Bertsolaritza ipuinetan Prentsan argitaratutako aurrekarien errepaso arin bat

Idazleek eskaini dizkiguten plater gozoen aurretik, zizka-mizka modura, garai batean prentsan argitaratutako aurrekarien katalogo bat dakarkigu.

17 pieza labur errepasatu dira, guztiak ere horitu samarrak, aldizkari honentzat ez ezik euskal literatura garaikidearentzat ere ariketa arrotz samarra bihurtua baita eskuartean duguna: urteak dira bertsolariaren figura ipuinetatik, eleberrietatik edo poemetatik desagertu zela. Bestalde, fikzioak berak ere ez du toki handirik egungo prentsan, ahaide urruntzat har daitezkeen fake newsak bolo-bolo dabiltzan arren. Rentrée edo itzulera moduko honentzat, bada, atzera begirako bat ahogozoa esnatzen hasteko.

XIX. mendearen bigarren er ­ ditik hasi eta

XX.aren lehen herena bitar ­ tean, folletoia edo atalka hainbat egunetan zehar argitaratutako istorio luzea izan zen fikzioak pren­ tsan zuen sarbide nagusie ­ netako bat. Arrakasta handi ­ koak eta ohikoak ziren folletoi hauek, eta kazetari bezala eza­ gun egindako sinadura asko animatzen zen gisako testuak lantzera. Gauzak horrela, ez da harri tzekoa bertsolari tzaz pren tsan argitaratutako fik­ ziozko piezarik interesgarrie ­ nak eremu horretan topatzea:

Agosti Xahoren Aïtor - Légende cantabren, 1845ean Ariel aldi­ zkarian argitaratua, bertsola ­ ria zen Aitor, euskaldunon pa­ triarka, eta bertsotan ematen zuen euskal tribuen genesiaren berri; Juan Antonio Mogelen

Peru Abarkan, 1880an Beti-bat egunkarian argitaratua, herri jakinduriaren adierazpen gisa bertsolaritzak presentzia oso garrantzitsua zuen; Vicente

Aranak El Aralar egunkarian bertsolari bat jarri zuen zal ­ dunen istorio bateko prota ­ gonista nagusi 1896an; ABC k folletoi gisa eskaini zuen Pie ­ rre Lotiren Ramuncho, garaiko best seller garrantzitsuenetako bat, eta bertako protagonista ziren euskal kontrabandisten artean bertsolariek dezente luzitzen zuten; edo bertsola ­ rien inguruko hainbat eszena eskaintzen zituen Blasco Iba ­ ñezen El Intruso eleberri eza ­ guna ere atalka eskaini zuen Le Populaire egunkariak 1935ean.

Hala ere, horiek guztiak

Prentsa historikoko perlak izen­ burupean, Bertsolari aldizkari honen 123. zenbakian jasota utzi genituen, eta ez du zen­ tzu handirik hona berriro ekar­ tzeak.

Perlak hartatik kanpoan gelditu ziren bertsolaritzari lotutako hainbat ipuin labur, ordea, egokiak dira idazle ga ­ raikideei eskatu zaizkien ipui­ nen aurrekari gisa.

Ez zuten aurrekoek bezainbesteko oihartzunik eta ga ­ rrantzirik izan. Gehienak ez dira puntakoak izango kalitate aldetik, baina kurioso askoak iruditu zaizkigu guztiak, eta errepaso arin bat merezi dute­ lakoan gaude. Bertsolaritzak gaur ere toki garrantzitsua betetzen du euskal kultur sisteman eta iruditerian, baina garai batean iruditeria hori fikziora orain baino dezente gehiago eramaten zela erakusten dute, gainera, ipuinok, eta iruditeria horren nondik norakoak ilustratzeko ere baliagarriak dira1 .

Ricardo Becerro de Bengoaren Señor amo imprentualista del Solfa (El Solfeo, bromazo diario para músicos y danzantes, 1875eko urriaren 31n)

Ricardo Becerro de Bengoa gasteiztarra (1845 ­ 1902) Espainiako Gorteetan senatari, Gasteizko kronista ofizial, Fisika eta Kimikako katedratiko eta Historia eta Arte Ederretako Erret ­ Akademiako kide izan zen, besteak beste. Honela, idazle, ikerlari edo ilustratzaile gisa bere kolaborazioa izan zuten argitalpenen zerrenda amaiezina da: Euskal-Erria, Revista de las Provin- cias Euskaras, La Vanguardia, Revista Euskara, La Paz, La Iberia, La Mañana, La América, La Ilustración de Alava, El Solfeo, Revista de Vizcaya, Ateneo… Bertsolaritzaren historiari egindako ekarpenik garrantzitsuena Iparragirreren inguruan argitaratu zituen kronikak izan ziren. Urretxuarraren bizitza gorabeheratsuari buruzko hainbat testu sortu zituen Becerro de Bengoak, kalitate handikoak, eta, nolabait, mitoaren sorreran paper garrantzitsu bat bete zuen.

1 Aipatu beharra dago, ez direla topatu diren guztiak ekarri, bertsolaritzaren presentzia esanguratsuena zutenak baizik.

Bestelako lan bat dakarkigu orain, fikziozko testu kurioso bat. Liberalen bandokoa behar duen Sanchez de Anton de ­ lako batek egunkarian argita­ ratutakoari erantzutera dator norbaitek Chomin Zur Andi y Piper ezizenarekin sinatutako eskutitza. Becerro de Bengoa, ustez, eskutitza egunkarira helarazi duen bitartekari bat baino ez omen da.

Gaztelera maila erdipurdi ­ kotik beherakoa nabari zaio

Chomin karlistari, duela ia be­ rrehun urte, eta oraindik ere bai askotan, euskaldun aldeanoen kolkotik barre egiteko erabil­ tzen zen euskañol moduko bat, baita letxe txarra ere: haserre dago oso liberalak argitaratu­ takoarekin eta direnak eta ez direnak esaten dizkio. Tartean, aurreko testuak zekartzan ber­ tso batzuk ere aipatzen ditu, eta hauen erantzuna ere ba omen dakar (gero bertso berri hauek ez dira inon ageri).

Testuaren izenburuak ez ezik argitalpenaren izenak ere argi uzten duen bezala, umorea egin nahi duen sorkuntza arin bat da.

“Los versular, que te esquibres coplas de verso burlas hasiendo de curas, tontos ser; malos cabesa sacando verso charra. Ya te puedes dejar la opisio, y corres que te escondes en último errincon de Castilla, porque si te incontras los madrid cuando te vas yo con el errey, chiquichiquis te hases las tripas bayonetaso limpia de metiendo la cuerpo.

Para que te caes el cabesa abajo de vergüensas te invias adentro de esto carta uno coplas de zorsico que ha hecho de cabesa suyo un tamborillero de Aspe, en el erromeria de Andramaria los Aramayona, quinse dias antes de ahora, la mes pasao, unos dos semanas hase.

