Voorbeeldkatern FORUM Geschiedenis - VMBO bovenbouw leerboek by Boom beroepsonderwijs

VOORBEELDKATERN

FORUM GESCHIEDENIS

3 /4

VMBO–KGT

Nieuw! FORUM Geschiedenis voor vmbo bovenbouw v Thema’s De lesmethode voor vmbo bovenbouw bestaat uit vier boeken: een leerboek en opdrachtenboek voor leerjaar 3 / 4 en een leerboek en opdrachtenboek voor leerjaar 4. De hoofdstukken van de boeken corresponderen met de voorgeschreven thema’s uit het school- en eindexamen. v Tekst en afbeeldingen geïntegreerd De leerteksten bestaan uit korte genummerde stukken die elk bij een afbeelding horen met hetzelfde nummer. Samenhang tussen tekst en beeld vergroot de toegankelijkheid en leerbaarheid van een tekst, zo blijkt uit onderzoek. Elk stukje tekst en afbeelding is gekoppeld aan een leerdoel. v Taal Het taalgebruik maakt de teksten maximaal toegankelijk door het vermijden van lange zinnen en onnodig ingewikkelde formuleringen. Leerlingen worden in hun eigen taal aangesproken, waardoor zij zich de historische werkelijkheid goed kunnen voorstellen. v Doorgaande leerlijn Leerlingen die overstappen van vmbo-t / havo naar bovenbouw vmbo herkennen de structuur en de wijze waarop ze zelfstandig kunnen werken. Daar waar het functioneel is worden er relaties gelegd met de leerstof uit de tijdvakken in de onderbouwboeken. In beide leerboeken zit een apart A-deel waarin onder andere historische denkwijzen worden uitgelegd en waar in het CE-deel vooral aanwijzingen worden gegeven voor hoe je je op het examen moet voorbereiden.

v Digitaal Naast de boeken kunnen leerlingen per hoofdstuk digitale opdrachten maken. Deze opdrachten sluiten aan bij de kern van het hoofdstuk en zijn handig ter voorbereiding op een proefwerk. Ook zijn er uitlegvideo’s die leerlingen kunnen gebruiken om de leerstof beter te begrijpen. Per thema zijn toetsen gemaakt en deze zijn gratis beschikbaar. v Leerdoelen en RTTI De leerdoelen staan aan het eind van elk thema op een rij zodat leerlingen kunnen checken of ze de leerstof kennen. Alle opdrachten en toetsen zijn RTTI-gelabeld.

v FORUM Geschiedenis leerboek vmbo-kgt 3/4

isbn 978 94 6442 147 7 — beschikbaar 01.03.2024 v FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vmbo-kgt 3 /4

isbn 978 94 6442 148 4 — beschikbaar 01.04.2024 v FORUM Geschiedenis leerboek vmbo-kgt 4

isbn 978 94 6442 149 1 — beschikbaar 15.07.2024 v FORUM Geschiedenis opdrachtenboek vmbo-kgt 4 isbn 978 94 6442 150 7 — beschikbaar 01.09.2024 v FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw

licentie aanvullend isbn 978 94 6442 038 8 — leverbaar v FORUM Geschiedenis onderbouw + bovenbouw volledig digitaal isbn 978 94 6442 039 5 — leverbaar

Wilt u het thema uitproberen in de klas? Voor informatie kunt u contact opnemen met onze educatief adviseurs. boomvoortgezetonderwijs.nl / forum-geschiedenis

Inhoud Leerboek vmbo-kgt 3 /4

A Wat is geschiedenis? B

Thema’s

Indonesië & Nederland 22 A Volken en vorsten 24 B Europeanen arriveren in Indonesië 26 C De Banda-eilanden en de Makassar-oorlog 28 D Java wordt een kolonie 30 E Modern Imperialisme 32 F Nationalisme en onafhankelijkheidsstrijd 34 G Nederland en Indonesië 36 De kwestie 38 Historisch denken 39 Soorten bronnen 40 Leerdoelen 41 Begrippen & woorden, Personen 42 Tijdbalk 42

De industriële samenleving in Nederland

Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland

Cultureel-mentale ontwikkelingen in Nederland na 1945

De Koude Oorlog

Israël & de Arabische wereld

Mens & milieu

Ontwikkeling van de gezondheidszorg

Naslag

in dit katern

Thema’s

Indonesië & Nederland Eeuwenlang zijn er Nederlanders in Indonesië geweest: vanaf ongeveer 1600 tot ongeveer 1950. Indonesië ligt helemaal aan de andere kant van de wereld. Hoe waren de Nederlanders daar terechtgekomen? In dit hoofdstuk zoeken we uit hoe het contact tussen Indonesië en Nederland verliep en hoe er een eind aan kwam. Op de foto hiernaast zie je een winkelstraat in het jaar 1938. Er staan glimmende, dure auto’s: de nieuwste modellen uit die tijd. Links is een winkel waar zilver wordt verkocht en ‘byoux uniques’. Dat is Frans voor ‘unieke sieraden’ — het stond deftig om Frans te gebruiken. Daarnaast zie je kleermakerij Keller. Tegenover Keller is een winkel die ‘visite- en avondkleding’ verkoopt. Bij de auto links staan twee Europese kinderen te wachten tot hun ouders klaar zijn met shoppen. Het zou een Nederlandse straat in 1938 kunnen zijn, maar dat is niet zo. Het is de Bragastraat in de Indonesische stad Bandung. Je kunt bijna niet zien dat dit Indonesië is. Als je goed kijkt, zie je helemaal links een Indonesiër staan. Maar verder is deze straat helemaal Nederlands. Hij is door Neder landers aangelegd. Er kwamen bijna alleen Nederlanders om iets te kopen. Deze straat heet tegenwoordig Jalan Braga ( jalan is Indonesisch voor ‘straat’). Het is nog steeds een belangrijke winkelstraat. Veel Nederlandse ge bouwen staan er nog. Maar de opschriften zijn tegenwoordig in het Indonesisch. En de mensen in de straat zijn nu Indonesiërs. Hoe kwam het dat Nederlanders in Indonesië winkelstraten bouwden? Straten waar de winkels zó duur waren, dat eigenlijk alleen Nederlanders er iets konden kopen? Wat dachten de Indonesiërs daarvan? En hoe is dat in Indonesië allemaal veranderd, zodat dezelfde straten nu echt Indonesisch zijn geworden? Zulke vragen gaan we in dit hoofdstuk beantwoorden.

