneoidh smacht5 ar na hoifigigh sin! (Imíonn an bheirt acu. Breathnaíonn SINÉAD ar Sheosamh, uafás ina súile. 6) SINÉAD (de chogar): Mo Dhaide! (Cuireann SEOSAMH a lámh timpeall ar ghualainn Shinéad.) SEOSAMH: Níl tada mícheart déanta ag do Dhaide. Ná bí buartha. 7 SINÉAD: Ach ceapann siad sin ... SEOSAMH: Ná bac leo, seans nach bhfuil ann ach bladar, tá a fhios agat an bheirt sin. SINÉAD: Ach tá imní8 orm. SEOSAMH: Céard faoi? SINÉAD (de chogar buartha): Céard a dhéanfas muid mura seasann an chuid eile linn? Leid: dhéanfas muid = déanfaimid SEOSAMH (de chogar): Tuige nach seasfadh? Leid: tuige = cén fáth SINÉAD (de chogar): Uncail le hÉamonn Beag is ea Séamus Dubh. SEOSAMH (de chogar): Tuigim. Ní mór dúinn bheith an-chúramach. (Tagann an chuid eile as na háiteanna ina raibh siad i bhfolach.) Leid: ní mór dúinn = tá orainn PÁDRAIG: An bhfuil an bheirt agaibhse ag teacht nó an bhfuil sé i gceist agaibh an oíche a chaitheamh anseo? PÁDRAIGÍN: Bhuel, tá a fhios againn cé a rinne é. Céard é an chéad chéim eile? EILÍS (go gliondrach): Séamus Dubh agus Peadairín Thóin an Bhaile. SINÉAD: Agóid! Agus an dlí a chur orthu! ÉAMONN BEAG (cuma bhuartha air): Ní bhíonn sé ciallmhar ... sceitheadh ar chomharsana. 9 (Caitheann sé cúpla nóiméad ag fústráil anseo agus ansiúd, an chuid eile ag breathnú air. Ansin déanann sé cinneadh. 10) Feicfidh mé ar ball sibh. (Imíonn ÉAMONN BEAG ina aonar. Breathnaíonn an chuid eile ina dhiaidh. Breathnaíonn SINÉAD agus SEOSAMH ar a chéile. Imíonn siad uile amach go ciúin, ar clé) (Soilse múchta) ©The Educational Company of Ireland

Éisteacht

Rian 1.53

Éist leis an achoimre agus lean na focail i do leabhar. Scríobh

Freagair na ceisteanna seo bunaithe ar an eolas ó leathanach 160. Buntuiscint

G l e a n n

1 Ainmnigh an bheirt fhear atá ag dumpáil bruscair in aice leis an locha. Á l a i n n 2 Cad é an fhíneáil má bheirtear ort ag dumpáil? 3 Ainmnigh an Teachta Dála (TD) a luann Peadairín. 4 An gcreideann Séamus go mbeidh an TD in ann smacht a choimeád ar na hoifigigh? Cuir tic sa bhosca ceart. creideann ní chreideann níl sé soiléir cad a chreideann sé 5 Dar le Sinéad, cad é an chéad chéim eile? 6 Cé a théann ar aghaidh leis féin ag deireadh an radhairc seo? Léirthuiscint 7 Cad a cheapann tú faoin mbeirt fhear atá ag dumpáil anseo? 8 Conas a mhothaíonn tú nuair a léann tú an leathanach seo? Picthuiscint Féach ar an scéalchlár seo bunaithe ar an gcéad radharc ón dráma Gleann Álainn agus freagair na ceisteanna a ghabhann leis. 2 3 1 Cé mhéad duine atá sa phictiúr ar chlé? 2 Conas atá an aimsir sa dara pictiúr? 3 Conas a mhothaíonn na daoine sa dara pictiúr? 4 Cé atá le feiceáil sa chúlra sa tríú pictiúr? 5 Ainmnigh an bheirt eile atá sa tríú pictiúr. Labhairt Téigh ar líne agus cuardaigh an suíomh idirlín storyboardthat.com. Ansin dear do scéalchlár féin agus labhair faoi os comhair an ranga. Idirghníomhú cainte Suigh droim le droim le duine eile ón rang. Déan cur síos ar cheann de na pictiúir óna scéalchlár. Roghnóidh an duine eile an pictiúr chomh tapa agus is féidir leis/léi. 1 ©The Educational Company of Ireland

Léigh an chuid seo den dráma Gleann Álainn agus déan na tascanna a ghabhann leis.

RADHARC 2

Soilse ag lasadh thaobh na láimhe deise den stáitse.

SUÍOMH:

Oifig sa Chomhairle Chontae. 1 Fuinneog ar an mballa ar cúl.

Oifigeach na Comhairle, TADHG Ó CUILL, ina shuí ag an mbord.