Mejor te harias ¡arrayua, negros guiris! No andar asiendo burlas de papel, cojes carabiña erreminta ensima de los espaldas, y vienes a la VIscaya, que te ajustas los cuentas. Pero, señoritos bildurra de miedo, titirimerque de Madrid, tísicos de podrido, estomago de larri, pocho la pellejo de color, no te vales un chatarri (…)”

Félix Ortiz y San Pelayoren Episodio de un Bascongado (Euskal-Erria 1884ko urtarrila)

izan zen, eta berea da Pedro Mari

Otañok idatzitako Artzai mutilla (1900) operaren musika. Idaztea ere atsegin zuen, Euskal-Erria aldizkariko kolaboratzaile joria izan zen eta pare bat liburu argitaratu zituen euskal gaien in­ guruan.

Suitzan kokatzen da kontakizuna, Bernako kantonamenduko baso batean, eta idazkera ezin hanpatuago batekin deskribatzen da urretxuarra nola ari den naturak bakarrik inguraturik arbolape batean eseri eta kantuan. atrás se habían abrazado en las entrañas de la tierra, el símbolo de otro árbol inmortal, y creía estar leyendo en aquellas hojas todas las leyes del Fuero (…) exclamando cuando en esta contemplación lo ahogaba el gozo ¡¡qué hermosas sois!!

Iparragirrek gaztea zela Eu­ ropan zehar egin zituen ibiliak

Alphonse Thibaud con la orquesta dirigida por opus 22 de Camille Saint- Saëns. Luego jartzen ditu bere lumaren jomu­ gan Ortiz y San Pelayok. Abizen arranditsuaren atzean musikari azpeitiarrarekin egin dugu topo, musikari ikasketak Madrilen eta

Parisen osatu ondoren, Buenos

Airesera emigratu eta bertako obras y compone y estrena en 1900 la Teatro de la Victoria. Es de destacar que es Vasco en idioma vasco. En 1910 compone jesuiten eskolan musikologiako irakasle izandakoarekin. Hainbat pieza konposatu zituen, zarzue­ libro Tipos del Natural y en 1915 el 1941. la orkestra baten zuzendaria ere

“Era necesario seguirle en su indeterminado rumbo para verle, á veces agobiado, no por el peso de su guitarra que esta jamás le cansaba; sino por el mucho camino que recorria, sentarse al pié de un árbol de robusto tronco y sobre cuyas salientes raices encontraba dulce albergue cobijado por la ancha copa que solo permitia en su artística construccion el paso de algunos timidos rayos del sol para que al chocar con las gotas de sudor que pausadamente caian de su frente, brilláran como perlas que engalanan las musas que tanto lo secundaron, sacar de su zurron el pan y queso que alguna alma (tal vez más curiosa de oir su melódico cantar, que inspirada por la caridad) habia puesto en sus manos.

(…) veia en aquel árbol de labiada hoja, de robusto tronco y de raices que siglos y siglos atrás se habían abrazado en las entrañas de la tierra, el símbolo de otro árbol inmor- tal, y creía estar leyendo en aquellas hojas todas las leyes del Fuero (…) exclamando cuando en esta contemplación lo ahogaba el gozo ¡¡qué hermosas sois!! ¡¡que hermosas!! (…) escribió en una de las raices el nombre de Guipúzcoa; en otra Vizcaya, Alava en la otra, y la hermana Navarra en la cuarta.

Agarra su guitarra, no recuerdo si la afinó o su inspiración no le permitió pararse en semejante nimiedad (…) El árbol que con inmovil atención habia escuchado tan agradables rimas, empezó á sacudir una hoja con la otra, agitadas por el viento al que dieron paso las avecillas que empezaron á trinar, aplaudiendo de esa manera al joven desterrado que con tanto cariño recordaba su pátria amada (…) Levantóse el poeta-cantor á saludar á sus agradecidos oyentes cual si se hallara en un teatro. Y ¡qué alegre sonrisa dirigió á la naturaleza al ver que tan benévola y cariñosa daba el parabien á un alma solitaria que desde luego aceptaba por amigos cuantos Natura en su prodigalidad complaciente le brindaba!”

Txomin Agirreren Iru Erezi (Euskalzale 1898ko otsailaren 10ean)

Txomin Agirre (1864­1920)

Ondarroako familia pobre ba­ tean jaio eta bizitza Zumaian kapilau emandakoak parte hartze aktiboa izan zuen garaiko argitalpenetan, harreman estua izan zuen orduko kulturgile handiekin, Azkue, Campion edo Etxegarai besteak beste, eta euskaltzain izatera ere iritsi zen. Gerora itzalik handiena utzi duen lana Auñamendiko lorea (1898), Kresala’(1906) eta Garoa (1912) trilogiarekin euskal eleberri modernoaren lehen bidegile gisa egin zuena izan zen, ordea. Euskal kostunbrismoaren gailur gisa hartzen da hirukoa.

Auñamendiko lorea k baditu desberdintasunak, aitzitik, beste biekin. Gailur horri baino ordura arte Campionek edo Navarro Villosladak jorratu zuten literatura erromantiko historikoari dago­ kio. Euskaldunak kristautu ziren garaiaz ari da, euskal jatorriaz, kutsu mitiko batekin. Hemen kokatzen da Iru Erezi, bertsolaritzari erabateko protagonismoa ematen dion ipuina.

Frankoen kontra gerrara jo ala ez erabakitzeko bildu dira gizonak mendian. Gerrako kontuak entzun nahi dituzte bertsoetan, baina bertsolari nekatu batekin egiten dute topo kontatzen denez, alargundu zenetik apenas abestu duenarekin. Ingurukoek hauspotu eta sagardoarekin zirikatzen duten arren Jainkoa, bakea eta bere emazte hila baino ez dakartza bere bertsoetan. Bertsolari tzaren eredu moralizatzaile bat eskaintzeko darabil apaizak gerora bere lehen eleberrian, eta Euskal-Erria (1998ko uztaila) eta La Baskonia (1902ko otsaila) aldizkarietan berrargitaratu zen ipuina.

“Koblakaririk onenetakoa zan Peru (…) Igarle baten antzera itz egiten bekian; iñoiz bere aotik urtendako itz gorituak euskaldun gudarienak berotu oi zituan; baiña egun guztietan ezta gizona tentun batean egoten, da egun atan ezegoan Peru gizonen biotzak ausardituteko tentu, gogo edo indarrean.”

“Koblakaririk onenetakoa zan Peru (…) Igarle baten antzera itz egiten bekian; iñoiz bere aotik urtendako itz gorituak euskaldun gudarienak berotu oi zituan; baiña egun guztietan ezta gizona tentun batean egoten, da egun atan ezegoan Peru gizonen biotzak ausardituteko tentun, gogo edo indarrean.