Indonesië is niet rijk. Er wordt ongeveer evenveel geld verdiend als in Nederland, maar er wonen vijftien keer zo veel mensen. Dat betekent dat een Indonesiër gemiddeld één vijftiende verdient van wat een Nederlander verdient, dat is 6½ procent. Komt het door de Nederlandse overheersing dat het land tegenwoordig niet rijk is? Op de kaart hiernaast zie je dat Indonesië ruim vijftig keer zo groot is als Nederland. Indonesië bestaat uit duizenden eilanden. Java is niet het grootste, maar wel het belangrijkste eiland. De hoofdstad Jakarta ligt er; meer dan de helft van de Indonesiërs woont op Java. Er staat ook een groep eilanden op de kaart die samen Maluku heten. In het Nederlands heten die eilanden ‘Molukken’. Behalve Java waren de Molukken erg belangrijk voor de Nederlanders.

Vragen In dit hoofdstuk beantwoorden we deze vragen: A Hoe zag Indonesië eruit voordat de Nederlanders er kwamen? B Hoe verliep het eerste contact tussen Neder landers en Indonesiërs? C Waarom ging de VOC steeds meer oorlog voeren en land veroveren? D Hoe maakten de Nederlanders Java tot kolonie en hoe gebruikten ze die? E Wanneer en waarom werd heel Indonesië een kolonie? F Waarom begon de onafhankelijkheidsoorlog en hoe reageerde Nederland? G Hoe gaan Nederland en Indonesië tegenwoordig met elkaar om? v

Was de Nederlandse overheersing er de oorzaak van dat Indonesië tegenwoordig niet rijk is?

Indonesië & Nederland

De Bragastraat (Jalan Braga) in Bandung (Indonesië) in 1938.

Nederland op dezelfde schaal

sumatra

kalimantan sulawesi Palembang Makassar

Jakarta

maluku papua

java Bandung

500

Trowulan

1000 km

indonesië

Thema’s

Volken en vorsten Hoe zag Indonesië eruit voordat de Nederlanders er kwamen ? De eerste bewoners van Indonesië waren jager-verzamelaars, net als overal op de wereld. Ongeveer 9000 jaar geleden werden de meeste Indonesiërs landbouwers. Er zijn tegen woordig nog steeds jager-verzamelaars en boeren in Indonesië: heel weinig jager-verzamelaars en vele miljoenen boeren. De foto’s van afbeelding 1 komen uit Indonesië zoals het nu is. De boeren in Indonesië werden al gauw overheerst door Indonesische edelen. Zij waren de rijken die de grond in bezit namen: grootgrondbezitters. De boeren werkten op hun land als horigen. Ze moesten producten leveren aan hun heren en voor hen werken. Indonesische edelen woonden in een mooi groot huis. Behalve horige boeren hadden ze ook veel slaven in dienst. Die werkten bijvoorbeeld als bedienden in hun grote huis.

Op de Indonesische eilanden woonden veel verschillende volken met verschillende talen en godsdiensten. De mensen dachten dat er geesten woonden in bossen, rivieren, meren en bergen. Ook de geesten van hun voorouders vonden ze belangrijk. Ze vereerden die geesten. Deze godsdiensten worden animisme genoemd ( want ‘animus’ is Latijn voor ‘geest’ ). Vanaf ongeveer 200 n. C. kwamen nieuwe gods diensten Indonesië binnen vanuit India: eerst het hindoeïsme en later het boeddhisme. Boeddhisten zijn volgelingen van Boeddha die omstreeks 500 v. C. geleefd moet hebben in Noord-India. Hij probeerde regels te vinden voor een goed leven. Die regels werden door veel mensen gevolgd. Vooral de voornaamste bewoners van Indonesië werden hindoes en boeddhisten. De anderen behielden vaak hun animistische godsdienst. Hindoes en boeddhisten hebben grote tempels gebouwd. Een voorbeeld is de boeddhistische tempel van Sewu uit de 8ste eeuw n. C.

In de tijd van het boeddhisme en hindoeïsme werden grote rijken gesticht. Een rijk is een groot gebied waarin een vorst heerst over verschillende volken. Tussen ongeveer 700 en 1100 bloeide het boeddhistische rijk Srivijaya met als hoofdstad Palembang. Er hoorden ook veel gebieden bij die tegenwoordig buiten Indonesië liggen. Het tweede grote rijk was Majapahit dat tussen ongeveer 1300 en 1500 heeft bestaan rond de hoofdstad Trowulan op Java. Op afbeelding 3 zie je een Majapahit-vorst. In deze rijken was handel een belangrijk middel van bestaan. Maar de meeste inwoners bleven boeren. Zij bewerkten de grond van hun heren als horigen. De heren dienden weer hun vorst als edelen.

Omstreeks 1500 kwam weer een nieuwe godsdienst Indonesië binnen: de islam. Vooral handelaren uit Arabië en India brachten deze godsdienst mee. Het hindoeïsme en boeddhisme verdwenen bijna helemaal. De oude tempels raakten in verval. Niet alleen de voorname Indonesiërs, maar ook armere mensen werden moslims. Alleen in ver afgelegen gebieden in het binnenland bleef het animisme bestaan, bijvoorbeeld bij de Batak op Sumatra en de Toraja’s op Sulawesi. De vorsten van Indonesië noemden zich voortaan sultan, dat is een islamitische heerser. Sultans hadden niet alleen politieke macht. Zij bestuurden ook de godsdienst. Op Java was Mataram een belangrijke islamitische staat, die heeft bestaan van 1585 tot 1755. Daarna viel Mataram uiteen in twee sultanaten: Yogyakarta en Surakarta. Er is nog steeds een sultan van Yogyakarta in Indonesië. Veel politieke macht heeft hij niet meer. Maar hij is belangrijk voor moslims, en dus voor bijna alle Indonesiërs. Want 90% van de Indonesiërs is moslim. Indonesië is het grootste islamitische land ter wereld.

