NUMMER 7 MEI 2022, 25e JAARGANG
d MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM d
EINDELOOS
Zien Optische illusie • Oogafwijkingen en de schilderkunst • Mythische persoonlijkheidstest Nostradamus • Perspectief • Toekomst zien in de klassieke oudheid • Uw horoscoop uit 1672
2 - INHOUDSOPGAVE
Inhoudsopgave
De filosofie van de optische illusie
3
Slechtziend? Oogafwijkingen en de schilderkunst
4
De mythische persoonlijkheidstest van Rorschach
6
Centerfold
8
EINDELOOS COLOFON Hoofdredactie Iris Jocker Lauren Hermans
Eindredactie
Haye Heida Rutger Hoekstra Silvio Algra Suzanne Nellestijn
Opmaak In hoeverre moeten we waarde hechten aan Nostradamus?
10
Drukwerk
Alles in perspectief zetten
Lauren Hermans
11
Speed-o-Print, Amsterdam
Redactie Toekomst zien in de klassieke oudheid
14
Culturele tip van de maand
15
Uw horoscoop voor het jaar 1672
16
HOOFDREDACTIONEEL Lieve lezers,
Ole Lechner lees je hoe schilders met hun eigen oogafwijkingen omgingen Zien is in onze huidige tijd misschien wel en Gina Verhagen vertelt je meer over een belangrijker thema dan ooit, want de persoonlijkheidstest van Rorschach, vertrouwen we onze ogen nog wel? Be- die allen tot de verbeelding spreekt. drog ligt snel op de loer: deepfakes die een onecht persoon laten zien, nepnieuws Het zien met ogen is één ding, maar wat dat ons onwaarheden voorschotelt en weten we over het zien met de geest? belangrijke smsjes die voor ze het licht Petra Cselényi vertelt je in hoeverre de hebben gezien al door de papierversnip- voorspellingen van Nostradamus zijn peraar zijn gehaald. Toch kan je, lieve le- uitgekomen en Koen van Raaij leert je zer, nog op één ding echt vertrouwen en meer over de toekomst voorspellende dat is op onze fantastische redactie, die kwaliteiten van de oude Grieken. Bovenin dit nummer weer interessante feiten dien zorgde Ole Lechner dat jij je eigen voor jullie overprikkelde oogjes heeft op- toekomst kan voorspellen aan de hand gedoken. Zo kan jouw zicht even op adem van een zeventiende-eeuwse horoscoop! komen én leer je meteen alles over het "zien" van onze historische voorgangers. Genoeg gezien? Ga dan naar onze centerfold. Deze staat in het teken Hoe gingen de oude Grieken bijvoor- van blindheid, want ook blinde menbeeld om met optische illusies? Lees het sen kunnen op hun eigen manier zien. antwoord in het artikel van Indie Rood. Een andere optische illusie vind je in Veel leesplezier en we zién je graag bij het artikel van Emma van Benthem: zij ons volgende nummer! schrijft deze keer over het gebruik van perspectief in kunst. In het artikel van Iris Jocker & Lauren Hermans EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
Anna van Schouten Bart van Oostrom Christiaan Velzeboer Constantijn Bolscher Emma van Benthem Gina Verhagen Indie Rood Iris Jocker Isabel Linnartz Isabelle Mouissie Koen van Raaij Lauren Hermans Ole Lechner Petra Cselényi
Redactieraad
Dr. Jouke Turpijn Dr. Willem Melching Prof. dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van Welie
Uitgever: Stichting Eindeloos
Eindeloos is een onafhankelijk periodiek van en voor de studierichtingen Geschiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Eindeloos. Eindeloos ligt iedere maand in de bladenbakken van het P. C. Hoofthuis, het Bushuis en Oudemanhuispoort. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloosamsterdam@gmail. com. Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van de Universiteit van Amsterdam. Stichting Eindeloos
OPTISCHE ILLUSIE - 3
De filosofie van de optische illusie
Indie Rood - We weten allemaal wat een illusie is, een schijnbare werkelijkheid of een onjuist beeld van werkelijkheid. Je ziet iets wat er niet is, of toch wel? Als we aan illusies denken, denken we meestal aan een illusionist, de truc met de duif die uit de hoed komt kennen we allemaal. Het is toch fascinerend hoe illusies werken, maar hoe kwam het eigenlijk tot stand? Filosofen hebben al in het jaar 450 voor christus geprobeerd het fenomeen uit te leggen met mogelijke theorieën. Je denkt er niet snel bij na, maar ook illusies hebben een geschiedenis dat begint met twee Griekse filosofen.