(…) Iaizu ta edaizu, lagun zaarra, ta zeure naigabeok alde batera ichizuz.

Sarrera ona egin dozu, beti legez, baiña bigunego edo, samurregi edo, eztakit nik zer esan bere. Ezgaikezuz geiegi oillotu, biar edo etzi iñoiz baño gogorragoak izan beharko dogu-ta. Ea, esaiguzu gudarako erezi bat.

– Peruk, zurezko ontzia eskuetan ebala, ezpanaetara eroan barik, zerurontz begira, suaren garrak eta biotzeko mugidaldeak gorri-gorri eukala, asi eban bigarren erezia

(…) “Gaur badakit eztala ondo/ sentzun baga zaunk eitea/ ta bakean doianari/ Ortz-azurrak ezartea”

(…) Jaungoikoak daki zer zarata ta nasteak atera zituen Peruren jiran (…) Milla bat keiña, betzigo ta irain alkarri esaten nekatu ziranean, oraindik askoren orruak entzuten ziran (…)

“Nere emazte Manu Mari/ Jaunak ein nau ni koblakari.” Peruk bere ereziak amaitu zituan, da eskuetan eukan ontzi sagardoaz betea lurrean ichi ta aldendu zan gizakumen artetik.”

Alfredo Laffitteren El versolari de Aloñaga, leyenda bascongada (Euskal-Erria, 1899ko urtarrila)

Laffitte (1854­1934) donostiarra kazetaria eta politikaria izan zen. Kazetari gisa egunkari eta aldizkari errenkada batean hartu zuen parte, eta bere Donostiako kronikak oso iraku­ rriak ei ziren. Ideologiaz liberala eta erreformista izan zen, eta Gipuzkoako Batzarretako batzarkide ere izendatu zuten, baina bere hiriko zinegotzi bezala egin zuen ibilbiderik esanguratsuena: 40 urtean zehar aukeratu zuten horretarako herritarrek.

Aizkorriren bueltan kokatutako balizko Aloñako ermitan gertatutako milagroa kontatzen du ipuinak. Miserian bizi den bertsolari batek bere biolinaz doinu triste bat joz laguntza eskatzen dio bertako Ama Birjinari, Santa Zeziliari. Musikari eta poeten Ama Birjina izanik, bere urrezko zapatetako bat ematen dio honek, baina herritarrek pentsatzen dute bertsolariak lapurtu egin duela eta kartzelara sartuko dute. Bertsolarien erreguei ameto eginda Ama Birjinaren aurrera eramango dute, berriro ere laguntza eskatzeko, eta bigarren urrezko zapata emango dio Santa Zeziliak…

“Un día, uno de esos pobres bersolaris mendicantes que recorren los caserios cantando improvisadas coplas, acompañadas con el sonido de un usado violin que de un zurrón de cuero colgaba de su espalda, entró en la ermita á rogar á la patrona de los músicos que le librara de su triste suerte (…)

Como nada podía ofrecerla, y parecéndole irreverente entonar sus cánticos en aquel sitio, ejecutó en el violín una tierna melodía, pero tan triste y sentimental que interpretó mejor que palabra alguna la misera condición del errante músico. Sin duda aquellos desgarradores acentos que vibraban en las cuerdas del instrumento cual ayes de la desesperación, hallaron eco en el corazón de la artista Santa, la que conmovida (…) y ante el asombro y la colosal sorpresa del bersolari, se inclinó hácia él, y le dió uno de sus zapatos de oro.”

Pedro Mari Otañoren

Auntza Larrera

(La Baskonia, 1903ko uztaila)

Pedro Mari Otañok makina bat bertso jarri argitaratu zuen bere garaiko prentsan, eta Zerbait (1895) eta Alkar

(1904) bilduma ezagunetan jasoko zituen gero bertso hauetako asko. Bat­ batekoan kasik saiorik ezagutzen ez bazaio ere bere garaiko bertsolari garrantzitsuena izan zen, eta eredu izango zen hurrengo belaunaldientzat. Bestelako generoak apenas ukitu zituen,

( Artzai mutilla operaren libretoa litzateke salbuespena) eta horrek balio berezi bat ema ­ ten dio Buenos Aireseko euskal diasporak abiarazitako La Baskonia aldizkarian argitara ­ tutako ipuin honi.

Baserri txiroko Borda ber­ tsolaria eta auzoko baserri aberatseko Martolo maiorazgo lukurra dira protagonistak eta planteamendua sinplea da: bertsotan egiteari utzi eta ba­ serriko lanetara serio lotzeko aholkatzen dio Martolok Bor­ dari, hala egiten badu lagun ­ duko duela aurrerantzean; ale­ gia, txindurria eta txitxarraren orrek? Oraiñ erortzen naiz kontura, eguiaz, ez dedala ezagutu bersolari aberatsik; eta lengo zarrakatik ere beti entzun izan det oso pobriak zirala. ¿Ez ote zaio Jainkuari bersorik gustatzen?

¿Edo au oteda sari bat diruaren ordez ematen diguna? Biak eskatzea gueiegui litzake.” arteko kontrakotasun klasikoaren aldaera, bertsolaria txitxarra kantariarekin alderatuz.

Bordak Martolori tabernan botatako bertsoaldi luzearekin bukatzen da, ipuina. Ahalegindu da aholkua jarraitzen, baina ez dio tristura eta nahasmendua baino ekarri. Bertsolariari txitxarraren bizitza dagokio; amuarrainak uretan behar du, usoak hodeietan, otsoak sasian, satorrak lurpean, mitxirrikak argitan eta ahuntzak larrean. Ipuin hori argitaratu eta urte gutxira zizurkildarra bitarteko faltagatik Argentinatik Euskal Herrira itzultzeko guraria bete ezinik hil zela jakinda, badu esangurarik azken ondorio horrek.

“(…) -Buruz azkarrak zeratelarik ¡zer umeak zeraten bersolari denak! eta zenbat eta obea, ura ta umeago. Choriai jarraika dabillen umeak mandatuba berandu eguiten du beti, eta gueienean gaizki. Burua bersoz beterik dabilkin guizonak maiz izango ditu esku u tsak. Zerura beguira dabillenak, sarritan eguingo du estrapozu. Ametsetako irabaziak, esnatzean ¡ario! Au, zuk, nik baño obeto dakizu, Borda. ¿Ezta eguia?

(…) Borda guizagajua, lotsaturik itzuli zan berriz ote larrera, bere artean esanaz: -¿Arrazoi otedu guizon orrek? Oraiñ erortzen naiz kontura, eguiaz, ez dedala ezagutu bersolari aberatsik; eta lengo zarrakatik ere beti entzun izan det oso pobriak zirala. ¿Ez ote zaio Jainkuari bersorik gusta tzen? ¿Edo au oteda sari bat diruaren ordez ematen diguna? Biak eskatzea gueiegui litzake. Martolok dio asko dedala bersoz. Progra zagun Martoloren konsejua.”