Indonesië & Nederland 2

4 25

Thema’s

Europeanen arriveren in Indonesië Hoe verliep het eerste contact tussen Nederlanders en Indonesiërs? Na 1500 kwamen Europeanen naar de Indonesische eilanden. De eersten waren de Portugezen in 1511. Zij waren begonnen met de Europese ontdekkingsreizen. Een tijdje later volgden de Nederlanders. In 1596 kwam Cornelis de Houtman (1565–1599) aan in het sultanaat Bantam in het westen van Java. De Nederlanders wilden in Indonesië handel drijven in specerijen, zoals peper, kaneel, nootmuskaat en kruidnagels. Die waren in Europa heel duur. De sultan van Bantam gaf toestemming voor de handel. Toch werd de eerste reis van De Houtman geen succes, vooral omdat hij zich zo lomp en onbeleefd gedroeg. Maar de Nederlanders wisten nu hoe je naar Indonesië kon varen. Daardoor volgden er steeds meer.

In 1602 besloten de Nederlanders alle handel met Azië te voeren via de Verenigde Oost-Indische Compagnie ( VOC ). De VOC kreeg het alleenrecht op de Aziatische handel, ook wel monopolie genoemd. Zo konden de Nederlanders onderling niet met elkaar concurreren.

De VOC benoemde een gouverneur-generaal als hoofd over alle handel in Azië. Een belangrijke gouverneur was Jan Pieterszoon Coen (1587–1629). Hij vond dat de VOC in Indonesië een vaste hoofdplaats moest hebben. Zonder toestemming van de plaatselijke sultan veroverde hij de stad Jayakarta

Indonesië & Nederland

en verwoestte die. Op deze plek stichtte hij in 1619 Batavia. Die stad heet tegenwoordig Jakarta: de hoofdstad van Indonesië. Jayakarta lag op de grens van de gebieden van twee sultans. Coen werkte nu eens samen met de een en dan weer met de ander. Zo kreeg hij zijn zin. Bij Batavia werd een sterk fort gebouwd. Zo kon de stad niet meer worden veroverd door Indonesische sultans. Batavia werd gebruikt als handelscentrum. Alle goederen van de verschillende Indonesische eilanden werden er verzameld en ingeladen in grote vloten. Die voeren dan naar Nederland, waar de spullen met veel winst werden verkocht. De Nederlanders hadden nu op West-Java een klein stukje land veroverd. Op andere plaatsen stichtten ze handelskantoren aan de kust: factorijen. Soms werd daar een fort bij gebouwd om aanvallen te kunnen afslaan. Zo werd de handel veilig gehouden. De VOC gedroeg zich net zoals de Indonesische vorsten. Op de kleine stukjes VOC-land liet de com-

pagnie boeren voor zich werken als horigen. Er werden duizenden slaven gebruikt voor allerlei werk. Dat was in Indonesië nu eenmaal gewoon. Met de vorsten werden handelsverdragen gesloten voor de levering van specerijen. Indonesische vorsten waren eraan gewend om verdragen met elkaar te sluiten. De Indonesische vorsten voerden ook vaak oorlog tegen elkaar. Soms vocht de VOC daarin mee. De Indonesiërs zagen dat de Europeanen sterke wapens hadden. Daarom vroegen ze de VOC soms om hen te helpen. Dat deed de VOC dan in ruil voor gunstige handelsverdragen. Een voorbeeld was de oorlog van prins Trunajaya (1649–1680) van Madura tegen sultan Amangkurat II (r. 1677–1703) van Mataram. De VOC hielp de sultan. In ruil wilden de Nederlanders dan de stad Semarang hebben aan de noordkust van Java. VOC- soldaten namen Trunajaya gevangen en leverden hem uit aan de sultan. Die had beloofd de prins goed te behandelen als de VOC-soldaten hem uitleverden. Maar hij stak hem toch eigenhandig dood. Op afbeelding 7 zie je dat gebeuren.

Thema’s

De Banda-eilanden en de Makassar-oorlog Waarom ging de VOC steeds meer oorlog voeren en land veroveren? 8

De VOC was een handelsonderneming. De compagnie wilde winst maken met handel, geen land veroveren en oorlog voeren. Toch gebeurde dat wel. Waarom? Om twee redenen:

Als je een Indonesische vorst versloeg en zijn land veroverde, kon je zo’n vorst dwingen om spullen te leveren tegen lage prijzen. v Als je ergens de macht had, kon je voorkomen dat Indonesiërs handel gingen drijven met andere Europeanen, bijvoorbeeld de Engelsen. v

Een voorbeeld zijn de eilanden van Maluku (de Molukken). Daar kwamen veel specerijen vandaan. Vooral de Banda-eilanden in het zuiden van Maluku waren interessant voor de VOC. Nootmuskaat groeide alleen dáár. Het waren heel kleine eilanden, zoals je op afbeelding 8 kunt zien. Dus kon de VOC gemakkelijk de hele nootmuskaathandel daar overnemen. Dat dacht Jan Pieterszoon Coen ten-

9 28

minste. Hij sloot een verdrag met Bandanese hoofdmannen om de nootmuskaat alleen nog aan de VOC te leveren. Maar waarschijnlijk waren die hoofdmannen niet de baas over heel Banda. Want sommige Bandanezen bleven gewoon handeldrijven met de Engelsen. Ze probeerden Engelsen en Nederlanders met elkaar te laten concurreren om meer geld voor hun nootmuskaat te krijgen.

