REGUEIFA.Xian Naia Sanchez

Regu GALIZIAKO AHOZKO INPROBISAZIOAREN MUGIMENDUA O MOVIMENTO DA IMPROVISAÇOM ORAL NA GALIZA

TESTUA: XIAN NAIA SANCHEZ ARGAZKIAK: XDZ ETA BESTE ITURRI BATZUK ITZULPENA: TXERRA RODRIGUEZ

eifa

Arg: Almuinha. Rianxo, 2020. Xico de Carinho musikari inprobisatzaileekin. Alba María kantuan José Manuel Nine eta

“Uste dut gazteen artean bultzatu beharko litzatekeela, hil ez dadin. Zer gehiago esango dut ba?1”.

———————— 1. Testu honetan agertzen diren adierazpen batzuk bideo batetik erauziak izan dira. Bideoa eskuragarri dago Youtuben Galiziako ORAL elkarteari eta Regueifestaren lanari esker: https://cutt.ly/ObAwfr6. Transkripzioetan egon daitekeen edozein akats nirea da.

Sanín, 2010. Feira Nova. Carvalho. Arg: Mauro Beito Lombariñas eta Fermín da Suso de Xornes, Luis Caruncho,

Nortzuk gara, nondik gatoz eta nora goaz…?

Mendeetan zehar oinarrizko kultura, klase herrikoien kultura, menperatuen kultura, James Scotten berbetan, ahozkoa izan da. Izan ere, ahozkotasuna aisiarako eta erresistentziarako lanabes gisa erabili da, autodefentsarako, eraikuntza kontra-hegemonikorako. Baina alderdi negatiboa ere izan du. Penintsulako ipar-mendebaldeko lur hauetan memoria hurbila galdu egin da, ez da apunterik hartu, ezta oharrik ere, etorkizuneko estrategiak eta oraingo ereduak eta aldarrikapenak diseinatu ahal izateko. Baina egia da badugula ahozko memoria, ipuingintzaren tradizio galiziar ikaragarria (nahi duguna kontatzeko, argi dago!), etorkizuna desiratzeko eta eraikitzeko forma dena. Daniel R. Castelaok gogoratzen zuen gure ahozko istorioek, gure “kondairek”, balio poetiko handia izateaz gain, “gainditze humanorako sekulako irrika adierazten dutela”. Hori da ahozkotasunaren espiritu zeharo iradokitzailea.

“Coido que havia que potenciá-lo entre a gente nova, para que nom morresse. Que mais vou dizir?1”.

QUEM ISTO DIZIA ERA CARLOS DÍAZ, CONHECIDO NA GALIZA COMO O XESTAL,que justo antes expressava na praça do concelho de Ponte-Cesso a sua admiraçom polo que ele considerava o “baluarte do folclore galego”, a regueifa. Conta-contos, músico, recolhedor folclorista, o Xestal misturava o seu humor nacional-popular nos campos da festa com a implicaçom política na sua militância quotidiana. É curioso que seja ele, muito respeitado na comarca que o adoptou, a de Bergantinhos, berço do verso oral improvisado na Galiza, quem coloque umha ideia que será fundamental para entendermos a atual popularizaçom em termos de conhecimento, mas também de criaçom de novxs regueifeirxs por

Penintsulako ipar-mendebaldeko lur hauetan memoria hurbila galdu egin da, ez da apunterik hartu, ezta oharrik ere, etorkizuneko estrategiak eta oraingo ereduak eta aldarrikapenak diseinatu ahal izateko.

Ahozko inprobisazio galiziarren historia, orain dela urte gutxira arte testu, bideo eta eskuratu ezinezko hainbat memoriatan sakabanatua zegoen, baina Ramón Pinheiro Almuinha ikertzaileak batu eta egituratu du tentu handiz. Ikerketa-lan hori 2016an argitaratu zuten liburu formatuan, Repente Galego2 izenarekin. Eta dokumentazio lan horri esker, bertsoko ahozkotasunean interesa geneukan pertsona batzuk formatu ginen eta, horrela, eraiki genuen ikuspegi zabalago eta anitzagoa, ulertu ahal izateko gure gertuko historia nazionalean gure ahozko herri poesia inprobisatuak izan zuen garrantzia. Liburu horri esker, halaber, ikertzaile batzuk hasi ahal izan ginen ikerketa lerro berriak irekitzen, besteak beste, berreskuratzean edo patrimonializazioan ardaztuak. Horrez gain, diskurtsoak zabaltzean, profilak berritzean, funtzionalitate estrategikoetan edo regueifara sartzeko demokratizazioan ardaztutako ikerlerroak ere hasi dira han eta hemen garatzen.

