Erfgoedlijn bijlage 2014 by Eilanden-Nieuws

Dinsdag 20 mei 2014

Foto: Jaap Peeman

‘Erfgoed op Goeree-Overflakkee is erfgoud’ Prachtig geklede vissers, notabelen en reders creëerden vrijdag 15 november 2013 een sfeer uit het midden van de negentiende eeuw rond de haven van Middelharnis. Het gezelschap van Ensemble Eeuwkant vormde een welkomstcomité voor de opvarenden van de logger Iris: gedeputeerde Han Weber, Piet Koningswoud, wethouder en voorzitter van de Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee, en vele anderen die zich met het eilandelijke erfgoed bezighouden. Na een korte wandeling arriveerden ze bij de werf van Peeman om de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee officieel te starten. “Wat een feestje”, zei Weber. Hij gaf het voorbeeld van de wereldberoem-

de kastelen aan de Loire. Niet de individuele kastelen zijn zozeer bekend bij het grote publiek, maar het geheel: de Loire met zijn kastelen. Zo zouden ook de erfgoedlijnen in Zuid-Holland bekend moeten worden. Weber: “Er is veel gebeurd op het eiland. Daar gaat de erfgoedlijn over, over het beleefbaar maken van de geschiedenis, het vertellen van het verhaal, het benutten van al dat moois wat je hier hebt, ook door er eigentijdse functies aan toe te voegen.” Hij herhaalde de woorden die de reïncarnatie van de negentiende-eeuwse dominee

Een uitgave van:

Foto: Wim van Vossen

Benjamin Boers, schrijver van het eerste geschiedkundige boek over heel GoereeOverflakkee, bezigde tijdens zijn korte, indringende ‘preek’: “Uw erfgoed is erfgoud.”

Erfgoedlijn Inhoud Terugblik startbijeenkomst Ceres Ouddorp | Atlantikwall Klaar voor vertrek Havendag Middelharnis | Beleef de dijken Menheerse Werf Missie erfgoed/erfgoud Routestructuur historische schepen | Muziek in de Voorstraat | Verlichte erfgoedlijnroute | Duurzame beleving Havenkanalen Rondleiding Ooltgensplaat | Havenkanaal Ooltgensplaat Volkerak Waterpoort Ooltgensplaat | Havenkanaal Middelharnis Tram Goeree-Overflakkee Havenkanaal Dirksland bietenteelt | Wandelroutenetwerk Rooklaaspolder MD 10

Colofon: 1 3 4 5

6/7 8 9 10 11 12

Samenstelling: Jan Trompper Eindredactie: Kees van Rixoort Jan Trompper Interviews: GerriĂŤtte Stolk Maria Evers Tinus de Vreede Bladmanager/acquisitie: Gert Verweij

Agenda: KunstKijk Havendag junior (Bassisscholen) Havendag Middelharnis Omloop Goeree-Overflakkee Goereese Kunstdagen Goereese Havenconcert Muziek in de Voorstraat Open Monumentendag Ouddorp Muzeekaal

Deze bijlage wordt verzorgd door Stichting Podium Goeree-Overflakkee streekherkenbaar, onderscheidend, verbindend en vernieuwend en mogelijk gemaakt door de Provincie Zuid Holland, programma Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee.

29 mei - 1 juni 6 juni 7 juni 22 augustus 26-30 augustus 6 september 12 september 13 september 26-28 september

Vormgeving: Manon Thijssen Productie: Eilanden-Nieuws

Deze bijlage wordt mogelijk gemaakt door:

Goeree-Overflakkkee over leven met het water Junior Havendag

‘Klaar voor vertrek’

Cichoreifabriek Ceres

Foto: streekarchief G-O

“’Klaar voor vertrek’ is de titel van een fantastisch leuk spel dat zo’n 200 leerlingen van eilandelijke basisscholen op vrijdag 6 juni gaan spelen. Nou ja … is het wel een spel? Het speelt zich wel onder schooltijd af! Dus kun je er veel van leren. Er zijn tien opdrachten die allemaal met de zee te maken hebben. Kofjekoker, een stoere jongen, kijkt de hele dag toe en zal door de kinderen met respect bejegend worden.“ Aan het woord is Thea de Langen van Erfgoedhuis ZuidHolland, die optreedt als organisator van ‘Klaar voor vertrek’. “De leerlingen maken een mooi gedicht voor het kofjekokertje en zullen dit bij zijn standbeeld gaan declameren. Wat er verder nog te leren valt? Nou, hoe je onderdelen van een schip aan elkaar moet klinken, wat je mee moet nemen in je stoppelkist, hoe schepen met vlaggen seinen en dat je wel even iets moet weten over de haven voordat je met dit spel kunt meedoen.” Op vrijdag 6 juni verzamelen de kinderen op de Menheerse werf. ’s Morgens zijn leerlingen uit Middelharnis aan de beurt en ’s middags leerlingen uit de omgeving. Het spelcircuit wordt afgesloten met een verrassende happening! Havendag Junior vormt een nieuw onderdeel van de Havendag van Middelharnis. Het spel is een onderdeel van een onderwijsproject voor alle scholen (basis- en voortgezet onderwijs) op Goeree-Overflakkee. Het behandelt de geschiedenis van de havenkanalen. Dat sluit aan bij de grote wens van de Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee hecht om het onderwijs bij het centrale thema betrekken. * Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

Voor de voormalige Cichoreifabriek Ceres aan het Smalle Einde in Ouddorp wordt onderzocht welke mogelijkheden er zijn voor herbestemming van dit rijksmonument. In de fabriek werd het koffiesurrogaat cichorei gedroogd en gemalen. In het hoge middendeel bevond

zich over meerdere verdiepingen de drogerij met op het dak de luchtgaten. Het karakteristieke monument staat in een landelijke omgeving en verdient restauratie en een nieuwe functie. Het onderzoek vindt plaats in het kader van de Erfgoedlijn GoereeOverflakkee.

* Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

Interessante sites: www.geschiedenisvanzuidholland.nl www.erfgoedlijngo.nl in ontwikkeling www.streekarchiefgo.nl voor heel veel eilandelijke geschiedenis

Atlantikwall op Goeree-Overflakkee Goeree-Overflakkee had tijdens de Tweede Wereldoorlog een rol in de Duitse kustverdediging, de Atlantikwall. Van de oostzijde (Stellendam) tot aan de westzijde (De Punt) was Goeree langs de kuststrook uitgebouwd met 41 stellingen, zogenoemde Stützpunkten en Widerstandsnester. Infanteriestellingen bij Stellendam vormden de verdedigingslinie aan de landzijde. Voor de kust lag in zee een mijnenveld. Bij de vuurtoren werden een kustradar en luchtafweer geplaatst. De anno 2014 overgebleven bunkers vormen een belangrijke en tastbare herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. En gezien de ligging van de objecten is er een

logische verbinding met de Erfgoed¬lijn Goeree-Overflakkee. Voor belangstellende bezoekers is er nu de Bunkerroute bij recreatiegebied De Punt. De route is een initiatief van Het Natuur en Recreatieschap De Grevelingen en Staatsbosbeheer met medewerking van WO2GO. Er zijn informatiepanelen op de bunkers geplaatst. Borden langs de route geven informatie over de in het gebied aanwezige flora en fauna. Meer informatie www.vvvzeeland.nl, www. atlantikwall-zh.nl, www.wo2go.nl. Begin mei is een overzichtskaart van de Atlantikwall in Zuid-Holland gepresenteerd met 41 bunkers. De kaart en de bijpassende fiets-

Foto: WO2 GO

route zijn verkrijgbaar bij de verschillende Atlantikwallmusea in onze provincie en zijn te gratis bestellen via de webwinkel van het Erfgoedhuis www.erfgoedhuis-zh.nl en www.geschiedenisvanzuidholland.nl

Erfgoedlijn Menheerse Havendag 2014 Een voorproefje van een veelbelovend programma Met de herbestemming van de Stadstimmerwerf Middelharnis krijgt de Havendag op 6 en 7 juni een nieuwe dimensie. De Menheerse Havendag 2014 laat zowel de agrarische als de maritieme geschiedenis van Goeree Overflakkee herleven. Er is een breed opgezet en leuk programma in en rond de haven van Middelharnis. Het evenement is een samenwerking van de stichtingen Evenementen Middelharnis en Behoud Stadstimmerwerf Middelharnis en het Erfgoedhuis ZuidHolland. De Menheerse Havendag is hét maritieme evenement van GoereeOverflakkee. Voor jong en oud, met of zonder zeebenen. Het voorprogramma begint op vrijdag met Havendag Junior (zie elders in deze bijlage). Die dag zal naar verwachting ook het casco van de MD 10 Johanna Hendrika de haven binnen worden ‘ge-

jaagd’. Dit gebeurt op traditionele wijze. De Menheerse Werf heeft zaterdag een uitgebreid havenprogramma te bieden: historische gastschepen, werfambachten, vaardemonstraties, rondvaarten en een waterprogramma voor kinderen. In de havenkom worden historische schepen verwacht, zoals de sleper Maassluis, het bergingsvaartuig Bruinvisch en het beurtschip MS Jansje. Het muziekprogramma op het podium aan dek van de MD10 bestaat uit een shantyfestival en een podiumprogramma met folk en kleinkunst. Verder bevat het programma onder andere een dinghyrace, een wedstrijd met zelfgebouwde speelbootjes, boegsprietlopen, bungeeroeien, een tokkelbaan over het water, een zeskamp en een kleedjesverkoop voor kinderen. Aan de kade ligt een vloot kotters, diverse platbodems en

wellicht een zeillogger. Het Vingerling en de werf zijn met elkaar verbonden door een drijvende brug. Dit is tevens de opstapplek voor de gratis rondvaarten door het Havenkanaal. Aan de Buitenhaven komen kunst en cultuur ruim aan bod tijdens Kunst Bij de Sluis met een schilderfestival op de sluiskades. Vanuit de sluis zijn snelle vaartochten mogelijk. Op het Spuiplein komen de thema’s het stadsfeest en het agrarisch verleden aan bod. Er zijn diverse kinderactiviteiten, een streek- en ambachtsmarkt, een horecaplein en een grote collectie historische landbouwvoertuigen. Kijk op website www. menheersehavendag.nl en like facebook.com/menheersehavendag.

Dijken als erfgoedlijnen De geschiedenis van het landschap van Goeree-Overflakkee laat zich goed kennen door de loop van dijken en havenkanalen. Zo is de Oudelandsedijk bij Oude-Tonge een van de oudste eilandelijke ringdijken en volgt de loop van het havenkanaal van dat dorp een vroegere kreek. De Vereniging voor Natuur- en Landschapsbescherming Goeree-Overflakkee (NLGO) wil met actieve omwonenden en vrijwilligers de beleefbaarheid van dijken versterken. Hendrik Baas, voorzitter van NLGO: “De dijken kunnen mooier, leuker en natuurlijker. En net als vroeger kunnen dijken weer deel gaan uitmaken van het dagelijks leven.” NLGO heeft voor deze proef de hulp ingeroepen van Bureau Tauw, dat werkt aan duurzame omgevingskwaliteit. Adviseur Frank Druijff vertelt: “We zien dat de belevingswaarde van het landschap steeds belangrijker wordt ge* Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

vonden. Door burgers te betrekken bij inrichting en beheer willen we oude en nieuwe gebruiksmogelijkheden vinden.”

