Sanjua
Donínoya Otomí Margarita León
Piedra Bezoar
Sanjua Donínoya Otomí
Ra nguofohem’i do Bezoar ne ge gatho ya jä’i da xahni ya mfädi bui ha ya mudi noya mengu M’onda; ko nuna hoga b’efi, rapi n’a ra nguofohem’i ha boja habu da za, ya jä’i ge hñä ra ya mudi noya da ñä ya pädi da ode ya tuka hnini. Ya jä’i di hoki nuna b’efi ha nuna nguofohem’i, hindi pädi ya mudi noya, njabu di ne ga xipi gatho ya jä’i hñä ra ya mudi noya ge: • Ra ofo ha ra hmunts’a nsihni da öt’e ya jä’i ofo ya noya ha ya hem’i. • Ha ya ofo da za da ha man’a ya ofo ko ya jä’i ñä ne’a to’o ode. Njabu, ge ya jä’i ofo ne heti da za da handi ndunthi ya ofo ha n’a ra mudi noya. • Ya noya ma gi heti nuua honi ge gatho ya mfädi ge ha nu ra nzaki jä’i, ya mbon’i ne ya ndäpo, ra hmunts’a tsa ra nzakite, hmunts’a me’ede ne ra hmunts’a pädi ya tsö, njabu ya pädi ra hmunts’a ñä noya, ya hmunts’a b’ëfi hoki ya bojä. Xama nuna hem’i da fötsi, nehe xi gi beni nuna b’ëfi hinge n’a ra hoga öt’e, gi xikagihe ha nuna ofo boja edicionesbezoar@gmail.com
Ne
Margarita León
Sanjua Donínoya Otomí
Piedra Bezoar
Primera edición: Editorial Piedra Bezoar, 2016 Colección: Boca Título: Sanjua. Donínoya Otomí Autora: Margarita León
Sanjua. Donínoya Otomí está bajo una licencia de Creative Commons Reconocimiento-CompartirIgual 4.0 Internacional (CC BY-SA 4.0). Usted es libre de: * Compartir. Copiar y redistribuir la obra. * Adaptar. Remezclar, transformar y crear a partir de la obra, aun con fines comerciales. Bajo los siguientes términos: * Atribución. Debe reconocer los créditos de la obra de manera adecuada e indicar si ha realizado cambios (pero no de una forma que sugiera que tiene el apoyo del autor o de la editorial). * CompartirIgual. Si mezcla, transforma o crea nuevo material a partir de esta obra, podrá distribuir su contribución siempre y cuando utilice la misma licencia que la obra original. * No puede aplicar términos legales ni medidas tecnológicas que restrinjan legalmente a otros hacer cualquier uso permitido por la licencia. * Esta licencia no contempla otros derechos relativos a publicidad, privacidad o derechos morales. Edición: Mauricio del Olmo Maquetación y diseño: Haydeé Salmones edicionesbezoar@gmail.com
www.piedrabezoar.com
Índice
Pe ya u’i
9
Ra xofo
13
Xadi
15
Zidhu
17
San Juan
19
Ma ne
21
Ma zi hai
23
Ya nda
25
U’aki
27
Ga tihi
29
Beni
31
Gi ma
33
Lita
35
Ne
39
Sei
41
Nu ma nänä ne ma dada bi ma pa hinda pengi nuna hai ge bi rapi ndunthi ya du, tuki ra bui‌ Ma dada
Pe ya u’i
Di ñä ko ra mpefi du ge da za ga ho: di beni ya mpefi ho ga ntuhni t’at’a ya xui ha ma fidi ha mbo nu ma t’i. Ga xipi ra xui, nua di beni ge xahño met’o ga xipi ge nu’a ra zi mäkä bi ho ya johya epu bi ma ko r’a ya jä’i bi hëki ra ñä. Bi za bi ho ra nzakite ra mäkäsuramb’onthi
da hñe’i ha ra hmunidu hinto pädi habu y’o ra ñä nubye hindi pädi ma thuhu. Nu’a ra zi dada ne ya zi nana bi tote ra mäkäbaha ya sanjuä nuni ge bi pumfri te’a ra thuhu ra zi mäkäsuramb’onthi. Ena ya hñähñu ge ya pa yabu bi ya nthebe jeya bi thogi bi bui n’a ra ajuä bi xipi ya noya ma zi xita ge bi doni ya bui ha ya noya bi doni ya ua. Ena ma xita ge da za gi ode ra mahotho hets’i thuhu, ya xadi pa ra mäkäbaha nu hinto ntini mfeni, ena ge da pengi da pist’i ra thundähi ha ra ua ra t’ähi. Xiki ne da rats’i ra tutubixi ngu ya doni sehe honi b’axkahai habu da bui y’o zi sehe, xi beni ri bui tom’i ra hai da mpunts’i ya do ra ndäte ko ndunthi ya kuhu da pobo ra mb’onthi. [10]
Ena ya jäi hñähñu ge bui njati xifri ya jäi pädi xi majuäni ya da hinda handi, bui ha ra tsudi ya do rapi ra nzakite zantho ra nzaki da pengi ko ra däñot’i ra zi dada hyadi.
