Świat w pigułce

Każde muzeum jest zrealizowanym w małej skali modelem świata. Jakiego świata? Świata indywidualnie kształtowanego (…). Muzea były i są strażnikami odrębności. Odrębne światy w większym świecie 1 .

Dlaczego Wiejskie Muzeum?

Słowo „muzeum” dla większości dzieci oraz dorosłych wieje nudą. Muzeum znaczków, muzeum torów kolejowych, muzeum pełne podobnych do siebie obrazów… Muzeum to miejsce, w którym nie można nawet szeroko ziewnąć, chociaż tak bardzo by się chciało…

Dlaczego więc projekt Wiejskie Muzea? Przede wszystkim właśnie po to, żeby dzieci, a dzięki nim i dorośli, zobaczyli, że we współczesnym muzeum można otwierać usta szeroko ze zdziwienia i zainteresowania. Że jest to miejsce, gdzie można biegać, śmiać się, tańczyć i zobaczyć rzeczy, które są naprawdę interesujące. W muzeum można samemu zostać artystą. Tak, owszem, są dziś takie muzea. Do takich miejsc chcemy zabrać dzieci, które uczestniczą w projekcie. Chcemy też, aby zainspirowane nimi stworzyły własną przestrzeń muzealną, której będą twórcami i kustoszami. Czemu wiejskie? Tam, gdzie mamy do czynienia z ciekawym zjawiskiem może powstać muzeum, które je opisuje i prezentuje. Czy na wsi, gdzie mieszkają nasze dzieci, są takie zjawiska? Na pewno! Czy może, tak jak w Muzeum Rekina, występują tam ciekawe zwierzęta? Czy może, tak jak w Muzeum Stara Kopalnia, znajdują się tam zabytkowe budynki, maszyny przemysłowe lub skamienieliny? Czy może, tak jak w Muzeum Kultury Łemkowskiej, mieszka tam wielu ludzi przesiedlonych lub

1

D. Folga-Januszewska, Muzeum: fenomeny i problemy, Universitas, Kraków 2015, s. 14.

6

wypędzonych z miejsc bardzo różnorodnych kulturowo, gotowych opowiedzieć swoją historię? Aby pomóc w tych poszukiwaniach, przygotowaliśmy trzy wycieczki do bardzo różnorodnych muzeów oraz ten krótki podręcznik. Na początek, jak na prawdziwych kustoszy przystało, przywołamy w nim trochę teorii muzealnictwa.

Muzeum – czym jest?

Pojęcie muzeum wywodzi się ze starożytnej Grecji. Greckie słowo musejon oznaczało świątynię muz. Dla Greków musejon był więc miejscem, gdzie czczono muzy – boginie sztuki i nauki. Z czasem zaczęto w muzeach wystawiać rzeźby, obrazy, zaczęły one pełnić rolę edukacyjną. Odwołanie do muz od początku świadczyło o wyjątkowości tego miejsca –nie mogło być nudne. Kontakt ze sztuką dawał doświadczenie spotkania z bóstwem! Jak pisze Dorota Folga-Januszewska:

2

W tradycji starożytnej muzeum było – z inspiracji muz – obszarem indywidualnego przeżycia, było niepowtarzalne, tak jak niepowtarzalne jest widzenie czy wyobrażenie 2 .

D. Folga-Januszewska, Muzeum…, op. cit., s. 63.

Muzea istniały i rozwijały się na przestrzeni wieków – ich głównym celem było ocalenie od zapomnienia ważnych dla ludzi przedmiotów i opisanie towarzyszących im zjawisk. Jak pisze Zdzisław Żygulski:

Wszelkie przedmioty naturalne znane człowiekowi i wszystkie przedmioty przez niego wytworzone (tzw. artefakty) mogą być obiektami muzealnymi 3 .

Muzeum jest więc często próbą uchwycenia czegoś nieuchwytnego, zaprezentowania idei, zjawiska ważnego dla jego twórców. Choć tradycyjne muzeum kojarzy się z miejscem wystaw obrazów i rzeźb, istnieje wiele innych rodzajów muzeów: zabawek, rękodzieła, kulinariów, ważnych wydarzeń (np. przesiedleń).