Natuurlijk beheer

Hendrik Baas: “We denken daarbij bijvoorbeeld aan bloemenweiden, fruitteelt en vee. Natuurlijk beheer maakt de dijken aantrekkelijker voor iedereen.” De Heerendijk, die aansluit op de Oudelandsedijk, omvat een aanwaspolder met daarin het restant van de Groote Kreek. Het is een prachtige omgeving. In goed overleg met de gemeente Goeree-Overflakkee, waterschap Hollandse Delta en Staatsbosbeheer worden dit jaar twee stukken van de Heerendijk en Oudelandsedijk bij Oude-Tonge aangewezen voor een proef met natuurlijk beheer. Daarbij komt ook de geschiedenis van de dijken aan bod en is er aandacht voor het verbeteren van de toegankelijkheid.

Meedenken én meedoen De Vereniging voor Natuur en Landschapsbescherming Goeree-Overflakkee (NLGO) zet zich niet alleen in voor de bescherming van natuur- en landschapswaarden, maar wil ook een actieve rol spelen bij het recreatief gebruik van (binnen)dijken. NLGO organiseert op dinsdag 1 juli een informatieavond voor belangstellenden die willen meedenken én meedoen aan het project. Aanmelden via info@nlgo.nl.

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

Menheerse werf verbindt verleden en heden met toekomst Historische topattractie op Goeree-Overflakkee in wording “Een cultuurhistorische attractie die de historische relatie van Middelharnis met de zee beleefbaar maakt.” Coerd de Heer ziet het al helemaal voor zich: een compleet gerestaureerde stadstimmerwerf met bezoekerscentrum, langs de haven van Middelharnis. Met als grote publiekstrekker op de scheepshelling de MD 10, de enig overgebleven beugsloep ter wereld. Stammend uit een schippersfamilie, “mijn opa was binnenvaartschipper”, zit het varen, en alles wat ermee te maken heeft, in zijn genen. Als hobbyschipper legde hij enkele jaren geleden aan bij de helling van de Jachtwerf Peeman. “Het was de enige werf in de omgeving, waar ik zelf lekker aan mijn boot kon werken.” Hij raakte aan de praat en dat was het begin van de Menheerse Werf.

Historisch besef

“De provincie Zuid-Holland geeft thuishaven aan het meest gevarieerde varend erfgoed in Nederland. Mensen zijn zich hiervan niet altijd bewust. Ook in Middelharnis is het nauwelijks doorgedrongen hoe bijzonder dit stukje maritieme geschiedenis eigenlijk is.” De Heer werd gegrepen door de kansen die er liggen rond dit stukje erfgoud. Ook de provincie Zuid-Holland erkent het belang van streekhistorisch besef en borging voor de toekomst. De werf mag dan ook op brede steun en subsidie vanuit de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee rekenen. “Achter de schermen zijn er veel mensen bezig met het behoud van maritiem erfgoed en als dit soort projecten eenmaal in volle glorie zichtbaar zijn, dan ziet iedereen ineens het volledige mooie plaatje.” Samen met zijn partner heeft de toekomstige werfbaas zich met ziel en zaligheid in dit avontuur gestort. Voor hem is het een jongensdroom die uitkomt. “Het is * Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

Foto: Streekarchief G-O

een bundeling van alles wat ik hiervoor heb gedaan, zowel vanuit liefhebberij als in m’n professionele carrière. Alles komt samen in de Menheerse Werf,” vertelt de roerganger van organisatie- en adviesbureau ‘Op Koers!’, ooit ook projectleider van de Zuid-Hollandse Waterdagen. “Zaken ‘met een ziel’ hebben m’n aandacht en passie. De maritieme geschiedenis en Middelharnis en de stadstimmerwerf, die gewoon die tweeënhalve eeuw heeft overleefd, daar geef ik graag mijn ziel en zaligheid aan!”

Verbinden

Niet alleen verleden, heden en toekomst worden verbonden door het project: binnen de restauratie van de MD10 moet de werf ook leer-werktrajecten gaan bieden aan jongeren. Moderne scheepsbouwtechnieken en -machines zijn bijna niet meer te herleiden tot de basis waarvoor ze ontwikkeld zijn. De restauratie van de beugsloep is een prachtige kans om juist dat inzicht weer bij te brengen: met am-

bachtelijk handwerk een zeewaardig schip herbouwen, klinknagel voor klinknagel. Zo komen jongeren in contact met de essentie van scheepsbouw. Het is een project dat zeker járen kost. “Eerst de romp van de beugsloep op de wal en helemaal conserveren. Met het unieke ensemble van werf en schip gaan we de boer op om fondsen en sponsors te werven voor de totale restauratie.” De Heer gaat er helemaal voor. “Het is zo uniek dat deze werf er nog is: 264 jaar oud, midden in het centrum van Middelharnis, nog helemaal compleet en exact het terrein, zoals de gronduitgifte in 1750 aangeeft. En dan ook nog de laatste beugsloep in haar oude thuishaven… daar móeten we wat mee doen.”

Erfgoedlijn Letterlijk en figuurlijk:

Erfgoed in de schijnwerpers Erfgoed in de schijnwerpers zetten. Dat neemt Wim Bosdijk van de Molenstichting GoereeOverflakkee dit jaar heel letterlijk. De Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee maakt het mogelijk om in september (onder voorbehoud) een verlichte route uit te zetten langs molens en andere monumenten. De twaalf windkorenmolens vormen immers een verbindende lijn over het eiland: van Achthuizen tot Ouddorp. De molens waren nodig, want Goeree-Overflakkee leverde niet alleen landbouwproducten aan het vasteland maar produceerde natuurlijk ook voor eigen gebruik. De molenaars maalden het koren en leverden het meel aan de bakkers in de dorpen. Samen met andere organisaties wil de Molenstichting de komende jaren werken aan uitbreiding van de Verlichte Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee door ook andere monumenten of historische plaatsen letterlijk in de schijnwerpers zetten. Bosdijk denkt daarbij niet alleen aan karakteristieke boerderijen, maar ook aan locaties die met het water verbonden zijn en de eeuwenoude geschiedenis vertellen over ‘leven met het water’. De verlichte erfgoedlijn belooft zo een bijzondere belevenis te worden, waarin alle aandacht en verbeelding kan uitgaan naar de historie van het prachtige eiland Goeree-Overflakkee. * Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