Indonesië & Nederland

Uiteindelijk nam Coen een wreed besluit. Als de Bandanezen niet wilden meewerken, dan moesten ze maar weg. In 1621 ging hij met een vloot naar de eilanden en nam alle 44 hoofdmannen gevangen. Door Japanse huurlingen liet hij ze afslachten op een plaats waar iedereen het kon zien. De bevolking vluchtte in paniek naar de bergen. Duizenden werden gedood. Anderen kwamen in de bergen om van honger of werden als slaaf verkocht. Van de 14 000 Bandanezen bleven maar 480 mensen over. Coen liet gehoorzame horigen en slaven komen van andere eilanden in Indonesië om de nootmuskaat te oogsten. Zo werd Banda een grote plantage waar mensen werkten in slavernij. De bazen van de VOC in Nederland schrokken toen ze hoorden over het geweld op de Banda-eilanden:

‘Wij hadden liever gezien dat het minder bloedig was gegaan. Als we zo wreed tekeergaan, wil straks misschien niemand meer handel met ons drijven…’

Een tweede voorbeeld is de oorlog om Makassar op Zuid-Sulawesi. De sultan van Makassar wilde vrije handel met Maluku. Tegen de Nederlanders zei hij:

‘Bedoelt u soms dat God die eilanden, zo ver van uw eigen land, alleen voor uw handel bestemd heeft? Ik verzoek u de Molukkers niet lastig te vallen en in vrede te laten, evenals mijn schepen die mijn vlag dragen.’ In Zuid-Sulawesi was nóg een sultanaat, het vorstendom Bone. Dat had ruzie met Makassar omdat Makassar de baas wilde spelen over heel Zuid-Sulawesi. De vorst van Bone, prins Palakka (1634–1696), vluchtte daarom naar Batavia. Hier zag de VOC een kans. In 1667 werd een vloot naar Makassar gestuurd met prins Palakka aan boord. Met hulp van zijn strijders uit Bone werd sultan Hasanuddin (r. 1653–1669) van Makassar verslagen. Het was de grootste oorlog die de VOC ooit heeft gevoerd. Met veel moeite werden de Nederlanders zo de baas in Makassar. De vorsten van Bone waren voortaan hun bondgenoten.

Thema’s

Java wordt een kolonie Hoe maakten de Nederlanders Java tot kolonie en hoe gebruikten ze die? In 1799 ging de VOC failliet. De Nederlandse staat nam de bezittingen in Indonesië over. Vanaf toen werden de zaken anders aangepakt. De Nederlandse regering wilde om te beginnen het hele eiland Java in bezit hebben. Van west naar oost werd over Java een weg aangelegd: de Grote Postweg. De sultans van Oost-Java konden nu gedwongen worden met de Nederlanders samen te werken. Nederlanders gingen zich steeds hooghartiger tegen Indonesiërs gedragen. Ze leefden samen met Indonesische vrouwen zonder zich iets aan te trekken van islamitische normen en waarden. In 1825 kwam de Javaanse prins Diponegoro (1785– 1855) daartegen in opstand. Hij verzette zich niet alleen tegen de Nederlanders, maar ook tegen Indonesische sultans die met hen samenwerkten en hun horige boeren uitbuitten. Daardoor werd hij p opulair onder de bevolking.

De Nederlanders konden Diponegoro maar moeilijk verslaan. Vijf jaar duurde de Java-oorlog. Ten slotte gingen de Nederlanders zogenaamd met Diponegoro onderhandelen over vrede. Maar toen hij daarvoor kwam, namen ze hem gevangen. Dat zie je gebeuren op afbeelding 11. Heel Java was nu door Nederland bezet. Javaanse boeren verbouwden meestal rijst of ander voedsel dat ze zelf nodig hadden. Maar het land kon volgens de Nederlanders veel méér opbrengen. Daarom voerden ze in 1830 het Cultuurstelsel in. De boeren moesten verplicht op een vijfde van hun land producten verbouwen waar in Europa vraag naar was: koffie, suiker, thee en tabak. Daarvoor kregen ze een plantersloon. Ook hun heren kregen een percentage van de opbrengst. De producten werden in Nederland verkocht voor

Indonesië & Nederland

een veel hogere prijs dan het plantersloon. De winst ging naar de Nederlandse staat. Daarmee werden in Nederland bijvoorbeeld spoorwegen aangelegd. Door het Cultuurstelsel bracht het boerenland méér op. Daar kregen de boeren geld voor. Vroeger hadden boeren eigenlijk nooit geld. Maar ze werden ook gedwongen tijd te besteden aan iets anders dan hun eigen voedsel. Vaak moesten ze hiervoor de beste stukken land gebruiken. Daardoor was er soms te weinig rijst, of zelfs hongersnood. De Indonesische edelen deden daar niks tegen, want die profiteerden zelf ook van het Cultuurstelsel. In 1856 was Eduard Douwes Dekker (1820– 1887) de Nederlandse bestuurder in het district Lebak op West-Java. Hij merkte dat de Indonesische vorsten, zoals die op afbeelding 13, hun boeren keihard uitbuitten. Daarom riep hij de vorsten bij elkaar en hield een toespraak:

‘Schamen jullie je niet om de boeren zo uit te buiten? Jullie zijn er toch om de bevolking rechtvaardig te regeren?’ Maar niets hielp. De Javaanse heren gingen gewoon door. Douwes Dekker ging naar de gouverneur-generaal in Batavia. Kon die niets aan de uitbuiting doen? De gouverneur wilde geen ruzie met de Indonesi-

sche vorsten. Hij deed niets. Toen nam Douwes Dekker ontslag. Hij wilde geen bestuurder meer zijn als niemand iets deed tegen de onderdrukking van de boeren. Terug in Nederland schreef hij het boek Max Havelaar over zijn ervaringen in Indonesië. Het eindigt met een vraag aan koning Willem III (r. 1849–1890): ‘Weet u wel dat er daarginds in Indonesië meer dan 30 miljoen onderdanen worden uitgebuit en mishandeld in uw naam?’ Het boek veroorzaakte veel opschudding in Nederland. Was het écht zo dat onder Nederlands bestuur zulke verschrikkelijke toestanden voorkwamen? Dan moest daar nodig wat aan veranderen!