Cloistear béicíl taobh amuigh. GUTHANNA: Deireadh le dumpáil! An dlí ar lucht na dumpála. A LÁN GUTHANNA LE CHÉILE: Hurú! Hurú! Hurú! Deireadh le truailliú!2 Deireadh le dumpáil, Deireadh le dumpáil, Fíneáil mhór inniu! (Éiríonn TADHG agus breathnaíonn sé an fhuinneog amach. Feiceann sé rud éigin a bhaineann geit as agus léiríonn sé é seo trí chnead beag a ligean agus lámh a chur lena smig. Tagann DOIRSEOIR³ agus fógraíonn go bhfuil cuairteoir aige.) DOIRSEOIR: An tUasal Seán Mac an Mháistir. (Tagann SEÁN MAC AN MHÁISTIR isteach ag baint stuif buí dá aghaidh, é trí chéile agus ar buile. 4) SEÁN (fós á ghlanadh féin): An bhfaca tú é sin? Na dailtíní sráide5 sin? Daoscarshlua!6 Ní féidir le comhairleoir siúl isteach ina oifig féin gan bheith faoi ionsaí!7 Céard tá á dhéanamh ag na tuismitheoirí? Easpa smachta! Céard tá ar siúl? TADHG (duine tirim oifigiúil): De réir mar a thuigim, a Sheáin, tá siad ag éileamh go gcuirfí an dlí ar an dream a bhíonn ag dumpáil go mídhleathach. Ní ormsa an locht faoi sin. 8 SEÁN: An dlí? Cén meas atá acu siúd ar an dlí? Nach féidir leat fáil réidh leo? TADHG: Tá na Gardaí ag teacht le súil a choinneáil orthu. SEÁN (le drochmheas): Le súil a choinneáil orthu. Dhéanfadh trí mhí i bpríosún maitheas don daoscarshlua sin. TADHG (le miongháire rúnda): Tá mé ag ceapadh go bhfaca mé d’iníon ina measc. SEÁN (preab bainte as): M’iníonsa! Ní féidir. Ag dul thar bráid a bhí sí,9 tá mé cinnte. (Déanann TADHG miongháire ach ní deir sé dada.) SEÁN: Ach ní faoi sin a tháinig mé isteach. De réir mar a thuigim, tá seanchairde liom, Séamus Dubh agus Peadairín Thóin an Bhaile, le bheith os comhair na cúirte gan mhoill. 10 Daoine an-mhaithe iad agus … bheinn an-bhuíoch ... um ... á ... dá bhféadfadh an Chomhairle an cás a tharraingt siar ... um ... fianaise bhréige atá á cur ina gcoinne, tá mé cinnte. Tuigim, dár ndóigh, go mbíonn costas ag baint le cás mar seo, obair bhreise, agus mar sin de. (Tógann sé clúdach beag donn as a phóca agus cuireann sé síos ar an mbord os comhair Thaidhg é.) TADHG (ag déanamh neamhshuime den chlúdach agus ag caint go tomhaiste11): Bhuel, a Sheáin, caithfidh an cás dul ar aghaidh ... ach ... b’fhéidir go bhféadfaí pointí ina bhfabhar a lua, nó finné ina bhfabhar a aimsiú. Labhróidh mé lenár ndlíodóir. Ach tá mé cinnte go dtuigeann tú nach í an Chomhairle, ach na daoine óga seo, atá ag cur an dlí orthu. Beidh sé deacair. SEÁN: Fágfaidh mé fút féin é. 12 Tá mé cinnte go ndéanfaidh tú an rud ceart, mar a rinne tú riamh, 13 a Thaidhg.

(Déanann TADHG miongháire.) (Íslítear na soilse.)©The Educational Company of Ireland

Éisteacht

Rian 1.54

Éist leis an achoimre agus lean na focail i do leabhar.

Meaitseáil

Meaitseáil gach ainmfhocal ar chlé leis an bhfocal ceart ón liosta ar dheis.

COSCAR DHUMPÁIL] deireadh visitor truailliú ending/end geit daughter fuinneog pollution doirseoir council cuairteoir window iníon law dlí witness comhairle porter finné shock/jump/startle Aistriúchán Féach ar na briathra thíos agus ar na hainmfhocal sa mheaitseáil. Ansin cuir Gaeilge ar na habairtí seo. 1 The daughter saw Séan Mac an Mháistir. 2 The witness stood up. 3 The porter opened the door. 4 Tadgh looked through the window. 5 It startled the politician. Leid: polaiteoir 6 He gave advice to his daughter. Leid: dá = to his 7 The two men broke the law. 8 The visitor walked into the office. Leid: san oifig (n- roimh ghuta) 9 The teenagers succeeded in the end. 10 Sinéad does not like pollution. Leid: an chopail: is, ní, an...?, nach...? seas suas, bris, bain + as, siúil, éirigh + le, tabhair (an cúig beag), feic (an sé mór), oscail, féach, ní©The Educational Company of Ireland

Léigh an chuid seo den dráma Gleann Álainn agus déan na tascanna a ghabhann leis.

RADHARC 3 SUÍOMH:

An chúirt. Bord bogtha isteach sa lár. Spotsolas ar an gcúirt. Séamus Dubh, Peadairín agus Mac Uí Dhroma, a ndlíodóir, ar clé. Mac Uí Ghríofa, dlíodóir na ndaoine óga, ar clé. Níl Seosamh ann. Tá Pádraig, Eilís, agus Pádraigín níos faide ar clé. Níl Éamonn Beag ann. Tá Cléireach na Cúirte ina shuí. SINÉAD (ag breathnú thart, agus ag caint lena dlíodóir1): Níl Seosamh tagtha fós. (Siúlann sí sall2 le labhairt leis na hógánaigh eile.) SINÉAD: Cá bhfuil Seosamh? PÁDRAIG: Bhí mé ag caint leis ar maidin agus dúirt sé rud éigin faoina cheamara agus rith sé leis. SINÉAD (imní uirthi): An ceamara! Bhí dearmad déanta agam de sin! Tá mé cinnte gur fhág sé ar an bportach é! (Ní thuigeann Pádraig an chaint seo faoi cheamara agus casann sé ar ais chuig na hógánaigh eile le searradh dá ghuaillí. 3 Téann SINÉAD ar ais go dtí a dlíodóir agus cuma bhuartha uirthi. Éiríonn CLÉIREACH NA CÚIRTE.) CLÉIREACH: Seasaigí don Bhreitheamh! (Tagann an BREITHEAMH isteach. Seasann sé taobh thiar den bhord ar feadh nóiméid. Suíonn sé. Suíonn na daoine eile a bhfuil suíocháin ann dóibh.) BREITHEAMH: Móra dhaoibh! Cad é an chéad chás ar maidin? CLÉIREACH: Cás dumpála. Is iad Séamus Dubh agus Peadairín Thóin an Bhaile na cosantóirí, 4 a Dhuine Uasail. BREITHEAMH: Céard é an cás in aghaidh na ndaoine ainmnithe?5 MAC UÍ GHRÍOFA: Is é an cás, a Dhuine Uasail, gur chaith na daoine ainmnithe bruscar ar an bportach go mídhleathach, agus go bhfaca scata daoine óga6 iad á dhéanamh. BREITHEAMH: An bhfuil na daoine óga sin i láthair? (Breathnaíonn MAC UÍ GHRÍOFA ar Shinéad agus cuireann ceist uirthi os íseal. Freagraíonn sí é os íseal.) MAC UÍ GHRÍOFA: Tá ceathrar den seisear7 a chonaic iad anseo, a Dhuine Uasail. BREITHEAMH: Ceathrar den seisear. Tuigim. Lean ort. MAC UÍ GHRÍOFA: Bhí an seisear ag péintéireacht ar an bportach ar an 20ú lá den mhí agus chonaic siad an bheirt chosantóirí seo ag dumpáil go mídhleathach. BREITHEAMH: Agus aontaíonn an seisear go bhfaca siad an bheirt ainmnithe ag dumpáil? MAC UÍ GHRÍOFA: Aontaíonn an ceathrar atá anseo. BREITHEAMH: Tuigim. Ceathrar. Go raibh maith agat. Anois, an bhfuil aon rud le rá ag an dream atá cúisithe?8 MAC UÍ DHROMA: Ba mhaith liom ceist a chur ar Shinéad Nic an Mháistir. Tuige nach bhfuil an seisear a chonaic na daoine ainmnithe ag dumpáil, mar dhea, anseo? MAC UÍ GHRÍOFA: Tá duine amháin acu, Seosamh Mac Domhnaill, ag cuardach fianaise atá fíorthábhachtach. ©The Educational Company of Ireland MAC UÍ DHROMA: Sin cúigear. Céard faoin séú duine?