Zentzu horretan, Pinheirok Galiziako errepentismoaren jatorria Erdi Aroko tenço-etan jartzen du. Tençoak trobatzaileen arteko mendeku edo erronken forma bat ziren. Mendeak pasatuta (ahozkoaren historiatik arineketan pasatuta) bihurtu ziren tenço horiek gaur egun ezagutzen ditugunen antzeko konposizio poetiko: herrikoiak, batbatean kantatuak eta galiziar jendartean funtzio espezifikoak bete dituztenak, batez ere landaguneetan, XX. mendearen erdialdera arte. Inprobisatutako (oso ohikoa zen buruz ikastea ere) konposizio poetikoen ekosistema zabal samarra zen3. Ahozko forma horiek ezberdinak ziren egitura erritmikoei dagokienez, melodiei dagokienez, akonpainamendu musikalari dagokienez (batzuk akonpainamendu gabekoak ziren)… Eta ezberdinak ziren

todo o país. Também a sua figura antecipa a nova construçom identitária do que hoje entendemos alguns de nós por “ser regueifeirx”, que na sua posiçom diversa como militante agrário, a sua condiçom desacomplexada da homosexualidade rural (e naquela época...) e a sua perfeita acomodaçom da oralidade de massas para as formas de vida camponesas, rebela um modelo a seguir adiantado aos seus tempos. Um modelo posteriormente planificado para a regueifa e em vias de aplicaçom polos movimentos sociais e as instituiçons em jogo. Mas em qualquer caso, vamos por partes... “Quienes somos, de donde venimos, a donde vamos...?”

Se algo caraterizou durante séculos as culturas de base, a cultura das classes populares, dxs dominadxs em termos de James Scott, foi a utilizaçom da oralidade como ferramenta para o lazer e para a resistência, entendida aqui como autodefensa, como construçom contra-hegemónica. A parte negativa é que, particularmente nestas terras do noroeste peninsular, existiu por sua vez umha tendência à perda da memória

zituzten esangura sozialak ere. Euren funtzioa eta erretorika irrigarriak izan zitezkeen herri edo auzoetako jaietan, edo ezkontza errituak izan zitezkeen, edo gatazka komunitarioak ebazteko ahozko erronkak, edo nekazaritza lanetarako aisaldi poetikoak eta abar. Dena den, gaur egun brindoarekin4 batera bizitasunik handiena duen adierazpen poetikoan barneratzeko, regueifaren historian barneratzeko, egin dezagun errepaso labur bat, izenak, uneak eta guneak berreskuratuz galizierazko ahozko inprobisazio forma honen historia hurbilagotik ezagutzeko.

Regueifa. Erritutik ikuskizunera

Seguruenik, regueifa izango da ahozko inprobisazioen formen artean bertsolaritzarekin antzekotasun gehien izan dezakeena, Joxerra Garziak5 Pinheiroren (2016:20) liburuaren hitzaurrean adierazten zuen bezala. Baina ez bakarrik formari dagokionez, baita haren inguruan dagoen dimentsio sozial, kultural eta politikoari dagokionez ere.

Ahozko inprobisazioaren generoen ezaugarri nabarmenetako bat da, Galiziako kasuan, bere errotze geografikoa oso diferentea dela. Regueifaren kasuan, bere jatorrizko espazioa Galiziako mendebaldea litzateke, lehenik aipa-

recente, assim como à falta de toma de apontamentos e notas que figerem de lembrete a termos em conta para as estratégias de futuro e as reivindicaçons e modelos do presente. Mas é certo, temos perante isso a memória oral, a imensa tradiçom galega de contar (o que queremos, é claro!), que é umha forma de desejar e construir futuro. Lembrava Daniel R. Castelao que as nossas estórias orais, as nossas “lendas”, para além de um evidente valor poético, “revelam anseios sublimes de superaçom humana”. Eis o espírito enormemente evocador da oralidade.

A história da improvisaçom oral em verso galega, até nom há muitos anos esparegida em textos, vídeos e diversas memórias já irrecuperáveis, foi recolhida e estruturada com máximo cuidado polo pesquisador Ramón Pinheiro Almuinha. Este trabalho de investigaçom acabou por ser publicado, já em 2016, em formato livro baixo o título Repente Galego2. É a partir desta documentaçom que algumhas pessoas interessadas nas oralidades em verso puidemos formar-nos ao respeito, construíndo assim umha perspetiva mais ampla e diversa do que significou, nalgum momento da nossa história nacional recente, a poesia popular, oral, improvisada. Foi também o livro a partir do qual outrxs estudosxs da matéria puidemos ensaiar novas linhas de in-

Seguruenik, regueifa izango da ahozko inprobisazioen formen artean bertsolaritzarekin antzekotasun gehien izan dezakeena, Joxerra Garziak Pinheiroren liburuaren hitzaurrean adierazten zuen bezala. Baina ez bakarrik formari dagokionez, baita haren inguruan dagoen dimentsio sozial, kultural eta politikoari dagokionez ere.