Aanlegplaatsen voor de bruine vloot Het Haringvliet is prachtig “groot vaarwater” dat al eeuwen wordt gebruikt door de beroepsvaart. Vanouds was Goeree-Overflakkee voor haar verbindingen aangewezen op de weg over water. Voor oude zeilschepen van de bruine vloot is het Haringvlietnu mooi water om vol voor de wind te gaan en een mooie route te zeilen. Een onderzoek naar routes en aanlegmogelijkheden rond het Haringvliet voor die (ook voor kijkers) karakteristieke schepen past dan ook in de Erfgoedlijn GoereeOverflakkee. * Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

Meer aan in Menheerse

Muziek in de Voorstraat Aan de vooravond van Open Monumentendag 2014, vrijdag 12 september, kan het publiek wederom genieten van ‘Muziek in de Voorstraat’. Karakteristieke huizen bieden dan onderdak aan vier lichte concerten en literaire optredens in een verrassingsprogramma. Met een ontvangst en nazit in het Oude Raadhuis laat de Voorstraat dan weer een bijzonder cultureel gezicht zien. In het programma komt natuurlijk ook het verhaal aan bod van reders en notabelen, de eerste bewoners van die

‘Onontdekte parels voor varende toeristen’

Ontsluiting havenkanalen In 2014 maakt de Stichting Cultuur en Recreatie Zuid-Holland zich sterk om de beleving van de havenkanalen op GoereeOverflakkee een flinke impuls te geven. Het project heet ‘Duurzame beleving havenkanalen’. Ooit verbonden de havenkanalen op het eiland alle dorpen en loswallen, te* Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

genwoordig zijn ze niet meer met ‘groot water’ verbonden, wel grotendeels met elkaar. Zo is er aan de noordkant van het eiland een mooie verbinding tussen Dirksland en Goedereede, met daartussen een prachtig gevarieerd landschap, bijzondere natuurgebieden en een indrukwekkende voormalige zeearm, het Zuiderdiep. Deze unieke route is in een dag te varen en

prachtige huizen. De kaartverkoop is nog niet gestart, maar belangstellenden kunnen ‘Muziek in de Voorstraat’ wel vast in de agenda zetten. De organisatie van het evenement is in handen van een aantal ‘vrienden van de haven’.

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

Impuls voor cultuurhistorische beleving Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee Water, water, water. Als er één thema is dat verleden, heden en toekomst van Goeree-Overflakkee omvat en bepaalt, dan is het wel water. Water als geduchte tegenstander – verwoestende inundaties, ontwrichtende overstromingen, dure dijken – én als coöperatieve vriend – verbindingsweg met ‘de overkant’ en toeristisch-recreatieve magneet. Niet voor niets is ‘overwinnen van en overleven met het water’ het verbindende thema/ verhaal van de ontwikkeling van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee. De provincie Zuid-Holland kent zeven erfgoedlijnen: Limes, Oude Hollandse Waterlinie, Atlantikwall, Landgoederenzone, Trekvaarten, Goeree-Overflakkee en Waterdriehoek (Kinderdijk, Dordrecht en Biesbosch). Ze zijn bedoeld om de cultuurhistorische beleving een impuls te geven en de diverse waarden met elkaar te verbinden. Eén verhaal De provincie is initiatiefnemer van de ontwikkeling van de erfgoedlijnen en geeft in de beleidsvisie Cultureel Erfgoed 2013-2016 ‘Erfenis, erfgoed en erfgoud’ de volgende omschrijving: “Een erfgoedlijn is een geografische structuur die meerdere monumentale stippen met één gemeenschappelijk historisch verhaal verbindt tot één streep of lijn op de kaart. De erfgoedlijn is een ensemble van erfgoed, landschap en water, dat kwaliteit verschaft aan de ruimte en beschikt over een groot recreatief en toeristisch potentieel.” Dat klinkt ambitieus. En dat is het ook. Daarom is actieve participatie – zowel in menskracht als

biedt diverse afmeermogelijkheden. De Stichting Cultuur en Recreatie Zuid-Holland gaat zich inzetten om de havenkanalen – “een onontdekte parel voor varende recreanten” – beter te ontsluiten.

Duurzaam

Een belangrijk onderdeel van het project is een netwerk van informatiepunten, picknickplekken en opstap- en aanlegvoorzieningen. Duurzaamheid staat centraal: het plan is om het gebied alleen te ontsluiten voor duurzame waterrecreatie, door middel van een combinatie van te verhuren elektrisch varende (Groene Vaart) sloepen en kano’s met een nieuw ontwikkeld voortstuwingsmechanisme.

financieel – van allerlei partijen essentieel. “De provincie kan het niet alleen, maar wil het ook niet alleen doen. De bijdrage van betrokken partijen aan de ontwikkeling van de erfgoedlijn is keihard nodig”, zei gedeputeerde Han Weber eind 2012 bij de start. Erfgoedtafel Op Goeree-Overflakkee is die boodschap goed opgepikt. De gemeente, diverse cultuur-, natuur-, landschaps-, historische en marketingorganisaties, ondernemers en andere belangstellenden werken samen om de erfgoedlijn vorm te geven. Daarvoor is de Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee opgericht, die wordt voorgezeten door wethouder Piet Koningswoud. Hoe de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee concreet gestalte krijgt, leest u in deze krant. Verschillende deelprojecten komen aan bod, zoals de realisering van de Menheerse werf, de conservering van de beugsloep MD10, het zichtbaar maken van de RTM-objecten bij de havenkanalen, het Fort Prins Frederik en de aanpak van de havenkanalen. De erfgoedlijn verbindt dit alles én is erop gericht de cultuurhistorische beleving een impuls te geven. Niet alleen de beleving van toeristen en recreatieve dagjesmensen, maar ook die van de eilandbewoners zelf. Erfgoud “Er is veel gebeurd op het eiland”, aldus Weber. “Daar gaat de erfgoedlijn over, over het beleefbaar maken van de geschiedenis, het vertellen van het verhaal van het overwinnen van en leven

