NUMMER 3 November 2020, 24e JAARGANG
d MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM d
EINDELOOS
COMPLOT(THEORIE) 666
2 - INHOUDSOPGAVE
Inhoudsopgave Pandemie en Complottheorie 3 Spionage Seks? 4 Complot tegen de Engelse Koning 6
EINDELOOS COLOFON Hoofdredactie
Haye Heida Maura Wesseling
Eindredactie
Het Pazzi-complot 8 Een dramatische afloop voor de samenzweerders
Silvio Algra Loes Knijn Suzanne Nellestijn Sophie Zwaal
Centerfold 10
Opmaak
9/11 Truth movement 12 Complottheorieën over de terroristische aanslagen op 11 September 2001
Drukwerk
Het Cultuurmarxisme 13 Chicago’s Killer Koe
14
Het oneindige mysterie houdt de Mona Lisa levendig 16 De Decemberisten 18 Complot tegen de Tsaar Interview Nadine Akkerman 20
HOOFDREDACTIONEEL
Gewaardeerde lezer,
ook de geschiedenis van complotdenkers en complottheorieën. Zo laat Romy aan de hand van de Spaanse griep zien dat de correlatie tussen pandemie en complottheorie van alle tijden is. Middels Da Vinci’s mysterieuze Mona Lisa demonstreert Sara hoe het onbekende nagenoeg altijd ruimte overlaat voor speculatie en complottheorieën. Hetzelfde geldt voor de ‘Great Chicago Fire’ in 1871. Silvio beschrijft hoe er fervent campagne werd gevoerd tegen elke mogelijke zondebok (of moet ik zeggen zondekoe?) in de zoektocht naar de aanstichter van de enorme stadsbrand. Natuurlijk is er ook aandacht voor de daadwerkelijke complotberamers. Toch blijkt dat de hier behandelde samenzweerders uit Engeland, Italië en Rusland zich bij de uitvoering van hun snode plannen niet altijd kunnen meten aan de verhalen die hedendaagse complotdenkers over schaduwnetwerken en deep state verspreiden. Dit maakt het complotdenken niet meteen als iets onschuldigs: het gaat immers veelal gepaard met haat zaaien en polarisatie. Echter, doemdenken is evenmin productief. Dus om toch nog terug te komen op de kerstgedachte wensen wij u namens de redactie hele fijne feestdagen en een voorspoedig nieuwjaar!
Het einde van 2020 is in zicht! En wat waren we naïef toen we in januari dachten dat we het ergste hadden gehad. De wereld slaakte dan ook een zucht van verlichting na de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen en het nieuws dat het coronavaccin steeds dichterbij komt. Helaas kenmerkte de coronacrisis zich de afgelopen tijd niet alleen door doorzettingsvermogen, onderlinge steun en geduld, maar ook door afgunst en wantrouwen tegen de overheid, wetenschap en pers. Gekluisterd aan de beeldschermen tijdens het vele thuiswerken en studeren bleek het internet niet alleen steeds beter te zijn geworden in het aanbevelen van gerelateerde honden- en kattenfilmpjes, maar ook in het verspreiden van complottheorieën. Degenen die de mainstream media de rug hadden toegekeerd, kwamen al snel in een filterbubbel terecht waarin de aarde plat is, de maanlanding in scène is gezet en George Bush achter 9/11 zat. Denk aan de rapper van eigen bodem die in 2004 nog een nummer maakte tegen zinloos geweld en dit jaar openlijk fantaseerde in zijn podcast over het plegen van een aanslag op de premier. Beschermd door aluminiumhoedjes betrad Eindeloos voor het winternummer dan Haye Heida & Maura Wesseling EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
Maura Wesseling Speed-o-Print, Amsterdam
Redactie
Silvio Algra Sterre Berentzen Haye Heida Lauren Hermans Job Holtz Iris Jocker Sara Kers Julia Kloppenborg Vivian Lieberom Maura Wesseling Romy Zoetendal Jessica van Zadelhof
Redactieraad
Dr. Jouke Turpijn Dr. Willem Melching Prof. dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van Welie
Uitgever: Stichting Eindeloos
Eindeloos is een onafhankelijk periodiek van en voor de studierichtingen Geschiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Eindeloos en is gelieerd aan studievereniging Kleio. Eindeloos ligt iedere maand in de bladenbakken van het P. C. Hoofthuis en het Bushuis. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloos@kleio-amsterdam.nl. Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van de Universiteit van Amsterdam. Stichting Eindeloos Postbus 1626 1000 BP Amsterdam www.eindeloosweblog.wordpress.com
SPAANSE GRIEP - 3
Pandemie en complottheorie Romy Zoetendal - Sinds maart heeft het coronavirus ons land in zijn greep. Hand in hand met de verspreiding van het virus over de wereld, gaat de groei en verspreiding van complottheorieën. Vaccins zouden microchips bevatten en het virus zou gefabriceerd zijn in een laboratorium en expres verspreid zijn over de wereld. Politici en de media worden gewantrouwd en nepnieuws schiet als kool uit de grond. De correlatie tussen een pandemie en een complottheorie is geen primeur: Wij zien namelijk dat ook bij de Spaanse griep complottheorieën de ronde doen.
I
n 1918 ligt Europa in puin. Een verwoestende oorlogs- de havens zweefden en het binnenland binnendrongen. machine had over het continent geraasd en miljoe- Volgens een andere theorie zouden Duitse boten stiekem in nen levens geëist. Maar het einde van de ellende was Boston aan land zijn gekomen, om vervolgens flessen met nog niet in zicht. Een nieuwe ramp stond voor de deur: bacillen te verspreiden in theaters en andere drukke plaatde Spaanse griep. De eerste gevallen van de Spaanse sen. Een derde theorie beweerde dat de bacillen in aspirines griep zijn rond april 1918 gedocumenteerd. In een jaar tijd werden geïnjecteerd, geproduceerd door een Duits farmaverspreide de ziekte zich daarna in bliksemsnel tempo over ceutisch bedrijf. de wereld. Vrijwel geen enkele uithoek bleef gespaard en De naam ‘Spaanse griep’ is misleidend aangezien de eermaar liefst een derde tot de helft van de wereldbevolking ste gevallen van het virus in de VS zijn gedocumenteerd, niet raakte besmet met het virus. Voorin Spanje. Hoe dan ook, ‘de vijand’ al jonge, gezonde mensen in de kreeg de schuld. In Italië werd de leeftijdscategorie van 20-40 jaar Bij de naamgeving van het virus ziekte de “Duitse griep” genoemd, werden getroffen, wat zeer uitzonkrijgt de vijand altijd de schuld. in Duitsland de “Russische plaag,” derlijk was. In een paar maanden in Rusland de “Chinese ziekte” en tijd eiste de pandemie meer menin Japan de “Amerikaanse ziekte.” senlevens dan iedere andere ziekte In alle hoeken en gaten werd een in de geschiedenis van de mensheid. Historici hebben geen zondebok en een verklaring voor de dodelijke ziekte geexacte cijfers maar schatten dat tussen de 20-100 miljoen zocht. Tegenwoordig weten wij dat de Spaanse griep een mensen stierven aan de ziekte. gemuteerd varkensvirus is dat wellicht via Chinese spoorAl snel ontstonden er geruchten over de oorzaak van wegarbeiders in de VS belandde. Ook was het mogelijk een de Spaanse griep. Er werden talrijke schuldige partijen ge- mutatie van een vogelvirus, spontaan ontstaan in Kansas. noemd. Kranten richtten de aanval vooral op de Duitsers. Wie de complottheorieën rondom de Spaanse griep Zo werd er in de Verenigde Staten een rapport gepubliceerd leest, ziet ook de wanhoop en radeloosheid die destijds onwaarin stond dat Duitse onderzeeërs vreemde bacillen der het volk geheerst moest hebben. Daarnaast werpt zich naar de kusten van Spanje en Amerika hadden gebracht een gevoel van herkenning op ten opzichte van de tegenom mensen met de ziekte te infecteren. Volgens vermeende woordige omstandigheden. Een kritische, heldere blik is beooggetuigenverklaringen waren er grijze wolken die boven langrijker dan ooit. EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
4 - CHRISTINE KEELER
Spionage Seks?
Als een echte communist was Ivanov bereid om alles te delen, maar bovenal zijn bed.