Éisteacht

Rian 1.55

Éist leis an achoimre agus lean na focail i do leabhar.

Crosfhocal

G l e a n n

Líon an crosfhocal a bhaineann leis an dráma Gleann Álainn. • Féach ar na leideanna in aice leis an gcrosfhocal. Á l a i n n • Faigh na freagraí ar fad ar an leathanach ar chlé. • Déan an tasc seo le duine éigin eile sa rang, más maith leat. • Déan é in aghaidh an chloig freisin.

Trasna

1 Focal eile do ghrúpa a thosaíonn le S. (5) 5 Glacann tú grianghraif leis an rud seo. (7) 7 Leagan eile den nath: Coinnigh ort. (4, 3) 9 Cad é an Ghaeilge ar question? (5) 11 4 daoine. (8) 12 Cad é an Gaeilge ar judge? (10) 14 An uimhir iolra den aidiacht óg. (3) 15 An fhoirm dhearfach den fhrása ní fhaca. (7) 16 Cad is ainm do ‘ceithre seachtaine’? (2)

1 2 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 3 Síos 2 5 daoine. (7) 3 Duine, b_ _ _ _, triúr. (5) 4 6 daoine. (7) 6 I gcoinne an dlí. (12) 8 Leagan eile de ‘cén fáth?’ a thosaíonn le T. (5) 10 An áit as a mbaineann tú móin don tine. (7) 13 An briathar aontaigh sa tríú pearsa, aimsir láithreach. (9) ©The Educational Company of Ireland

Léigh an chuid seo den dráma Gleann Álainn agus déan na tascanna a ghabhann leis.

MAC UÍ GHRÍOFA: Tá muid ag súil leis aon nóiméad feasta. 1 MAC UÍ DHROMA: Bhuel, b’fhéidir gur féidir liom lámh chúnta2 a thabhairt daoibh. Glaoim ar

Éamonn Beag Ó Murchú. DOIRSEOIR: Éamonn Beag Ó Murchú. (Tagann ÉAMONN BEAG isteach agus seasann taobh le Mac Uí Dhroma. Breathnaíonn NA hÓGÁNAIGH ar a chéile agus uafás orthu.) MAC UÍ GHRÍOFA (de chogar le Sinéad): Ní maith liom é seo. Níl ag éirí go rómhaith le cúrsaí, 3 tá faitíos orm. MAC UÍ DHROMA: Is tusa Éamonn Beag Ó Murchú. ÉAMONN BEAG (ag caint os íseal): Is mé. MAC UÍ DHROMA: An raibh tú ar an turas péintéireachta seo leis an gcúigear eile? ÉAMONN BEAG (os íseal): Bhí. MAC UÍ DHROMA: An bhfaca tú daoine agus iad ag dumpáil bruscair? ÉAMONN BEAG (os íseal): Chonaic. MAC UÍ DHROMA: Agus arbh iad seo, na daoine ainmnithe, na daoine a rinne an dumpáil? ÉAMONN BEAG (go neirbhíseach agus go héiginnte4): Ní ... ní féidir liom a bheith cinnte. MAC UÍ DHROMA: Agus tuige nach féidir leat a bheith cinnte? ÉAMONN BEAG (trí chéile): E ... bhí sceach ann ... ní cuimhin ... ní raibh mé ábalta iad a fheiceáil i gceart. MAC UÍ DHROMA: Mar sin, ní féidir leat a rá gurbh iad seo na daoine a rinne an dumpáil? ÉAMONN BEAG: Ní féidir. MAC UÍ DHROMA: Is dóigh liomsa, a Dhuine Uasail, nach féidir na daoine seo a chúiseamh5 gan fianaise6 níos cinnte. SINÉAD (de chogar lena dlíodóir): Iarr sos cúig nóiméad. MAC UÍ GHRÍOFA: A Dhuine Uasail, iarraim ort7 sos cúig nóiméad a cheadú dom le dul i gcomhairle le mo chuid cliant. BREITHEAMH: Tá go maith. Cúig nóiméad. CLÉIREACH NA CÚIRTE: Seasaigí don Bhreitheamh! (Seasann gach duine. Imíonn an BREITHEAMH. Labhraíonn MAC UÍ DHROMA le Séamus Dubh agus le Peadairín Thóin an Bhaile agus tagann cuma an-ríméadach8 orthu, iad ag caint agus ag gáire. Is léir nach bhfuil ÉAMONN BEAG sona, áfach, agus seasann sé ar leataobh uathu. 9 Bailíonn NA hÓGÁNAIGH le chéile lena ndlíodóir siúd, iad an-chiúin.) MAC UÍ GHRÍOFA: Tá ár gcosa nite10 murar féidir linn teacht ar fhianaise chinnte. 11 PÁDRAIG: An cladhaire12 sin Éamonn Beag, ag cliseadh orainn mar sin! EILÍS: Ach cén rogha a bhí aige, 13 is é Séamus Dubh a uncail. PÁDRAIG (feargach): Tá a fhios aige chomh maith is atá a fhios againne gurbh iad a bhí ann! MAC UÍ GHRÍOFA: Is cuma faoi sin anois, mar níl sé sásta é a rá. PÁDRAIGÍN: Ach cá bhfuil Seosamh? SINÉAD: Nuair a bhí muid ar an bportach, ghlac Seosamh cúpla grianghraf de na daoine a bhí ag dumpáil. Ach tá mé ag ceapadh gur fhág sé an ceamara san áit ina raibh muid. Chuir sé síos é, ach ní fhaca mé é á thógáil leis. Rinne muid dearmad. (Cuireann SINÉAD a lámha lena cloigeann go héadóchasach14) PÁDRAIGÍN: Caithfidh sé go ndeachaigh sé suas ansin ar maidin á lorg. 15©The Educational Company of Ireland

Éisteacht

Rian 1.56

Éist leis an achoimre agus lean na focail i do leabhar.

Meaitseáil

A B C

G l e a n n Meaitseáil na pictiúir (A–F) leis an uimhir cheart ón stór focal le Á l a i n n gach ceann.