———————— 2. Liburua, lehendabizi, ikerketa moduan idatzi zuten, Galiziako Oral elkartearen enkarguz, 2011n. Argitalpena Pontevedrako diputazioak egin zuen. Erakunde biek izan dute berebiziko garrantzia gero eta handiagoa den regueifa ezagutarazten. 3. Ikuspuntu antropologiko eta musikal batetik, forma poetiko horiek ezagutzeko eta haien historian sakontzeko, funtsezkoa da aipatutako Pinheiroren lana (2016). Hemen esandakoek horretan dute oinarri. 4. O brindo da galiziar mendialdeko ekialdeko ezkontza tradizionalen kantua, batez ere Coureleko mendialdean sustrai sakonak dituena (Pinheiro, 2016: 121-122). 5. Garziak honela dio: “[…] hemen aipatu eta aztertzen diren adierazpide guztien artean, nik aldez aurretik regueifa baino ez nuen ezagutzen, seguruenik euskal bertsolaritzaren fenomenoari gehien hurbiltzen dena delako”.

tutako Bergantinhosko eskualdea izanik zentro irradiatzailea. Orain dela urte gutxira arte, han zetzan regueifa, baina 90eko hamarkadaren amaieran lurralde osora zabaltzen da eta beste zentro irradiatzaile bat eratzen da Vigoko hainbat parrokiatan. Hala ere, Pinheirok aipatzen zuen bezala, ahozko genero horiek jatorria Erdi Aroko tençoetan izan arren, regueifa jaiotzen da erritu herrikoi bezala XVII. mendean (Rodriguez 2017: 23). Horrela, regueifaren erritua ezkontzei lotuta jaiotzen da. Ezkontzetako alde bakoitzeko ordezkariek ahozko erronkak egiten zituzten regueifa lortzeko, hau da, ezkontzetan egiten zen ogi opila lortzeko (hori baita jatorriz regueifa) eta alde irabazleak eramaten zuen, errekonozimendu gisa.

Konposizioari dagokionez, regueifa eratzen da zazpi silabako6 lau bertsoko koplekin. Errimatzen dute bigarrenak eta laugarrenak, eta beste biak libre geratzen dira. Melodia errepikakorra da eta urteen joanean oso aldaketa gutxi izan ditu. Zentzu horretan, gaur egungo regueifeiro berriek Bergantinhosko regueifeiro zaharrengandik hartzen dituzte musika baliabideak eta joko melodikoak. Hala ere, batez ere aldatu da abiadura, gaur egun azkarrago kantatu ohi da, performatibitate garaikidearen ereduekin bat, eta, era berean, gero eta ornamentazio gutxiagorekin aritzen dira gaur egungo regueiferoak (Pinheiro, 2016:231).

vestigaçom, focadas nom apenas na recuperaçom ou na patrimolnializaçom do objeto de estudo, vias que até o momento já tinham levantado alguns interesses, senom também na ampliaçom de discursos, na renovaçom de perfis e funcionalidades estratégicas, e na democratizaçom do seu acesso. Nesse sentido, Pinheiro coloca umha das origens do repentismo na Galiza nas tençós medievais, umha forma de despiques ou desafios entre trobadores. Estas tençós viriam converter-se séculos depois, e avançando muito e às carreiras nesta história, nas composiçons poéticas similares às que hoje conhecemos, populares, cantadas espontaneamente e que cumpriam umhas funçons específicas na sociedade galega, eminentemente rural até meados do século XX. O ecossistema de composiçons poéticas improvisadas (e memorizadas, algo também muito comum) era relativamente amplo3. As diversas formas orais divergiam por um lado em questons de estruturas rítmicas, de melodias, de acompanhamento musical ou falta dele... Mas também quanto a significaçons sociais, quanto à sua funcionalidade e retórica, que podiam ir de tons burlescos em festas paroquiais, ritos de casamento, desafios verbais para a resoluçom de conflitos comunitários, poéticas de lazer para trabalhos agrários, etc. Contodo, e para focarmos na manifestaçom poética que hoje goza de maior vitalidade junto com o brindo4, vamos fazer um pequeno repasso, resgatando nomes, momentos e espaços que conformam a história desta forma de improvisaçom oral em verso galega, a regueifa. Regueifa. De rito a espetáculo

Provavelmente a regueifa seja a forma de improvisaçom oral em que mais similitudes encontramos com o fenó-

XX. mendean regueifak tabernetara egiten du salto. Espazio hori ia osorik gizonezkoen esparrua zen eta erabakigarria izango da emakume inprobisatzaileak plazatik desagertu izana ulertzeko.

Hala ere, erritu gisako regueifa galdu egiten da, behin betiko, XX. mendean zehar, bi arrazoirengatik: gertatu ziren aldaketa sozialengatik eta komunitatearentzako esangura hori galdu zuelako. Edonola ere, erritu gisa galtzeak ez dakar praktika inprobisatzaile honen erabateko galera; izan ere, egokitu eta moldatu egiten da espazio berrietara. Lehenik eta behin, tabernetara egiten du salto. Espazio hori ia osorik gizonezkoen esparrua zen eta erabakigarria izango da emakume inprobisatzaileak plazatik desagertu izana ulertzeko (ordura arte nahikoa presentzia zuten, lan komunitarioetan ezinbesteko elementuak ziren heinean). Geroago, herrietako jaietako tranpaldoetara egiten du salto. Aldaketa historiko honi Alba María Rodríguezek (regueifeiro ezaguna eta ahozkotasunaren ikertzailea) deitu zion “erritutik ikuskizunera” eta xehe aztertu zuen bere Regueifa en Bergantiños liburuan (2017).