Lauren Hermans - Christine Keeler werd in de jaren 60 in één klap beroemd. In eerste instantie leek ze een nietsvermoedende negentienjarige callgirl die een aantal weken een affaire had met de toenmalige Britse minister van Defensie, in die tijd niet eens zo’n schokkend gegeven. Totdat jaren later bleek dat ze in diezelfde periode ook een relatie had met een militaire attaché van de Russische ambassade. Wat in 1961 dus leek op een redelijk onschuldige affaire werd in één klap zaak van nationale veiligheid en dus wereldnieuws. De Koude Oorlog was nog volop in gang en het Verenigd Koninkrijk was deel van het kapitalistische westerse blok dat ‘oorlog’ voerde tegen het communistische blok onder leiding van de Sovjet-Unie, oftewel het huidige Rusland. Geruchten deden de ronde dat Keeler een spion voor de Russen was. Haar betrokkenheid bij deze affaire heeft nog voor een lange nasleep in de Britse politiek gezorgd. EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
CHRISTINE KEELER - 5
C
hristine Keeler was zeventien jaar oud toen ze via een vriendin in het circuit van de showgirls en de rijke mannelijke bezoekers van de clubs waar ze werkte, terecht kwam. Zo trad ze op als topless showgirl in de club van Percy Murray en maakte ze daar kennis met Stephen Ward, een osteopaat uit Londen. Er werd lang gedacht dat zij samen en relatie hadden, aangezien Keeler bij Ward ging inwonen. Keeler heeft echter altijd volgehouden dat ze hun relatie als een broer-zus-relatie zag. In 1961 ontmoette Keeler John Profumo voor het eerst, op een feest dat georganiseerd was door Stephen Ward. Naar aanleiding van deze ontmoeting hadden Keeler en Profumo een – in eerste instantie – geheime affaire voor een aantal weken. De affaire was maar van korte duur en leek een eenmalige zaak te zijn die niet van belang was. Niets was echter minder waar. Een jaar later kwam deze verborgen affaire onder de aandacht van de pers, omdat Keeler verwikkeld was geraakt met een crimineel waar ze ook een korte relatie mee had gehad. Deze had ze echter verbroken en daarom had hij haar twee dagen lang als gijzelaar vastgehouden. Het feit dat Keeler een affaire had gehad met Profumo was niet zozeer wereldnieuws, maar door onderzoek dat naar haar werd gedaan kwam uit dat ze op datzelfde moment ook een verhouding had met Jevgeni Ivanov, een militaire attaché van de Russische ambassade. Het kabinet van de toenmalige premier Macmillan vreesde dat Christine Keeler was ingezet als spion voor de Russen. Op dat moment was de de Koude Oorlog nog volop in gang en de spanningen tussen de Sovjet-Unie en het Verenigd Koninkrijk liepen hoog op. De mogelijkheid dat Keeler geen simpele callgirl was, maar verwikkeld was in een Russisch complot om Britse informatie en documenten over nucleaire wapens te verkrijgen van de minister van Defensie was dan ook zeker geen mogelijkheid die men met een korreltje zout nam. In 1963 domineerde de verhalen over de Profumo-affaire de Britse voorpagina’s. In eerste instantie ontkende Profumo de affaire, maar na een aantal maanden gaf hij de relatie toch toe, wat er uiteindelijke toe leidde dat Profumo aftrad als minister van Defensie. Een aantal maanden later trad zelfs de toenmalige premier Macmillan af. Hoewel hij beweerde dat dit vanwege gezondheidsredenen was, schreven de tabloids zijn aftreden grotendeels toe aan de affaire. Ook Stephen Ward, de man waar
Keeler bij woonde, kwam hevig onder vuur te staan. Hij werd aangeklaagd voor het aanzetten tot prostitutie en voor zijn mogelijke rol in het spionage complot. Hij had er namelijk voor gezorgd dat Keeler in aanraking kwam met Profumo en had haar bovendien voorgesteld aan de Russische attaché, die een vriend van hem was. Stephen Ward pleegde zelfmoord voordat zijn criminele proces kon beginnen, waardoor de geloofwaardigheid van het complot aanzienlijk toenam. Dit schandaal rondom seks, spionage en dood heeft de mensen nog jaren na dato bezig gehouden. Er zijn talloze boeken over geschreven, waaronder Spycatcher, door Peter Wright waarin hij beweerde dat hij Keeler namens MI5 had verhoord. Wright benoemt in het boek dat Christine niet op hem overkwam alsof ze veel afwist van wereldlijke zaken en enkel interesse had in feesten. Ze kende echter wel meerdere termen die met nucleaire wapens te maken hadden en dus trok hij de conclusie dat Profumo hierover met haar gesproken had, of dat de Russische attaché geprobeerd had om haar als spion in te zetten -waarschijnlijk zonder dat ze dit zelf doorhad. In 2001 kwam Christine Keeler zelf met een (door een ghostwriter geschreven) boek, waarin ze vertelt hoe ze door de Britse overheid en het gerechtshof werd neergezet als een prostituee om het seksschandaal met Profumo te verklaren. Ook benoemt Keeler dat het bewijs dat zij leverde genegeerd werd, zodat de affaire in de ogen van het volk een seksschandaal bleef in plaats van een schandaal omtrent nationale veiligheid. Vandaar dat Keeler in 1963 zelf ook veroordeeld was tot negen maanden gevangenisstraf vanwege zogenaamde meineed: zij zou namelijk opzettelijk niet de waarheid hebben gesproken in de strafzaak. De officiële documenten van tijdens het verhoor blijven helaas tot 2046 in de archieven opgesloten en dus zullen we moeten blijven gissen naar de waarheid achter dit spionagecomplot. Wat wel duidelijk is dat al deze elementen samen een zeer intrigerend verhaal maken, een verhaal dat bijna wel een soap opera lijkt. Gelukkig voor ons heeft de BBC in 2019 dan ook een serie gemaakt over deze intrigerende affaire onder de titel The trial of Christine Keeler. Hierin wordt de affaire benadert vanuit het perspectief van de jonge Keeler - dit in tegenstelling tot het verhaal van oudere mannen dat destijds in de pers dominant was. Zolang er nog niet meer informatie bekend is over deze beruchte affaire, kan de serie ons in ieder geval nog even zoet houden. d EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
6 - COMPLOT TEGEN ENGELSE KONING
Complot tegen de Engelse koning Jessica van Zadelhof - De Glorious Revolution: veel mensen zullen ongetwijfeld gehoord hebben van de machtsgreep gepleegd door de Nederlandse prins van Oranje in Engeland. In 1688 stootte Willem III de Engelse koning Jacobus II van de troon wat voor velen de veiligstelling van het protestantse geloof in Engeland betekende. Wat echter minder bekend is, is dat de Nederlandse prins en stadhouder niet de eerste geweest was die de Engelse koning ten val had willen brengen. In de jaren 80 van de zeventiende eeuw hadden enkele invloedrijke personen al een complot tegen de koning gevormd dat in 1685 resulteerde in de Monmouth-opstand.