Dlaczego powstają muzea? Zarówno z potrzeby twórcy, jak i odbiorcy. Pokazują coś ważnego dla ludzi, utrwalają to, co przemija, prezentują to, co nie jest powszechnie znane. Motywacji jest wiele. Czemu odwiedzamy muzeum? W muzeologi pisze się o trzech głównych motywacjach. Pierwszą jest motywacja estetyczna – pragnienie kontaktu z czymś pięknym. Drugą – romantyczna, a trzecią eskapizm – pragnienie oderwania się od codzienności i kontakt z czymś nieprzemijającym, historią 4 . Nie w każdym muzeum zaspokoimy wszystkie te motywacje. Nie jest obowiązkiem owych przybytków dawać odbiorcy kontakt z pięknem –niektóre w jakiś sposób robią coś wręcz przeciwnego, np. pokazując wojny lub inne trudne momenty historii. W każdym jednak mamy do czynienia z uchwyceniem czegoś, co odrywa odbiorcę od codzienności – na tym polega wyjątkowość każdego muzeum. A co mówią nam o muzeum oficjalne definicje? Międzynarodowa Rada Muzeów określa je następująco: Muzeum jest instytucją trwałą, nie obliczoną na zysk, pozostającą w służbie społeczeństwa i jego rozwoju, otwartą dla publiczności, mającą za zadanie gromadzenie, konserwowanie, badanie, rozpowszechnianie i wystawienie materialnych świadectw dotyczących człowieka i jego otoczenia, a to dla studiowania, edukacji i przyjemności 5 .

W Polsce obowiązuje specjalna ustawa o muzeach, która zarówno definiuje, czym jest muzeum, jak i określa jego zadania, do których należy:

1) gromadzenie zabytków w statutowo określonym zakresie, 2) katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbiorów, 3) przechowywanie gromadzonych zabytków w warunkach zapewniających im właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo oraz magazynowanie ich w sposób dostępny do celów naukowych, 4) zabezpieczenie i konserwację zbiorów oraz, w miarę możliwości, zabezpieczenie zabytków archeologicznych nieruchomych oraz innych nieruchomych obiektów kultury materialnej i przyrody, 5) urządzanie wystaw stałych i czasowych, 6) organizowanie badań i ekspozycji naukowych, w tym archeologicznych, 7) prowadzenie działalności edukacyjnej, 7a) popieranie i prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę, 8) udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych, 9) zapewnianie właściwych warunków zwiedzania i korzystania ze zbiorów i zgromadzonych informacji, 10) prowadzenie działalności wydawniczej 6 .

3

4

Z. Żygulski, Muzea na świecie: wstęp do muzealnictwa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 130. Ibidem, s. 174.

5 6

Ibidem, s. 12. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz.U. z 1997 r., nr 5 poz. 24, http:// isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970050024 [dostęp: 11.09.2015].

7

Pomimo oficjalnej ustawy, nie wiadomo do końca, ile muzeów istnieje w Polsce. Zarejestrowanych w Muzeum Kultury i Dziedzictwa Narodowego jest 567 (z czego do Polskiej Rady Muzeów należy 122), jednak GUS podaje że jest ich 822, a PKN ICOM, że aż 1100 7 ! Co to oznacza? W pierwszej chwili można pomyśleć, że jest to dość duża ilość, a fakt, że wiele nie jest zarejestrowanych w Ministerstwie oznacza, że wiele osób chce tworzyć muzea we własnym zakresie. Jeśli jednak porównamy Polskę do innych krajów europejskich, okaże się, że w naszym kraju jest owych przybytków bardzo niewiele!

Liczba muzeów na 100 tys. mieszkańców w wybranych krajach Europy kształtuje się następująco: » Polska – 2,1 , » Rumunia –3,5, » Czechy –4,9, » Łotwa –5,55, » Finlandia –5,9, » Węgry –7,5, » Holandia –7,8, » Niemcy –8,1, » Włochy –8,33, » Szwajcaria –14,4, » Estonia –19,2 8 .