meno do bertsolarismo, como apontou já Joxerra Garzia5 no prólogo ao livro de Pinheiro (2016: 20). Nom é apenas isto assim pola questom formal, mas pola dimensom social, cultural e de movimentaçom política que hoje a acompanha. Umha das caraterísticas dos diferentes géneros orais improvisados no caso galego é a sua diferente e muito marcada implantaçom geográfica. No caso da regueifa o seu espaço originário ocuparia o ocidente galego, com centro irradiador na referida comarca de Bergantinhos e que, nom é será até hai relativamente poucos anos, em finais da década de noventa, que se expande cara ao resto do território, emergendo mesmo um outro centro, como veremos, localizado nas diferentes paróquias da cidade de Vigo. Se bem, como apontava Pinheiro, a apariçom dos géneros orais tem o pouso histórico nas tençós do medievo, a regueifa nasce como rito popular arredor do século

Hein batean, aldaketa horrek eragin zuen regueifeiroen nolabaiteko profesionalizazioa. Alde batetik, regueifa bihurtu zen bi aukeraturen arteko enfrentamendu dialektikoa, publiko zaletuaren aurrean (eta, horrela, taldeen arteko inprobisazioak galdu egin ziren, dena izan zen bat baten kontrakoa). Horrek ekarri zuen praktika inprobisaturako sarbidea moztea. Ordura arte, ohikoa zen edozeinek regueifatzea, espazio publikoan egiten zelako. Eta kontsentsu moduko bat hasi zen, gramsciar zentzurik puruenean: regueifa bakarrik izango zen aukeratu gutxi batzuentzat, genetikoki baliotsuak diren aukeratu gutxi batzuentzat. Regueifak aldaketa funtzional horren eragina hamarkadetan jasan zuen eta, hortaz, 80ko hamarraldian, gero eta espazio murritzagoa bete zuen. Sasoi haietan onartzen zen regueifa ondasun moduan, gorde eta babestu beharreko ondasun moduan, baina ia erabat galdu zuen tresna izaera. Beste berba batzuetan esanda, eta aurreko ideian sakonduz, praktika inprobisatzailea folklorizatu egiten da eta galdu egiten du edozein motatako aldarrikapen politikotarako gaitasuna (politika zentzurik zabalenean ulertuta). Beste alde batetik, belaunaldi arteko transmisioaren haria galtzen du. Horren ondorioz, praktika eta beharrizan garaikideak performance regueifeiroan txertatzeko zailtasunak agertzen dira. Eta, horrez gain, oso zaila da gazteek aktiboki ikastea, ez dagoelako horretarako baliabide eta material pedagogikorik. Hortaz, behin betiko iltzatzen da ideia hau hainbaten buruan: inprobisatzeko jaio egin behar duzu.

XVII (Rodríguez 2017: 23). Assim, o rito da regueifa vinculava-se aos casamentos, nos quais duas representantes de cada umha das partes implicadas desafiavam-se verbalmente pola conquista da regueifa, nome que recebia o bolo de pam elaborado nas vodas e que o ganhador levava como reconhecimento.

Em relaçom à questom compositiva, a regueifa conforma-se de coplas de quatro versos heptassílabos6, com rima apenas nos versos pares, ficando livres os ímpares, com umha melodia recorrente mas que fôrom modificando levemente com o passo dos anos. Nesse sentido, se bem na atualidade muitxs das camadas de novxs regueifeirxs tomam dos vellos regueifeiros de Bergantinhos certos recursos musicais e jogos melódicos, modificou-se entre outras cousas a velocidade, que costuma ser maior possivelmente em paralelo com modelos da performatividade contemporânea, ou a ornamentaçom, que fica a cada vez mais reduzida (Pinheiro, 2016: 231).

Contodo, esse regueifa como rito perdese definitivamente andado já o século XX, devido às mudanças sociais e ao corte de significaçom para a comunidade do momento. Em qualquer caso, a mudança nom chega a provocar a desapariçom da prática improvisadora na sua totalidade, mas reajusta e adapta os espaços. Primeiramente dáse umha conquista das tavernas, tomadas quase na sua totalidade pola

———————— 6. Bertsoak zazpi silabatakoak dira tradizio galiziar-portugesaren arabera, baina zortzi silabatakoak metrika hispanistaren arabera.

Beraz, 80ko hamarraldian regueifa azkenetan zegoen, ondare izaera marjinal eta esentzialistara kondenatua. Baina 90eko hamarraldian praktika eta ekintza sozialeko errepertorio berriak txertatu ziren.