I
n 1660 vindt in Engeland de restauratie van koning Karel II plaats. Na een lange tijd waarin het puritanisme als dominante protestantse stroming werd aangehangen, wordt door Karel II de Anglicaanse Kerk van Engeland hersteld. Door velen wordt de nieuwe koning met argwaan bekeken. Het wordt namelijk snel duidelijk dat de nieuwe koning er katholieke sympathieën op nahoudt. Zo stelt hij vooral katholieke ministers aan en sluit in 1670 een geheim verdrag met de Franse koning Lodewijk XIV. Vooral de Whigs, die een constitutionele monarchie prefereerden, zagen gevaar in een koning die steeds meer een voorbeeld leek te nemen aan de naar absolute-macht-strevende Franse zonnekoning. Veel van hen zagen in de koning iemand die hun vrijheden en rechten op het spel zette en besloten een oppositie te vormen. In 1683 wordt daarom door enkele invloedrijke personen een plan bedacht om zowel Karel als zijn broer en beoogde opvolger Jacobus II te vermoorden. Eén van de meest vooraanstaande personen in dit complot was de fanatiek protestantse buitenechtelijke zoon van de koning: EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
James Scott, hertog van Monmouth. Enkele jaren daarvoor had het Engelse parlement tevergeefs gepoogd om Karel middels een Exclusion Bill te dwingen om Scott als legitiem kind – en daarmee voornaamste troonpretendent – te erkennen. Toen dit mislukte en Karel via een eigen wetsvoorstel de troonopvolging aan Jacobus toezegde, bedachten Monmouth en andere prominente Whigs een plan om zowel Karel als Jacobus van het leven te beroven. Het gezelschap kwam samen in Rye House, dat zich in het Engelse Hertfordshire bevond. Dit lag precies op de weg naar de manege van de koning en bood de mogelijkheid om zowel de koning als zijn zoon tijdens hun reis te vermoorden. Het plan mislukte echter en werd ontdekt. Monmouth vluchtte daarom datzelfde jaar nog naar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden waar andere rebellerende Whigs op dat moment ook hun toevlucht hadden gezocht. Zo was de Schot Archibald Campbell, graaf van Argyll, al in 1681 overgekomen nadat hij ter dood veroordeeld was voor landverraad en laster maar hieraan wist te ontsnappen. De Republiek stond in de zeventiende eeuw bekend
COMPLOT TEGEN ENGELSE KONING - 7
als een plek waar veel religieuze vluchtelingen en ballingen hun heil vonden vanwege de gewetensvrijheid die bestond in de provincies. Voor de Republiek had het opnemen van vluchtelingen ook voordelen omdat velen van hen van goede komaf waren en zo veel welvaart met zich meebrachten. Dat de Engelse en Schotse rebellen naar de Nederlandse Provinciën vluchtten, had echter nog een goede reden. Zo bestond er in de zeventiende-eeuwse Republiek een relatief tolerant klimaat waardoor er weinig sprake was van censuur. Hierdoor waren de leden van de Engelse en Schotse oppositie in de gelegenheid om overzees een nieuwe opstand te organiseren. Zo gaven Monmouth en Argyll hun oppositie kracht bij door pamfletten te laten drukken die de publieke opinie over de Engelse koning moesten beïnvloeden en waarin zij hun strijd rechtvaardigden. De Nederlandse Republiek stond dit allemaal toe omdat zij sympathiek tegenover het puriteinse gedachtegoed van de vluchtelingen stond. De rebellen benadrukten in hun pamfletten maar al te vaak hoe belangrijk rechten en vrijheden waren. Zij geloofden heilig dat deze alleen gewaarborgd konden worden met een constitutionele monarchie. De koning mocht absoluut niet te veel macht hebben. Vanuit de Nederlandse Republiek zeilden Monmouth en zijn medestanders in mei 1685 naar Engeland. Daar kwam hij aan in het zuidwestelijke Dorset. Via Bath hoopte de graaf Bristol in te kunnen nemen, maar dit bleek moeilijker dan gedacht. Het leger van de koning was sterker dan dat van Monmouth dat niet al te groot was. Bij Sedgemoor werden de rebellen op 6 juli 1685 volledig verslagen. Monmouth en zijn volgelingen werden allen ter dood veroordeeld en diezelfde maand nog geëxecuteerd. De opstand was mislukt. Dat de opstand van Monmouth mislukt, betekent echter niet dat Jacobus II nog lang op zijn troon kan blijven zitten. De onrust blijft en de weg voor Willem III is hiermee vrijgemaakt. Als echtgenoot van de Engelse prinses Maria Stuart ziet hij daarom zijn kans schoon en valt op 28 december 1688 Londen binnen. De Nederlandse prins wordt de nieuwe koning van Engeland, Schotland en Ierland en wordt door velen als de redder van het protestantse geloof in het Britse rijk gezien. d Karel en Jacobus hadden de stoute schoenen weer eens aangetrokken.
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
8 - PAZZI-COMPLOT
Het Pazzi-complot
Een dramatische afloop voor de samenzweerders
Iris Jocker - Het is zondag, 26 april 1478. De Santa Maria del Fiore,
de kathedraal van Florence, zit stampvol met mensen. Wanneer de priester in het koor van de kerk de hostie omhoog houdt en de kerkklokken de eerste toon inzetten, klinkt er ineens een doodskreet vanuit het voorste deel van de kerk. Er ontstaat een hoop tumult. Giuliano de’ Medici, een van de bestuurders van de stad, ligt met negentien messteken op de grond dood te bloeden. Was deze moord een complot? En wat waren de oorzaken en gevolgen van deze aanslag?
Wanneer Black Friday van start gaat‌
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
S
PAZZI-COMPLOT - 9
inds het begin van de vijftiende eeuw breidde handen wilde hebben, schoof hij zijn neefje, Girolamo de Florentijnse Medici familie hun bank uit. Riario, naar voren om met Francesco de’ Pazzi en FranHet ging zo ver dat deze expansie niet binnen cesco Salviati een moordaanslag op de Medici-broers te de grenzen van Toscane bleef. Zo zorgde Gio- beramen. vanni di Bicci de’ Medici er rond 1400 voor dat De eerste pogingen om Lorenzo en Giuliano om het de Medici-bank dé bank van de paus werd. Daarnaast leven te brengen mislukte, omdat de broers steeds was het zijn zoon, Cosimo de Oudere, die het voor elkaar niet samen waren. Daarom wachtten Girolamo Riario, kreeg met zijn bank helemaal tot aan Brugge te komen. Francesco de’ Pazzi en Francesco Salviati tot het juiste Deze groei leidde niet alleen tot een sterke economi- moment om toe te slaan. Dat moment kwam tijdens de sche positie voor de Medici familie, maar bracht ook een zondagsmis van 26 april 1478. De broers zouden tijdens grote politieke invloed met zich mee. De Medici werden deze mis dicht bij elkaar staan. Bernardo Bandini, een machtige bestuurders in de Florentijnse stadstaat. Na Italiaanse handelaar, kreeg de eer om de steken toe te Cosimo de Oudere nam Piero di Cosimo de’ Medici het dienen. Met negentien messteken zorgde hij voor Giustokje over, waarna zijn zonen Lorenzo en Giuliano de liano’s dood, maar Lorenzo wist te overleven achter de macht kregen in het bestuur van de stad. Lorenzo en Gi- bronzen deuren van de sacristie. uliano waren geliefd bij het volk, omdat zij zorgden voor De samenzweerders probeerden toch de macht te een eerlijker belastingklimaat. grijpen en stormden naar het Palazzo della Signoria, Dit eerlijkere belastingklimaat was echter niet ge- het bestuursgebouw van Florence. Ook de graaf van Urliefd bij de welgestelde adellijke families. De macht van bino, Federico da Montefeltro, stond op verzoek van de Lorenzo en Giuliano zorgde voor grote irritaties onder paus klaar met zijn leger om Florence binnen te vallen. de rijken. Een van de grootste vijanHet volk besliste echter anders. den van de broers was de rijke famiFrancesco Pazzi en Francesco Een menigte woedende Flolie Pazzi. Ook zij waren bankiers en Salviati werden uit het raam van hadden veel invloed in het stads- rentijnen stond toen beneden het palazzo gegooid. Een menigbestuur, maar door de opkomende klaar om hen een gruwelijke te woedende Florentijnen stond marteldood te bezorgen. Medici-bank zagen ze hun macht toen beneden klaar om hen een in de stad Florence sterk afnemen. gruwelijke marteldood te bezorDe beslissing voor hogere belastingen. gen die volgden waren de druppel die de emmer deed Na de mislukte coup gebruikte paus Sixtus IV deze overlopen. De Pazzi familie, onder Francesco de’ Pazzi, marteldood van een aartsbisschop om Lorenzo de’ Mezocht daarom hulp bij een van de grootste machtheb- dici in de ban te kunnen doen. De koning van Napels bers van Italië destijds: Paus Sixtus IV, die zelf ook bonje volgde hierin de paus en besloot daarna samen met Sixhad met de Medici-broers. Sixtus IV wilde namelijk zijn tus IV de legers te bundelen en de oorlog met Florence gezag uitbreiden naar gebieden in Midden-Italië, alleen aan te gaan. Lorenzo reisde echter meteen af naar Nade broers zaten hem daarmee flink in de weg. pels om de koning succesvol van zijn standpunt af te De samenwerking tussen Francesco de’ Pazzi en brengen. de paus werd verzegeld met een lening van de PazTerug in Florence was Lorenzo er heilig van overtuigd zi-bank. Hiermee kon de paus een aantal gebieden dat de Pazzi familie grotendeels achter de aanslag tein Midden-Italië aanschaffen. Om zijn dank te tonen gen hem en zijn broer zat. Daarop besloot hij leden van verplaatste de paus zijn hele vermogen van de Medi- die familie als wraak voor zijn vermoorde broer te verci-bank naar de Pazzi-bank. Lorenzo en Giuliano de’ volgen en te verbannen. Al hun bezittingen moesten ze Medici zagen hiermee hun vermogende bank sterk in inleveren en alles wat in het straatbeeld aan hun naam waarde dalen. Het eerste deel van het complot tegen de herinnerde moest vernoemd of vernietigd worden. Medici-broers was daarmee voltooid. Maar Lorenzo’s macht werd geconsolideerd. Hij had De toon was nu gezet en het werd tijd voor stap de burgers van zijn stad achter zich weten te scharen en twee. Om Lorenzo en Giuliano verder te dwarsbomen zijn vijanden weten uit te roeien. Met deze positie wist stelde de paus in 1475 Francesco Salviati aan als aarts- hij zoveel voor elkaar te krijgen dat hij later de bijnaam bisschop van Pisa. Francesco Salviati kwam uit een an- ‘Lorenzo il Magnifico’ kreeg. Het Pazzi-complot had dus der rijk Florentijns bankiersgeslacht, die ook maar al te een dramatische afloop voor de samenzweerders, maar graag de overheersende Medici familie zag vertrekken. kreeg een gouden randje voor Lorenzo de’ Medici. Dat Nu dit pionnetje was verzet werd het tijd voor een coup was juist het tegenovergestelde wat zij met het comin Florence. Aangezien de paus zelf geen bloed aan zijn plot hadden willen bereiken. d EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
GIFTIGE GES
10 - CENTERFOLD
De mens is zich altijd al bewust geweest van gif. Uit ervaring leerde men al gauw we konden oppassen voor de gifslangen die zich er wellicht onder schuilhielden. De bloe heen een zeer geliefd moordwapen. Onder de Grieken en de Romeinen werd het ee middeleeuwen, toen veel kennis uit de klassieke oudheid verdween, werd de kunst va ook vele complotten beraamd om iemand ongezien te vergiftigen. Al hebben complo
Vergiftiging door een getijdenboek
Jan likte namelijk graag aan bladzijden.