1 nóiméad 2 bruscar 3 lámh 4 sceach gheal 5 faitíos 6 fianaise

Aistriúchán Aistrigh na habairtí seo ó Bhéarla go Gaeilge.

1 He saw the bush. Leid: Féach ar an léaráid don sé mór. 2 I hurt my hand yesterday. Leid: Gortaigh 3 I was scared. Leid: Cuir ‘faitíos’ anseo in ionad an fhocail ‘eagla’. 4 He throws rubbish on the ground. Leid: Úsáid ‘caith’ san aimsir láithreach. 5 We have no evidence. Leid: Tá + ag = have, ag + muid/sinn = ? 6 He stayed for (ar feadh) a minute. Leid: Fan: ‘f’ san aimsir chaite?

Cúinne na gramadaí Críochnaigh na liostaí forainmneacha réamhfhoclacha sa ghreille thíos. Tá leagan de gach forainm réamhfhoclach ar leathanach 166 ar chlé.

Féach ar an suíomh idirlín daltai.com nó ar lgh 318–324 san Aonad Gramadaí.

Réamhfhocal mé tú sé sí muid/sinn sibh siad

ar orm le liom faoi faoi ag againn ó uaithi uathu

Tasc gramadaí

Aistrigh na habairtí seo ó Ghaeilge go Béarla. Bí an-chúramach leis na forainmneacha réamhfhoclacha.

1 Ní maith liom é seo. 2 Bhí úafás orthu.

E FD ©The Educational Company of Ireland

Léigh an chuid seo den dráma Gleann Álainn agus déan na tascanna a ghabhann leis.

EILÍS: Má éiríonn leis1 ...

MAC UÍ GHRÍOFA: Beidh linn. 2 EILÍS (go mall): Ach ... mura n-éiríonn ...

(Breathnaíonn siad ar a chéile gan focal a rá ach iad ag breathnú sall ar an ngrúpa eile.) CLÉIREACH NA CÚIRTE: Seasaigí don Bhreitheamh! (Éiríonn gach duine. Tagann an BREITHEAMH isteach agus suíonn sé síos.) BREITHEAMH: An bhfuil aon rud breise3 le rá ag taobh ar bith sa chás seo? (Breathnaíonn an BREITHEAMH ó ghrúpa go grúpa.) BREITHEAMH: Níl? Bhuel, sa chás ... (Go tobann, cloistear coiscéimeanna agus briseann SEOSAMH isteach ar an gcúirt, cuma fhiáin air, é stróicthe ag driseacha, a chuid gruaige in aimhréidh, a léine stróicthe agus salach, saothar air.) BREITHEAMH (ag glaoch amach): Stop an duine sin! (Léimeann an DOIRSEOIR agus beireann greim ar Sheosamh.) MAC UÍ GHRÍOFA: A Dhuine Uasail, creidim go bhfuil fianaise atá fíorthábhachtach4 ag an duine sin, Seosamh Mac Domhnaill. Iarraim cead í a ghlacadh uaidh. (Tá na PÁISTÍ go léir ar bís. Tá Séamus Dubh agus a bhuíon ag breathnú ar Sheosamh agus iontas5 orthu. Níl a fhios acu céard tá ag tarlú.) Leid: a bhuíon = a ghrúpa; ag breathnú = ag féachaint BREITHEAMH: Tá go maith. Tá súil agam gur fiú é. 6 (Faoin am seo tá SEOSAMH ar tí titim ach síneann sé cúpla grianghraf chuig dlíodóir na n-ógánach. Breathnaíonn an DLÍODÓIR orthu, déanann miongháire agus síneann chuig an mBreitheamh iad. Breathnaíonn an BREITHEAMH orthu agus déanann comhartha7 do Mhac Uí Dhroma teacht chuige. Tagann MAC UÍ DHROMA. Taispeánann an BREITHEAMH na grianghraif dó. Baintear preab uafásach as MAC UÍ DHROMA. Leid: preab = geit Téann MAC UÍ DHROMA ar ais chuig a ghrúpa féin, agus deir cúpla focal leo go ciúin. Tagann dreach scanraithe ar Shéamus Dubh agus ar Pheadairín Thóin an Bhaile. Casann MAC UÍ DHROMA i dtreo an Bhreithimh.) MAC UÍ DHROMA: Tá na cosantóirí ag tarraingt a gcáis siar agus ag admháil8 go bhfuil siad ciontach, 9 a Dhuine Uasail. BREITHEAMH: Gearraim fíneáil ocht gcéad euro an duine oraibh. (Imíonn MAC UÍ DHROMA, SÉAMUS DUBH agus PEADAIRÍN THÓIN AN BHAILE as an gcúirt. Bualadh bos mór ó na hógánaigh, liú buach, 10 agus ardaíonn siad a gcuid bratach. Téann SINÉAD chuig Seosamh agus tugann lámh chúnta dó lena choinneáil ar a chosa agus iad ar an mbealach amach. Breathnaíonn SINÉAD siar ar Éamonn Beag atá ina sheasamh leis féin agus cuma an-uaigneach air. Tugann sí comhartha dó lena cloigeann teacht leo agus ritheann sé chucu go háthasach. Casann na gasúir uile a n-amhrán ar an mbealach amach, bratacha ar crochadh.) Hurú! Hurú! Hurú! Cosc ar thruailliú! Deireadh le dumpáil, Deireadh le dumpáil, Fíneáil mhór inniu! CRÍOCH ©The Educational Company of Ireland

Éisteacht

Rian 1.57

Éist leis an achoimre agus lean na focail i do leabhar.

Na ranna cainte

Seo iad ranna cainte na Gaeilge.

Féach ar lch 316.

Ainmfhocal Forainm Aidiacht Briathar Dobhriathar Réamhfhocal

Samplaí capall mé, sí beag, mór dún, bris go mall as, ag

Tasc gramadaí Cuir an stór focal seo ón dráma sna boscaí cearta thíos.

dubh, bhí, go ciúin, déagóir, ag, súil, labhair, bailigh, le, chuig, go mídhleathach, go tobann, dumpáil, ar, breitheamh, é, muid, go hálainn, doirseoir, imigh

Ainmfhocal Forainm (pronoun) Aidiacht Briathar Dobhriathar (adverb)

Réamhfhocal Machnamh Cuir na ceisteanna seo ar dhalta eile sa rang. Labhair leis an dalta eile faoi na freagraí agus breac síos nótaí ar na freagraí i do bhlag foghlama. 1 Ainmnigh cúpla focal a d’fhoghlaim tú nuair a léigh tú an dráma seo. 2 Ar fhoghlaim tú aon bhriathar nua agus tú ag léamh Gleann Álainn? 3 An bhfuil tuiscint níos fearr agat ar an aimsir chaite anois? 4 An bhfuil tú níos compórdaí anois faoin dá réimniú de na briathra atá sa Ghaeilge? 5 An fearr leat a bheith ag léamh Gaeilge nó a bheith ag éisteacht le Gaeilge? 6 Pioc amach cúpla aidiacht ón dráma a bhfuil séimhiú orthu agus mínigh don duine eile an fáth a bhfuil séimhiú ann.©The Educational Company of Ireland

Léamh

Léigh na pointí eolais anseo agus freagair na ceisteanna a ghabhann leo.