[11]
Ra xofo
Ra mboidehe yuni ra u’i ra u’i ge ga xofo, ra ndä Ajuä Othontecutli, ra zi Yozipa, xin’ik’eña, Ajuä ndähi, ge bi paxi pa da ehe ya Ajuä däye ge hinbi ehe. Ra zi ndäxjua bähmia y’o y’o ha ra r’ani nubyexa het’i, ko ra zi santhe ra y’u ne ra tsa.
Ya gui xa jut’i ha ra mboidehe, dehe pobo, pobo ma zi hai u’i ra ya pa, u’i ra y’o r’amats’u nts’edi, nts’edi, ha ma zi haihu hñähñu.
[14]
Xadi
Di beni hingi ñä, xi gi tsi ma nzaki di ode ri zi noya, xi gi tihi ha ma ji, da b’e ma hmi. Hindi handi ri b’oho, habu gi y’o hinga pumfri ge ri zi thogi bi r’ohö ska mädi ma bui hinte ska xikagi. Ra tuhu hindi beni, rapi ra jots’i ra u’i. Xadi ñä ngu ya tumu. Ra mäkäbaha ge ya noya ma ya zi xita, ge ya ñ’u habu bui zantho ya thogi pa nubye di rapi nuna xadi gatho ma zi xita
pa da raki ya thädi, zi nänä zi dada ska raki ra bui ¿te’a ski beni ga pefi ha nuna ximhai? Xiki xiki te xiki ra y’e hamu tagi tagi tagi ha ma ñä xiki zi xita te be’a y’o ha ra b’axkahai hamu di ähä zi xita sta b’edi ma tuhu sta nuhu n’a ra pa ge otho ma mfeni di y’o ngu gatho ya jä’i otho ya hmi zi dada hyadi pungi nuna mfeni ge boni ha ma ne xiki te’a ra tuhu ra menja tuhu pa hingi ähä ha ri du tebe’a xiki ra tutubixi ge di beni ge zoni zi dada zi nänä habu gi bui, ¿xi majuäni ge ra hmunidu hinte ñä? Ge ngu ra otho hinte otho hinhamu zi xita zi xuxu kamfrigi, odkagi ma noya da du da du ngu ri bui pa gi r’oho ha ya ndäte ya pe.
[16]
Zidhu
Ski ode ra tuhu ra tukru xi gi johya ko ma zoni ngu ra zoni ra mixi xi gi handi di heti ya xui ha ma jä’i ge bi du, ge bui ha ri ximhai hyadi, xui ge da xam’i gi ho ma nzaki. Ra hnei ge hinto’o ode, hinda y’o ma ji bi käni ga mafi hinto da handi xui ko ra bui gi handi
ra zi hmi ma nänä hingi ne gi ndu ma zi dada.