Vivian Lieberom - Jan van Beieren (1374-1425), die ook wel bekend stond als Jan zonder genade, stierf door vergiftiging. Voordat hij in 1418 de graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen en de hertog van Beieren-Straubing en Luxemburg werd, was hij de prins-bisschop-elect van het prinsbisdom Luik. Hij speelde een grote rol in de Hoekse en Kabeljauwse twisten, een strijd tussen verschillende facties in het graafschap Holland. Jan van Beieren streed daarin ook tegen zijn nichtje Jacoba van Beieren. Jan van Beieren was geen populaire vorst. Hij trad niet alleen hardhandig op tegen opstandige burgers, maar deed ook aan gruwelijke martelingen. Zo liet hij op een Maastrichts plein, het Vrijthof, de burgemeester van Luik onthoofden en vierendelen. In 1424 werd hij door zijn hofmaarschalk Jan van Vliet vergiftigd, mogelijk in opdracht van Jacoba van Beieren. Van Vliet zou de hoeken en bladzijden van een getijdenboek hebben bestreken met gif. Jan van Beieren kreeg dit gif binnen en stierf in 1425 aan de gevolgen.
Gifje van eigen deeg Lauren Hermans - Mithridates VI van Pontus was een Oosterse koning met een groot rijk in de oudheid. Met zijn enorme grondgebied en machtige leger werd hij beschouwd als de grootste tegenstander tegen de Romeinse overheersing en kreeg hij grote bekendheid in zijn tijd. Tegenwoordig kennen wij Mithridates eerder van een ander fenomeen, namelijk mithridatisme. Dit is een praktijk waarbij je iedere dag een dosis verdund gif inneemt, om zo uiteindelijk een echte dodelijke dosis te kunnen weerstaan. Mithridates was zo ontzettend bang om door zijn vijanden, personeel en zelfs zijn vrouwen vergiftigd te worden dat hij jarenlang trainde om immuun te zijn tegen allerlei soorten vergif. Vandaar dat deze ‘training’ naar hem vernoemd werd. Ironisch genoeg werkte Mithridates mithridatisme zó goed, dat toen hij in 66 v.Chr. verslagen werd door zijn grootste vijand de Romeinen en zelfmoord wilde plegen met gif, dit niet lukte. Zijn geplande redding was in dit geval zijn ondergang.
Volgens Mithridates kon je er gif op innemen dat alles vergiftigd was. En dit deed hij dan ook.
Giftig parfum Maura Wesseling - In Rome werden in 1659 Giuliana Toffana en haar dochter geëxecuteerd. Zij zouden meer dan 600 mensen hebben vermoord. Dit deden zij door gif te verkopen, in parfumflesjes of poederdoosjes. Dit kwam bekend te staan als Aqua Tofana. Maar zij verkochten dit niet zomaar aan iedereen. In de zeventiende eeuw hadden vrouwen nog niet veel rechten of bescherming, met name tegenover hun mannen die soms misbruik van hen maakten. Hierdoor bleef hun vaak maar een optie over, en daarbij hielp Giuliana graag een handje. Door arseen, belladonna en lood te mengen creëerde zij een mengsel zonder kleur of geur dat in de wijn werd gemengd bij het avondeten, waardoor vrouwen uiteindelijk vrij konden zijn als weduwe. Maar het geheel was niet zonder risico en was erg geheimzinnig. Toch zijn uiteindelijk Giulliana en veel van haar klanten gepakt en gedood. Maar het mysterieuze gif kent nog altijd veel complottheorieën, zo beweerde Mozart dat hij op deze manier werd vergiftigd. EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
SCHIEDENIS
CENTERFOLD - 11
elke planten en bessen maar beter niet gegeten konden worden, en dat zij maar beter edstollende effecten die vergiftigingen kunnen opleveren maakten gif door de eeuwen en van de meest gebruikte middelen om iemand uit de weg te ruimen. Maar ook in de an het gifmengen beoefend. Waar Sokrates welbewust zijn dood tegemoet ging, zijn er ottheorieën omtrent onverklaarbare sterfgevallen vaak even dodelijke gevolgen gehad.
Sokrates
Nog heel even jongens, we zijn bijna van hem af.
Job Holtz - Sokrates stond erom bekend dat hij verschillende inwoners van Athene bestookte met lastige vragen. Door zijn kritische houding tegenover de leiders van de stadstaat en zijn ‘slechte’ invloed op de jeugd werd hij in 399 voor Christus als staatsgevaarlijk bestempeld en ter dood veroordeeld. Tijdens het proces dreef Sokrates de spot met de juryleden en nam hij zijn straf niet al te serieus. Hoewel zijn aanhangers het niet eens waren met het vonnis, aanvaardde Sokrates zijn straf uiteindelijk wel. Omringd door zijn vrienden zou hij nog allerlei filosofische kwesties hebben besproken, totdat hij uiteindelijk een beker met gif dronk en hierdoor op zeventigjarige leeftijd stierf.
Was Jean de Touraine vergiftigd? Iris Jocker – Rond het jaar 1400 was er in Frankrijk een burgeroorlog gaande. Koning Charles VI van Frankrijk was in 1393 geestesziek verklaard waardoor hij niet meer in staat was te regeren. De strijd om de macht begon. De aanhangers van Jan zonder Vrees, de Bourguignons, en de aanhangers van Louis I d’Orléans, de Armagnacs, stonden hierbij lijnrecht tegenover elkaar. Beide partijen waren erop uit om de rechtmatige troonopvolger Jean de Touraine op hun hand te krijgen. Jean de Touraine was jammer genoeg voor de Armagnacs in 1415 met Jacoba van Beieren getrouwd en bij zijn schoonouders ingetrokken. Zij stonden aan de kant van de Bourguignons. Het was dus niet gek dat toen Jean de Touraine in 1417 op achttienjarige leeftijd stierf aan een abces bij zijn hoofd er gedacht werd dat hij vergiftigd was door de Armagnacs. Het bewijs hiervoor is nooit geleverd. Maar toen in 1417 Jan zonder Vrees openlijk vermoord werd door de Armagnacs ging de theorie van Jean de Touraines vergiftiging de wereld niet meer uit. Na Jeans dood draaide het complotdenken op volle Touraine
Doodlopende zoektocht naar de waarheid Sara Kers - Cogito ergo sum’ (Ik denk, dus ik ben) zijn de bekende woorden van de Franse filosoof René Descartes (1596-1650). Het komt voort uit Descartes wil om ‘de waarheid’ te vinden. Hiervoor besluit Descartes om aan alles te twijfelen en komt erachter dat men overal aan kan twijfelen behalve aan het feit dat men twijfelt. Het is een rationele uitspraak voor een zeventiende-eeuwse katholiek. Dat vond ook de katholieke priester Jacques Voigué. Hij was met Descartes op hetzelfde moment bij Koningin Christina van Zweden en wordt ervan verdacht Descartes te hebben vergiftigd met arseen. Arseen is extreem giftig en het toedienen van een kleine hoeveelheid heeft al een dodelijke afloop. Arseen was een populair moordwapen en in de geschiedenis van gifmoord het meest gebruikt, zo wordt ook verondersteld dat Napoleon op deze wijze aan zijn einde is gekomen. Wat Descartes doodsoorzaak ook was, de raven zullen het uitbrengen en dat geldt ook voor Descartes zoektocht naar de waarheid. EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
12 - 9/11
9/11 Truth movement
Complottheorieën over de terroristische aanslagen op 11 september 2001
Job Holtz – De hele wereld schrok op toen twee Amerikaanse vliegtuigen zich op 11 september 2001
in de Twin Towers in New York boorden. Even later crashte een derde vliegtuig in het Pentagon, het ministerie van Defensie, en een vierde toestel stortte neer voordat deze het beoogde doel kon bereiken. Aanwijzingen in verschillende onderzoeken wezen de terroristische organisatie Al Qaida – specifieker de leider Osama Bin Laden – aan als verantwoordelijk voor de aanslagen. Deze versie van het verhaal wordt echter niet door iedereen geloofd.