Regueifeiro egin egiten da, ez da jaiotzen

Ideia batzuek kontsentsu zabalak lortzen dituzte, euren kontrako frogak edo pisuzko argudioak gorabehera. Eta regueifaren kasuan, ideia sozial horiek, eraikuntza sinboliko horiek, bertsoaren beraren gorpuztasunak ez dira egia ala gezurra euren izaeragatik, ezpada horiek kontatzeko moduagatik. Bergantinhosko regueifeiro zaharrek elikatu zuten ideia hori, inprobisatzeko jaio egin behar dela dioen hori, belaunaldi berriekin konektatzeko zuten ezintasunagatik, eta euren artista eta poeta herrikoei izaeran akomodaturik egoteagatik. Baina ez zen beti horrela izan. Desagertze arriskua bizia zenean, Bergantinhosko regueifaren eramaile horietako batzuek bestelako gauza batzuk esaten zituzten. Esaterako, 2016an hil zen Guillermo da Rabadeirak honako hau esaten zuen:

“Nik anaia nuen eta hark asko kantatzen zuen regueifa […], eta irakasten joan zitzaidan, mendian ibiltzen ginenean. Eta esan zidan: “Zuk kantatu egin behar duzu”. Eta nik berarekin lehian kantatzen nuen. Eta esan zidan: “Zuk joan behar duzu regueifa kantatzera beste gizonezkoak bezala”. Eta hasi nintzen orain dela lau, bost urte, Calviñorekin. Eta, pixkanaka-pixkanaka, joan nintzen eta bera joan zitzaidan irakasten gauza bat eta beste bat, eta gero hasi ginen kanpora joaten…”.

Era berean, regueifeiro zahar hauen maisu ezagunak, Blanquiñok, honakoa aipatu zuen 1984an egin zioten omenaldian, bere inprobisazio jardunaren hasierak gogoratuz: “Horrela hasi ginen, hastapenetan. Mutiko batzuk beste batzuekin kantatzen. Eta jendeak esaten zigun batzuk ondo eta beste batzuk txarto. Eta horrela joan ginen bizimodu honetan barneratzen, eta pauso bakoitzak beti zekarren beste bat atzetik…”.

presença masculina e que será determinante para entender o ocultamento das mulheres repentistas, até o momento com relativa presença enquanto que eram parte fundamental dos trabalhos comunitários. Depois, fazendo presença nos palcos das festas patronais. Esta mudança histórica foi denominada pola reconhecida regueifeira e estudosa da oralidade, Alba María, como um passo “do rito para o espectáculo”, e foi estudado com detalhe no seu livro Regueifa en Bergantiños (2017).

Em certa medida, foi essa a mudança que levou para umha relativa profissionalizaçom dos regueifeiros. Por umha banda motivando o enfrentamento dialéctico entre dous escolhidos para o consumo de um público afecionado (nada ficou já de improvisarem em formato de bandos coletivos, apenas um contra um). Cortava-se em certo medida o acesso à prática improvisada, localizada até o momento no espaço público, e começava umha espécie de consenso, no mais puro estilo gramsciano, da regueifa ser para uns poucos escolhidos e genéticamente válidos. Isto fai com que na década de 80, a regueifa, após décadas de materializaçom desta mudança funcional e com espaços a cada vez mais restritos, seja reconhecida como um bem patrimonial mas perda quase na sua totalidade a funçom de ferramenta. Noutras palavras, a incidindo na ideia anterior, a prática improvisadora por um lado folcloriza-se, no sentido de perder qualquer componente eficaz para a reivindicaçom de tipo político, em sentido amplo. Por outro, perde o fio de traspasso

Zaharrek elkarrekin ikastearen inguruko hau gogoratzen zuten, gogoratzen zuten praktika kultural aurrekapitalisten zuk eman nik ere eman formatu hori. Baina 90eko hamarkadara arte ez zen hasi regueifaren pedagogia lana. Horrela, agertzen dira Valadaresko auzo eta kultur elkartea eta Pinto de Herbón eta Luis Caruncho regueifeiroak zubi-lanak egiten Bergantinhosko regueifa zaharreko bi ordezkarirekin, Suso eta Antonio de Xornesekin hain zuzen ere. Lerro pedagogikoagoa7 lantzen hasten dira: ahaleginak egiten dituzte regueifa ikastaroak prestatzeko institutuko ikasleentzat, inprobisazio estilo honen amaierari aurre egiteko. Hala ere, baliabide gutxi daude eta gazte eta umeekin konektatzeko eta sarbidea izateko zailtasunek bertan behera uzten dute proiektua. Ideia, hala ere, ereinda geratu zen.

Horrela, 1994an antolatzen da Valadaresen, Vigoko parrokia batean, Regueifeiroen Lehen Txapelketa Nazionala eta hiru urte geroago eratu zen Oral de Galicia elkartea hiri horretan bertan. Elkarte horrek betetzen du, beharbada, gaur egun regueifa sistemaren erdigunea. Elkartearen bueltan batzen dira hainbat regueifeiro, interesa duen publikoa, ikertzaile batzuk eta abar. Horrez gain, “harreman trinko samarrak lortu eta sortu dituzte botere

geracional, sendo muito complexo incorporar a performance regueifeira a práticas e necessidades da contemporaneidade, assim como a aprendizagem ativa de novxs pessoas por falta de meios e materiais pedagógicos. Implementa-se definitivamente a ideia de que para o improviso há que nascer. Regueifeirx fai-se, nom se nasce.