Próifíl: Brian Ó Baoill Bliain bhreithe: 1929 Áit bhreithe: Bealach an Doirín, Co. Ros Comáin • Chónaigh sé i Sasana agus in Éirinn nuair a bhí sé óg. • Phós sé Beti Jones in 1964. Bhí triúr páistí acu, Ruairí, Niamh agus Dara. • Scríobh sé a chéad leabhar, An Bealach Rúnda, sa bhliain 1969. • Ar an iomlán tá ceithre leabhar is tríocha scríofa aige. • I Mí Aibreáin 2021, sheol sé a leabhar is déanaí, Ceann Fhaoladh, agus bhí sé aon bhliain is nócha d’aois an tráth sin! Is maith leis an ealaín freisin agus déanann sé na pictiúir dá chuid leabhar. • Bhuaigh sé duais1 mhór san Oireachtas2 sa bhliain 2011. • D’oibrigh sé le Conradh na Gaeilge i Londain. • Thosaigh sé ag obair le daoine eile in 1985 chun Teilifís na Gaeilge (TG4) a chur chun cinn. • Chaith sé sé lá sa phriosún in 1985 mar nár cheannaigh sé ceadúnas3 dá theilifíseán. © Portráidí na Scríbhneoirí Gaeilge Buntuiscint 1 Cad is ainm dá bhean chéile? Leid: Phós siad in 1964. 2 Ar scríobh sé aon leabhar roimh An Bealach Rúnda? scríobh níor scríobh 3 Cén post a bhí aige i Londain, dar leis an bpróifíl seo? 4 Cad a tharla dó sa bhliain 2011? Léirthuiscint 5 An bhfuil saol suimiúil ag Brian Ó Baoill? Tabhair dhá chúis le do fhreagra. Físeán Cuardaigh le haghaidh ‘Brian Ó Baoill Welcomed Home’ ar rte.ie/archives. Éist le Brian Ó Baoill ag caint faoin bhfeachtas (campaign) ar son theilifís na Gaeilge. Labhairt D’oibrigh an t-údar Brian Ó Baoill sna háiteanna ar an liosta seo. Déan taighde ar cheann de na háiteanna agus labhair os comhair an ranga faoin áit. Hibernian Bank, Unilever, Plessey i Londain, Rio Tinto i gCeanada, Comhdháil Náisiúnta na Gaeilge, Gael Linn, Údarás na Gaeltachta, TG4 Critéir ratha: • Scríobh cúig phointe eolais faoin áit/faoin eagraíocht.©The Educational Company of Ireland • Scríobh 50 focal sa taighde. • Cad é do bharúil féin faoin eagraíocht?

Tasc foclóra

Déan iarracht in aghaidh an chloig na focail thábhachtacha seo ón dráma Gleann Álainn a aistriú. Ansin malartaigh do liosta le duine eile sa rang agus déan seiceáil ar obair a chéile. Cnámhfhocail ón dráma Béarla Cnámhfhocail ón dráma Béarla

portach halla an chontae seisear déagóirí an t-oifigeach an bheirt fhear an polaiteoir an fógra clúdach donn i bhfolach iníon sceach uncail an timpeallacht (lch 174) teach na cúirte grianghraif an breitheamh bruscar/dumpáil an dlíodóir/na dlíodóirí agóid ciontach Líon isteach do scór agus d’am don tasc seo: Scór = /20 Nóiméid = Soicindí = Labhairt Scríobh an liosta thuas ar an gclár bán – focal/frása amháin ag gach duine sa rang. Scríobh Cuir an téarma ceart le gach sainmhíniú anseo. 1 An duine atá i gceannas i dteach na cúirte. 2 Deartháir do mháthar nó d’athar. 3 Nuair a théann tú as radharc ó dhaoine eile. 4 Áit a dtéann daoine chun móin (peat/turf) a fháil don tine. 5 Nuair a bhriseann tú na rialacha agus bíonn ort airgead a íoc. 6 Focal eile don chomhshaol a thosaíonn le T. Tasc scríofa Scríobh trí shainmhíniú eile bunaithe ar théarmaí eile ón liosta ar an leathanach seo. Déan na tascanna ar lgh 79–80.LG ©The Educational Company of Ireland

Léamh

Léigh an achoimre seo ar an dráma Gleann Álainn agus freagair na ceisteanna a ghabhann léi.

Gleann Álainn

An chéad radharc

Tá trí radharc sa dráma Gleann Álainn. Ag an tús chuaigh seisear daoine óga go dtí portach sa ghleann agus bhí siad ag péintéireacht agus ag sceitseáil rudaí difriúla ansin. Chonaic na déagóirí beirt fhear ag dumpáil bruscair in aice leis an loch. Ní raibh na déagóirí sásta faoi seo. Is cairde le hathair Shinéad iad an bheirt fhear. Ghlac Seosamh pictiúr de na fir ag dumpáil an bhruscair. Chuala Sinéad agus Seosamh na fir ag caint. Ní raibh aon eagla ar na fir roimh an bhfógra ag rá go raibh cosc ar an dumpáil. Labhair Sinéad agus Seosamh leis na déagóirí eile. Chinn1 an grúpa rud éigin a dhéanamh faoin dumpáil. Ní raibh Éamonn Beag compordach leis an bplean agus d’imigh sé mar bhí a uncail ar dhuine de na fir a bhí ag dumpáil. An dara radharc Bhí na déagóirí i mbun picéid faoin dumpáil in aice le Halla an Chontae. Shiúil athair Shinéad (Seán Mac an Mháistir) thar an bpicéad. Chaith duine éigin ubh agus bualadh Seán san aghaidh. Bhí an polaiteoir ar buile faoi seo. Thosaigh sé ag caint le fear darbh ainm Tadhg Ó Cuill faoin dumpáil. Níor chreid an polaiteoir go raibh a iníon sa phicéad. Thug sé airgead do Thadhg. Labhair siad faoin dumpáil agus an cás cúirte. Tá Tadhg sásta ansin rudaí a dhéanamh chun a bheith cinnte nach mbeidh aon trioblóid ann do chairde Sheáin. ©The Educational Company of Ireland