met het water, het benutten van al dat moois wat je hier hebt, ook door er eigentijdse functies aan toe te voegen. Het erfgoed van Goeree-Overflakkee is erfgoud.” Dat erfgoud heeft dus een directe link met het water. Het water waarop de eerste bewoners hun polders veroverden. De havens als ‘voordeur’ van de dorpen en als vertrekpunt voor suikerbieten en andere landbouwproducten, of als thuisbasis voor vissersschepen. Het water waaraan de forten lagen voor de landsverdediging. Het water dat de Duitse bezetter over de akkers liet lopen. De vloed die het eiland meermalen teisterde, voor het laatst in 1953. Altijd het water. Met zijn sporen en verhalen. Om te horen, te zien en om te beleven.

Fietsveer Ooltgensplaat Vóórdat Goeree-Overflakkee vaste oeververbindingen had, was de veerverbinding Sluishaven (Galathese Haven)Dintelsas van levensbelang. En wanneer het veer Middelharnis-Hellevoetsluis bij ijsgang noodgedwongen stil lag, kon het veer vanuit Sluishaven bijna altijd doorvaren. Maar opening van de Haringvlietbrug en Grevelingen-

dam betekenden in september 1965 het einde voor het veer. Hans Bal van Paviljoen Sluishaven: “Wij gaan in de maanden juli en augustus opnieuw een fietsveer in de vaart brengen van Sluishaven naar Dinteloord, Jachtcentrum de Waterkant. Het is een pont met een capaciteit van twaalf personen en fietsen. Dienstregeling en tarieven worden

nader bekend gemaakt. De pont zal aansluiten op de fietsroutes in Brabant en op Goeree-Overflakkee en het is een mooie toevoeging aan de recreatieve mogelijkheden op de oostkant van ons eiland.”

Erfgoedlijn Wandelend Ooltgensplaat verkennen Ooltgensplaat bezit een rijke historie, die teruggaat tot de dertiende eeuw. Sindsdien is er op het oostelijk puntje van Flakkee geknokt om het hoofd boven water te houden. Door zijn strategische ligging speelde Ooltgensplaat bij elk militair conflict een rol. Een groepje enthousiaste ‘Platenaren’ heeft een wandeling samengesteld die voert langs bijzondere plekken van hun dorp. Een wandeling die de geschiedenis tot leven brengt. Een bevlogen gids vertelt het grote verhaal van de geschiedenis, maar ook anekdotes over het dagelijks leven van een hardwerkende bevolking. De wandeling duurt anderhalf uur. Gedurende het toeristenseizoen, van 31 mei tot 13 september, staat de gids elke zaterdagmiddag om 16.00 uur bij het weeghuisje aan de haven om geinteresseerden rond te leiden. De kosten bedragen 2 euro per persoon (kinderen half geld, kinderwagens en scootmobielen gratis). Aanmelden is niet nodig.

Een greep uit de verhalen: • • • • •

• • • •

Ooltgen de Pieper, de eerste Platenaar ging blootsvoets Een raadhuis op de groei gebouwd De slag om Ooltgensplaat Pieter Bigge, onze grote weldoener Stadhouder Willem V kwam voorbij dobberen, Napoleon bleef een nachtje slapen De heldhaftige bevrijding van het fort De ontsluiting door tram en pont Het front van 44/45 Hoe Ooltgensplaat zich weerde tijdens de watersnood

Canon van Ooltgensplaat, Hugo Kaagman 2011

Havenkanaal Ooltgensplaat wordt ‘natuurkanaal’ Lola Landschapsarchitecten heeft van de gemeente Goeree-Overflakkee de opdracht gekregen om een schetsontwerp te maken voor het havenkanaal van Ooltgensplaat. Voor het project is subsidie beschikbaar vanuit de Erfgoedlijn. Voor een goed beeld heeft Lola Landschapsarchitecten eerst de kenmerken van alle havenkanalen op Goeree-Overflakkee op een rij gezet. Het havenkanaal van Ooltgensplaat heeft daarbij het kenmerk ‘natuurkanaal’ gekregen. Het kanaal staat in open verbinding met het Volkerak en de aangrenzende Hellegatsplaten, een uitgestrekt vogelrijk natuurgebied met vrij grazende hekrunderen, wilde paarden en wilde natuur. Het havenkanaal van Ooltgensplaat onderscheidt zich door het landschappelijke karakter. Door de oevers natuurvriendelijk * Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

te maken wordt dit karakter versterkt en komt er een verbinding met de ruige Hellegatsplaten buiten de sluis. Leidend in het ontwerp van Lola Landschapsarchitecten is het creëren van een wandelroute om het havenkanaal. Deze wandelroute loopt grotendeels over de dijk, maar zoekt op meerdere punten ook het water op. Daarnaast komt er op de noordoever een interne route die de verschillende gebieden met elkaar verbindt. Het plan bestaat uit vijf zones die in elkaar overlopen, waarbij elke zone zijn eigen functie krijgt. De Kaai is het recreatieve hart van het havenkanaal. Hier komt terrasruimte om de gezelligheid te stimuleren. Op het terrein van de watersportvereniging is ruimte voor een camping voor campers en eventueel tenten. Het terrein van Gebuijs raakt door nieuwe activiteiten meer betrokken bij de watersport. Langs de kanaalweide

– buiten de beschermingszone van de dijk, op een strip langs het water – is er ruimte voor nieuwbouw. Passend zijn landschappelijke woningen, niet te groot, verspreid staand en met mooie doorzichten vanaf de dijk over het kanaal. Op de Hellegatsplaten ten slotte komt ruimte voor trekkershutten en een aanlegsteiger. In de komende periode maken de betrokkenen afspraken om vanuit de visie de stap naar uitvoering te maken.