Dit is een optische illusie waar onze zintuigen de illusie creëren. Het lijkt alsof het beeld beweegt, maar dit is niet zo.
H
et fenomeen waar we iets zien wat er eigenlijk niet is was bekend in het Oude Griekenland. De verklaringen van waarom het fenomeen gebeurde startte een debat tussen de filosofen in die tijd; het werd een groot debat waar veel theorieën werden gediscussieerd. Sommigen waren het eens met elkaar, zoals Protagoras en Aristoteles, anderen hadden hun eigen theorie om het fenomeen op een andere manier te verklaren. Het zou nog vele eeuwen duren voor er overeenstemming ontstond over de werking van de optische illusie. Er zijn twee filosofen die het debat van de illusie voeren, Protagoras en Epicharmus. Deze twee mannen hebben allebei een idee over hoe een illusie werkt, maar verklaren het op een andere manier. De filosoof Protagoras legde uit dat de zintuigen worden gebruikt om een plaatje te krijgen van de realiteit. Ze zorgen ervoor dat we de omgeving kunnen zien. Hierdoor kan de omgeving iets laten zien wat er niet is. Luchtspiegelingen zijn een voorbeeld hiervan; als het erg warm is buiten, zijn er vaak golven te zien boven het asfalt. Het lijkt erop alsof er verderop een plas water is, maar het zijn hittegolven die van het asfalt omhoogkomen. Dit komt door het verschil in temperatuur, waardoor het zonlicht anders gereflecteerd wordt door de lucht. Protagoras zegt hierbij dat we illusies zien omdat de omgeving ons voor de gek houdt. Aristoteles, een bekende Griekse filosoof, is het eens met Protagoras. Het vertrouwen op onze zintuigen is groot, omdat we zo de activiteiten kunnen doen die we elke dag uit voeren. Aristoteles voegt er wel aan toe dat het makkelijk is om onze zintuigen te verwarren, zoals de illusie van het plas water op het asfalt in de hitte. Deze theorie van Aristoteles geeft meer steun aan de theorie van de filosoof Epicharmus. Hij legt uit dat de zintuigen hun eigen illusie creëren, en dat de omgeving er niks mee te maken heeft. Dit gaat in op de theorie van Protagoras. De Griekse geleerde
Plato had een middengrond gevonden in de theoriën van de anderen. Hij verklaart dat de geest van de mens en de zintuigen samen moeten werken voor de illusie om te werken. Deze vier filosofen hadden moeite met het accepteren van elkaars theorie over de optische illusie. Aristoteles heeft uiteindelijk besloten dat zowel Epicharmus en Protagoras gelijk hadden; het was zowel de omgeving als de zintuigen die de illusie creëren. Beide filosofen hadden een waarheid in hun theorieën van een optische illusie zitten. De zoektocht naar een verklaring voor de optische illusie lag na het debat onder de Griekse filosofen eeuwenlang stil. Het werd weer opgepakt rond de 19e eeuw door psycholoog Johannes Müller. Johannes Müller was een Duitse psycholoog die experimenteerde met de zintuigen, dat sensorische fysiologie genoemd word. Hij was vooral bezig met de zintuigen van mensen en dieren; in zijn boek Handbuch verklaarde Müller dat de verschillen tussen sensorische kwaliteiten niet ligt aan de omgeving, maar aan de situatie waar de zintuigen zich in bevinden. Hiermee ligt Müller dichter bij de theorie van Epicharmus, waar de illusie word gecreëerd door de zintuigen zelf. De Engelse filosoof George Berkelyhad dezelfde theorie ook onderzocht, maar ging het niet verder onderzoeken zoals Müller en had het alleen als een theorie verklaard. Optische illusies is nog steeds een lastig onderwerp in de wetenschap. Er zijn veel theorieën en essays geschreven met mogelijke verklaringen. Door de jaren heen heeft de technologische vooruitgang het makkelijker gemaakt om illusies te onderzoeken en experimenten uit te voeren. Hierdoor is flinke vooruitgang geboekt in het debat dat al begon in het jaar 450 voor christus. Veel wetenschappers en filosofen, hebben dezelfde theorie ondersteund, namelijk dat de zintuigen zelf een illusie creëren, en niet de omgeving. Dit zou een mogelijke definitie zijn van wat een illusie is; onze zintuigen creëren een beeld, een illusie. d EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
4 - OOGAFWIJKINGEN
Slechtziend? Oogafwijkingen en de schilderkunst
In De Sterrennacht zijn duidelijk aureolen te zien rond de sterren en de maan.