An tríú radharc

Sa tríú radharc tá siad i dteach na cúirte. Chuaigh Seosamh go dtí an gleann mar d’fhág sé a cheamara (leis na pictiúir de na fir) ansin. Níl Éamonn Beag leis an déagóirí eile mar tá sé faoi bhrú ón taobh eile sa chás. Dúirt Éamonn leis an mbreitheamh go raibh sé sa ghleann leis na déagóirí eile ach nach bhfaca sé an bheirt fhear i gceart mar bhí sceacha sa bhealach. Thuig sé féin go raibh sé ag insint bréige anseo. Is cosúil ag an bpointe seo go raibh na fir ag tabhairt a gcosa leo maidir leis an dumpáil. G l e a n n Á l a i n n Ach ansin d’iarr an dlíodóir ar an mbreitheamh sos cúig nóimead a thógáil agus tar éis an tsosa rith Seosamh isteach sa chúirt. Bhí na pictiúir (na grianghraif) ina lámh aige. D’fhéach an breitheamh ar na pictiúir agus d’admhaigh an bheirt fhear go raibh siad ag dumpáil ar an bportach sa ghleann. Thosaigh na déagóirí ag canadh ar an mbealach amach as teach na cúirte.

Scríobh Buntuiscint

1 Cén post a bhí ag Seán Mac an Mháistir? 2 Conas a bhí Séan agus Sinéad gaolta lena chéile? Cuir tic sa bhosca ceart. deartháir agus deirfiúr máthair agus mac athair agus iníon 3 Cá raibh Tadhg Ó Cuill ag obair? Cuir tic sa bhosca ceart. sa ghleann halla an chontae teach na cúirte

Léirthuiscint

4 Cad é an radharc is tábhachtaí sa scéal? Tabhair dhá phointe eolais le do fhreagra. 5 Conas a mhothaigh Seán Mac an Mháistir ag an deireadh?

Taispeántas Oibrigh i ngrúpa agus pioc ceann de na radhairc ón dráma Gleann Álainn. Scríobh dialóg bheag don radharc a roghnaigh sibh. Déan taispeántas den radharc os comhair an ranga. Bain úsáid as an acmhainn punainne (lch 25) mar chabhair duit. Critéir ratha:

• Scríobh óchto focal sa dialóg. • Tá ar gach duine sa ghrúpa a n-abairtí féin a fhoghlaim. • Más maith libh, déan taifeadadh digiteach agus roinn é leis na daltaí eile sa rang.

Déan na tascanna ar lgh 81–82.LG Cleachtadh MRB 1 ©The Educational Company of Ireland

Scríobh

Scríobh ainm an charactair is fearr leat thíos.

Is é __________________________________ an carachtar is fearr liom.

Léamh

Léigh faoi na carachtair sa dráma Gleann Álainn.

Sinéad

Ceapann Sinéad go bhfuil an timpeallacht1 an-tábhachtach. Sa dráma chonaic Sinéad agus Seosamh na fir ag dumpáil bruscair sa ghleann. Ní raibh sí sásta faoi seo. Bhí sí ar buile. 2 Is polaiteoir é a hathair agus bhí a chairde ag dumpáil an bhruscair. Ach fós bhí Sinéad sásta rud a dhéanamh faoi mar is duine láidir í. Rinne sí an rud ceart agus ní raibh eagla uirthi roimh a hathair. Ag an deireadh bhí sí go deas le hÉamonn Beag mar is duine cairdiúil agus dílis í freisin.

Seosamh

Tá gean4 ag Seosamh ar Shinéad agus tá meas aige uirthi freisin. Thug sé tacaíocht do Shinéad nuair a bhí sí ag iarraidh rud éigin a dhéanamh faoin mbruscar sa ghleann. Tá ról mór aige sa scéal mar ghlac sé grianghraif den bheirt fhear ag dumpáil. Bhain sé úsáid as na grianghraif seo mar fhianaise sa chás cúirte. Sa tríú radharc is cosúil go bhfuil na déagóirí i bponc agus is cosúil nach mbeidh na fir i dtrioblóid faoin mbruscar. Ach tagann Seosamh isteach ag an deireadh agus na pictiúir ina lámh aige. Leis na pictiúir bhuaigh na déagóirí an cás cúirte agus mar sin ba laoch é Seosamh ag an bpointe seo sa dráma.

Seán Mac an Mháistir Is polaiteoir é Seán Mac an Mháistir ach sa dráma ní duine deas é. Níl sé cosúil lena iníon Sinéad. Briseann sé na rialacha agus bhí sé mímhacánta. Bhí a chairde, Séamus Dubh agus Peadairín Thóin an Bhaile, ag dumpáil bruscair sa ghleann agus bhí a fhios aige faoi seo. Thug an polaiteoir seo breab3 don oifigeach Tadhg Ó Cuill i Halla an Chontae. Rinne sé é seo mar bhí sé ag iarraidh a chairde a chosaint ón dlí. Níor chreid sé go raibh a iníon ar an bpicéad lasmuigh de Halla an Chontae mar is cosúil nach bhfuil aithne mhaith ag an athair ar a iníon. Níl Seán macánta cosúil le Sinéad ach tá sé mímhacánta. Séamus Dubh agus Peadairín Thóin an Bhaile Is cairde iad (Séamus agus Peadairín) le Seán Mac an Mháistir. Déanann siad obair don pholaiteoir. Ní raibh siad róchliste sa dráma. Ní dhearna siad aon seiceáil sa ghleann nuair a bhí siad ag dumpáil bruscair ansin. Chuir Séamus brú ar a nia Éamonn bréag a insint don bhreitheamh. Cheap go raibh cead acu na rialacha a bhriseadh mar ba Theachta Dála é Seán Mac an Mháistir agus bhí siad cairdiúil leis. Ag deireadh an dráma bhí siad i dtrioblóid leis an mbreitheamh ach ní raibh a gcara in aon trioblóid.©The Educational Company of Ireland

Pádraig

Is duine grinn é Pádraig. Sa chéad radharc bhí sé ag magadh faoi Sheosamh agus faoi Shinéad. Ach ag an am céanna bhí sé lándáiríre faoi thábhacht na timpeallachta agus thug sé tacaíocht don agóid.