(…) “Ez dezazula sinistu,/ bertsolaria ez da ill,/ bañan oso gaizki dabill/ Illabete ta erdi ontan/ ¡Ai, damutu zait prankotan!!

-¿Zerena dezu damuba?/

-Zuk sartutako amuba/ Daukat barrenen gordia,/ aterako det ordia/ Chimista demoniño hau/ Bestela penak hilko nau”. “Zure konsejuakin/ burruka askotan,/ naspillatu naiz joan dan/ illabete ontan;/ Iñon ezin bizirik/ ez esna ez lotan;/ ni lertuko nin tzake/ ez kantatzekotan”. “Itotzeko bildurrez /uzteko urari/ ¿Nola esango zaio/ arrai bizkorrari?/ ¿Ez dadilla egaatu/ uso azkarrari,/ eta issildutzeko/ errechiñolari?”.

Leopoldo López de Saáren El Versolari (Blanco y Negro, 1903ko irailak 12)

Burgosen jaio eta poeta, antzerkigile nahiz kazetari gisa

Madrilen ibilbide oparoa egin zuen Leopoldo López de Saá

(1870­1936) da egilea. Pare bat dozena liburu argitaratu zuen eta Pan y Toros aldizkaria zuzen­ du zuen, besteak beste. Testua argitaratu zuen Blanco y Negro, berriz, ABC egunkariaren lite­ ratura gehigarria izan zen, urte luzez zabalkunde handia izandakoa.

Agurea iloba gaztearen es ­ kutik bueltan dator bere he ­ rrira urte asko kanpoan egin ondoren. Ipuina janzten duten ilustrazioak ikusita, eta testuak aipatzen dituenak irakurrita, Euskal Herriko herri bati buruz ari dela uler daiteke. Bertsolariak kantuan hasi dira, baina bertako zaharrek garai batekoak hobeak zirela diote, eta Pedro delako bat oroitzen dute mira gehienarekin. Iritsi berria den agureak bera dela dio, Pe­ dro dela. Eta bertsotan bukatzen du gazte batek botatakoari erantzunez.

Formari dagokionean deigarria da hasi eta buka bertsotan idatzia dagoela, baita euskal bertsolariek erdaraz botatzen dituztenak ere.

“De frente, en la plaza/ que los recios castaños sombrean,/ al son del aurresko, los jovenes bailan;/ murmuran las viejas,/ y los graves caseros la cuba/ de la sidra espumosa rodean./ De pronto las voces/ frenéticas suenan./ ‘¡Versolaris! Repiten las mozas/ y los mozos se se incitan y retan/ de ventana á ventana y componen/ en eúskaros ritmos sentidas fernezas./ Los viejos los oyen/ y el suelo golpean,/ y chupando sus pipas, repiten/ “Ya no hay versolaris que animen las fiestas”/ y las vijas co-

“De frente, en la plaza/ que los recios castaños sombrean,/ al son del aurresko, los jovenes bailan; / murmuran las viejas,/ y los graves caseros la cuba/ de la sidra espumosa rodean./ De pronto las voces/ frenéticas suenan./

‘¡Versolaris! Repiten las mozas/ y los mozos se incitan y retan/ de ventana á ventana y componen/ en eúskaros ritmos sentidas fernezas.”

Leopoldo López de Saá (1903) madres murmuran/ “Lo que es como Pedro… ¡Qué coplas aquellas!” de Pedro? Las coplas mejores/ son siempre las nuevas./ Las otras… pasaron./ -¿Quién eres?/-Soy Pedro/aquel Versolari que algunos recuerdan./-¿Es posible?/¡No hay duda… es el mismo! (…)”

Cecilio Benítez Osésen

Peruchu

(El Cantábrico, 1906ko abenduak 13)

Peruchu bertsolari gazteak kantatzeari utzi dio tristuragatik, bere ama hil eta bakarrik gelditu denean. Urte batzuetara, ordea, maiteminduta, berriro hasi da kantuan, bere maiteak beste batekin ezkontzeko hitzemanda dagoela esaten dion arte. Bere maitea ezkondu aurretik gaixotu egingo da, ordea. Bere ondasun guztiak emango dizkio Peruchuk neskaren familiari, hau sendatzeko laguntza modura, baina ezingo du honen heriotza eragotzi. Ordutik hilerrian entzuten dira Peruchuren bertsoak.

Cecilio Benitez Oses XX. mende hasieran hainbat lan argitaratu zituen idazle galiziar bat izan zen. Euskal bertsolarien berri jakin zuen nonbaitetik, El Cantabricon ez ezik La Hormiga de Oro (1907/03/02) eta El Catequista (1907/08/29) aldizkarietan ere argitaratu zen Peruchu honetako protagonista kantuz errimatzea gustuko duen euskaldun jator arketipikoa baita.

“Peruchu era un mutille, como se dice en la legendaría lengua vasca, un mozo alto, robusto, fornido, con cuerpo de gigante y ciclópeos puños (…) Poseía ese raro don de improvisar y cantaba las glorias vascongadas con perfección inimitable. Y cuando él, sereno, inspiradísimo, daba al aire las primeras notas de su canción, que salían de su boca como bandada de armoniosos sones, ocurría un movimiento de estupor en el auditorio que, conmovido, lloraba á lágirma viva, o

“Cuando aldeano más valiente escaló el muro de la mansión de la muerte, quedó estupefacto. Vió allí, á la luz de la luna, arrodillado sobre la tumba de Rosa, á sentía encendérsele la sangre cuando el cantor entonaba algún cantar que reflejaba la abnegación y el heroismo de los vascos primitivos…

(…) Los aldeanos que vivian cerca del Campo santo estaban aterrados. Oianse desde algunos días atrás, cuando mayor era el silencio de la noche, ayes dolorosos y chillidos lugubres.

Como esto se repetía, deicidieron averiguar la causa, y una noche los más animosos se reunieron dirigiéndose al cementerio (…) cuando el aldeano más valiente escaló el muro de la mansión de muerte, quedó estupefacto.

Vió allí, á la luz de la luna, arrodillado sobre la tumba de Rosa, á Peruchu, el poeta, el versolari que entonaba su canción más triste. Una canción sonora, armoniosa, inspiradísima; una canción que recordaba las penas más profundas; una canción ritmica, sentimental, que escucharon admirados los ruiseñores del cercano bosque, mientras la noche solemne y silenciosa transcurria, y tras el negro cendal del espacio tenues y oscilantes titilaban las estrellas…”

Pierre Picocheten Axigar (Gure Herria, 1924ko azaroa)

Pierre Picochet (1899­1981) apez barkoxtarra Zuberoako berriemaile lanetan aritu izan zen Eskualduna aldizkarian eta administrazio batzordeko kide

Baionako Gure Herrian. Azken honetan lauzpabost ipuin argita­ ratu zituen, denak zuberotarrez, tartean eskuartean duguna.