Ole Lechner - Op het eerste gezicht lijkt het misschien logisch dat kunstschilders een goed gezichtsvermogen moeten hebben als ze de wereld voor zich goed willen weergeven. Als je scènes accuraat wilt vastleggen, moet je het toch scherp met je eigen ogen kunnen zien? Als het gaat om (foto)realistische schilderijen, is dit misschien waar, maar veel van de meest bekende schilders hadden juist geen perfecte visie.
W
anneer je een afbeelding tekent of schildert, kan het soms helpen om je ogen samen te knijpen. Hierdoor is de scène waar je naar kijkt minder gedetailleerd en vervaagt het onderscheid tussen objecten. Het kan je ook helpen om licht en donker beter te onderscheiden. Het belemmeren van het gezichtsvermogen kan dus juist een verrijking zijn. Hetzelfde geldt voor blijvende visuele beperkingen. Van veel kunstenaars is bekend of verondersteld dat ze een oogaandoening hadden. Er is bijvoorbeeld een theorie dat de zestiende-eeuwse schilder El Greco astigmatisme had. Dit is een aandoening waarbij het oog niet mooi rond is, maar meer lijkt op een soort watermeloen. Daardoor wordt licht anders gebogen dan in een gezond oog. EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
El Greco hield zich in zijn schilderijen niet aan natuurgetrouwe vormen. In zijn portretten zijn de gezichten bijvoorbeeld vaak uitgerekt. Er zijn echter ook aanwijzingen dat dit een stilistische keuze was in plaats van het gevolg van zijn veronderstelde aandoening. Het is verraderlijk om een oogziekte te diagnosticeren op basis van het werk van een kunstenaar, omdat het kan gaan om bewuste creatieve keuzes. Van sommige schilders is het wel zeker dat zij oogafwijkingen hadden. Het beroemdste voorbeeld hiervan is waarschijnlijk Claude Monet. Tegen het einde van zijn carrière kreeg hij namelijk grijze staar. Dit is een aandoening waarbij het zicht vertroebelt, waardoor Monet details minder goed kon onderscheiden en zijn perceptie van kleur achteruit ging. De oogarts schreef hem een bril voor en
OOGAFWIJKINGEN - 5
In dit vermoedelijke zelfportret van El Greco is te zien hoe hij gezichten uitrekte.
gezichtsvermogen is veel gespeculeerd. Hij zou bijvoorbeeld lijden aan loodvergiftiging door het gebruik van verf op loodbasis, waardoor hij gezwellen in zijn ogen zou hebben gehad. Door de zwellingen zou hij halo’s rond lichtbronnen zien. Dit is duidelijk zichtbaar in zijn beroemde werk De Sterrennacht. Van Goghs veelvuldig gebruik van geel wordt ook soms verklaard door een oogaandoening. Een overmatig gebruik van het medicijn digitalis, dat hij gebruikte om zijn epilepsie te behandelen, veroorzaakte misschien xanthopsie. Dit is een aandoening waardoor je geel gaat zien. De lijst van kunstschilders met (veronderstelde) oogafwijkingen is nog langer dan dat: Leonardo da Vinci, Pablo Picasso en Rembrandt van Rijn zagen waarschijnlijk een beetje scheel, waardoor ze alles meer tweedimensionaal zagen; Edgar Degas werd tegen het einde van zijn leven langzaam blind; Auguste Renoir was mogelijk bijziend en Georgia O’Keeffe had maculadegeneratie, waardoor haar gezichtsscherpte afnam en ze assistenten nodig had. Dit alles wil niet zeggen dat deze kunstenaars hun vaardigheden aan hun oogafwijkingen te danken hadden. Vaak zat de aandoening ze juist in de weg. Toch kun je zeggen dat hun kunst niet per se werd beperkt door hun beperking. Een aantal van de meest unieke en baanbrekende kunstwerken zijn juist het resultaat van afwijkend zicht. d