Eilís agus Pádraigín

Is mioncharactar amach is amach í Eilís agus is léir ó na línte atá aici gur duine dáiríre í. Ní maith léi a bheith ag magadh faoi dhaoine agus tá sí néirbhíseach faoi rud a dhéanamh faoin mbruscar. Ceapann sí go bhfuil seans ann go bhfuil sé dainséarach dul in aghaidh na ndaoine a bhí ag dumpáil. Is mioncharactar eile í Pádraigín agus níl a lán línte aici. Is léir nach maith léi áilleacht an ghleanna a mhilleadh.

Éamonn Beag Is duine de na déagóirí é Éamonn Beag agus chuaigh sé chuig an ngleann leo. Ag deireadh an chéad radhairc d’fhág sé an grúpa mar thuig sé go raibh a uncail Séamus Dubh ag dumpáil bruscair go mídhleathach. Sa tríú radharc sheas sé suas sa chúirt agus d’inis sé bréag chun a uncail a chosaint. Rinne sé é seo mar bhí sé faoi bhrú. Tá brón air faoi seo. Ag an deireadh chuaigh sé ar ais go dtí a chairde agus chuir Sinéad fáilte roimhe mar thuig sí a chás. Idirghníomhú cainte Cuir na ceisteanna seo ar dhuine eile sa rang agus freagair na ceisteanna don duine sin freisin. 1 Cén carachtar is fearr leat sa scéal? Tabhair cúis le do fhreagra. 2 An bhfuil aon charachtar sa dráma nach maith leat ar chor ar bith? 3 An bhfuil aon charachtar sa scéal a cheapann tú atá cosúil leatsa? Tascanna scríofa Déan trí thasc ón roghchlár seo. Tá tascanna aonair agus obair bheirte sa liosta. 1 Scríobh an scéal Instagram a bhí ag Sinéad faoin lá sa ghleann álainn. 2 Scríobh an scéal Instagram a bhí ag Seosamh faoi lá an cháis chúirte. 3 Scríobh an ríomhphost a sheol uncail Séamus chuig a nia Éamonn faoi na rudaí a tharla. 4 Scríobh amach na téacsteachtaireachtaí a sheol Sinéad ar a fón póca chuig (a) a hathair, (b) Seosamh, (c) Éamonn Beag. Cuir freagairt ó na carachtair eile le gach téacs. Bain úsáid as an acmhainn punainne (lch 27) mar chabhair duit. Suíomhanna féideartha I mbeirteanna, pioc ceann de na suíomhanna féideartha seo agus déan taispeántas den chomhrá os comhair an ranga. A Scríobh script de chomhrá idir Sinéad agus a hathair an mhaidin tar éis an cháis chúirte. B Scríobh script de chomhrá idir Éamonn Beag agus a uncail an lá tar éis an cháis chúirte. Déan na tascanna ar lch 75.LG Cleachtadh MRB 1 ©The Educational Company of Ireland

Athscríobh

Athscríobh na heachtraí móra ón dráma Gleann Álainn thíos san ord ceart.

1 Feiceann Sinéad agus Seosamh beirt fhear ag dumpáil bruscair sa ghleann. 2 Iarrann an dlíodóir Mac Uí Ghríofa ar an mbreitheamh sos cúig nóiméad a cheadú. 3 Ritheann Sinéad agus Seosamh ón ard ar ais chuig na déagóirí eile. 4 Cuireann Sinéad fáilte roimh Éamonn Beag chun teacht anall. 5 Deir Éamonn Beag don bhreitheamh nach n-aithníonn sé an bheirt fhear. Leid: nach n-aithníonn = nár aithin san aimsir chaite 6 Tagann Seosamh isteach chuig teach na cúirte leis na grianghraif de na fir sa ghleann. 7 Tugann Seán Mac an Mháistir clúdach airgid don oifigeach i Halla an Chontae. 8 Casann na daoine óga a n-amhrán agus iad ag imeacht ó theach na cúirte ag an deireadh. 9 Tá na déagóirí ag cantaireacht (chanting) lasmuigh den oifig agus an polaiteoir ag dul isteach. 10 Gearrann an breitheamh fíneáil ar an mbeirt fhear. 11 Sroicheann na déagóirí an gleann álainn ag tús an dráma. 12 Beartaíonn na déagóirí agóid a shocrú faoin dumpáil ag deireadh an chéad radhairc. 13 Deir Tadhg Ó Cuill go mbeidh sé in ann na fadhbanna a réiteach don Teachta Dála. 14 Ceapann na déagóirí go bhfuil a gcosa nite sa chás cúirte. Leid: go bhfuil = go raibh san aimsir chaite Tasc gramadaí Pioc trí bhriathar ó na heachtraí thuas atá sa chéad réimniú – briathra gearra, mar shampla, dúnann. Ansin pioc trí bhriathar ó na heachtraí thuas atá sa dara réimniú –briathra fada, mar shampla, ceannaíonn. Briathar sa chéad réimniú Briathar sa dara réimniú A B C Scríobh ©The Educational Company of Ireland

Scríobh na heachtraí san ord ceart san aimsir chaite. Athraigh na focail sa chló dubh don tasc seo.

Tasc foclóra

Tá stór focal an aonaid seo le fáil ar lch 409.

Aimsigh na focail ón liosta seo nach bhfuil ar eolas agat.

fearg eagla brón bród áthas giodamach

Scríobh Cuir ainm an charachtair a théann le gach ceann de na ráitis thíos. Tá an chéad cheann déanta mar chabhair duit. Réamheolas don tasc seo.

1 Más cailín nó bean atá i gceist, scríobh: Is í [ainm] í. 2 Más buachaill nó fear atá i gceist, scríobh: Is é [ainm] é. 3 Más beirt charactar atá i gceist, scríobh: Is iad [ainm] agus [ainm eile] iad. 1 Mothaíonn an duine seo go maith ag deireadh an scéil nuair a bhí a chairde sásta labhairt leis arís. Is é Éamonn Beag é. 2 Tá fearg ar an duine seo nuair a shiúlann sé isteach chuig an oifig i Halla an Chontae agus bhí ubh spréite ar a aghaidh. Is é _______________ é. 3 Bhí eagla ar an duine seo nuair a bhí sé ina sheasamh i dteach na cúirte. Is cinnte go raibh sé faoi bhrú óna uncail. 4 Mar aon le Séamus Dubh, bhí brón ar an bhfear seo ag deireadh an dráma nuair a ghearr an breitheamh fíneáil air. 5 Is dócha go raibh bród ar an duine seo nuair a rith sé isteach chuig an gcúirt leis an gceamara ina lámh aige. 6 Bhí áthas ar an gcailín seo ag deireadh an dráma cé go raibh a hathair i bponc faoin dumpáil. 7 Bhí na daoine seo giodamach agus ag gáire fad is a bhí siad ag dumpáil bruscair in aice leis an loch sa chéad radharc.