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

Gebroeders Boomsma

Bruggenbouwers tussen generaties De Boomsma’s: een onafscheidelijke tweeling die op velen een onuitwisbare indruk maakten met hun grote collectie foto’s en filmmateriaal. De broers werden in 1901 geboren en gingen al op jonge leeftijd op de fiets naar het buitenland op vakantie. “Deze mannen hebben zoveel meegemaakt en konden zoveel vertellen”, zegt beeldend kunstenaar Jaap Reedijk. Ze waren een beetje uit het zicht geraakt, maar zijn sinds de plaatsing van het Boomsmamonument dat hij maakte weer helemaal terug. Het staat aan het Vingerling, de plek waar ze graag wandelden. De tweeling staat afgebeeld met een lange jas en een baret. “Het waren statige en grote jongens. Ondeugend in hun doen en laten. Als ze vertelden over hun buitenlandse avonturen, lieten ze elkaar nooit uitpraten.” Han en Rien Boomsma hebben veel van de wereld gezien. “In de beginjaren op de fiets met een tentje achterop. Later gingen ze naar hotels en pensions. Alles wat ze

zagen legden ze vast. Bij terugkomst deelden ze dat met iedereen die het wilde zien en horen. Ze gingen overal heen om hun dia’s te laten zien.” Ondanks hun reislust bleven ze op het eiland wonen. Tijdens de Watersnoodramp legden ze vast hoe het Goeree-Overflakkee verging. In hun eigen drukkerij maakten en drukten ze het boek Gebroken Dijken. Volgens Reedijk zijn de Boomsma’s bruggenbouwers tussen generaties. “Als je ziet hoeveel ze nu nog losmaken. Rondom het beeld op het Vingerling stellen toeristen vragen over deze markante figuren aan langslopende eilandbewoners. Het is mooi om te zien dat de tweeling nog zoveel oproept.” Reedijk zou graag nog eens een boek over de tweeling maken. “Als eerbetoon. Ik wil heel graag nog meer over de Boomsma’s te weten komen. Ze zijn één grote geschiedenis, en de verhalen zweven eromheen. Deze geschiedenis van het eiland moeten we met elkaar levend houden.”

Volkerak op de toeristische kaart zetten Waterpoort “We kunnen veel meer doen met het oostelijke deel van het eiland”, beweert Adriaan Bijl. Hij is als programma-manager van de gemeente Goeree-Overflakkee verbonden aan het samenwerkingsverband Waterpoort en ziet veel kansen voor het gebied rondom het Volkerak. “Er moet iets gebeuren. De inwoneraantallen schommelen. In sommige gevallen is er zelfs sprake van een lichte daling. Er zijn steeds minder lokale ondernemers en voorzieningen in dit gebied.”

toeristen en recreanten. “Het gebied heeft potentie als toeristische trekpleister. Het is een prachtig gebied met een rijke cultuurhistorie. Denk alleen al aan alle forten die er rondom het Volkerak liggen. Oude-Tonge heeft een heel eigen geschiedenis door de Watersnoodramp. Deze omgeving is niet alleen erg geschikt voor een dagje uit, maar ook voor een weekje of een paar dagen. Maar de eigen bevolking kan hier ook volop gebruik van maken, als toerist in eigen gebied.”

Daarom zetten vijf gemeenten in ZuidHolland, Zeeland en Noord-Brabant zich samen in voor het verbeteren van de economie en de leefbaarheid van de kleine kernen rondom het Volkerak. De leefbaarheid is te verbeteren door het gebied aantrekkelijk te maken voor

Waterpoort wil onder andere de pontjes in ere herstellen tijdens de vakantieperiode. Bijl noemt het pontje tussen Ooltgensplaat en Fort Sabina bij Willemstad. “Op die manier is het mogelijk om een rondje Volkerak te fietsen. Een ander project is Suijssenwearde bij Oude-Ton-

ge: een park met watervilla’s dat nu in ontwikkeling is en ervoor zorgt ervoor dat het dorp meer aan het water komt te liggen. Bijl: “Wij als gemeenten kunnen het niet alleen. We zijn op zoek naar ondernemers die brood zien in het gebied rondom het Volkerak. Ook de dorpsraden willen we bij het project betrekken. We moeten het met elkaar doen.”

Erfgoedlijn De tram op Goeree-Overflakkee De N.V. Rotterdamsche Tramweg Maatschappij (RTM) werd opgericht op 12 november 1878. Sindsdien is er veel veranderd in ons dagelijks vervoer. Honderdvijftig jaar geleden reed de paardentram nog in Rotterdam en Schiedam. Tegenwoordig reizen we met (elektrische) auto, scooter of fiets. Of bus (op gas) en trein naar ons werk.

Rotterdam-Zuid

Aan het eind van de vorige eeuw groeide Rotterdam bijna uit zijn voegen. In Rotterdam-Zuid ontstond een nieuwe stad. Er kwamen veel mensen wonen en werken in de nieuwe havens. Die mensen kwamen vooral van het platteland van West-Brabant en de Zuid-Hollandse eilanden. Veel eilanders trokken naar Rotterdam en vonden daar hun nieuwe woon- en werkplek. Men had wel behoefte aan goed vervoer van en naar ‘moederland’ Flakkee.