O
p 8:46 en 9:03 plaatselijke tijd werden de Twin Towers getroffen door vliegtuigen van de Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen American Airlines en United Airlines. Ruim een half uur later boorde een derde vliegtuig, ook van American Airlines, zich in het Pentagon. Een vierde toestel, van United Airlines, kreeg niet de kans om het einddoel te bereiken, waarschijnlijk omdat de passagiers dit toestel hebben weten te heroveren. Om 9:59 stortte de zuidelijke toren van de Twin Towers in en om 10:28 volgde de noordelijke toren. De schade was enorm: 2977 mensen kwamen om het leven, waarvan 2606 in het complex van het World Trade Center, 125 in het Pentagon en alle inzittenden van de vier gekaapte vliegtuigen. Al snel deden er wilde complottheorieën de ronde. De complotdenkers werden geschaard onder een beweging die de ‘9/11 Truth movement’ wordt genoemd. Hoewel de Amerikaanse overheid Al Qaida als schuldige organisatie EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
aanwees, geloofden sommige mensen dat de Amerikaanse overheid nalatig is geweest om de aanslag van Al Qaida te voorkomen. Andere mensen waren ervan overtuigd dat de Amerikaanse overheid en president George W. Bush achter de aanslagen zaten. Dit zou bijvoorbeeld het geval zijn geweest bij het Pentagon. De schade werd daar volgens sommigen niet veroorzaakt door het neergestorte vliegtuig, maar door een door de Amerikaanse overheid afgevuurde raket. Maar niet alle complotdenkers geloven dit deel van de complottheorie, binnen deze groep meent één iemand dat de denkers die hier wel in geloven zelf door de Amerikaanse overheid op een dwaalspoor zijn gebracht. Misschien wel de bekendste complottheorie over de aanslagen in New York gaat over de ontploffingen van de Twin Towers en het nabijgelegen WTC7, een gebouw van het World Trade Center. Volgens deze complottheorie storten de drie torens niet in door de schade en de brand, maar waren er
voor en tijdens het instorten van de torens verschillende explosies te horen. Brandweermannen beschreven dat ze explosieven van boven naar beneden zagen ontploffen, vergelijkbaar met een gecontroleerde sloop. Ook beschreef een criticus dat hij in de puindeeltjes van de WTC-torens de zeer explosieve stof thermiet had aangetroffen. Toen er in 2008 beelden werden vrijgegeven van het instorten van de Twin Towers, beweerden sommige mensen dat in deze beelden te zien was dat de stalen kern van beide gebouwen vijftien seconden overeind bleef staan voordat de gebouwen instortten. Volgens een architect was zoiets vrijwel onmogelijk zonder dat er explosieven aanwezig waren. Al met al blijkt dat complottheorieën gevoed kunnen worden door de manier waarop bewijs wordt geïnterpreteerd, maar ook door het wantrouwen jegens de eigen overheid en door een hoop fantasie. Ook deze complottheorieën over de aanslagen in New York zullen daarom nog lang bestaan. d
CULTUURMARXISME - 13
Het Cultuurmarxisme Julia Kloppenborg - Het cultuurmarxisme is een term verzonnen door filosoof Antonio Gramsci (1891-1937). Een marxistische revolutie zou enkel tot stand komen wanneer de klassenstrijd niet alleen op de economie betrokken zou worden. Het gevecht tegen kapitalisme vereist ook een ingreep op cultureel gebied. Hij schrijft hierover begin 20e eeuw. Hierna wordt het hem uit de mond genomen en op vele manieren door verschillende kanten gebruikt.
I
n de 21e eeuw wordt de term opgepikt door de overkant; extreemrechts neemt de term op in haar jargon en hervormt de betekenis. Het cultuurmarxisme is niet meer een streven van een communistische filosoof als Gramsci, maar zou volgens extreemrechts een doelbewust complot zijn waar een linkse elite door middel van culturele infiltratie de Westerse beschaving te gronde probeert te richten. Het cultuurmarxisme wordt door aanhangers van de complottheorie gekoppeld aan de Frankfurter School. Deze groep intellectuelen, academici en politieke figuren werd opgericht in de Weimar Republiek tijdens het interbellum. De groep schreef en besprak hun onvrede over het politieke klimaat op dat moment. Het groeiende nationalisme wat hand in hand ging met het fascisme en kapitalisme in Duitsland verontrustte hen. Ook op het Marxisme en Leninisme uitten zij hun kritiek. De sociale systemen zouden geen standhouden. Volgens hen moest er structureel anders gekeken worden naar de sociale ontwikkeling van een land en samenleving en een alternatieve weg naar een betere samenleving gezocht worden. De kritische houding van de Frankfurter School was gebaseerd op de ideologische filosofie van Freud, Hegel en Marx. Alhoewel de groep zich kritisch uitliet over het Marxisme, werd er wel gepleit voor sociale verandering door middel van radicale verandering op economisch, politiek en sociaal niveau. Voor extreemrechts is precies deze “marxistische” wijze van verandering in de samenleving genoeg reden om de school aan te wijzen als boosdoener. Waar het Cultureel Marxisme verzonnen is en het plan gesmeed om de Westerse beschaving ten val te brengen. Kritiek die de school op het Marxisme had werd opvallend genoeg volledig buiten beschouwing gelaten. Het is niet verrassend dat de theorie in Duitsland doordrenkt raakte van antisemitisme, alle leden van de Frankfurter school waren namelijk joods. In Nazi-Duitsland werd de term Cultuur-Bolsjewisme gebruikt. Er werd gewaarschuwd voor communistische invloeden die de Westerse cultuur al binnengeslopen zouden zijn; het rode front was niet alleen bezig met militaire voorbereiding, het communisme zou allang verspreid worden
door de culturele sector binnen te dringen. Hier kunnen we het begin van de complottheorie vinden; waar men gewaarschuwd werd over de militaire opmars van het “Rode Oosten”, werd ook paniek gezaaid over de culturele infiltratie van de communisten. Door middel van moderne, elitaire kunst, bestaande uit abstracte vormen en kleuren, losgeslagen van traditionele kunst, zou het communisme de Westerse landen binnendringen. Een duidelijk voorbeeld van de paniek over de culturele sector is het afschaffen van Bauhaus in Nazi-Duitsland. De school van Bauhaus richtte zich op vooruitgang in de kunst; een samenleving die veranderde eiste praktische vormen. Vormen die hun functie volgen. Traditionele ideeën over architectuur en meubelbouw maakten plaats voor een nieuwe aanpak; kunstinzicht, geschiedenis en geestelijke gesteldheid werden lesgegeven en kunst en arbeid werden onder één dak geplaatst. In 1933 werd Bauhaus verboden. De school voldeed niet aan de klassieke eisen en vormde hierom een “bedreiging” voor de Westerse beschaving. Alles wat niet voldeed aan de “Arische standard” werd toeschreven aan de Bolsjewieken. Bauhaus werd Baubolschewismus. Ook heden ten dage wordt het Cultuurmarxisme vaak gebruikt door extreemrechts. Naast rechtse politici en theoretici zoals Thierry Baudet en Jordan Peterson, gebruiken ook rechtse extremisten en terroristen zoals Anders Breivik de complottheorie als onderbouwing in hun manifesten. Moderne kunst wordt geridiculiseerd en als echec van de samenleving gezien, politieke correctheid zou ook verzonnen zijn door de linkse elite om de vrijheid van meningsuiting in te dammen en zo de macht te grijpen in de politiek. Het medialandschap zou uitpuilen van pionnen van de Cultuurmarxististen; feminisme, diversiteitsquota, multiculturalisme en vrije definitie van gender en sekse zijn middelen van de linkse elite om de Westerse Beschaving ten val te brengen. Naast ridiculisering van moderne kunst en het paniek zaaiende motief van de complottheorie, zorgen de ideeën voor ophitsing en polarisatie. In Nazi-Duitsland werd de complottheorie gekoppeld aan antisemitisme. Ook vandaag de dag lijkt de theorie hand in hand te gaan met xenofobie en antisemitisme. De complottheorie is dus zeker niet zo onschuldig als sommigen doen lijken en een laconieke houding jegens de complottheorie rechtvaardigt dergelijke opvattingen. d EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
14 - KILLER KOE
Chicago’s killer koe
Silvio Algra - Oorlog, pest, plundering: welke historische wereldstad is er niet ooit mee geconfronteerd? Toch hebben weinig moderne metropolen zich zo met een tragedie uit het eigen verleden vereenzelvigd als Chicago, dat in oktober 1871 grotendeels in de as werd gelegd door een gruwelijke stadsbrand. De ogenschijnlijk wonderbaarlijke wederopstanding die de stad in de jaren na deze ‘Great Chicago Fire’ doormaakte werd algauw een mythe op zich, maar niet voordat de lokale pers een grootschalige smaadcampagne had gevoerd tegen elke mogelijke zondebok. In de beklaagdenbank belandden onder meer de paapse Ieren, een kosmisch hellevuur en zelfs een arme melkkoe.