Axigar bertsolari bizizale bihurria da, ahalik eta lanik gutxien eginda gainerakoen kolkotik bizi zalea. Nafarroako erregeak Atharratzera egin ­ dako bisita batean bertsotan hartzen du berau eta erregeak dema luzatzen dio: zaldian, karrozan edo oinez egin gabe

Pauen erregek duen jauregiraino iristen asmatzen badu idi parea oparituko dio.

Aker handi baten gainean abiatzen da Axigar, parean to­ patzen duen guztiari bertsotan eginez, eta bidaian zehar nahiz jauregira iristean bizitako aben­ turek ipuin luze baterako ema­ ten diote Picocheti.

“ (…) Galta ezozü Ezpeleko etxekojaun zaharrari, Axigarren gazte lagünari: behin urdankako bertz handia sükaldetik ebatsi ziozün… Erranen deizü ere Ezpelek, Axigarren urdeak aüzoen alorretan gizentzen zirela (…) Axigar alde orotatik ontsa elkiten zen. Egiak erran behar dü koblakari errabiatüa zela, jaunen aitzinean koblaka has eta oro bere alteko ezarten zütüala.

Egün batez, Nabarreko erregea (ordüan Nabarren bazen errege bat, Pauen egoiten zena) igaran zen Zihigan, Iratiko oihanean izanik basurde ihiztekatzen. Besta handi izan zen Zihigan: dantzari zanpillak, peredikü ederrak, hitz batez ohore güziak. Peredikü baten ondotik, Axigar hasi zeion harri handi baten gainetik erregeari koblakan: ‘Agur jaun Errege, mündüan maitatüa!/ Heben da Axigar, gizon aipatüa,/ Orotan ezagütüa, Zihigan haütua…!’

(…) Biarnon ez zen agundaino holakorik ikusi!... Axigar aldiz aitzina, Aita Saintü bat bezain lerden!

Gizon batek espantatürik baitzion: ‘Ques aquo?’. Axigarrek ihardets: ‘Ako, mako!

Biarnes, zankoak tük kako!/ Akerra ene aski, sobera dük hiretako…’

Beste batek beitzion: ‘Das bis pasa aquero?’. Axigarrek: ‘Hi akerro, hau aker, zihigarra

Ezpeleko,/ bere etxeko jaunak ez egün han ikusiko!”

Luis Antonio De Vegaren

Decir de versolari (La Voz, 1925eko ekainak 12)

(1927­1936). Gerra lehertzean bando frankistaren Burgosko

Dirección General de Prensa y Propaganda delakoan txertatu zen. Donostiako Semana aste­ karia zuzendu zuen ondoren hogei urtez (1937­1957) eta be­ rrogei bat liburu argitaratu zi­ tuen poesia, saiakera, eleberria eta gastronomiari buruzkoak tartekatuz.

Euskal kulturarekin harreman bipolar samarra izan zuen.

Batetik, batez ere gerraosteko lehen urteetan, euskararekiko sekulako herra erakutsi zuen, desagerrarazi beharra zegoela aldarrikatzeraino; bestetik, no­ labaiteko begirunez idatzi zuen bertsolaritzaren inguruan, ge­ rraurretik nahiz gerraosteko lehen urte horien ondotik, eta

1950eko hamarraldian eman­ dako elkarrizketa pare batean berak izatez bertsolaria izan nahiko lukeela adierazi zuen.

Voz egunkarian argitaratutako lehen ipuin honetan ere horixe adierazten du: narratzaileak bere amari zuzendutako eskutitzean bertsolaria izan nahi duela errepikatzen dio luze eta zabal. Eta jarraian bertsolari gazte baten eta erreginaren arteko istorioa kontatzen du. Bertsolariak, nonbait, erregina Bergarako gortean ikusi eta karlisten gudarostean bolondres aurkeztu behar zuela sentitu zuen. Gerra karlistentzat okertu eta galtzear zirela zauritu egin zuten gaztea, erreginaren karrozak salbatu zuen liberalen eskuetan erortzetik, eta honen besoetan hil zen, zoriontsu.

Luis Antonio de Vega (19001977) bilbotarrak euskal pren­ tsa abertzalean hasi zuen bere kazetari ibilbidea (El Nervión, El Pueblo Vasco, Euskalerriaren

Alde eta abar). Irakasle postua lortu eta Espainiaren Marokoko protekturatuko Larachen eta

Tetuanen eskatu zuen plaza

Gerraurretik Madrilgo La

“Quiero, amatxu, ser como un versolari más de la montaña, recoger como un pio trofeo hereditario el ardor espresivo de los hados euzkeldunes, un versolari a

“Un fuerte terror irreprimible se apoderó de los ocho viajeros. Los mozos y las mujerucas, lo mismo que el vejete, temblaron, poseidos de un pánico insuperable. Maria Ignacia, curiosa y atónita, tratando de dominar sus nervios, veía cómo se acercaba el peligro desconocido, mientras el versolari permanecía ajeno a todo en su asiento”

Luis Antonio De Vega (1925))

quien le gustaría bruñir versos sonoros y lindas prosas de ceremonia, para acercarse hojarasca espesa de los castaños, y al guijarro, desnudo y pequeño (…) Al rayo que

Berritxu

un poco hostiles, como la tierra, que tienen los nombres difíciles y euzkelduna el perfil (…)

(…) La vió solamente una vez, y fué en la pequeña Corte carlista de Vergara, la real. Que frágil y blanca le pareció bajo las tercas lluvias guipuzkoanas la católica Reina extranjera (…) Las niñas vergaresas, cogidas de la mano, giraban en un corro dinámico de cabecitas rubias con lazos azules, y de cabecitas negras con lazos rojos y blancos, cantando una canción sencilla, la del espatadanzari, que abandonó las herramientas agrarias por vestir la blanca camisa y el blanco pantalón (…) La Reina se separó de su esposo, se acercó al coro infantil y acarició las cabecitas parvulas (…)

Quien vió la escena de mimos reales fué un versolari al que, sin duda, conmovió el lirismo de las caricias monárquicas. Un versolari de puro perfil euzkaldune, que se había sentado a la sagrada sombra de los santuarios, por aprender de boca de los olentzeros las fábulas montesas, que dicen cosas amables de las sorguiñas que celebran sus conciliábulos en las noches del sábado en los aquelarres de la raya de Francia (…)”

Luis Antonio De Vegaren

Okerra-etxea

(La Voz, 1925eko abenduak 9)

Beldurrezko kontakizun laburra dakar De Vegaren bigarren ipuin honek: bertsolari bat aurkitzen da Baztanen barrena gauaren erdian zaldizko mamu batengandik ihesi ziztu batean doan diligentziako bidaiarien artean; bera da lasaitasunari eusten dion bakarra. Ezusteko batekin ixten da narrazioa: mamu bat zelakoan ilargipean tirokatu dutena, lurrean zerraldo, Arizkuneko apaiza da.