[18]
San Juan
Di handi gi ku’ti n’a epu ma n’a ha nuna t’singu ha nu ma t’sai, di handi ma hmi, di handi ge hingi pädi to’oi ha nu ma de, xi gi ei ha ma zi ne. Gi nthede ne gi bui ha ma zi da, ge neni ma da da zoni. Gi hnei; gi ne gi pädi te ha nu ma zi mui, xi di beni r’a ya ma zi ähä, di pädi ge nui gi y’o xi yabu,
gi ei ra pa ge xadi ya jeya ska y’o ximbo, he ma stä ha ma u’i zantho gi xipi ma y’o n’a nthebe thogi ko ra du ya t’oho, ko ri noya xi gi ne ri mäkäbaha, gi handi zantho ma hmi epu gi ñ’eni ha ma beni.
[20]
Ma ne
Deni ma ne ha ra dumui, di y’o mbo ma ñä di ho ma beni, di kut’i ha ri noya, xi di benaí, di hoaí. Ya pa thogi r’amats’u ha nu ma mfeni ge tihi di handa ma du di hoki tuka noya ko ri nogo di het’i ma stä
ko ri otho t’at’a ma pa ko ya ma xui ri k’ue. Ngu ra zi dëtha nu ra y’e da tagi di ode gi zoni xi yabu di handa ma y’o hindi ne ga pädi ya majuäni di y’ohua nzäntho habu xka st’okagi sta handa hinte otho ha ma mfeni.
[22]
Ma zi hai
Rä zi ndäxjua bi zofogí, nu ra zi tuhu, rá zi beni, ra ji nente n’a ra däme bädi n’a ra däme te ñäki nda mä hinte bi b’edi. N’a ra däme pädi, ge zi nänä ne ra zi dada hyadi hinbi hiakihe hina hinbi hiaki, ra b’atha, ya zi hai b’ui, bi b’ui, bui nubye
ngetho dra b’ot’i doni, habu honse bi b’ui ya u’ada, ne dëtha habu honse, dra b’ui ya u’i.
[24]
Ya nda
Gi rapi ya ñot’i ya käm’iña gi johya nu ya zi nuxi gi rapi te da ñuni ko ri xib’a. Gi tsutsi ya y’e ge tu ya u’i, da be ya kue nu zi nts’edi nu’a ha nu ra zi ndäte. Ska tsogi ndunthi ya
doni habu da thogi ne ya zi nda ha nu xa mbo nu’a ra ndoy’o. Ska y’o r’amats’u, ri ua ge hinbi tihi pa gi handi, in ska handi. Nu ya zi dada zoni gi bui ha ra dumui xi da mädi ri beni to’o da xipi ha ya ähä gi bui nu ya zi zanjua da thede da zoni ko nuni da xipi, da nt’ani da bui ko ra tsobeni ya xudi nzäntho.
[26]
U’aki
Xi gi thede, gi handi gatho ma bui hindi ho ge xi bi xeki. Di honi ko ri da ri ne da thede ko nge’ a gi ma y’e da b’edi. Y’o ma hmädi, gi ena ma ne da xiai ge hina ska pumfri ri thuhu.
Gatho ya bui bi tagi nuhua ha ya paxi di honi ha ma mui ma t’sai da tagi. Ge ya pa bi thogi ko ra tuhu ya zu’ue bi ma nubye di de da tuhu pa ga bui xahño ra tuhu bi xiki ri tuhu hinbi xiki ri tsobui, oxki pengi da ma da ma ho’o ma johya ge ri met’i.
[28]
Ga tihi
Ri ji zi nzaki ri zi hmi ko ma ji ga hoka ra ngo ha ma zi mfeni da boni nja ma noya te ska punts’ i na ra tumu, xadi ge ma pant’i da y’o mahyegi ko ma ne ga ma xi yabu ntsi nui.
Beni
Hinte di beni hinte ga beni ha ma ñä, ha ya tuka noya. Ga gäts’i ne ga hñä ga dumui, ga beni ri pumfri ga ma hinte ga xiaí ga handaí ga ma ga ma
xi gi ähä ha ma nst’utsi boni ra dehe ma da ma zi nzaki da deni hinte da raa’í da boni. Ri ma ri ma oxki pengi ko ri tso noya hinte otho, otho ri ma ogi eku’a sta du.