7

8

Muzea o statucie lub regulaminie uzgodnionym z MKiDN – 567. W tym: » państwowe – 21 (17 MKiDN), » współprowadzone przez MKiDN – 15, » samorządowe – 308, » prowadzone przez osoby fizyczne – 128, » prowadzone przez osoby prawne – 85, » prowadzone przez kościoły i związki wyznaniowe – 10. Muzea rejestrowane (PRM) – 122. P. Majewski, Polskie muzea w świetle statystyki, http://nimoz.pl/upload/ankietowanie_muzeow/Muzea_w_swietle_statystyki.pdf [dostęp: 09.09.2015]. Okazuje się więc, że w Polsce muzeów wciąż jest mniej niż w innych krajach. Być może idea tworzenia muzeum nie jest u nas wystarczająco atrakcyjna. Polskie muzea nie zawsze nadążają za wyzwaniami współczesności. W 2008 r. tylko 70% z nich posiadało strony internetowe. W 2013 r. już 88%, ale na serwisach społecznościowych można było znaleźć informacje tylko o 68%. Tylko 14% miało aplikacje na telefony i tablety, a 15% było dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych 9 . Warto zauważyć, że założenie strony na popularnym serwisie społecznościowym nie jest trudne i przy przygotowaniu Wiejskiego Muzeum jak najbardziej wskazane! Pozwoli to na reklamę w środowisku lokalnym i zaproszenie wielu osób.

Czym jeszcze zajmuje się współczesne muzeum? Poza oferowaniem wystawy, posiada następujące możliwości: » oprowadzanie grup – 96% muzeów, » oprowadzanie osób indywidualnych – 68%, » programy dla nauczycieli – 29%, » zwiedzanie w minimum jednym j. obcym – 56,7%, » e-learning – 1,5%, » realizacja zajęć na salach wystawowych – 140 muzeów, » pracownie warsztatów plastycznych – 112 muzeów, » pracownie komputerowe – 34 muzea 10 . Które z tych elementów może zaoferować Wiejskie Muzeum? Zależy to od nas, naszych możliwości i chęci. Przewodnikiem oprowadzającym grupę może być również dziecko, które współtworzyło zbiory. Jeśli spodziewamy się cudzoziemców, możemy przetłumaczyć etykiety na język obcy. Być może same dzieci wpadną na pomysł innych zajęć i możliwości, których nie oferuje dotąd żadne muzeum w Polsce? Tyle o samym muzeum. Warto wymienić i opisać elementy składowe niezbędne dla utworzenia każdego muzeum, również wiejskiego.

9 Ibidem. 10 Ibidem.

8

I. Obiekty muzealne czyli zbiory

Jak już wspominaliśmy, do zbiorów muzealnych może należeć wszystko, co uważamy za znaczące. Warto rozwinąć podaną wcześniej definicję:

Wszelkie przedmioty naturalne znane człowiekowi i wszystkie przedmioty przez niego wytworzone (tzw. artefakty) mogą być obiektami muzealnymi, choć nie należy oczywiście prowadzić tego rozumowania ad absurdum. W praktyce zawsze dokonuje się pewnego wyboru i oceny przedmiotów obiegowych (…) ostateczna decyzja przy nabywaniu obiektów należy zazwyczaj do kolegium kustoszy 11 .

Co przychodzi nam do głowy, gdy myślimy o zbiorach? Na pewno obrazy, rzeźby, przedmioty codziennego użytku, ozdoby, rękodzieło, zabawki, elementy ubioru, stare książki, listy, pocztówki, zdjęcia, dekoracje różnego rodzaju, elementy budynków i inne formy architektoniczne. Pomyślmy, czy do zbiorów może należeć też muzyka? Albo opowieść nagrana przez jakąś osobę? Film? Być może nawet zapach? Gdy wchodzimy do Muzeum Powstania Warszawskiego, znajdujemy kilka telefonów. Gdy podniesiemy słuchawkę, usłyszymy w niej opowieść jednej osoby, która przeżyła powstanie. To też zbiór muzealny i to bardzo ważny! Na pewno w każdej miejscowości znajduje się wiele osób o ciekawych życiorysach, chętnych opowiedzieć swoją historię. Mogą to być twórcy pewnych zbiorów, np. rękodzieła?

Kolejnym elementem jest spis zbiorów, czyli inwentarz. Może być to księga albo spis w formie elektronicznej, gdzie każdy przedmiot ma numer lub kod. Warto dołączyć do niego fotografię, wymiary i informacje o obiekcie 12 . Dzięki inwentarzowi wiemy, co przynależy do zbiorów muzeum – pomaga to uporządkować zbiory. Wiejskie Muzeum też powinno

11 Z. Żygulski, Muzea na świecie…, op. cit., s. 130. 12 Ibidem, s. 131. posiadać inwentarz – może to być elegancki zeszyt, gdzie przypiszemy naszym obiektom kody i krótko je opiszemy. Celem istnienia zbiorów nie jest jednak wpisanie do inwentarza, ale wystawienie na wystawie, gdzie staną się eksponatami. Eksponat powinien być opisany na etykiecie – prezentuje ona informacje, które posiadamy w inwentarzu w sposób przystępny dla odbiorcy. Może być ona również przetłumaczona na język obcy.