É rechamante como algumhas ideias estabelecem consensos amplos mesmo havendo evidências ou argumentaçons de peso que as contradigam. Como na própria corporeidade da regueifa, as ideias sociais, as construçons simbólicas, nom som apenas verdade ou mentira pola sua condiçom inata, mas por como se contem. Os velhos regueifeiros de Bergantinhos, sem capacidade para conetar com as novas geraçons e acomodados na sua condiçom de artistas e poetas populares, nom ajudárom a desmentir esta ilusom. Mas nem sempre foi bem assim, e mesmo quando apertava o risco de desapariçom, os daquela ostentores da regueifa de Bergantinhos diziam cousas como a que contava Guillermo da Rabadeira, falecido em 2016:

“Eu tinha un irmao que cantava muito a regueifa […], e foi-me ensinando, quando andávamos polos montes. E dixo ele: “Tu tés que cantar”. E eu cantava com ele à competência. E dixo ele: “Tu tés que ir cantar a regueifa como todos os homens”. E eu comecei haverá quatro, ou cinco anos, com Calviño, e fum indo pouco a pouco e foi-me ensinando umha cousa e a outra, e depois fomos saindo afora...”.

Fraserren teoria (2017) parafraseatuz, regueifaren mugimendu berri honek regueifari eutsi diotenak eta gaur egun arte gorde dutenak aintzatetsi behar ditu eta, era berean, birbanatu behar du gure aberastasun kulturalaren zati funtsezko gisa. Ondo ulertu zuten hori 2017an Emakume Inprobisatzaileen Asanblea sortu zuten emakumeek.

Também o conhecido mestre dos velhos regueifeiros, e assim reconhecido por muitos deles, Blanquiño, comentava o seguinte na homenagem que recebeu em 1984, a respeito dos seus começos no verso improvisado: “Começamos assim, cousas de empezare. Cantando os rapazes uns com os outros. E dizendo a gente uns bem e outros mal feito. E assim fomos começando nessa vida e a cada passo sempre se ia dizendo mais...”. Mas por muito que os velhos lembrassem esse magistério conjunto, esse formato tu dás eu dou caraterístico das práticas culturais pré-capitalistas, nom foi até a década de 90 que podemos começar a falar de um trabalho focado, em boa medida, na pedagogia. Assim, e recolhendo o legado de dous regueifeiros que serviam nesse momento de conexom com aquela antiga regueifa de Bergantinhos em que se tinham formado, Suso e Antonio de Xornes, aparecem na cena o Centro Vizinhal e Cultural de Valadares e mais os regueifeiros Pinto de Herbón e Luis Caruncho. Começam a trabalhar nessa linha mais pedagógica7, investindo esforços na preparaçom de obradoiros de regueifa para a rapaziada dos institutos, para além de suportar o que parecia a iminente desapariçom desse estilo repentista8. Porém, a falta de recursos e sistematizaçom dificultam a entrada e conexom com moçxs e crianças. A ideia fica, contodo, semeada. Assim, em 1994 organiza-se o Primeiro Certame Nacional de Regueifeiros em Valadares, paróquia da cidade de Vigo, e três anos mais tarde funda-se a Associaçom Oral de Galicia na mesma cidade. Esta associaçom é possivelmente a que ocupa a centralidade atual se pensamos a regueifa em termos de sistema. Isto é assim por envolver a maior parte de regueifeirxs, público interessado, investigadorxs e por originar e manter “relaçons relativamente intensas com instituiçons do poder político e do campo cultural” (Naia, 2019: 23). Ademais, da mao do Centro de

politikoko eta eremu kulturaleko erakundeekin” (Naia, 2019: 23). Valadaresko Zentroak, gainera, urtero antolatzen du Ahozko Tradizioaren Nazioarteko Txapelketa. Txapelketa hori erreferentzia bihurtu da, eta munduan zeharreko inprobisatzeko hainbat formaren topaketa sortzen du. Horri gehitu behar zaizkio elkarte honek antolatzen dituen Regueifen Eskolarteko Txapelketa eta Ahozkotasunaren Interpretazio Zentroa8. Horrek guztiak 2000ko hamarraldian regueifeiro uhin berri bat ekarri zuen: Josinho de Teixeira, Bieito Lobariñas, Kiko Estévez, Alba María, Sara Marchena… Hortaz, Vigon regueifa ulertzeko eskola bat sortu dela esan genezake. Eskolak regueifaren kontzeptu ez hain esentzialista dakar eta estrategia berritzaileak txertatzeko gaitasun handia du.

Beraz, 80ko hamarraldian regueifa azkenetan zegoen, ondare izaera marjinal eta esentzialistara kondenatua. Baina 90eko hamarraldian praktika eta ekintza sozialeko errepertorio berriak txertatu ziren. Hortaz, aldaketa nabarmenak gertatu ziren, inprobisazioaren ospea zabaldu zen, bai kopurutan baita ezagutzari dagokionez ere. Baina leherketa etortzear zetorren.