D
e vroege geschiedenis van Chicago wordt vaak getypeerd als exemplarisch voor de razendsnelle ontwikkelingsgang van de Verenigde Staten in de negentiende eeuw; wat rond 1830 nog een veredeld dorpje was met amper tweehonderd inwoners, groeide binnen enkele decennia uit tot een industriële grootmacht die qua inwonersaantal enkel New York voor zich moest dulden. Het is binnen deze context dat de grote brand doorgaans wordt geduid: als ware het een regelrechte aanslag op de wonderbaarlijke vooruitgang die de Chicagoërs in recordtempo hadden geboekt. Een van de getroffen instituten was de Chicago Tribune, de immer populaire stadskrant die haar ‘vuurvaste’ hoofdkantoor alsnog in vlammen op zag gaan. In de eerste editie van de Tribune – die drie dagen na het uitbreken van de brand verscheen – werd direct gesproken van “een calamiteit die binnen de wereldgeschiedenis haar gelijke niet kent.” De verslagenheid was groot, hoewel de krant een optimistische houding aannam: “uitkijkend op de assen van dertig jaar schepping heeft het volk van deze eens zo prachtige stad besloten dat CHICAGO ZAL HERRIJZEN.” Het EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
leek een schrale troost dat de ongekende materiële schade – ruim 100.000 daklozen – niet in verhouding stond tot het relatief geringe dodental, dat ‘slechts’ in de honderden liep. De zoektocht naar een dader liet niet lang op zich wachten: nog voordat de vlammen volledig gedoofd waren heerste al het gerucht dat het vuur was ontstaan in de schuur van een arm Iers gezin. Op 8 oktober 1871 – de nacht waarop de brand uitbrak – zou de koe van ene Catherine O’Leary tijdens het melken een olielamp hebben omgetrapt. Kwade tongen beweerden bovendien dat de vrouw dronken was, dat enkele buurtjongens stiekem in haar schuur hadden zitten roken of dat er een opstootje was ontstaan bij een illegale gokpartij. In een latere versie van het verhaal zou een (eveneens Ierse) buurman de lantaarn hebben omgestoten tijdens een poging om melk te stelen. Dat er nooit een spoor is gevonden van de kapotte olielamp, terwijl deze in meerde getuigenverklaringen voorkwam, werd algauw vertaald naar verdoezeling: buurtbewoners zouden dit bewijsmateriaal hebben verborgen om anti-Ierse sentimenten in de kiem te smoren. Hoewel verscheidene Chicago Tribune-verslaggevers later opbiechtten dat het verhaal met de koe gefabriceerd
KILLER KOE - 15
was, bleef de populariteit van deze mythe vrijwel intact; in het negentiende-eeuwse Amerika – met haar dominante puriteinse roots – werden de recentelijk gearriveerde Ierse migranten systematisch weggezet als onbetrouwbare katholieke armoedzaaiers met een drankprobleem. De vermeende stommiteit van de O’Leary’s sloot naadloos aan op dit heersende beeld. Zelfs een aanzienlijk sensationelere theorie, die een heuse meteorietenregen aanduidde als mogelijke veroorzaker van de brandhaard, kreeg amper voet aan de grond. Dat terwijl deze hypothese – hoe spectaculair ook – in elk geval zou verklaren waarom er rond de-
ogenschijnlijk despotisch en belastend overkomen dan dat het voortbestaan van de stad opnieuw geriskeerd wordt.” Dergelijke oproepen waren aan dovemansoren gericht, verzandden in bureaucratie of werden terzijde geschoven onder het mom van kostenbesparing. Het onvermijdelijke gevolg was een tweede grote stadsbrand in 1874. De ‘Second Great Chicago Fire’ spreekt minder tot de verbeelding omdat ditmaal niet het centrum maar slechts enkele armetierige woonwijken werden getroffen. De kranten toonden zich steeds minder terughoudend in het wegzetten van gemarginaliseerde groepen ten faveure van het
zelfde 8 oktober 1871 meerdere parallelle branden uitbraken in de nabije omgeving, die minstens zo dodelijk bleken als de vuurzee die het grote Chicago op de knieën bracht. De hand in eigen boezem steken deden de lokale autoriteiten allerminst. Dit terwijl het moordende tempo waarmee de stad schijnbaar uit het niets aan de oevers van het Michiganmeer was ontsproten deels te wijten viel aan het gebruik van revolutionaire doch brandgevaarlijke houten draagstructuren (men noemde dit ‘balloon framing,’ ook wel ‘Chicago construction’). Zelfs Chicago’s immer chauvinistische perskanalen begonnen meer daadkracht van hun bestuurders te eisen; zo schreef een in Wenen gestationeerde Tribune-correspondent over het verbod op vlambare bouwmaterialen als vilt en teer dat de Oostenrijkse hoofdstad had ingevoerd na eerdere vuurdrama’s. De journalist hoopte dat zijn lezers hier lering uit zouden trekken: “Chicago’s brandverordeningen kunnen beter arbitrair,
vooruitgangsdenken. Het kwartier waarin de brand uitbrak zou toch al hebben bestaan uit “de ergst denkbare krotten, waarvan de meeste in gebruik waren als plaatsen van slechte zeden,” aldus de Tribune. Chicago’s New York Times-correspondent schreef zelfs: “Joden, ongelovigen, blanken en zwarten, de deugdzamen en de verdorvenen leefden in de wijk. […] Deze door de wereld veroordeelde zielen verloren in een uur hun paleizen van zonde en ondeugd. Alleen zo kon deze smerige plek worden gezuiverd; maar het karwei is niet naar behoren afgerond. Drie à vier straatblokken in zuidoostelijke richting hadden nog moeten afbranden voor het welzijn van de stad. Er moet nog een brand komen eerdat Chicago volledig is gereinigd.” Pas toen grote verzekeringsmaatschappijen zich uit de regio dreigden terug te trekken tenzij de brandveiligheid sterk verbeterde kwam het stadsbestuur tot inkeer. Er zouden hierna geen grote stadsbranden meer plaatsvinden EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
16 - KILLER KOE
en Chicago toonde wederom haar tomeloze arbeidslust: binnen twintig jaar kon de stad alweer een wereldprimeur claimen met de aanleg van de eerste moderne wolkenkrabbers, en na het binnenhalen van de wereldtentoonstelling van 1893 verrees een legendarische reeks bouwwerken – die ook weer even snel werden afgebroken en de geschiedenis ingingen als de ‘witte stad.’ Schrijvers en (amateur)historici waren steeds meer geneigd om de branden van weleer te duiden als instrumenteel voor Chicago’s aanhoudende groei en bloei; door deze obstakels te overwinnen zou de stad sterker dan ooit voor de dag zijn gekomen. Over het enorme leed dat veel van de – overwegend armlastige – stedelingen had getroffen werd algauw niet meer gerept. Al in 1880 verwonderde een medewerker van het maandblad Harper’s zich over het feit dat “ondanks alle vreselijke
verhalen niet te achterhalen valt of het vuur ook maar één leven heeft opgeëist.” De auteur baseerde zich uiteraard op lokale nieuwsbronnen, die de schade van de brand stelselmatig in financiële termen hadden uitgedrukt. De nalatenschap van de Great Chicago Fire is er een van trots en een aanhoudende overwinnaarsmentaliteit. Het valt voor buitenstaanders amper te begrijpen hoe een stad moedwillig sportteams kan oprichten met namen als de UIC Flames en zelfs meerdere Chicago Blazes en Chicago Fires. Als klap op de vuurpijl bracht de in Chicago gesitueerde flipperkastfabrikant Williams in 1987 een automaat uit met de grote brand als thema. Wie een exemplaar van dit bizarre apparaat weet op te sporen en een dollar in de gleuf stopt zal worden verwelkomd door een wel heel bijzonder startgeluid: dat van een loeiende koe… d
HET ONEINDIGE MYSTERIE HOUDT DE MONA LISA LEVENDIG
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
MONA LISA - 17
Sara Kers - Iedereen is bekend met de Mona Lisa, het is misschien wel het bekendste schilderij in de wereld. Ook de schilder ervan, Leonardo Da Vinci, zal niet minder bekend zijn. Da Vinci wordt gezien als een ‘uomo universale’, een man die alles kan. En het zal je verbazen als je het nog niet wist; naast zijn studies in de anatomie van mens en dier verdiepte hij zich in geologische studies en zijn militaire uitvindingen zijn talrijk. Tussen 1485 en 1490 zijn er schetsen gevonden van een fiets, helikopter en parachute en dat zonder enige opleiding. Deze autodidacte, intellectuele en creatieve verpersoonlijking van het renaissance-ideaal is nog steeds een gerespecteerd en geliefd persoon. De hoeveelheid mensen die van heinde en verre reizen om de Mona Lisa te bekijken, de tienermeisjes die t-shirts dragen met de Mona Lisa die een bel blaast van kauwgom of een snorretje op haar bovenlip heeft getekend, kan menig mens wel voor de geest halen. Het bestseller boek de Da Vinci Code (2003) van Dan Brown (zelfs verfilmd met Tom Hanks in de hoofdrol) en op elke middelbare school hangt wel een poster van de anatomie van de mens. Zo wordt de herinnering aan Leonardo Da Vinci in leven gehouden, maar zoveel is er niet over de wereldberoemde Leonardo Da Vinci bekend. Dit laat ruimte over voor speculatie.