Dobrze byłoby, gdyby obiekt muzealny znajdował się w gablocie (witrynie) – najczęściej szklanej osłonie, która ochrania go przed uszkodzeniem, ale i ułatwia oglądanie. Gablota może być przyczepiona do ściany albo wolnostojąca 13 . Wykonanie gablot może być w wiejskim muzeum trudnym zadaniem. Nie będziemy mieć bowiem możliwości zamówienia specjalnych gablot dopasowanych do obiektów. Do mniejszych eksponatów można wykorzystać stare akwarium. Warto pamiętać, że gablota nie jest niezbędna w muzeum – ważne przy eksponowaniu zbiorów jest umieszczenie ich na odpowiednim podwyższeniu (a za takie swoiste podium może posłużyć nawet stara deska przykryta materiałem) i oświetlenie (małe lampki zebrane przez dzieci lub po prostu dobrze oświetlona sala).

II. Ekspozycja, czyli wystawa

Jak już wspomnieliśmy, wystawione zbiory to eksponaty, które składają się na całą wystawę. Poza nimi warto pomyśleć o organizacji sali, która jest przestrzenią ekspozycyjną. Jej celem jest przede wszystkim umożliwienie jak najlepszego obejrzenia zbiorów i pomieszczenie wszystkich zwiedzających. Przestrzeń ekspozycyjna ma zwykle charakter zamknięty, ograniczony ścianami budynku (może to być hol, sala, gabinet, pokój,

13 Ibidem, s. 167.

9

sień, korytarz, a nawet klatka schodowa), ale bywa też otwarta: dziedziniec, podwórze lub ogród 14 . To, jaką przestrzeń wybierzemy na Wiejskie Muzeum może też określić charakter wystawy. Sama przestrzeń ekspozycyjna może być już zbiorem muzealnym, np. gdy jest zabytkowym budynkiem, jak Aula Leopoldina. Być może we wsi znajdują się zabytkowe kościoły lub chaty, w których można zorganizować wystawę. Całość ekspozycji musi być wtedy dostosowana do charakteru i powagi miejsca. Przy wyborze miejsca na ekspozycję warto też pamiętać o tym, że wystawy Wiejskiego Muzeum odbywać się będą w grudniu – gdy jest stosunkowo chłodno i ciemno.

Rozkład eksponatów w przestrzeni ekspozycyjnej powinien umożliwiać jak najlepsze ich zaprezentowanie. Najważniejsze eksponaty powinny zajmować miejsce centralne – takie „miejsca strategiczne” powinny znaleźć się w każdej sali, np. na czołowej ścianie lub na wprost od wejścia. Pozostałe zbiory należy układać w grupach tematycznych, „równouprawnionych” lub „zhierarchizowanych” 15 . Przestrzeń ekspozycyjna powinna być zaplanowana również pod kątem oprowadzania – tak aby przy grupie eksponatów zmieściło się i mogło ją obejrzeć tyle osób, ile na raz będzie oprowadzanych. Wystawy wystawione w muzeum można podzielić na dwa rodzaje: stałe i czasowe. Wystawy stałe nie zmieniają się, są przypisane do muzeum i świadczą o jego charakterystyce. Czasowe natomiast są związane z konkretnym projektem, tematem lub artystą i z założenia znajdują się w muzeum w określonym terminie, po czym są przenoszone gdzie indziej. Wiele muzeów posiada oba typy wystaw, rezerwując na wystawy czasowe jedną lub więcej sal. Przykłady tego rodzaju można obejrzeć w Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego i Muzeum Współczesnym Wrocławia.