Regueifa feminista berria

XXI. mendeko bigarren hamarralditik aurrera, regueifaren munduan aldaketa eta hazkuntza hasi zen, hainbat norabidetan hasi ere. Alde batetik, eskolak sortzeko ideia indartzen da; Vigo aldean, eredu moduan probatu ostean, erakundetzen joan da. Gaur egun, posible da regueifa ikastea hezkuntza aratuan aukera askeko ikasgai modura (Bertsotan Ahoz Inprobisatu eta Regueifa izenarekin). Ondorioz, hainbat irakasle formatu dira regueifa ikasgai modura eman ahal izateko eta, jakina, ikasleak ere ekarri ditu, eta eskola sariketak sortu dira han-hemenka, Valadaresen eta beste hainbat lekutan, gazteak regueifara hurreratzeko asmoz. Horren erakusle da, esate baterako, 2015etik antolatzen den Regueibertso. Trukerako topaketa bat da, Euskal Herriko eta Galiziako gazteen artean. Horrek ekarri ditu Galiziako eta Euskal Herriko eskolen arteko igurtzia eta, are garrantzitsuagoa dena, antzeko kontakizun politikoa eraikitzeko aukera sorraraztea. Gainera, horrek bat egiten du azkenaldiko olatu errepentista hau ezaugarritzen duen indar-ideia batekin: diskurtsoa nabarmen politizatu eta regueifa erabiltzen da, ondorioz,

———————— 7. Nabarmendu behar dugu, era berean, Kike Estévez eta Marina Porto-ren Metodoloxía do Repente Galego liburua, nahiz eta urte batzuk beranduago argia ikusi. 8. Garrantzitsua da aipatzea erakunde publikoekin daramaten lankidetza, espazioak utziz ikastaro txiki hauek aurrera eraman ahal izateko.

ez bakarrik ondo pasatzeko, ez bakarrik ondare kolektiboa indartzeko, ez bakarrik mundu sinbolikoa sendotzeko. Izan ere, gaur egun regueifa kultur tresna aktiboa (EvenZohar, 2005) da eta txirikordatzen ditu zenbait borroka, haien artean ekologismoa eta, indar handiz eta moldatzeko gaitasun ikaragarriarekin, feminismoak. Derrigorrezkoa da hemen aipatzea etapa berri honetan Lupe Blanco regueiferoaren papera. Berandu samar hasi bazen ere bat-batean (2017tik aurrera hasten da jendaurrean kantatzen ohikotasunez), regueifaren historia osoa beragan hezurmamitu daiteke. Blanco de Muiñoseco regueifeiro eta maisu handiaren birbiloba da eta regueifaren erdigunea osatzen duten gizonen errespetua jaso du, eta, pixkanaka-pixkanaka, irabazten hasten da ahozko erronka guztiak. Lupe Blanco, beraz, regueifa tradizional feministena da edo, beste modu batera esanda, regueifa feminista tradizionalena. Bere torgho velho9a, Bergantinhosko lurretatik oinordean hartua, trebeki nahasten du regueifaren mugimendu berriaren kontzientziarekin, eta horrek bihurtu du errepentismo galiziarrean gero eta ikusgarriagoak diren emakume gazteen eredu.

Orain apustua da kontuan hartzea zer garrantzitsua den eragile eta taldeen sarea eraikitzea, estrategia ausart eta zabalarekin (ahalik eta zabalenarekin, posible balitz!), erakunde zentralenetatik hasita talde prekarizatuenera. Eraikitzea, gainera, berrituko duen mugimendua, elastikoa eta malgua izango dena, efikaziak izango dituena gogoan, baina ahaztu barik orain arte egindako bidea. Fraserren teoria (2017) parafraseatuz, regueifaren mugimendu berri honek regueifari eutsi diotenak eta gaur egun arte gorde dutenak aintzatetsi behar ditu eta, era berean, birbanatu behar du gure aberastasun kulturalaren zati funtsezko gisa. Ondo ulertu zuten hori 2017an Emakume Inprobisatzaileen Asanblea sortu zuten emakumeek. Egun feminismoen diskurtsoa besarkatu zuten bai, baina, era berean, omenaldia egin zioten Angelita

Valadares está também o Certame Internacional de Tradiçom Oral em Verso, que é a dia de hoje referencial como encontro de diferentes formas repentistas esparegidas polo mundo. Isto todo, somado à criaçom do Certame Escolar de Regueifas ou o Centro de Interpretación da Oralidade9 trouxo consigo já nos mais recentes anos 2000, a chegada de umha nova onda de regueifeirxs: Josinho de Teixeira, Bieito Lobariñas, Kiko Estévez, Alba María, Sara Marchena... Podemos falar logo, a partir desta viragem, da apariçom de facto de umha escola viguesa da regueifa, portadora de umha concepçom menos essencialista e com maiores capacidades de incorporar estratégias inovadoras. Assim sendo, se nos anos 80 a regueifa agonizava e pegava um caráter unicamente patrimonial, testemunhal e essencialista, a chegada da década de 90 ajudou a incorporar novas práticas e repertórios de açom social. Vemos que isto provocou evidentes mudanças e expandiu em número e entendimento a popularidade da improvisaçom. Mas a explosom estava por chegar. Nova Regueifa Feminista.