H
oewel er vele onderzoekers en kunsthistorici onderzoek hebben gedaan naar zijn werk, is er toch weinig bekend over zijn jeugd. Het hele internet staat vol met informatie, maar wie hij was blijft een raadsel. En bij gebrek aan feiten, steken theorieën de kop op. Niemand minder dan Sigmund Freud heeft hieraan een bijdrage geleverd. Freud legt in het begin van de twintigste eeuw Da Vinci op zijn sofa neer en geeft een psychoanalytische invulling aan zijn kindertijd. Leonardo wordt geboren vlakbij Vinci, aha. Van zijn vader, Ser Piero, is bekend dat hij notaris was en afkomstig uit een hoge stand. Zijn moeder, enkel bekend als Catarina was een boerendochter en van lage stand. Er kon dus enkel gebaren worden, maar niet getrouwd. Ser Piero trouwde hetzelfde jaar met een andere vrouw en Leonardo groeide daarom op bij zijn moeder. Freud vond dit interessant, want alleen met een moeder opgroeien heeft volgens hem gevolgen voor de ontwikkeling van een kind. Er zou een overmatige moederband ontstaan en een overmatige moederband verklaart volgens Freud Da Vinci’s homoseksualiteit en zijn drang tot weten. Het wordt interessanter voor Freud wanneer hij in een van de aantekenboeken van Da Vin-
ci (de Atlantische Codex) een door hem opgeschreven ervaring leest van Leonardo als baby. Toen Leonardo in de wieg lag zou er een gier op hem af zijn gekomen die met zijn staart Leonardo’s lippen had aangeraakt. Het is een onwaarschijnlijk verhaal, een gier bij een baby in de wieg en al helemaal dat Leonardo zich dit nog zou kunnen herinneren. Volgens Freud was dit een fantasie in plaats van een ervaring waarin de gier zowel de moederborst als een fallus symboliseert. Freud duidt deze herinnering als fantasie over zijn alleenstaande moeder. Freud trekt deze theorie zelfs door naar de Mona Lisa, een schilderij waarover in de late negentiende eeuw al een hoop mystieke theorieën waren bedacht. Freud gaat hierin mee en beweert dat er in het schilderij een projectie van zijn moedergevoelens zou zitten. De glimlach waar zoveel om te doen is, is volgens Freud een kinderlijk verlangen naar een erotische binding met zijn moeder. Kortom, een typisch Freudiaanse theorie, zonder enige feitelijke onderbouwing. Rond deze tijd een jaar geleden kwam er een andere theorie over de Mona Lisa aan het licht. Italiaanse onderzoekers denken namelijk het mysterie te hebben opgelost en beweren dat het niet zijn moeder is, maar dat Da Vinci zich liet inspireren door zijn mogelijke geliefde.
Dit zou zijn leerling, Gian Giacomo Caprotti, zijn geweest. Gian Giacomo Caprotti staat als kunstenaar bekend onder de naam Salai (wat duiveltje betekent). En volgens de voorzitter van het Italiaanse comité van cultureel erfgoed zou Da Vinci zelfs zijn initialen en die van Salai in de ogen van de Mona Lisa hebben geschilderd. Hard bewijs is hier niet voor, want uit laboratoriumonderzoek van het Louvre in 2009 is niks gevonden. Wel moet ik bekennen dat de portretten van Salai dezelfde gelaatstrekken hebben als de Mona Lisa. Leonardo gebruikt hem als model in meerdere portretten en steeds duikt het geheimzinnige glimlachje weer op. Dit zijn lang niet de enige theorieën rondom de Mona Lisa, zo wordt er door sommige wetenschappers beweerd dat het een zelfportret is. Wie of wat het ook is, de mystiek rond het schilderij houdt het levendig. En ook de geheimzinnigheid rond de jeugd van Da Vinci en de onbegrijpelijkheid van zijn intellect, houdt zijn nalatenschap in leven. Wie meer te weten wil komen over zijn schilderijen is met een paar simpele zoektermen uren zoet. Wat Da Vinci’s bedoelingen ook waren, een ding is zeker: hij maakt ontzettend mooie schilderijen. d
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
18 - DECEMBERISTEN
De Decemberisten COMPLOT TEGEN DE TSAAR Haye Heida – In de vroege morgen van 14 juli 1826 werden in Sint-Petersburg voorbereidingen getroffen voor een publieke executie. De vijf veroordeelden hadden al strootjes getrokken over wie het eerst het schavot zou betreden. Geketend moesten zij toekijken hoe de galgen werden opgebouwd. Om drie uur ’s middags werden de zwaarden van de samenzweerders boven hun hoofd gebroken en de insignes van hun uniformen getrokken. Vervolgens werden ze in lange gewaden naar het schavot gevoerd. Het ophangen gebeurde nogal klungelig. Drie van de vijf touwen begaven het, waardoor de slachtoffers hun benen braken na de val. ‘Arm Rusland, we weten niet eens hoe we iemand goed moeten ophangen!’, zou een van hen nog hebben uitgeroepen. Een tweede poging daarentegen was wel succesvol.
D
e beulen twijfelden aanvankelijk of zij tsaar Nicolaas I zouden inlichten, die reeds naar zijn zomerpaleis was vertrokken. Bij hoge uitzondering besloot men de executie van de complotberamers en opstandelingen te herhalen. Normaliter zouden de veroordeelden in zo’n geval onmiddellijk gratie krijgen. Er is namelijk een oud Russisch geloof dat als een ophanging niet succesvol is, het niet verordineerd kan zijn door God. Maar de tsaar had gezworen de revolutie die ‘aan de poorten van Rusland’
EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
stond te overwinnen. ‘Orthodoxie, autocratie en nationaliteit’ waren aan de orde van de dag. Na de Napoleontische Oorlogen kon niet iedereen zich vinden in de Restauratie. Met de absolute monarchie, een gebrek aan burgerrechten en vrijheden, corruptie, misdaad, bureaucratie en lijfeigenschap, waren er genoeg redenen voor ontevredenheid. De geletterdheid was door de nadruk op onderwijs van de Verlichting inmiddels enorm toegenomen en men las met grote belangstelling over grondwetten en rechtsstaten elders. Bij het ontbreken van een volksverte-
DECEMBERISTEN - 19
genwoordiging, vrije pers en vrijheid van meningsuiting, waren dissidenten genoodzaakt om deze ‘revolutionaire’ ideeën in het geheim te bespreken. Zelfs binnen de Russische aristocratie begon men zich te interesseren in alternatieve politieke systemen, grondwetten en rechtssystemen. Zij vreesden dat, ondanks hun grote bijdrage aan het verslaan van Napoleon, de dictatoriale neigingen van de tsaar zouden blijven voortbestaan. In geheime genootschappen van liberale edelen binnen het Russische leger werden plannen gesmeed om de autocratie omver te werpen. Uiteindelijk slaagden slechts twee van deze organisaties erin om in het geheim te blijven opereren. Het Noordelijke en het Zuidelijke Genootschap kwamen voort uit
In geheime genootschappen van liberale edelen werden plannen gesmeed om de autocratie omver te werpen.