Het is verraderlijk om een oogziekte te diagnosticeren op basis van het werk van een kunstenaar, omdat het kan gaan om bewuste creatieve keuzes. raadde aan om een operatie te ondergaan. Dit wees hij af. Als gevolg takelde zijn zicht de daaropvolgende jaren steeds verder af. Om de juiste kleuren in zijn schilderijen te gebruiken, moest hij etiketten op zijn verftubes plakken en een strikte kleurenvolgorde op zijn palet aanhouden. De effecten waren ook in zijn schilderwerk zichtbaar. Hij begon minder gedetailleerd en met bredere verfstreken te schilderen. Als je met samengeknepen ogen naar een van zijn werken uit deze periode kijkt, zie je hoe het er voor hem ongeveer uitgezien moet hebben. Ook zijn kleurgebruik veranderde. Zijn latere schilderijen zijn donkerder en blauwtinten zijn grotendeels afwezig. Door zijn aandoening schilderde Monet steeds minder en besloot uiteindelijk toch de operatie te ondergaan, waardoor zijn zicht weer verbeterde. Interessant genoeg leden sommige van de kunstenaars die het meest bekend stonden om hun gebruik van licht misschien aan een oogaandoening. Zo zou de romantische schilder William Turner, ook bekend als de meester van het licht, enigszins kleurenblind zijn en ontwikkelde hij later volgens de Britse oogchirurg James McGill net als Monet grijze staar. Volgens McGill zou kleurenblindheid kunnen verkla- Monet schilderde de brug in zijn tuin geleidelijk steeds donkerder ren dat de rood- en blauwtinten in zijn schilderijen te en minder gedetailleerd. donker of juist te licht zijn. Ook over Vincent van Goghs EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
6 - PERSOONLIJK
De mythische persoonlijkheidstest van Rorschach Gina Verhagen - Wat zie jij in de tekeningen van Rorschach? Twee dansende beren? Een vliegende vleermuis? Een vechtende slang of toch iets compleet anders? Deze tien abstracte tekeningen, die veel weghebben van inktvlekken, zullen de meeste mensen wel kennen. Ze zijn namelijk onderdeel van de beroemde en beruchte Rorschachtest, een van de meest populaire en oudste psychologische testen. De meesten van deze afbeeldingen zijn in zwart-wit, maar sommige ook in kleur. Het is zeer confronterend: elk antwoord zegt iets over jou – ook als je geen antwoord geeft.
D
e tekeningen werden in 1921 geïntroduceerd door de Zwitserse psychiater Hermann Rorschach. Hij was gefascineerd door het feit dat iedereen een visuele perceptie heeft. Deze fascinatie bracht hem tijdens zijn studie geneeskunde tot het bestuderen van de zintuigen. Hij leerde dat alle zintuigen sterk met elkaar zijn verbonden en dat onze manier van waarnemen niet alleen een simpel proces van registratie is, maar veel ingewikkelder is dan dat. Daarna ging Hermann bij een Zwitserse psychiatrische inrichting werken en hier ontwierp hij zijn inkttekeningen (meer nog dan de tien die nu standaard gebruikt worden). Deze zouden hem helpen meer inzicht te krijgen in het ingewikkelde proces van visuele perceptie. Aan duizenden mensen, psychiatrische patiënten en niet-patiënten, stelde Rorschach de vraag: wat zie je in deze EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
inkttekeningen? Het ging Rorschach niet om wat elke persoon precies meende te zien in de tekeningen, maar meer om de gekozen benadering tot de tekeningen. Op welke delen van de tekeningen focuste men zich? Bewogen de afbeeldingen? Waren de tekeningen met kleur afleidend, of juist niet? Het draaide allemaal om de manier waarop een persoon diens eigen visuele perceptie benaderde. Langzaam begon Hermann een coderingssysteem te ontwerpen waarmee hij alle reacties tot de tekeningen kon registeren. Het werd een systeem dat de duizenden soorten interpretaties die proefpersonen gaven kon reduceren tot een paar overkoepelende manieren van interpretatie. Zo bedacht hij verschillende soorten testnemers: de creatieve en fantasierijke, de detailgerichte, de grote waarnemers en de flexibele deelnemers, die in staat zijn hun benadering elke keer aan te passen. De ver-
PERSOONLIJKHEIDSTEST - 7
schillen in benadering waren zo gevarieerd als de inkttekeningen zelf, maar de inzichten die hierbij werden verworven boden weer inzichten in de menselijke psyche. Hoe meer mensen Rorschach testte, hoe meer hij ook patronen begon waar te nemen. Mensen zonder mentale ziekte bleken veelal op dezelfde manier te kijken en interpreteren. Ook de antwoorden van patiënten met dezelfde soort mentale ziekte waren onderling vergelijkbaar. Dit maakte de inktvlekkentest tot een goed