Thema’s

Modern imperialisme Wanneer en waarom werd heel Indonesië een kolonie? Vanaf 1870 werden ook eilanden buiten Java veroverd. Dat had te maken met het moderne imperialisme. Dat was de overheersing van koloniën die veroorzaakt werd door de Industriële Revolutie. Met moderne techniek werden betere wapens ontwikkeld, waardoor Europeanen ge makkelijker oorlogen wonnen. Voor de Europese industrie waren grondstoffen nodig, bijvoorbeeld olie of ijzererts. Om die te krijgen, moesten Europeanen ook het binnenland van hun overzeese gebieden veroveren. Om de producten van hun industrie te verkopen, werden koloniën gebruikt als afzetmarkt. Zo werd bijvoorbeeld katoenen stof uit Europese fabrieken in de koloniën verkocht. In Nederland kwamen in deze tijd liberale regeringen aan de macht. Liberalen waren voor zo veel mogelijk vrijheid voor ondernemers. De dwang van het Cultuurstelsel paste daar niet bij. Na 1870 werd het afgeschaft. Er moesten vrije ondernemingen in Indonesië komen, bijvoorbeeld thee-, koffie- en

rubberplantages. De regering moest alleen zorgen voor orde en rust, zodat de Nederlandse onder nemers hun gang konden gaan. Dat kon alleen als de Nederlanders overal de baas waren. Tussen 1870 en 1930 veroverden de Neder landers langzamerhand alle eilanden van het tegenwoordige Indonesië. Soms duurde zo’n verovering heel lang. Zo verzetten de sultans van Aceh — aan de noordpunt van Sumatra — zich veertig jaar lang tegen de Nederlanders. Pas in 1913 lukte het om Aceh te veroveren. De Nederlanders veroverden ook veel land omdat ze bang waren dat anders andere Europeanen dat zouden doen. Zo werd het eiland Papua verdeeld tussen de Nederlanders en de Duitsers, hoewel de Nederlanders daar eigenlijk weinig te zoeken hadden. En heel Sumatra (mét Aceh) moest beslist Nederlands worden omdat anders de Engelsen het misschien zouden innemen.

Indonesië & Nederland

16 Steeds meer Nederlanders vonden dat je niet alleen maar koloniën kon hebben om er zelf beter van te worden. Het boek Max Havelaar had daar ook invloed op. Als je een land overzee regeerde, moest je iets goeds doen voor de bevolking; scholen en ziekenhuizen bouwen bijvoorbeeld. Ook de ondernemers waren voor beter onderwijs, want in hun moderne bedrijven hadden ze goed opgeleide mensen nodig. De kerken stuurden missionarissen naar Indonesië om er het christendom te verspreiden. Ook zij bouwden scholen en ziekenhuizen. Het lukte alleen om het christendom te verspreiden in gebieden waar de inwoners nog in het animisme geloofden. Want moslims gaan niet zomaar over naar het christendom. Daarom vind je in Indonesië christenen tegenwoordig vooral in afgelegen gebieden in het binnenland, zoals bij de Toraja’s op Sulawesi of de Batak op Sumatra.

17 Met moderne stoomschepen en later ook vliegtuigen kon Indonesië steeds gemakkelijker worden bereikt. Vanaf 1930 begon de KLM een lijndienst. Je deed er toen nog wel een week over met een vliegtuig, maar dat was toch veel sneller dan vroeger. De meeste mensen reisden overigens nog steeds per stoomschip. Dan duurde de reis drie of vier weken. Zo kwamen er steeds meer Nederlanders naar Indonesië. Toch bleven ze een kleine minderheid van nog geen honderdduizend naast tientallen miljoenen Indonesiërs. Maar zij woonden wel in de mooiste huizen, hadden een auto met chauffeur, veel bedienden, en winkelden in dure winkelstraten. Steeds meer Indonesiërs begonnen dat onrecht vaardig te vinden.

Thema’s

Nationalisme en onafhankelijkheidsstrijd Waarom begon de onafhankelijkheidsoorlog en hoe reageerde Nederland? Op de scholen leerden Indonesische leer lingen over Europa. Ze kwamen erachter dat mensen daar veel rechtvaardiger werden behandeld dan in de koloniën. In Europa bestonden geen overheersers en onderdrukten. Daardoor begonnen Indonesiërs te denken: waarom worden wij eigenlijk door Europeanen overheerst? Waarom mogen wij niet over onszelf beslissen, zoals Euro peanen dat doen in hun eigen land? In 1927 richtte Sukarno (1901–1970) de Partai Nasional Indonesia op (PNI: Indonesische Nationale Partij). Nationalisme betekent dat je een eigen land wilt voor je eigen volk, met een eigen regering. Sukarno wilde de Nederlanders wegjagen. Hij wilde dat Indonesië onafhankelijk werd. Hij was een goede redenaar die veel invloed had. Daarom vonden de Nederlanders hem gevaarlijk. In 1930 zetten ze hem gevangen.

Dat veranderde toen Indonesië in 1942 door Japan werd veroverd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bezette Japan een groot deel van Oost-Azië. Europese overheersers werden in kampen opgesloten: mannen in werkkampen, vrouwen en kinderen apart in andere kampen. In plaats van in hun mooie huizen de baas te spelen over de Indo nesiërs, leefden de Nederlanders nu met honger en gebrek. Ze moesten diep buigen voor Aziaten. Sukarno werd meteen door de Japanners vrijgelaten. Hij verzette zich niet tegen de dwangarbeid die Indonesiërs voor de Japanners moesten doen. Dat werk was zó hard, dat het honderdduizenden Indonesiërs het leven kostte. Maar Sukarno hoopte op deze manier uiteindelijk zijn doel te bereiken: een onafhankelijk Indonesië. Want de Nederlandse overheersers zaten nu tenminste opgesloten.

Toen de Japanners zich in augustus 1945 moesten overgeven aan de Amerikanen, greep Sukarno meteen zijn kans. Hij riep de onafhankelijke republiek Indonesië uit. De Nederlanders konden daar niets tegen doen. In Indonesië zaten ze nog in kampen. Nederland zelf was pas een paar maanden daarvoor bevrijd van de Duitse bezetting. Maar de Nederlandse regering gaf niet zomaar toe. Volgens de Nederlanders waren de Indonesische nationalisten alleen maar opgestookt door de Japanners. Bovendien was er chaos in Indonesië; de nationalisten van Sukarno waren nog bijna nergens de baas. Daardoor werd er geroofd en geplunderd. De Nederlanders zeiden dat de aanhangers van Sukarno terroristen waren.

De Nederlandse regering stuurde een groot leger naar Indonesië. Er moest eerst orde en rust komen, daarna kon er gepraat worden. Maar eigenlijk probeerde Nederland gewoon de kolonie terug te veroveren. Daardoor was er in Indonesië jarenlang oorlog: van 1945 tot 1949. Het was een wrede strijd waarin veel oorlogsmisdaden werden gepleegd. Zo brandden Nederlanders hele Indo nesische dorpen plat uit wraak voor Indonesische aanslagen. Zowel Nederlanders als Indonesiërs gebruikten terreur om de bevolking schrik aan te jagen. Burgers werden door beide partijen vermoord als ze dachten dat ze met de andere partij samenwerkten. Ongeveer 6000 Nederlandse militairen werden in de oorlog gedood, aan de Indonesische kant minstens tien keer zo veel. Indonesiërs vermoordden waarschijnlijk zo’n 25 000 Nederlands-Indische burgers, Nederlanders waarschijnlijk meer dan honderd duizend Indonesische burgers.