de dertig officieren die in 1816 de Unie van Verlossing hadden opgericht, maar vanwege meningsverschillen uit elkaar gingen. De noordelijke samenzweerders streefden naar een constitutionele monarchie naar voorbeeld van het Amerikaanse presidentschap. De radicalere zuidelijke samenzweerders die zich genesteld hadden in het Oekraïense leger daarentegen wilden niet alleen de tsaar maar ook zijn hele familie vermoorden. Niemand zou meer aanspraak mogen maken op de troon. De aanslag zou in mei 1826 worden gepleegd, wanneer de tsaar de troepen in het zuiden zou inspecteren. Op dat moment zouden de leden van de tsaarlijke familie in Sint-Petersburg worden opgepakt en gedeporteerd. Maar het lot greep in. Op 19 november 1825 stierf tsaar Alexander I in Taganrog bij de Zwarte Zee. Het duurde acht dagen voordat het nieuws van zijn dood Sint-Petersburg bereikte. Zijn troonopvolger Constantijn had in het geheim twee jaar eerder een manifest getekend waarin stond dat hij zijn jongere broer Nicolaas als troonopvolger aanstelde. Hij had namelijk geen behoefte om tsaar te worden. Nicolaas was echter niet op de hoogte van deze beslissing en had reeds een eed van trouw afgelegd aan Constantijn, die op zijn beurt binnen twee weken het officiële bericht van zijn abdicatie stuur-
de vanuit Warschau. Het was ongekend in de Russische geschiedenis: in plaats van intriges en staatsgrepen boden de broers elkaar beleefd de troon aan! Rusland zat dagenlang zonder tsaar. In deze verwarring deden geruchten de ronde dat Nicolaas de macht van de wettige troonopvolger Konstantin zou overnemen. Hoewel het oorspronkelijke plan niet door kon gaan, besloten de samenzweerders dat de tijd rijp was om hun constitutionele ambities bekend te maken. Ze wilden de senaat dwingen de tsarenfamilie Romanov te verwerpen, de Petrus-en-Paulusvesting en het Winterpaleis bezetten en tot slot Nicolaas vermoorden. Alles ging fout. De persoon die de troonopvolger zou vermoorden, weigerde op het laatste moment. De opstand op 14 december 1825, de eerste dag van de nieuwe heerschappij was bovendien slecht georganiseerd. De 3000 rebellerende soldaten op het Senaatsplein waren in de minderheid. Zij kregen van Nicolaas nog de kans om hun wapens neer te leggen, maar toen ze weigerden beval hij zijn cavalerie om aan te vallen. De schemering begon al vroeg en bovendien maakte het ijzige oppervlak van het plein de aanval niet alleen ineffectief maar ook gevaarlijk. De tsaar ging over op artillerievuur en na aantal kanonschoten waren de rebellen van het plein verdreven. Zij probeerden zich nog te hergroeperen op de bevroren Neva, waarna de tsaar alleen nog zijn kanonnen op de rivier hoefde te richten. Net als het ijs was de opstand gebroken. De tsaar gaf het bevel om de vluchtende revolutionairen te arresteren en keerde terug naar zijn paleis. Omdat de opstand in december plaatsvond, werden alle betrokkenen bestempeld als ‘Decembristen’. Van de opstandelingen werden er 5 veroordeeld tot vierendeling, 31 tot onthoofding en 85 tot een gevangenisstraf. Er kwam geen proces aan te pas en de vonnissen werden bepaald door de nieuwe tsaar. Maar toen de veroordeelden op 12 juli voor het hof werden geleid, werden de vonnissen vervangen door vijf ophangingen en voor de rest gevangenisstraf, dwangarbeid in de mijnen of ballingschap in Siberië. Omdat er onder de vorige tsaar geen doodvonnissen waren opgelegd, kregen de vijf geëxecuteerde leiders van de opstand al snel de status van martelaren. Elke openbare discussie over de Decembristen werd verboden, evenals het bezit op portretten van de rebellen. Tsaar Nicolaas zou dan ook nooit bedacht kunnen hebben dat hetzelfde Senaatsplein honderd jaar later, in 1925, onder de Sovjets werd hernoemd tot het Decembristenplein. d EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
20 - INTERVIEW NADINE AKKERMAN
VROUWELIJKE SPIONNEN Jessica van Zadelhof – Nadine Akkerman is Universitair hoofddocent vroegmoderne Engelse literatuur aan de Universiteit van Leiden en doet ook onderzoek naar vroegmoderne vrouwengeschiedenis. Vorige maand verscheen zij in het VPRO programma Grote Vragen waarin zij vertelde over het zeventiende-eeuwse spionagenetwerk van vrouwen dat zij ontdekt heeft. Waar komt uw interesse voor vrouwen in de vroegmoderne tijd vandaan? Hoe bent u in dit onderzoeksveld terecht gekomen? Ik onderzoek graag datgene dat nog niet veel is onderzocht. Dus vooral mensen die niet veel gehoord zijn. In de vroegmoderne tijd kom je dan al snel bij vrouwen uit want veel historici die onderzoek doen naar de vroegmoderne tijd hebben zich op mannen gericht. Ik ben docent Engelse literatuur aan de Universiteit van Leiden en in mijn proefschrift heb ik me ook gericht op Engelse literatuur. Maar bij onderzoek naar vroegmoderne Engelse foto © Rob Blackham literatuur heb je vaak ook een historische benadering te pakken. Wat waren de grootste obstakels waar u tegenaan liep in Zo ben ik mij steeds meer gaan interesseren in de geschiedenis. uw onderzoek? Veel van de spionnen die ik heb gevonden, waren onsuccesvolle Zou u kort iets kunnen vertellen over het spionagenetwerk spionnen omdat zij sporen hebben achterlaten. Ze gingen dus van vrouwen dat u ontdekt heeft? niet geheim genoeg te werk. Er zijn waarschijnlijk dus nog veel In Invisible Agents komt een spionagenetwerk van vrouwen aan meer spionnen die ik niet heb ontdekt die wel succesvol waren. het licht dat tijdens en in de nasleep van de Engelse burgeroor- Ook zijn veel brieven geschreven met bepaalde cijfercodes die log opereerde. Er was sprake van een conflict tussen de koning dus eerst ontcijferd moesten worden, dit was vaak moeilijk en en het parlement en aan beide kanten waren spionnen actief. een tijdrovende klus. Al met al heb ik zo’n 5 jaar aan dit onderToch heb ik meer vrouwelijke spionnen aan de kant van de ro- zoek gezeten. yalisten ontdekt. Zij waren namelijk veel gewilliger om vrouwen als spionnen in te zetten omdat zij aan de verliezende hand wa- Is het waarschijnlijk dat er veel meer van dit soort spionaren. In die tijd was het namelijk zo dat vrouwen het liefst hele- genetwerken of complotten van vrouwen waren waar wij maal niet werden ingezet voor spionage. Ze werden gezien als niks van afweten? onbetrouwbaar en niet capabel genoeg om als spion te werken. Nou, het is zo dat de periode die ik heb onderzocht een bijzonder Maar omdat de royalisten niet veel keus hadden omdat er niet moment was in de Engelse geschiedenis. Het was namelijk oorveel geld beschikbaar meer was voor mannelijke spionnen en log en daarom werden vrouwelijke spionnen ingezet. Na de oorveel van de mannelijke spionnen waren omgekomen of gevan- log werd vaak weer afstand gedaan van deze vrouwelijke spiongen zaten, konden zij niet anders dan vrouwelijke spionnen in- nen. Toch is het goed om te bedenken dat vrouwen niet sowieso zetten. Vrouwen namen hierin vaak ook zelf het initiatief. afstand deden van politiek. Er zullen altijd vrouwen zijn geweest Hadden vrouwen bepaalde voordelen bij spionage of het vormen van complotten die mannen niet hadden? Jazeker, vrouwen werden door hun tweederangspositie veel minder snel verdacht als spion. Er werd verondersteld dat vrouwen niet in staat waren het werk van een spion uit te voeren en dat zij zich überhaupt niet bezig hielden met politiek. De vrouw was door haar inferieure positie veel onzichtbaarder waardoor zij meer in het geheim te werk kon gaan. Ook had de vrouw het voordeel dat als zij toch gepakt werd, ze vaak niet gestraft werd omdat de regering liever hun handen van vrouwen afhield. Vrouwen konden dan ook makkelijk doen geloven dat zij onschuldig waren door te benoemen dat zij slechts een vrouw waren en niet in staat waren tot spionnenwerk. Ook konden ze zeggen dat ze zwanger waren, waardoor ze vaak ook niet gestraft werden. Toch zullen sommige vrouwen uit de lagere klasse wel zeker gestraft zijn. Dit is echter moeilijk hard te maken omdat er over vrouwen uit de lagere klassen minder aantekeningen zijn omdat zij als minder belangrijk werden gezien dan vrouwen uit de hogere klassen. EINDELOOS JAARGANG 24, NR. 3
die zich veel bezig hielden met politieke zaken en er zullen ook altijd wel spionagenetwerken zijn geweest. Het is daarom waarschijnlijk dat er vast wel meer vrouwelijke spionagenetwerken hebben bestaan. Ik hoop dan ook dat mijn boek een aanleiding is voor andere onderzoekers om zich te gaan verdiepen in spionagenetwerken in andere landen. Wellicht zijn er veel meer Europese spionagenetwerken van vrouwen te vinden. Heeft u tips voor historici in spe die zich ook bezig willen houden met het zichtbaarder maken van vrouwen in de geschiedenis? Hoe kunnen zij het beste te werk gaan? Het is goed om te bedenken dat de interesse voor vrouwen in de geschiedenis ongeveer pas sinds de jaren 80 van de vorige eeuw opkomt. Veel verzamelingen van bronnen zijn in de negentiende eeuw uitgegeven. In deze tijd was er nauwelijks aandacht voor de rol van vrouwen in de geschiedenis. Als je dus stuit op een bron uit zo’n negentiende-eeuwse editie is het verstandig om terug te kijken naar de originele manuscripten die vaak in archieven liggen. Hierin komen misschien wel vrouwen in voor die in de negentiende-eeuwse versies zijn weggelaten. d