Meaitseáil Meaitseáil gach nath Gaeilge ar chlé leis an aistriúchán ceart ar dheis.

1 Chuir an eachtra seo/an chuid seo den dráma [mothúchán] orm. A I can relate to this character because... 2 Is féidir liom ionnanú leis an gcarachtar seo mar... B I was [emotion] when I read this part of the play. 3 Bhuail an [mothúchán] mé ag an bpointe seo. C This event/part of the play made me feel [emotion]. 4 Bhí [mothúchan] orm nuair a léigh mé an chuid seo den dráma.

D At this point the [emotion] hit me. Tasc scríofa Cleachtadh MRB 1 Déan na tascanna ar lgh 73–74, 76–78 agus 83–86.LG©The Educational Company of Ireland

Scríobh alt bunaithe ar cheann de na focail ón dráma sa liosta anseo. Bain úsáid as an acmhainn punainne (lch 29) mar chabhair duit.

crógacht, dílseacht, eagla, imní, lagmhisneach, mídhílseacht, ríméad

Piarmheasúnú: Cluiche Gleann Álainn

Déan staidéar ar an aonad seo agus, an lá dár gcionn, beidh deis agat an cluiche cláir seo a imirt le daoine eile sa rang.

Treoracha 1 Roghnaigh cara amháin agus imir an cluiche seo thíos leis nó léi. 2 Úsáid bonn airgid leis an gcéad duine a roghnú. 3 Caith an dísle. Má fhaigheann tú uimhir a trí ar an dísle, mar shampla, caithfidh tú bogadh ar aghaidh trí bhosca. 4 Caithfidh tú an cheist sa bhosca sin a fhreagairt. 5 Is é an chéad duine a bhainfidh an chearnóg dheireanach amach an buaiteoir.

Trealamh • Dísle nó stiallacha páipéir i gcupán • Clár an chluiche

Nathanna/

Focail don chluiche

• Mo shealsa! (My turn!) • Cuir chugam an dísle! (Pass the dice!) • Do shealsa! (Your turn!) • Caith an dísle! (Throw the dice!) • Seal s’agamsa! (My turn!) • Lean ort! (Go ahead!) • Seal s’agatsa! (Your turn!) • Is mise an buaiteoir! (I am the winner!) TÚS

AN CHLUICHE

Cad é an briathar

‘I recognise’ as Gaeilge?

A __ __ __ __ __ __ cinn.

Cad é X anseo? ar + siad = X

Conas a deir tú illegal as Gaeilge?

Cad é X anseo? le + é = X

MAITH THÚ! UMHLAIGH ANOIS OS COMHAIR AN RANGA! Conas a deir tú 6 daoine as Gaeilge? Seisear, seachtar nó ochtar? Conas a deir tú solicitor as Gaeilge?

Níor phioc tú suas páipéar sa seomra ranga.

Téigh siar trí chéim.

Bosca bán

Fan anseo.

Ghlan tú do sheomra.

Téigh céim amháin chun cinn. Cé a scríobh Gleann Álainn? Conas a deir tú love as Gaeilge?

Bosca bán

Fan anseo. Conas a deir tú judge as Gaeilge? Conas a deir tú

notice/advert

as Gaeilge?

F __ __ __ __ C__ __ __ __ __ __ ➜ Cad é an briathar ‘I will leave’ as Gaeilge? F __ __ __ __ __ __ __ mé

Bhí tú ag dumpáil go mídhleathach.

Téigh siar ocht gcéim. Cad é X anseo? faoi + siad = X

Chuir tú na haraidí amach!

Téigh céim chun

Bosca bán

Fan anseo. Cad é an briathar ‘I think’ as Gaeilge? Cad é X anseo? ar + mise = X Conas a deir tú witness as Gaeilge? ➜

➜ ©The Educational Company of Ireland

Téigh go dtí www.edco.ie/croinagaeilge2 agus bain triail as na hidirghníomhaíochtaí.

Féinmheasúnú

Nuair atá an piarmheasúnú déanta agat, comhlánaigh an ghreille seo thíos. Léigh gach intinn foghlama agus abairt mhachnaimh sa chéad cholún. An ndearna tú dul chun cinn? Cuir tic sa cholún cuí.

Anois táim in ann . . .

an dráma Gleann Álainn a léamh agus a thuiscint. na forainmneacha réamhfhoclacha a úsáid agus mé ag caint faoin litríocht. cur síos a dhéanamh ar na carachtair sa dráma Gleann Álainn. an téarmaíocht a bhaineann leis an seánra seo a aithint agus a litriú go cruinn. anailís a dhéanamh ar gach gné den dráma. patrúin na Gaeilge a aithint in ábhar dílis. foclóirí agus acmhainní eile a úsáid i gceart.

Déanfaidh mé machnamh ar na habairtí seo a leanas (scríobh d’abairt féin freisin):

Is fiú a bheith ag éisteacht le rud as Gaeilge agus a bheith ag léamh an téacs sin ag an am céanna.

Ba chóir dom níos mó aistriúcháin a dhéanamh le mo chuid

Gaeilge a fheabhsú.

Anois comhlánaigh an plean feabhsúcháin seo thíos. Trí rud a d’fhoghlaim mé: 1 2 3 Dhá rud atá le cleachtadh agam: 1 2 Rud a dhéanfaidh mé chun feabhas a chur ar mo chuid Gaeilge: Seiceáil amach

Mar iarfhoghlaim don aonad seo, déan an ghníomhaíocht ‘Seiceáil amach’ ag www.edco.ie/croinagaeilge2. Conas a d’éirigh leat?

Smaointe MRB 2

• Agallamh: Cuir ceisteanna ar dhuine eile faoi charachtar ón dráma Gleann Álainn (is obair bheirte í seo). • Comhrá: Labhair os comhair an ranga faoin dráma Gleann Álainn. • Taispeántas: I ngrúpa, cuir deireadh difriúil leis an dráma Gleann Álainn agus déan dráma de os comhair an ranga.

Sample CBA 2©The Educational Company of Ireland 179