14 Ibidem, s. 174. 15 Ibidem, s. 174 –175.

III. Kustosz wystawy

Kustosz to pojęcie historycznie związane z kilkoma dziedzinami życia, choć współcześnie kojarzy się głównie ze sztuką. Niegdyś był to urzędnik państwowy lub funkcja kościelna. Dziś oznacza przede wszystkim osobę, która opiekuje się zbiorami w muzeum lub kieruje działem muzealnym. Kustoszem jest często osoba fizycznie pilnująca zbiorów 16 . W Wiejskim Muzeum szansę na bycie kustoszem ma każde dziecko, które uczestniczy w projekcie. Dlaczego? Gdyż pomaga ono kolekcjonować zbiory, tworzyć ich inwentarz i przygotowywać ekspozycję. Są to właśnie zadania dla Kolegium Kustoszy!

IV. Konserwator

W każdym muzeum istnieje jeszcze jedna, bardzo odpowiedzialna funkcja: konserwatora. Zajmuje się on zabezpieczaniem i renowacją obiektów muzealnych. W Wiejskim Muzeum konserwator, np. wybrany spośród dzieci, powinien czuwać nad tym, czy podczas trwania wystawy żaden ze zbiorów nie został uszkodzony i czy wszystkie trafią do właścicieli w nienaruszonym stanie. To bardzo odpowiedzialna funkcja!

V. Kurator wystawy

Kurator to znowu szerokie pojęcie, występujące w różnych zawodach. Choć głównie kojarzy się z kuratorem sądowym, to w kontekście sztuki

16 Słownik Języka Polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 1093.

jest kimś niezastąpionym. Zajmuje się profesjonalnie organizacją wystaw, czuwa nad powstawaniem ich koncepcji, pełni nadzór nad przygotowaniem i przebiegiem. Kuratorami wystaw Wiejskiego Muzeum będą nauczyciele zaangażowani w projekt. Ich zadaniem jest koordynacja pracy Kolegium Kustoszy, przygotowanie ich do zebrania zbiorów, czuwanie nad przygotowaniem inwentarza i przygotowaniem ekspozycji.

VI. Wernisaż

Wraz z otwarciem każdej nowej wystawy warto zorganizować uroczysty wernisaż, czyli otwarcie, któremu często towarzyszy poczęstunek. Dzięki niemu wystawa jest lepiej wypromowana w środowisku. Powinien odbywać się w miejscu wystawy. Mogą towarzyszyć mu przemówienia, występy artystyczne, wspomniany już poczęstunek, księga wpisów gości. Wernisaż podnosi rangę wydarzenia i nadaje mu rozgłos. Jest też miłą okazją, aby np. zaprosić rodziców dzieci przygotowujących Wiejskie Muzeum do wspólnego spotkania. Być może oni sami będą chcieli zaangażować się w przygotowanie poczęstunku i powiedzieć kilka miłych słów na powitanie. Jeśli muzeum zawiera zbiory rękodzieła, podczas takich lekcji można uczyć je wykonywać. Podobnie można zorganizować zajęcia związane z tradycjami kulinarnymi – jeśli pozwalają na to warunki. Inną atrakcją, coraz bardziej popularną, jest Noc Muzeów, czyli duża impreza polegająca na jednoczesnym otwarciu nocą kilku lub więcej muzeów i organizacji w nich koncertów, poczęstunków, warsztatów itp. Jest to pomysł, który zrodził się w 1997 r. w Berlinie, a do Polski zawitał po raz pierwszy w 2003 r. W Poznaniu. Pozwala uatrakcyjnić zwiedzanie muzeum. Być może Wiejskie Muzeum będzie bardziej atrakcyjne, jeśli jednej nocy podczas otwarcia zawitają do niej duchy osób, o których opowiada?

Tyle teorii. Może wygląda to wciąż zbyt poważnie. Dlatego organizujemy wycieczki do trzech muzeów, które w zupełnie inny sposób podchodzą do jego idei. W dalszej części tego krótkiego podręcznika opiszemy krótko każde z nich i zaproponujemy, co można z niego wykorzystać dla siebie.

VII. Inne atrakcje w muzeum

Wspominaliśmy wcześniej, że poza zwiedzaniem muzeum może oferować dodatkowe atrakcje. Cóż mogłoby to być we Wiejskim Muzeum? Zależy to oczywiście od kreatywności jego twórców. Pewną inspiracją mogą być jednak formy stosowane przez inne muzea. Jedną z nich są lekcje muzealne dla uczniów szkół i nie tylko. Być może uczniowie pobliskiej szkoły będą zainteresowani takimi zajęciami? A może osoby zebrane w klubie seniora chciałyby dowiedzieć się czegoś o swoim regionie?