A partir da segunda década do século XXI a mudança e destacado crescimento no campo da regueifa dá-se em diferentes direçons. Por um lado, a formalizaçom da ideia de criar escola, que logo de ser ensaiada com o exemplo dos de Vigo, acaba por institucionalizar-se com a aprovaçom da matéria escolar de livre escolha Regueifa e Improvisaçom Oral em Verso. Isto facilitou nestes últimos anos a formaçom de professorado com interesse em lecionar ou incorporar a regueifa às suas matérias escolares, e mais de alunado, o que alargou os certames escolares de Valadares e deu lugar a novos projetos regueifeiros com gente nova na cabeça. É assim que em 2015 organiza-se o Regueibertso, um encontro de troca entre rapaziada do País Basco e da Galiza, dando como resultado relaçons regulares entre escolas galegas e bascas e, mais importante ainda, a construçom de um relato político análogo. Eis a relaçom com a segunda das ideias-força desta última vaga repentista que hoje segue ativa: umha evidente politizaçom do discurso e um uso da regueifa que passa de bem, de patrimônio coletivo, do mundo do simbólico, a ferramenta cultural ativa (Even-Zohar, 2005), li-

gando diferentes luitas entre as que destacam o ecologismo e, com muita veemência e alta capacidade de adaptaçom, os feminismos. É obrigado aqui citar a umha das fundamentais nesta nova etapa, a regueifeira Lupe Blanco, que mesmo aparecendo relativamente tarde, pois nom é até 2017 que começa a regueifar publicamente com regularidade, recolhe numha voz a história da regueifa toda. Bisneta do mestre, o grandíssimo regueifeiro Blanco de Muiñoseco, obtém o respeito dos homens mais centrais a pouco que lhes vai ganhando todos os desafios verbais. Já nas suas posiçons, Lupe Blanco é a regueifa tradicional mais feminista, ou a regueifa feminista mais tradicional. O torgho velho10, herança da sua terra de Bergantinhos, fusionado com a consciência do novo movimento da regueifa, modelo de um monte de mulheres novas que começam a ser bem visíveis no nosso repentismo. É fundamental termos em conta a importância de construirmos toda umha rede de agentes e grupos, de umha estratégia decidida e ampla (amplíssima, se for possível!) que vai das instituiçons mais centrais aos grupos mais precarizados. Construirmos, ademais, um movimento que renove, que seja elástico, que pense em eficácias, mas que tenha na cabeça o caminho andado. Parafraseando a teoria de Fraser (2017), neste novo movimento da regueifa cumpre o reconhecimento de quem resistiu e foi quem de conservá-la até os nossos dias, e ao tempo a redistribuiçom dela como parte fundamental da nossa riqueza cultural. Entendérom-no bem as mulheres que em 2017 criárom a Assembleia de Mulheres Repentistas, com um discurso dos feminismos mais atuais, homenageando ao tempo Angelita de Baño, brindeira histórica do Courel, e à pandereteira Josefa de Bastavales.

Já os velhos diziam, pressagiando um futuro melhor quando parecia que tudo podia acabar mal. Como afirmava Fermín da Feira Nova, com isso que falava de que gostava da juventude poder ter “umha ajuda e seguir com tudo isto (da regueifa)”. Pois seguimos.•

de Bañori, Coureleko brindeira historikoari eta Josefa de Bastavales pandero-joleari.

Baziren etorkizun hobea aurreikusten zutenak dena txarto amaituko zela ematen zuenean. Fermín da Feira Novak honakoa baieztatzen zuen: “Gustatuko litzaidake gazteriak etorkizunean laguntza izatea eta (regueifaren) kontu honekin jarraitzea”. Bada, jarraitzen dugu.•

Bibliografia

BUTLER, J. E FRASER, N. (2017).¿Reconocimiento o redistribución? Un debate entre marxismo y feminismo. Traficantes de Sueños.

EVEN-ZOHAR, I. (2005).Papers in Culture Research. Tel Aviv: The Porter Chair of Semiotics, Tel Aviv University. NAIA SÁNCHEZ, X. (2019). O subsistema da regueifa na cultura galega atual: estrutura, instituiçons, agentes e repertórios antagonistas. UDC.

PINHEIRO, R. (2017). Repente Galego. Prólogo, Joxerra Garzia ; estudo musical e 58transcricións, Sergio de la Ossa. Pontevedra, Deputación de Pontevedra. PORTO, M.; ESTÉVEZ, K. (2017). Metodoloxía didáctica do repente galego. Ponte Vedra, Deputaçom da Corunha.

———————— 9. O torgo (ahoskatzen dena “g” hori hasperenduz eta idatzia torgho bezala) da pertsona baten biriketako gaitasuna. O torgho vello-k erreferentzia egiten dio regueifeiro zaharrek kantatzeko zuten gaitasunari.