“(…) La voz del postillón se oía a intervalos, seca, como los restallidos de su tralla: - ¡Zuri!

¡Beltxe! ¡App! El coche se bamboleaba a derecha y a izquierda, hundía sus ruedas en los baches, saltaba sobre los pedruscos de la carretera (…) Un grito, que fué un alarido atroz, le hizo interrumpirse. Pálido, señalo un punto en la carretera (…) Un jinete vestido de negro , pálido, intensamente pálido, corría por la carretera persiguiendo la diligencia. Dos enormes perros le prestaban cortejo.

Un fuerte terror irreprimible se apoderó de los ocho viajeros. Los mozos y las mujerucas, lo mismo que el vejete, temblaron, poseidos de un pánico insuperable. Maria Ignacia, curiosa y atónita, tratando de dominar sus nervios, veía cómo se acercaba el peligro desconocido, mientras el versolari permanecía ajeno a todo en su asiento.

El postillon también habia visto la aparición repentina, y el susto hizo que el látigo cayera desde su mano hasta el lomo de las bestias, que al sentir el golpe salieron disparadasen una desenfrenada carrera, que aumentó el temor de todos los ocupantes de la diligencia: -¡Se han desbocado!¡Arantzazuko-Ezkuntza!-gimió el viejecillo.”

G.ren Senar-emazte bertsolari’ak

(Argia, 1926ko urriak 10)

Tabernan egun batzuk egin ondoren etxerakoan bertsotan datokion senarra haizea har­ tzera bertsotan bidaltzen duen emakumea da protagonista.

“Erri txiki baten bizi ziran senar-emazte ber tsolari auek (...) Biyak elkarren antzekoak, zaletasunez eta izakeraz: Pello Joxepe’k baxoerdi bat artu orduko bertsuetan beriala ekin oi zion: bere emazte Juanatxo etzan makalagoa; ta itzetik-ortzera supituz erantzuna ematen yayoa zan.

(…) bere emazte Juanatxok komoda edo kutxan gordeta zeuzkan diruak artuta joan zan tabernara

Pello Joxepe. Lau-bost egun igaro arren, etzan ageri (…)

Alakoren batean sakela ustu zitzaion, eta bazetorren gure

Pello Joxepe etxe aldera; lo- tsatuta, burua makurturik, bere atxuari zer esango ote zion asmatzen. Bere andre gaxua baratzan lanean ari

“Erri txiki baten bizi ziran senar-emazte bertsolari auek (...) Biyak elkarren antzekoak, zaletasunez eta izakeraz: Pello

Joxepe’k baxoerdi bat artu orduko bertsuetan beriala ekin oi zion: bere emazte Juanatxo etzan makalagoa; ta itzetik-ortzera supituz erantzuna ematen yayoa zan.” zan, aza-jorran. Urreratu zitzaion Pello, ta bertsuetan, onela esan zion: Baratza-jorran ari al zera/ Neure biotzeko Juana?/ Badakit bada oraiñ ezkero/ Asarre izango zerana;/ Beste guziak utzi alde bat/ Oraintxe nator zeugana.

Bere emazteak ere bertsuetan erantzun au bota zion: Pello Joxepe, neure biotza/ Oraiñ al zatoz etxera?/ ‘Ongi-etorri’ ematen dizut,/ Gizon gaiztua etzera;/ Iñor tabernan utzi badezu/ Joan zindezke atzera.”

Pierre Picocheten

Etchahun

(Gure Herria, 1926ko urria)

Berriro Picochet, berriro ere Gure Herria aldizkarian zuberotarrez fikzionatuz. Etxahunen tragediaren birsorkuntza bat eskaintzen du oraingoan: errealitatean gertatu bezala emaztearen ustezko maitale Egiapal tiroz hiltzeko lehen saiakeran huts egin eta mendian ezkutatu ondoren, fikzioan Etxahunek bigarren saiakera bat egingo du honen baserria erreta.

“(…) Berri hau entzünik, harruak gañia hartürik, eztitake Etchahun bortian egon: borün behera dua Barkocheatko bidian, beak eztaki ez nuat ez zertako, bena bere harraen ichilerazi nahiz. Ulhüntze heltzian Jaigiberri-Ibarra behera dua: huna Etchaunia, eta aphalago haren aizo lehena, Hegiphalia. Zerralü baten onduan jar eta so beha dago, bihotza hersi, bere etche-onduari so: kabaliak mithil batek hüschtülatzez hotsamaiten tü barnilat; borthakuak bere bazkaren beha dia kurrinkaz, ardiak arthegi onduan marrakaz barnilat nahiz (…) Jaigiber-Ibarrian argi bat agertzen da, eta haren ondotik gar bat jauziz luzatzen, bazterrak argitzen tianak, tchinkak tzapastakaz odeietat urthukitzez, idüriz zerbait ihize espantagarrik lür petik goiti buhatzen dila bere tripan din murra izigarria… Sü onduan lehenik, eta bertan etche batetik bestila, mendiz mendi, hürrünila artina hedatzen da oihü lazgarria: Hel, hel! Süia! Süia!... (…) Hamar orenak bazien “hede-churiak” agertü zienian, galthoz Etchaun han gaintik asmatü zienez: bezpera gaian Hegiaphalia erre zen eta jentek zioien Etchaunen lana zela.”

X.X.X.en Cuentos de caza que parecen verdades… Para contar en el tren, camino del cazadero, hecho aldeano del Pirineo (Excelsior, 1929ko abuztuak 25)

Euskal Herriko lehen kirol aldizkarian, EAJren eskutik gerra aurretik kaleratzen zuen Excelsiorren argitaratu zen hurrengoa.

Trenean, Bilbotik Donostiarako bidaian, eta bertan zihoazenen gozamenerako, bertso saioa eskaintzen dute bi bertsolarik.

Tartean ehizako istorio bana kontatzen dute bertsotan, zein baino zein harrigarriagoa. Lehenengoan, Nafarroako Pirinio inguruetan, bere atzapar luzeak txapa bati iltzatuta harrapatu zuen artza artzain batek; bigarrenean, basurde bat tiroka ehizatu eta bigarren bat ere, itsua zenez honi buztanetik helduta zihoana, eraman ahal izan zuen mahaira ehiztariak Aizkorrin.