Goeree Overflakkee

De Zuid-Hollandse eilanden wilden profiteren van de opkomst van Rotterdam. Er moest daarom beter massavervoer komen. In begin van vorige eeuw, zo rond 1905, werd een lijnennet op onder andere Goeree-Overflakkee gerealiseerd. Men reed met een stoomtram op het eiland. Met veerboten en sleepdiensten werd het spoorwegnet een geheel en kon men vanaf verschillende plaatsen op de eilanden in Rotterdam-Zuid komen. De RTM pakte de zaak groots aan. Om het vervoer tussen de eilanden goed te laten verlopen nam men diverse stoombootmaatschappijen over. Op Flakkee waren al havens om landbouwproducten over te slaan in schepen. Daar kwam personenvervoer bij. De tramlijn liep door tot aan de veersteiger in de buitenhaven van Middelharnis. In de beginjaren bedroeg de maximum-

snelheid zo’n 20 kilometer per uur, maar na 1934 al 45 kilometer per uur. De RTM verbeterde de dienstverlening door ook motorrijtuigen te laten rijden. In de jaren ‘50 werd een gedeelte van het materieel gemoderniseerd.

Museum in Ouddorp kunt u zelf de geschiedenis van de RTM beleven. Een ritje in een historisch tramrijtuig is een belevenis voor jong en oud! Bekijk de dienstregeling van 2014 op de website van het museum www.rtm-ouddorp.nl

Het einde van de tram

Met de opkomst van de bus en het toenemend autovervoer en verdween de tram op Goeree-Overflakkee. De boot voer nog wel, maar met het gereedkomen van de Haringvlietdam in 1972 kwam ook een einde aan de veerdienst.

De tram nu

Toch is de tram voor Flakkee behouden. In 1989 kreeg het antieke en vaak gerestaureerde RTM-materieel een plaatsje in Ouddorp, op de Punt. In 1990 werd het eerste traject van 2 kilometer geopend en nu rijdt de tram regelmatig naar het eindpunt in Scharendijke. Veel vrijwilligers zetten zich daarvoor in. Er zijn ook nog andere tastbare herinneringen. Een aantal spoorbruggen is behouden, tracés zijn soms nog herkenbaar en een enkel station (café de Tram in Nieuwe-Tonge) is er nog. De veersteiger op het havenhoofd in Middelharnis is vorig jaar met veel gevoel voor historie gerestaureerd.

Fietsen

Erfgoedhuis Zuid-Holland ontwikkelde twee fietsroutes (40 en 65 km) langs sporen van de RTM op Goeree-Overflakkee. Download gratis via www.erfgoedhuiszh.nl/winkel

Met de tram

Jarenlang reden de trams van de RTM vanuit de Rotterdamse Rosestraat naar de Zuid-Hollandse eilanden. In het RTM

* Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

Foto: Streekarchief/Wim van Vossen

Veersteiger en halteplaats In de Buitenhaven van Middelharnis ligt de gerenoveerde Veersteiger. Hier legde tot de opening van de Haringvlietdam (1972) de veerboot naar Hellevoetsluis aan. De tram had er een halteplaats, maar daar is nu niets meer van te zien. “Daar gaat verandering in komen”, vertelt Sam de Haan van het RTMmuseum. “De gemeente wil op de oude plek het perron, de twee railvakken en (later) het kaartenhuisje terugbrengen. Zo wordt de herinnering aan tram en veerboot levend gehouden. Een accent voor die belangrijke schakel met de overkant.” Bureau Rothuizen heeft een ontwerp gemaakt met een 75 meter lang perron met links en rechts rails. De uitvoering gebeurt als werkervaringsplaats. Het RTM-museum heeft de nodige documentatie kunnen leveren. KunstPlus is ingeschakeld om de geschiedenis op een aansprekende manier te verbeelden. Het project wordt – als alles voorspoedig verloopt – in de tweede helft van 2014 gerealiseerd. Met een fietsroute en informatiepanelen is de historische route van de eilandelijke tram, als het ‘spoor’ OuddorpMiddelharnis-Ooltgensplaat, straks weer zichtbaar. Net als toen.

Goeree-Overflakkkee over leven met het water

Bietenteelt op Goeree-Overflakkee De bietenteelt kwam in Nederland pas laat op gang. Suiker was een luxeproduct. De eerste suikerfabriek, in Zevenbergen, dateert van 1858. In die tijd kwam ook op Goeree-Overflakkee de teelt goed op gang.

Het oogsten begon rond 20 september. Met de riek, later met de tang, een apparaat dat de biet in zijn geheel uit de grond haalde, weer later met een machine die de biet uit de grond lepelde en uiteindelijk met de oogstmachine.

Aanvankelijk werd om de zes à zeven jaar bieten geteeld op hetzelfde stuk grond. Vaker telen op hetzelfde perceel was niet mogelijk vanwege het cystenaaltje. Door grond- en zaadverbetering is het nu mogelijk eens in de vier jaar bieten te verbouwen op hetzelfde perceel.

De bieten werden met de hand op een kar geladen, met de riek. Met paard en wagen bracht men de oogst naar losplaats op de kade. Op de losplaats, bij de weegbrug, nam de agent van de fabriek een monster om de kwaliteit te bepalen. Vervolgens werden de bieten in een kruiwagen geschept en zo in het schip geladen. Het schip bracht de lading naar een suikerfabriek van VCS in Stampersgat, Roosendaal of Zevenbergen, of van de CSM in Oud-Beijerland of Steenbergen.

Het gewas werd in maart of april gezaaid, afhankelijk van de weersgesteldheid. Na zo’n vier à vijf weken werd het gewas gedund, zodat er gemiddeld op elke 16 centimeter een plantje kwam te staan. Het wieden gebeurde met de hand. Arbeiders namen soms een perceel aan om het gedurende het groeiseizoen te onderhouden. Later – na de Tweede Wereldoorlog kwam de mechanisatie – namen machines dit en ander werk over.

De fabriek maakte suiker van de bieten. De pulp werd verkocht als veevoer. Na de aanleg van de Haringvlietbrug en de Haringvlietsluizen vervoerde men de bieten per vrachtauto naar de fabriek.