[32]
Gi ma
Ga ne ga du xi bi neni ma zi ndäte, xka xoki. Hingi hangagi jamädi ska pengi oxki ma gi zoni. Yohua ra ndumui ge xi hnei ha ma fidi, xi da thede xama ri zi bui ge xahño.
Di y’ohua xi di zoni, di zoni ndunthi nge di zoni ma nänä, ¡hinge in po ngehí bu!
[34]
Lita
Ga tsi ri nzaki hamu ga handi ga tsi nehe made ra xudi ri zi tedhe. Ga ñuni ri nzaki nehe ha ra xui ga tsi ha ma zi ähä ri bui, ga juadi ri nzaki ge’a bi ma, da juadi ri bui ha ma ähä.
Xi ga tsi ri zoni t’at’a ya nt’anza ri zoni, ya zoni ge neni ma da. Ogi xadi’í, nzäntho xi ts’ombo ma bui doni ga maki ri thuhu ha nu ma mfeni ma maki hinto da ode da zoni ma bui, zäntho di ne ga handi ri hmi ga ho ma nzakite ha ma bui xi xahño honse ha ma u’i di ne ga nts’uts’i ri de t’axi xi xaki nu ya bui gatho nuhe ska kot’i para ri bui xahño bi za ska yot’e n’a ra ya hai ska xiki man’ak’i pe ga su ya zoni ri bätsi, ga tagi, ga bui xi däta ngu ra tähi.
[36]
Xita oxki ma gi pengi, njamädi ski ma, nu’a hinto pädi te’a ra bui.
[37]
Ne
Ma bui ha ma ñä ma ñä bi punts’i nubye ha ra pants’i xi däta pat’i ya beni ko ma y’e pants’i ma ne onse pa da xiaí xi di beni’í. Gi gant’i nu ma hinto da ñä, ri da in da tsaya ri da zäntho da hinda ma dä umui. Bi ma ra dumui bi te nuna dä otho da punts’i
ko nu ma da xi paha, ska punts’i ma mui ga kot’ i ma rats’i hinda ne ga handa ma nzaki te. Ri ma ska tsogi na ra dä otho ge da niña ma mui, ma zi xinxi ska tsogi ri ñuni ha ri met’ i in ga zoni, ska ma. Di munts’i ri nzaki xi tsa, in gi pädi hoki nua gi beni, ha ya ntsuts’i ge in gi ne ga ho, ma noya da ma ko ra ndähi, ri tuka noya in majuäni, ya nt’ani xi mbo ra xui, ga nthute ko ya zin tso da ma dumui, ga nangi ha ma u’i ne ga hyats’i nuna zänä septiembre, septiembre ge bi ma, ska ma ge mbo ma ähä nda Hector bi za bi eni ri beni ha nu ma u’i, hindi mädi’í.
[40]
Sei
Ya handi ko ya noya raki ra paha mbo ya hai ska pot’i ya u’ada b’ini ge na ra t’ähi da otsi ma dumui. Ya pe ga da nguent’ i ri nzaki gu ra boja da xiki ri noya ngu ya xito. Gi otsi ma thede ne gi jut’ i ko ya pont’ i ma ne, ko ya santhe gi ñ’u ya thogi pa na ya t’afi da boni ha ya u’ada pa da poni ra sei.
Gi nxaki ya xui ko ra xa bi ma ha ra xui bi thogi ge bi jut’ i ya ngu ya zi mexe. Gi punt’ i ya pa bi thogi da b’ani ma u’i ge da ma ko ya jeya gi du ha ya hotho xui, gi bui manak’ i ge gi nangi. Di ne gi ma ha ra hai habu ha ya xingri, ri bui hin majuani, hinto da ode ri nogo noya, gi ts’i ma johya gi b’e t’i ya ma pa.
[42]
Sanjua. Donínoya Otomí, de Margarita León, se terminó de formar en octubre de 2016 en las oficinas de Monte Gatito. Para su formación, se usaron las fuentes Alegreya y Alegreya sc, de la fundidora Huerta Tipográfica.