“Iniciaron su disputa como se inicia siempre entre los que llevan en sus venas la sangre de la raza, cantando en versos sus cantos más conocidos, poesias delicadas, escogidas entre lo mejor de nuestro folklore y terminando por dedicarse estrofas de su propia cosecha; eran dos versolaris de verdadera enjundia, y cuando terminaron de decirse cuanto su ironía aldeana les trajo a su imaginación, buscaron el tema, siempre de actualidad de los cazadores, disputandose cada cual el record del ‘colmo’ del cazador…

(…) - ¡Ederki ziot-polita da ipuiñ ori! (¡Está muy bien!) Es muy bonito el cuento ese, dijole el más anciano al joven versolari que tan amena disertación hizo del cuento del oso y del pastorcillo; pues yo también conozco otro muy interesante que me sucedió en las estribaciones del Aizkorri.

(…) cual no sería mi sorpresa al ver que lo que pendía de su boca era nada menos que el trozo del rabo del otro jabalí, que por ser ciego el que venía con él, lo traía conducido con el rabo en su busca… y que yo corté con mi disparo certero. El jabalí fué conducido por mí, agarrado por el trozo que tenía en su boca, a lugar con- veniente, donde mis compañeros celebraron el caso entre estrepitosas carcajadas. Viejo versolari y joven diéronse la mano, y todos los del coche celebramos también las ingeniosas ocurrencias narradas en su lengua, en nuestro euzkera, con su especial gracejo (…)”

Javier Lizarrondoren

Murió el versolari… (Vida vasca, 1952, 29. zenbakia)

Egileari buruz ezer atera ezin ahal izan denez, ipuinaren laburpentxoa eskaintzearekin konformatu beharko gara.

Migel Arratia Ratia bertsolariaren hiletan bere bizitzaren errepasoaW egiten dute bertaratutako batzuek. Gazterik ekin zion bertsoari, Juan Martin Leitza bertsolari ezagunari zion mirespenak hauspotuta, hasieran lotsati baina denborarekin inguruetako bertsolari ezagunena bihurtuz. Aita hil zenean ama eta biak bakarrik gelditu ziren Bordazuri baserrian, ez zegoen lurrak ganoraz landuko zituen beste seniderik eta, zorrei buelta eman ezinda baserria galdu zutenean, Tiburtzio tratantearen morroi joan behar izan zuen. Maitemindu egin zen, baina neskaren familiak ez zuen ontzat eman harremana, beren alabak lurrik ez zuen morroi bat baino zerbait hobea merezi zuelakoan. Bertsolari bezala inguruetan irabazitako ospea gorabehera, tristuraz eta eramandako bizimoduaz damuturik hil omen zen Ratia hiletan bertaratutakoek kontatzen zutenez.

“Ratia se muere de la tristeza porque la realidad le zarandea y le dice: “¡Estupido, por qué perdías el tiempo alegrando a la gente! ¿Qué te dieron ellos? ¿Quién te ayuda ahora? ¡Si hubieras tendio tu casa y tus campos!”

(…) Dios ha hecho plantas útiles para la vida como el trigo y las patatas… pero también flores que sólo tienen color y belleza. Y del mismo modo ha puesto junto a los hombres trabajadores, junto al herrero que prepara los arados y el labrador que siempra y al carpintero… de vez en cuando, un versolari que cante las cosas bellas y los sentimientos buenos.

Así pienso también yo cuando le llevan a Ratia por una senda estrecha, bordeada de hierba verde, salpicada de margaritas…

En cambio, el tratante Tiburcio ha dicho luego en la posada, golpeando con el bastón en el suelo: - Versolaris, hombres inútiles. Para los doce años sabía yo comprar cebada a quince reales y venderla a veinte.”

Robert Laxalten The Basque troubadour (The Atlantic Monthly, 1963ko urria) diko figura izan zen Laxalt: Nobelagile gisa oihar tzun garrantzitsua lortu zuen AEBetan, hain zuzen ere bere euskal familiaren inguruko kontakizuna ardatz zuten lanekin (1957an argitaraturiko Sweet promised land , esaterako, best­ sellerra izan zen) eta kazetari gisa Pu­ llitzer sarietarako bi izendapen jaso zituen.

Testua argitaratu zuen The Atlantic Montly , berebat, kultur eta literatur aldizkari bat da, 1857an Bostonen sortua eta hamarkada askoan sal ­ mentetan nahiz oihartzunean

New Yorker handiari Estatu

Batuetan itzala egin izan dion bakarra.

The Basque troubadour honek bere lehengusuarekin

Pirinioetan buelta bat eman ondoren herrixka bateko ta ­ bernan aterpea bilatzen duen narratzaile amerikarraren ahotsa eskain tzen digu. Ber ­ tan ikusitako bi bertsolariren sarrerako atea zeharkatzen duen lehen pertsonaia; arerioarekin begiradak gurutzatu eta bakoitza tabernaren punta banatan nola jartzen diren; begirada berri batekin desafioa nola onartzen duten…

“The door to the tavern opened and a figure came in out of the darkness, shaking the water form his umbrella. He wore the unmistakable garb of the shepherd, a wide beret, leggings wrapped tightly around his lower legs, and a long blue cape for a raincoat. His face was of the ancient Basque type, long and razor-lean, and there was a pride almost to arrogance in his bearing. He waved in answer to the greetings and his black eyes flicked over the bar.

Robert Laxalt (1923­2001)

Kaliforniara emigraturiko euskal komunitatearen bigarren belaunaldiko kide izan zen.

Ibilbide oparoko eta itzal han ­ arteko lehia kontatzen da, Oxaldek eta Etxahunek aspaldi batean izandako saioarekin loturak eginez, eta estetikoki western baten trazak hartzen dituen fikzioa osatuz: gauaren erdian guztien begi radapean

(…) When his gaze came to the huge paysan standing beside us, it stopped. He nodded with dignity, hooked the handle of his umbrella into the collar of his cape, and walked to the other end of the bar (…) I looked at the paysan stan - ding next to us. He was hunched over the bar, but in an easy attitude of waiting. His eyes were crinkled in flesh, and there was a mischievous smile on his lips.

(…) The chill that coursed my back was not from the cold. Out of this burly giant came a tenor voice that was beautiful. Without looking up, an still hunched over the bar he began to sing a storu of a young shepherd fated to live forever in the cruel crags an swirling night mists of the high mountains (...) he coyld look down into the valley and see the warm light that peeped from the window of the house of a paysan, and contemplate all the familial joy and comfort that the light meant.”

Antonio Arrueren Pernando

Amezketarra’rekin elkarrizketa

(Zeruko Argia, 1963ko irailak 20)

Antonio Arrue (1903­1976) asteasuarra saltsa guztietako perrexila eta figura polemikoa izan zen frankismo garaiko euskal kulturgintzan. Karlista eta tradizionalista sutsua, ira­ bazleen bandoan borrokatu zen

1936ko gerran, eta ondorengo hamarkadetan frankismoaren zana ere zuekin zeruan al-dago?- Bai, aspaldi ontan gure artean dadukagu, baña ez det uste il zanean zuzen-zuzen zerura joan zenik. Purgatorioan edo bear bada taberna-zuloren batean

–eztakigu seguru-, egun batzuek pasiak izan txapelketetan epaimahaiko ibili zen, eta saioen antolaketarako ere agintari frankistekin bitar­ tekari lanak egiten zituen. Bes­ talde, idazle joria izan zen, eus­ kal historia, gastronomia edota umoreari buruzko hainbat lan ar­ gitaratuz, eta Egan aldizkariaren zuzendari nahiz garaiko euskal prentsako ohiko kolaboratzaile ere izan zen. Bere biografiaren alderdi hauei erreparatuta, bada, ez da harritzekoa bertsolaritza ardatz hartzen zuen fikzio txiki bat argitaratu izana.