Indonesië & Nederland

Thema’s

Nederland en Indonesië Hoe gaan Nederland en Indonesië tegenwoordig met elkaar om? Nederland werd door de Verenigde Staten gedwongen om toe te geven in de kwestieIndonesië. In 1949 deed koningin Juliana (r. 1948– 1980) officieel afstand van de kolonie. Dat noem je soevereiniteitsoverdracht. Soevereiniteit is de hoogste macht in een land; die ging van Nederland naar Indonesië. Na vier jaar wrede oorlog ging het niet meteen goed tussen Indonesië en Nederland. President Sukarno vond dat Nederlandse bedrijven in Indonesië nog veel te machtig waren. Bovendien had Nederland nog een stuk van de oude kolonie behouden. Daar was Sukarno niet blij mee.

Volgens Nederland woonden in Indonesië verschillende volken die niet bij elkaar hoorden. Ze waren alleen toevallig allemaal door Nederland overheerst. In Papua bijvoorbeeld woonden mensen die meer leken op Australische aboriginals dan op Indonesiërs. Er was volgens Nederland geen reden om van Papua een kolonie van Java te maken. Daarom behield Nederland Papua om het later onafhankelijk te laten worden. Maar Sukarno dreigde met oorlog. Weer kwamen de Verenigde Staten tussenbeide. Nederland werd in 1962 gedwongen Papua aan Indonesië te geven.

22 36

De bewoners van Papua worden tegenwoordig door Indonesië zwaar onderdrukt. Ze proberen al meer dan vijftig jaar onafhankelijk te worden van Indonesië, maar zonder resultaat. Ook op de Molukken woonde een groep mensen die liever niet bij Indonesië wilde horen. Ze stichtten een eigen republiek, maar die werd meteen door Indonesië veroverd. Enkele duizenden Molukkers gingen toen naar Nederland. Ze bleven van mening dat ze een eigen land moesten hebben. Daar is nog steeds niets van terechtgekomen. Door de dekolonisatie raakten veel mensen hun land kwijt. In Indonesië woonden nogal wat Nederlanders die daar waren geboren. Vaak hadden ze zowel Indonesische als Nederlandse voorouders. Ze werden ‘Indische Nederlanders’ genoemd. Indonesië was hun land, maar ze waren er eigenlijk niet meer welkom. Dus gingen velen na de onafhankelijkheid naar Nederland, een land dat ze nog nooit gezien hadden. Door de problemen tussen Indonesië en Nederland werd het voor Indische Nederlanders in Indonesië steeds moeilijker. Daarom kwamen in de periode 1945–1962 verschillende golven migranten naar Nederland. Tegenwoordig wonen er in Nederland

Indonesië & Nederland

meer dan een miljoen mensen met Indonesische voorouders. De migranten hadden invloed op de Nederlandse cultuur. Iedereen in Nederland kent wel het Indonesische eten met nasi goreng en saté. Er zijn ook Nederlandse woorden die uit het Indonesisch komen, zoals pienter, piekeren en banjeren. In 1967 werd Sukarno door een staatsgreep afgezet. Hij werd opgevolgd door Suharto (r. 1967–1998), een generaal die Indonesië heeft geregeerd als militaire dictator. Hij onderdrukte zijn tegenstanders zonder genade. Daarbij zijn grote aantallen slachtoffers gevallen, meer dan een miljoen. Mensenrechten werden niet gehandhaafd. Suharto stak veel geld in zijn eigen zak, zo’n 500 miljoen euro. Toch ging koningin Juliana in 1971 bij Suharto op staatsbezoek. Het was de eerste keer dat een Neder-

landse vorst in Indonesië kwam. In de koloniale tijd is er nooit een koning of koningin geweest. Maar nu vond Nederland het belangrijk om weer goede vrienden met Indonesië te worden. Indonesië is tenslotte een heel groot land met meer dan 275 miljoen inwoners. Daar kunnen Nederlandse bedrijven veel geld verdienen. Ook koningin Beatrix (r. 1980–2013) is in 1995 bij de dictator op bezoek geweest. Sinds 1998 worden Indonesische presidenten democratisch gekozen. In 2020 ging koning Willem-Alexander (r. 2013 – nu) op staatsbezoek bij president Widodo (r. 2014 – nu). Hij maakte officieel excuses voor de Nederlandse oorlogsmisdaden tijdens de onafhankelijkheidsoorlog in de jaren 1945–1949. Daarover was sinds die oorlog in Nederland veel discussie geweest.

B v

Thema’s De kwestie

Was de Nederlandse overheersing er de oorzaak van dat Indonesië tegenwoordig niet rijk is? Aan het begin van dit hoofdstuk heb je gelezen dat Indonesië een heel groot land is, maar niet rijk. Komt dat door de Nederlandse overheersing?

De Nederlanders hebben in Indonesië havens, vliegvelden, wegen, bruggen en spoorwegen aangelegd. Veel daarvan worden tegenwoordig nog gebruikt.

Als Indonesië geen kolonie was geweest, had er nooit zo’n groot land kunnen ontstaan. Op de eilanden wonen veel verschillende volken. Alleen omdat die toevallig allemaal door Nederlanders werden overheerst, is het één groot land geworden.

Grote bedrijven hebben Indonesische producten en grondstoffen gebruikt voor hun eigen voordeel. Een voorbeeld is de Nederlandse oliemaatschappij die in Indonesië naar olie boorde. Tegenwoordig is dat Shell geworden: één van de grootste bedrijven ter wereld.

De Nederlanders hebben in Indonesië wrede oorlogen gevoerd om gebieden aan zich te onderwerpen. Daarbij zijn talloze slachtoffers gevallen.

De VOC gebruikte Indonesiërs als horigen en slaven. In de tijd van het Cultuurstelsel verdiende Nederland geld ten koste van Javaanse boeren.

