Biuletyn Centrum Edukacji Nauczycieli w Gdańsku
Wokół nas
Obserwacje i doświadczenia w czasie zajęć biologii w szkole podstawowej – cz. I Katarzyna Roeske
Na co dzień trudno znaleźć czas na przeglądanie zasobów Internetu w poszukiwaniu ciekawych obserwacji i doświadczeń przyrodniczych. Opisane eksperymenty często są czasochłonne i wymagają specjalnych pomocy. Nie każdy z nich można zastosować w danej placówce ze względu na posiadane wyposażenie czy liczebność oddziałów. W okresie mojej pracy w szkole podstawowej starałam się wprowadzać różne, ciekawe i wnoszące nowe wnioski doświadczenia. Niestety część z nich ze względu na czasochłonność można wykonać na zajęciach koła biologicznego czy przyrodniczego. Jednak w niniejszym artykule postaram się przede wszystkim przedstawić propozycje obserwacji i doświadczeń, które z powodzeniem można wykorzystać w czasie zajęć przyrody i biologii w klasach IV-V szkoły podstawowej.
O
gromne możliwości eksperymentatorskie wnosi tematyka związana z roślinami. Wśród umiejętności opisanych w podstawie programowej z biologii dla szkoły podstawowej znajdują się także kompetencje w zakresie metodologii badawczej. W treściach szczegółowych znajdziemy zapis poświęcony planowaniu doświadczenia wskazującego na wpływ wybranych czynników na intensywność procesu fotosyntezy. Klasycznym sposobem realizacji tego wymogu jest doświadczenie wykazujące wpływ natężenia światła na intensywność fotosyntezy z wykorzystaniem rośliny wodnej, np. moczarki kanadyjskiej. Jednak moczarka kanadyjska nie zawsze jest dostępna w sprzedaży. Tymczasem świetnym zamiennikiem ww. rośliny są glony, które każdy nauczyciel może przechowywać na parapecie w butelce i w razie potrzeby wykorzystywać w czasie zajęć. Do butelki po napoju wystarczy wlać wody, pozostawić butelkę na parapecie i uzupełniać ubytki parującej wody. Po pewnym czasie na ściankach będzie widoczna warstwa glonów (radzę ścierać glony z jednej ze ścianek – wówczas widać uwalniające się pęcherzyki tlenu). W doświadczeniu można dostrzec, że na intensywność wydzielania pęcherzyków gazu wpływa zmiana natężenia światła. Glony w butelce mogą stać cały rok. Dzieci wyraźnie widzą efekt doświadczenia i bez problemu wysnuwają wnioski. Do obserwacji mikroskopowych komórek glonów i innych obiektów przydatne są „szkiełka” podstawowe i nakrywkowe z tworzywa sztucznego. Nauczyciele młodszych klas szkoły podstawowej często obawiają się, że kiedy rozdadzą tradycyjne, szklane szkiełka, dzieci przecinają sobie nimi skórę lub połamią je podczas prowadzenia obserwacji. Osobiście wybrnęłam z kłopotu, wycinając ze sztywnych, przeźroczystych, plastikowych obwolut prostokąty i kwadraty przypominające oryginalne szkiełka. Do tej pory nie przyniosły nikomu szkody, a ja
spokojnie zostawiam uczniów z preparatami i nie boję się o potłuczone szkło. Lekcje dotyczące budowy morfologicznej i anatomicznej roślin to również bank obserwacji oraz doświadczeń do zaprezentowania. Warto na zajęcia dotyczące budowy korzenia przynieść wszystkie dostępne w sklepie warzywa, których korzenie zjadamy. Dzieci często nie wiedzą, gdzie znajduje się np. korzeń cebuli. Aby poznać rodzaje systemów korzeniowych, warto na zajęcia przynieść marchewkę i cebulę, z których następnie można wykonać ciekawe preparaty mikroskopowe. W przypadku większych oddziałów zachęcam do podzielenia uczniów na grupy tak, aby każda z nich wykonała inne doświadczenie związane z budową i fizjologią korzenia. Polecam zestaw następujących doświadczeń: 1. umieszczenie korzenia pietruszki czy marchewki w kubku z wodą zabarwioną atramentem; 2. umieszczenie korzenia pietruszki czy marchewki do góry nogami w kubku z wodą zabarwioną atramentem; 3. umieszczenie marchewki w pustym kubku – marchewka musi być wydrążona wewnątrz, a w miejscu miąższu należy wsypać sól. Na kartach pracy można przedstawić procedurę, którą mają wykonać uczniowie. Warto zwrócić uwagę na sformułowane przez nich problemy badawcze i postawione hipotezy. W przypadku omawiania tematu łodygi i pędu możemy zrobić znane doświadczenie z białym kwiatem (np. goździk – koniecznie świeży), którego łodygę zanurzamy w wodzie z barwnikiem. Po kilku dniach rozcinamy łodygę i wykonujemy preparat mikroskopowy z przekrojem poprzecznym i podłużnym. Można również przynieść cebulę żonkila i jasnotę białą, aby pokazać nie tylko miejsce występowania łodygi, ale również jej kształt. Na lek-
30