Arruek Fernando Amezketa­ rrarekin izandako elkarrizketa bat asmatzen du antzinako eta orduko bertsolariei buruz bere iritzia eman, zeruaz, infernuaz eta bizitzaz galdetuz katekesi pixka bat egin, baserritarrak goratu eta Amezketari buruzko bertso batekin bukatzeko.

Baña entzun det, badirala gaur –dozenerdi bat baño geiago gañera- bertsolari motorizatuak ere. Lengoan entzun nion Txirrita’ri, gaurko bertsolari batzuek, bertsolari itxura baño amerikano-tankera geiago dutela.

- Ta Txirrita zana ere zuekin zeruan al-dago?

- Bai, aspaldi ontan gure artean dadukagu, baña ez det uste il zanean zuzen-zuzen zerura joan zenik. Purgatorioan edo bear bada taber- hainbat organotako ateak ire­ ki zizkion horrek. Euskaltzalea ere bazen, ordea, eta euskal­ tzain ere izendatu zuten, adi­ tuek azaltzen dutenez, Euskal­ tzaindiak frankismoan nolabait bizirauteko erabili zuen izen­ dapenen estrategiaren baitan.

Frankismoarentzat zentsore lanetan ibili zela seinalatzen dute hainbatek, baina beste batzuek bere ekarpena ere azpimarratzen dute: Antonio

Zavalak, esaterako, Auspoako bertso liburuek zentsura gain­ ditu ahal izateko ezinbesteko laguntza eskaini zuela dio eta adiskidetzat dauka.

Bertso munduan ere utzi zuen arrastorik: Euskaltzaindiaren

-“Berriro jaioko baziñake, zer naiko zenduke izan?

- Bertsolaria.

- Bertsolaria?

- Bai, gaur gañera bertsolariak ondo irabazten baidute. Itxurak ala dira behintzat. Gure denboran kantu-lanak ezer gutxi ematen zuan, eta bertsolariak oso beartsu eta gaizki bizi giñan. Guziok, e? na-zuloren batean –eztakigu seguru-, egun batzuek pasiak izan bear zituan.

(…) - Ze akats arkitzen dizkiezu gaurko bertsolariei?

- Galdera labaña da au, alazankoa. Baña, tira, zerbait erantzungo dizut. Nere ustez, elkar gutxitxo zirikatzen dute. Baliteke gure denboran guk kontrako ajea izatea, baña gaurko bertsolariak, aukeran, ta esan bezela, elkar gutxiegi zirikatzen dute, nire ustez.

Gaurko bertsolariak badute beste akats txiki bat ere: guk baño geldiago, man tsoago kantantzen dutela”.

Bernardo Atxagaren

Euskal Herriko bertsolari hilezinen batzar nagusiak

(Anaitasuna, 1973ko apirilak 15 eta maiatzak 31)

Asteasuarrak, artean gazte eta berde zela, Anaitasuna aldi­ zkarian bi zatitan argitaratutako

Euskal Herriko bertsolari hilezinen batzar nagusiak honetan hildako bertsolarien izpirituek lantzean behin egin ei dituzten batzar batzuen kontakizuna dakar. 1973koak dira testuak, hain justu hamarkada luze batez

Markinan urtero egin zen Ber­ tsolarien Batzarra desegin zen urte berekoa. Izan liteke, beraz, idazleak batzar hauen berri izatea, eta ipuinerako ideia hortik sortu izana. Kontuak kontu, alegiazko batzarren aktak jaso ohi dituen idazkariaren ordezko bezala kokatzen du narratzailea, eta bertsolari bakoitzaren euskalkia nahiz hizkerarekin egiten du jolas. Umorea eta bertsolaritzaren historiaren ezagutza dira beste bi osagai garrantzitsu.

“Zeruaren ertzeko bost izar gorriak i tzal tzen direnean (Arkturo eta Betelgeuse lehendabizi, eta Aldebaran, Antares eta Pollux azkenik), ilundu egiten du zeharo, eta asko tristetzen da gaua. Orduan gehiago erretzen du suak, eta gehiago bustitzen urak (…) Gau horretan, gainera, ezkutuko indar sakonak libratu egiten dira, eta, hauen poderioz, euskal bertsolari hilezinek hitz egiteko aukera edukitzen dute.

(…) Batzar hauetara beti azkena heltzen dena, Fernando Amezketarra omen da. Besteetan ez dakit, baina oraingoan behintzat bera ailegatu zen atzeraturik.

Batzar honetarako aginduta zegoen gaia, hauxe zen: «Mundu honetako bizimodua». Eta horretaz kantatu behar zuena, Jose Manuel Lujanbio «Txirrita» bertsolari handia. Bere

150 kilo zutitu, eta honela eman zion ihardunaldia - ri hasiera: Gure munduko bizimodua/ guziyentzat da laburra/ griña gaiztuak tiratzen gaitu/ hortatik dator makurra/ leku askotan ikusi ohi da/ lapur guardiyan lapurra/ animaliya ere igual/ katua eta zakurra/ berak asko nahi t’ezin sofritu/ bestek daraman apurra.

Pello Mari Otaño Zizur - kildarraren hitza entzun zen orduan. ‘Kontuan izan —esan zuen— bertso ba - tek, ona izateko, gauza bat duela derrigorrezkoa, hori da, fantasiaren arintasuna, irudi eta imajen poetikoen bizkortasuna, kontrasteen sendotasun eta indarra. Erlea lorez lore ibiltzen ohi den bezala ibiltzen da bertsolaria ere, inongo ederrarekin gelditu gabe, gozoa laburki dastatuz. Alferrikako hi tzak —hots, bertsoa uler tzeko behar beharrezkoak ez direnak— ez dira maiz aurkitzen bertso onetan. Joxe Manuelek botatakoa adibide da horretan.’ (…)

Marmarrak isildu eta gero, Bilintxek hau aipatu zuen: ‘Bertsoak, ona behar badu izan, arrazoi sakona, zartadarik sendoena azkeneko estrofan gordeta etorri behar du (…)’. Nola giroa asko seriotu zen, Txirritaren ingurukoek

«bertso txar bat egiteko» esan zioten, «ea horretarako gauza zen» (...)” 2 .