De Nederlandse koloniale machthebbers keken neer op de Indonesische bevolking. Ze vonden zichzelf betere mensen. Inheemsen werden gediscrimineerd.

Op die vraag zijn verschillende antwoorden mogelijk. Maar voor een goed antwoord zijn goede argumenten nodig: redenen waarom je iets vindt. In de vakken op deze bladzijde staan dingen die je als argument kunt gebruiken.

Indonesische heren hebben zich altijd verrijkt ten koste van de horige boeren. Ook nu verrijken Indonesische leiders zich nog. President Suharto was geen uitzondering. Zulke zelfverrijking ( corruptie ) is één van de grootste problemen in Indonesië.

De Nederlanders hebben in Indonesië gezorgd voor onderwijs en ziekenzorg voor arm en rijk.

1 v

Indonesië & Nederland Historisch denken

Soorten vragen

Bronnen beoordelen

Bij geschiedenis stel je vragen aan het verleden. Wat je over vroeger te weten komt, is altijd een antwoord op een vraag. Zo ging dit hoofdstuk bijvoorbeeld over vragen als:

Om antwoorden te vinden op vragen over het verleden, moet je bronnen gebruiken. Dat kunnen teksten zijn, of afbeeldingen, of films, of voor werpen. Als je naar teksten en afbeeldingen kijkt, moet je weten of ze betrouwbaar zijn. Spreekt de bron de waarheid? Of staat er iets in wat je niet zomaar kunt geloven? Om erachter te komen of een bron betrouwbaar is, moet je je altijd twee dingen afvragen:

Welke rijken en godsdiensten zijn er in Indonesië geweest? v Hoe komt het dat de VOC slaven en horigen gebruikte? v Was het kolonialisme iets goeds of iets slechts voor Indonesië? v

Je kunt allerlei soorten vragen over geschiedenis stellen. De meeste vragen gaan over hoe iets vroeger was. Die beginnen met woorden als welke, hoe, of wat voor. In het antwoord op zulke vragen wordt een beschrijving gegeven van hoe de wereld er vroeger uitzag. Daarom noemen we deze vragen beschrijvende vragen. Een tweede soort vragen gaat over hoe iets zo is gekomen. Dan wordt er gevraagd naar oorzaken. Dat komt bij geschiedenis ook vaak voor. Deze vragen beginnen vaak met woorden als waarom, hoe komt het dat, of om welke reden. Je wilt dan een verklaring weten voor dingen die vroeger gebeurden. Daarom noemen we dit verklarende vragen. De laatste soort vragen komt het minst voor. Was het nu goed of slecht dat er iets gebeurd is? Welke gevolgen heeft het gehad? Dit zijn vragen naar een oordeel over iets. Je wilt weten welke waarde iets heeft gehad: veel waarde, weinig of geen waarde. Of zelfs het omgekeerde: dingen zijn er minder waard door geworden. Daarom noem je dit waarderende vragen.

Wat weet de schrijver of tekenaar over de dingen die hij vertelt of tekent? v Wat was de bedoeling van de maker van de bron, wat wilde hij ermee bereiken? v

Wat iemand weet heeft soms te maken met wat hij gezien heeft. Was hij erbij geweest toen iets gebeurde? Als hij in een andere tijd leefde, kan dat natuurlijk niet. Toch kan iemand die ergens niet bij was, veel ware dingen vertellen. Het kan zijn dat hij zó veel goede documenten heeft gelezen, dat hij toch heel veel weet. Of misschien heeft hij veel mensen gesproken. Je moet er dus ook op letten wie de maker van een bron was. Wat bedoelde de maker van een bron? Wat wilde hij bereiken? Wilde hij de waarheid spreken? Of had hij redenen om dat niet te doen? Als iemand in dienst is van een vorst, zal hij niet gauw iets slechts over die vorst zeggen. Misschien maakt hij de daden van de vorst wel veel mooier dan ze waren. Als iemand een poster maakt voor een politieke partij, laat hij natuurlijk alleen de goede dingen van die partij zien.

B v

Thema’s Soorten bronnen

Propaganda-afbeeldingen Propaganda betekent: reclame maken voor een regering, een politieke partij of gewoon voor een bepaalde manier van denken. Dat gebeurt om mensen over te halen om óók zo te gaan denken. Daarom worden dingen vaak mooier voorgesteld dan ze zijn. Soms zitten er in propaganda ook gewoon leugens. Je moet dus voorzichtig zijn met propaganda als bron. Als er een politieke strijd of oorlog wordt gevoerd, is het logisch dat de partijen veel propaganda maken. Dat gebeurde ook in de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. Een voorbeeld van propaganda uit die oorlog is afbeelding 20 op p. 35. Hieronder zijn vier stukken van die afbeelding uitvergroot.

Op de poster staan tekst en afbeeldingen. De vlag van Indonesië is rood en wit. De rood-wit-blauwe vlag is natuurlijk de Nederlandse vlag. Het is dus wel duidelijk wat de tekst wil zeggen. Maar de afbeeldingen zijn ook heel belangrijk. Waarom is die man afgebeeld met een hoofddoek en een sabel? Waarom een moeder met kind? Waarom een draak? En waarom een ploegende boer? Elk van die afbeeldingen betekent iets. Bij propaganda met je je altijd afvragen wat de afbeeldingen betekenen. En omdat propaganda vaak leugens zijn, moet je je ook altijd afvragen of de propaganda wel klopt.

1 v

Indonesië & Nederland Leerdoelen

De nummering van de leerdoelen correspondeert met de tekstblokken in dit hoofdstuk.