De Drie Kruiwagens Bietenstort in binnenvaartschip. Door Michel Snoep ter herinnering aan het zware werk in de suikerbietenteelt en bietentransport. (Belevingspunt Havenkanaal Dirksland 2011, mogelijk gemaakt door Goeree-Overflakkee en Provincie Zuid-Holland).

Een verbindend wandelroutenetwerk en bij fase 3 het westen. Doordat iedereen zijn eigen route kan samenstellen is het interessant voor de zondagsloper én voor de dagjeswandelaar. De gemeente is bezig het netwerk op te zetten. Daarna is het aan ondernemers, de VVV en verenigingen om de schouders eronder te zetten en het eiland op de toeristische kaart te zetten. Niet alleen de Kop, maar juist het hele eiland.”

De Rooklaaspolder is een polder met een vergeten verhaal. De hoofdrol is weggelegd voor Rode Klaas. “Rode Klaas was een piraat. Hij kwam uit Amsterdam, maar was regelmatig in Goedereede. Hij ontdekte een plaat die van tijd tot tijd droog viel, en was daar regelmatig te vinden. Inmiddels is deze plaat veranderd in de Rooklaaspolder. Piraat Rode Klaas werd door de Hamburgers op zee gevangengenomen en als zeerover ter dood gebracht.” Anne-Marijke Elema, beleidsadviseur van de gemeente Goeree-Overflakkee, maakt een wandeling door de Rooklaaspolder. Ze is een van de ambtenaren die verantwoordelijk is voor de ontwikkeling en realisering van het wandelroutenetwerk. “Momenteel wordt gecontroleerd of de eerste fase goed is aangelegd.” Het wandelroutenetwerk is 375 km lang en wordt in het landschap gemarkeerd door

genummerde paaltjes. “Het is net zoiets als het fietsroutenetwerk. Maar dit netwerk is verdeeld in kortere afstanden en er zijn ook paden die niet met de fiets bereden kunnen worden. Het is echt gemaakt voor wandelaars.” De paaltjes zijn al geplaatst rondom het eiland. “Dat is fase 1. Bij fase 2 wordt het oosten van het eiland als het ware ingekleurd

Het is de bedoeling dat er in de toekomst informatiebordjes langs de routes komen. “Op die manier kunnen we niet alleen de natuur van het eiland delen met de wandelaar, maar ook de rijke cultuurhistorie. Zo’n verhaal als dat van Rode Klaas bijvoorbeeld. Dat spreekt erg tot de verbeelding.”

Erfgoedlijn Monumentale beugsloep naar de Menheerse werf

Foto: Jaap Peeman

Het casco van de Johanna Hendrika, kortweg de MD10, wordt tijdens de Havendag (op 6 en 7 juni) naar de havenkom van Middelharnis gejaagd. Laurent den Hollander is een van de trekkers. “Het is een heel bijzonder cultureel object voor de geschiedenis van ons eiland en voor Middelharnis in het bijzonder. Ik hoop dat de gemeenschap dat op waarde weet te schatten. Dit is het enige schip, dat nog bestaat uit die periode.” Tijden veranderen. De tijd dat Middelharnis een hele belangrijke visserijhaven was, ligt ver achter ons. Een beeldje van het Kofjekokertje, de vissershuisjes, de voormalige zeilmakerij (nu Brasserie het Vingerling) en het pakhuis (nu woonhuis) herinneren nog aan die hoogtijdagen. Daar komen binnenkort de MD 10 en de Menheerse Werf bij.

Vissersplaats

Laurent den Hollander: “De MD10 is, als het in varende staat wordt teruggebracht, het oudste zeeschip van West-Europa van eind negentiende eeuw. Middelharnis was in de achttiende en negentiende eeuw een vooraanstaande vissersplaats. Er werd ge* Project Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee

vist met beugsloepen. Begin 1920 was dat afgelopen en alle schepen, op één na, zijn verdwenen. Bij toeval kwamen we erachter dat er een beugsloep in de binnenhaven van Boulogne lag, nadat de Franse douane het in beslag had genomen.” Het gaat om de Johanna Hendrika, een ijzeren tweemast getuigde sloep, die werd gebruikt voor de beugvisserij. Het is de laatste beugsloep, nog met de originele romp. Ze werd gebouwd in 1898 door de firma Rijkee in Rotterdam, in opdracht van de NV Weduwe Kolff en zn. Het kostte de inmiddels, met ondersteuning van de voormalige gemeente Middelharnis, in het leven geroepen Stichting Behoud Beugsloep MD10, veel moeite, gereis en diplomatie om dit schip weer naar Goeree-Overflakkee te halen. De Stellendamse visser De Waal sleepte het in 2007 vanuit Frankrijk naar Stellendam. De Rabobank nam de kosten voor haar rekening voor het slepen en dokken, De Vogel Adviesgroep voor de verzekering. In het dok repareerde de firma Maaskant de zwakke plekken in het onderwaterschip van het 30 meter lange gevaarte. Gijs Jan Wieringa sleepte het schip daarna verder. Sinds die tijd ligt

het in de buitenhaven van Middelharnis, in afwachting van wat er verder komen gaat. “Door de kredietcrisis ligt het project al jarenlang stil.” Aan de haven van Middelharnis ontmoet Den Hollander Coerd de Heer, die de Menheerse werf in oude luister wil herstellen. Beiden zijn van mening: “Op die werf hoort een schip. En welk schip is beter geschikt dan de MD10!” Aangezien de provincie het nationale belang van de MD10 inziet, kan in de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee het schip middelpunt worden van een overzichtstentoonstelling over de visserijgeschiedenis van Middelharnis. Laurent den Hollander: “Eind mei wordt het schip schoongemaakt en tijdens de Menheerse Havendag gaat het schip naar de haven, waar het vanaf het Vingerling goed te zien is. Later in de maand juni wordt het schip met een kraan uit het water getakeld en geplaatst op de werf van Peeman. Op dat moment staat er een echt monument in Middelharnis.”