Ik kan … 1

2 3 4

5 6 7

twee overeenkomsten noemen tussen gebeurtenissen in Indonesië en in Europa tijdens tijdvak 1 en 3. drie godsdiensten in Indonesië noemen voordat de islam er kwam. twee hindoeïstische en boeddhistische rijken in Indonesië noemen. uitleggen waarom in Indonesië veel sultanaten zijn ontstaan. de eerste contacten tussen Indonesiërs en Nederlanders beschrijven. de organisatie van handelsactiviteiten van de VOC beschrijven. uitleggen hoe de VOC zich gedroeg net zoals een Indonesisch vorstendom.

uitleggen waarom de VOC geen gebieden wilde veroveren en twee redenen noemen waarom ze dat tóch deed. 9 beschrijven hoe Coen Banda veranderde in een grote plantage. 10 beschrijven hoe de VOC Hasanuddin en Palakka tegen elkaar uitspeelde. 11 uitleggen hoe het optreden van de Neder landers na 1800 leidde tot de Java-oorlog. 12 uitleggen waarom de Nederlanders het Cultuurstelsel invoerden en hoe het werkte. 13 uitleggen waarom Eduard Douwes Dekker het boek Max Havelaar schreef en welke gevolgen dat had in Nederland.

16 veranderingen noemen in de koloniale politiek van Nederland van eind 19de eeuw. 17 uitleggen waardoor het aantal Nederlanders in Indonesië in de 20ste eeuw groeide, maar tóch klein bleef. 18 beschrijven wat nationalisme is en uitleggen waarom het door onderwijs werd versterkt. 19 gevolgen van de Japanse bezetting beschrijven voor Indonesische nationalisten en voor Nederlanders. 20 beschrijven hoe Nederland reageerde op de in 1945 uitgeroepen Republiek Indonesië. 21 de redenen die Nederlanders gaven voor hun militaire acties noemen en uitleggen waarom die vaak niet klopten met de werkelijkheid. 22 uitleggen waarom de relaties tussen Indonesië en Nederland eerst niet zo goed waren. 23 twee voorbeelden uitleggen van volken die eigenlijk liever niet bij Indonesië wilden horen. 24 uitleggen waarom ‘Indische Nederlanders’ in de jaren 1945–1955 in golven naar Nederland vertrokken. 25 uitleggen waarom Nederlandse koninginnen op staatsbezoek gingen in Indonesië en een reden noemen waarom zij dat misschien beter niet hadden kunnen doen. 26 beschrijven wat koning Willem-Alexander tijdens zijn staatsbezoek heeft gedaan. v

14 drie verbanden leggen tussen de Industriële Revolutie en het moderne imperialisme en uitleggen hoe hierdoor de rol van de koloniale overheid veranderde. 15 een economische en een politieke reden noemen waarom de Nederlanders eilanden buiten Java gingen veroveren.

v v v

met argumenten mijn mening uitleggen over de vraag of Indonesië door de koloniale tijd is benadeeld. drie soorten historische vragen onderscheiden. uitleggen hoe je de betrouwbaarheid van bronnen beoordeelt. propaganda-afbeeldingen als bron gebruiken. met behulp van de lijsten begrippen & woorden de inhoud van paragrafen weergeven.

Thema’s

Begrippen & woorden

v A

v jager-verzamelaar

v ontdekkingsreis

v handelsonderneming

v failliet

v landbouw

v handel

v winst

v staat

v edele

v specerijen

v handel

v hooghartig

v grootgrondbezitter

v sultan

v veroveren

v islam

v product

v alleenrecht

v oorlog

v normen en waarden

v horige

v monopolie

v macht

v opstand

v slaaf

v concurreren

v specerijen

v sultan

v godsdienst

v gouverneur-generaal

v verdrag

v horige

v geest

v veroveren

v concurreren

v uitbuiten

v animisme

v fort

v geld

v bezetten

v hindoeïsme

v handelscentrum

v wreed

v Cultuurstelsel

v boeddhisme

v winst

v huurling

v product

v tempel

v factorij

v paniek

v plantersloon

v rijk

v vorst

v slaaf

v winst

v vorst

v horige

v spoorwegen

v handel

v slaaf

v plantage

v geld

v middel van bestaan

v handelsverdrag

v slavernij

v hongersnood

v islam

v oorlog

v geweld

v edele

v handelaar

v sultan

v profiteren

v moslim

v vorst

v bestuur

v sultan

v bondgenoot

v district

v politiek

v opschudding

v macht v staat

Tijdbalk

600

700

800

900

1000

1100

1200

boeddhistische en hindoeïstische rijken

1300

Indonesië & Nederland Personen

v E

v veroveren

v rechtvaardig

v kolonie

v Boeddha

v modern imperialisme

v kolonie

v soevereiniteitsoverdracht

v Cornelis de Houtman

v overheersen

v soevereiniteit

v Jan Pieterszoon Coen

v kolonie

v onderdrukken

v macht

v Trunajaya

v Industriële Revolutie

v nationalisme

v president

v Amangkurat II

v techniek

v regering

v wreed

v Palakka

v oorlog

v onafhankelijk

v oorlog

v Hasanuddin

v industrie

v veroveren

v overheersen

v Diponegoro

v grondstof

v invloed

v aboriginal

v Eduard Douwes Dekker

v product

v bezetten

v onafhankelijk

v Willem III

v afzetmarkt

v dwangarbeid

v oorlog

v Sukarno

v fabriek

v republiek

v onderdrukken

v Juliana

v liberaal

v chaos

v dekolonisatie

v Suharto

v regering

v plunderen

v migrant

v Beatrix

v macht

v terrorist

v invloed

v Willem-Alexander

v vrijheid

v orde en rust

v cultuur

v Widodo

v ondernemer

v wreed

v staatsgreep

v Cultuurstelsel

v oorlogsmisdaad

v dictator

v plantage

v terreur

v mensenrechten

v orde en rust

v burger

v handhaven

v invloed

v militair

v staatsbezoek

v onderwijs

v vorst

v missionaris

v geld

v christendom

v democratie

v animisme

v oorlogsmisdaad

v moslim

v onafhankelijkheidsoorlog

v minderheid v onrechtvaardig

1596 Cornelis de Houtman landt op Java

1621 Coen laat Banda-eilanden uitmoorden

1400

1500

1600

1860 Max Havelaar

1667–1669 Makassaroorlog

1799 VOC failliet

1700

1825–1830 Java-oorlog

1800

1870–1930 Modern imperialisme

1900

1942 Japan bezet Indonesië 1945–1949 Onafhankelijkheidsoorlog 1949 Soevereiniteitsoverdracht

2000

islamitische sultanaten voc-tijd

kolonie

republiek indonesië

AUTEURS ARIE WILSCHUT DICK VAN STRAATEN MARCEL VAN RIESSEN

Oktober 2023