Rorschachs test draaide om de manier hoe een persoon zijn eigen visuele perceptie benaderde. hulpmiddel bij het stellen van diagnoses, die met andere testmethodes veel lastiger waren vast te stellen. Uiteindelijk publiceerde Hermann in 1921 zijn coderingssysteem samen met de tien inkttekeningen die hij zelf de beste resultaten vond geven. In de decennia die volgden werd de test steeds populairder, ook wereldwijd. Zo was de test begin jaren zestig al miljoenen keren gebruikt in de Verenigde Staten. Helaas heeft Rorschach zelf nooit het succes van zijn test kunnen meemaken. Nog geen jaar na de publicatie van zijn methode over-
leed de psychiater plotseling aan een buikvliesontsteking. Zonder de uitvinder om de test in goede banen te leiden kwam de test ook terecht in obscuurdere kringen. Zo gingen onderzoekers de test toepassen op Nazi’s, in de hoop de psychologie van massamoord te doorgronden. Antropologen gebruikten de test als een soort universele persoonlijkheidstest en stelden afgelegen gemeenschappen hieraan bloot. Ook werkgevers lieten het lot van hun sollicitanten afhangen van de antwoorden die zij gaven op de inktvlekken. In de populaire cultuur begon de test dus een eigen leven te leiden, waarmee deze algauw een slinkend aanzien genoot binnen de medische wereld. Vandaag de dag is de Rorschachtest nog steeds controversieel. Velen geloven dat de effectiviteit van de test weerlegd is, maar een grootschalig onderzoek uit 2013 wees iets heel anders uit: in dit onderzoek werden alle tot dan toe bestaande Rorschach-gerelateerde onderzoeksresultaten geanalyseerd. Hieruit bleek dat, wanneer de test op de juiste manier wordt uitgevoerd, er ook betrouwbare resultaten uit kunnen voortvloeien. De test kan dus inzage bieden in hoe bepaalde mensen naar de wereld kijken, en ook daadwerkelijk helpen bij het vaststellen van mentale ziektes of psychologische profielen. Rorschachs creaties vormen niet hét antwoord op alle psychologische vraagstukken, maar brengen wetenschappers en psychologen wel een stapje dichterbij het begrijpen van de wonderlijke wereld van het menselijke brein. d
WAT ZIE JIJ?
EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
8 - CENTERFOLD
Blin
Ook al is zicht voor velen een van hun belangrijkste zintuigen, blinde of slechtzie zij deze kunnen gebruiken bij het waarnemen van de wereld om hen heen. Hi langzamerhand wel dat we niet altijd
Blind en boogschieten Bart van Oostrom - Hoewel iedereen weet dat het ethisch niet oké is om een blind iemand te misbruiken voor eigen doeleinden, was dat voor de god Loki niet een brug te ver. Op een dag droomde Frigg, de vrouw van Odin, dat haar zoon Baldr vermoord zou worden. Om deze moord tegen te gaan is ze alle wezens langsgegaan en heeft ze iedereen laten beloven Baldr geen kwaad te doen. Enkel de maretak hoefde dit niet te doen, die was nog te jong om te begrijpen wat vermoorden precies inhield. Loki echter ergerde zich mateloos aan iets niet mogen doen en probeerde iets te bedenken om zijn belofte te omzeilen. Hij wist dat de maretak niets beloofd had en dat Baldr een blinde broer had, Hodr. Loki maakte van de maretak een pijl en gaf een boog aan Hodr en bood hem aan te leren omgaan met het wapen. Na hem volledig ingelicht te hebben over de boog gaf hij de richting aan en Hodr schoot. Hodr was alleen blind en had geen idee waar hij op schoot en zo vermoordde hij zijn broer. Geen beloftes waren gebroken, maar het was wel duidelijk geworden dat Loki een enorme eikel was.
Toegankelijkheid in het Van Gogh Museum Anna van Schouten - Het Van Gogh museum ontwikkelde een speciaal programma voor mensen die slechtziend of blind zijn. Tijdens het programma kunnen mensen door middel van een interactieve rondleiding de kunstwerken van Van Gogh voelen, ruiken en horen. Ze gebruiken deze zintuigen om de kunstwerken beter te begrijpen. Na de rondleiding kan je naar het atelier voor een workshop. Tijdens deze workshop nemen ze je mee door het schilderproces van Van Gogh. Zo mag je voelen hoe het schilderij Zonnebloemen is ontstaan met behulp van een 3D reliëfproductie. Ontzettend fijn dat het Van Gogh museum een museum is geworden dat toegankelijk is voor iedereen!
EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
nd
CENTERFOLD - 9
ende mensen hebben hun andere zintuigen buitengewoon ontwikkeld, zodat ier zouden ziende mensen nog wat van kunnen leren, want we weten nu zo d op onze ogen kunnen vertrouwen.
Het alfabet van de blinden Koen van Raaij - Het Brailleschrift: een schrift speciaal voor blinden, zodat ze toch teksten kunnen lezen. Dit schrift is ontwikkeld door Louis Braille, een Fransman die blind was geworden toen hij drie jaar oud was. Hij stak zichzelf per ongeluk met een priem in zijn ene oog, waarna hij door een infectie ook in zijn andere oog blind werd. Op zijn vijftiende begon hij al met het ontwikkelen van een werkend blindenschrift. In 1829, toen Braille twintig jaar oud was, had hij het schrift geperfectioneerd en kon het worden gebruikt door blinden. Bijna tweehonderd jaar later wordt het blindenschrift van Braille wereldwijd gebruikt. Er zijn inmiddels boeken en er is zelfs muziek in het Brailleschrift. Allemaal doordat een driejarige jongen zichzelf per ongeluk blind maakte door een priem in zijn oog te steken.
De naam van Braille in zijn eigen schrift.
Blind in tijden van oorlog Petra Cselényi - Tijdens de Tweede Wereldoorlog kregen mensen nieuws via propaganda en kranten binnen, maar hoe kwam deze informatie bij blinden terecht? Lida Hoeijenbos had daarvoor een oplossing bedacht. Zij was zelf blind en kwam op het idee een illegale krant te maken in braille. Die krant heette Mijn schild ende betrouwe. Dit deed ze onder andere ook omdat bladen van blindenbonden weinig oorlogsnieuws gaven. Maatregelen voor blinde joden waren echter dramatisch. Zij mochten niet meer lenen van blindenbibliotheken en werden uit tehuizen gedeporteerd. Op de afbeelding hiernaast is het blindentehuis Wolfheze te zien. Hier werden drie joodse bewoners vermoord tijdens de oorlog. Slechts één kon ontsnappen met behulp van een medewerker van het tehuis.
EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
10 - NOSTRADAMUS
In hoeverre moeten we waarde hechten aan Nostradamus? Petra Cselényi - De naam Nostradamus komt je waarschijnlijk bekend voor. Hij wordt voortdurend verbonden aan de opkomst van onder andere de wereldoorlogen, het communisme en Napoleon: eigenlijk wordt van elke significante gebeurtenis in de wereldgeschiedenis wel gezegd 'Nostradamus heeft dit allang voorspeld!' Maar sceptici twijfelen aan zijn voorspellingen, omdat die te vaag zijn en multi-interpretabel. In hoeverre kunnen we dus waarde hechten aan de voorspellende gaven van Nostradamus?
M
ichel de Notredame is geboren op 14 de- als apotheker, waarop hij beroemd werd door het ontcember 1503 in Saint-Rémy, Frankrijk. wikkelen van een "roze pil" die zou helpen tegen de pest. Zijn geboortehuis, Casa Natale Di NosIn 1531 verhuisde Nostradamus naar Agen waar hij zijn tradamus, staat er nog steeds, hoewel toekomstige vrouw ontmoette: Henriëtte d’Encausse. Uit niet toegankelijk voor publiek. Hij komt hun huwelijk kwamen twee kinderen voort, die helaas sauit een grote familie van negen kinderen, maar is opge- men met Henriëtte in 1534 aan de pest overleden. Hierna voed door zijn grootvader Jean de St. Rémy. Op zijn vijftien- begon Nostradamus zijn reis door Frankrijk en Italië. In de begon Nostradamus zijn studie aan de universiteit van 1547 trouwde hij met Anne Ponsarde met wie hij later drie Avignon, maar het duurdochters en drie zonen kreeg. de niet lang of deze sloot Nostradamus publiceerde haar deuren vanwege de Je kunt je afvragen of, als Nostradamus hier vervolgens het boek dat hem zwarte pest. Vervolgens zou brengen: daadwerkelijk Hitler omschreef, hij ook wel wereldfaam werkte hij een paar jaar Les Prophéties uit 1555. Naiets had kunnen zeggen over genocide? als apotheker totdat hij dat hij aan het hof in Parijs zijn doctoraalstudie behad gewerkt overleed hij in gon aan universiteit van 1566 op 62-jarige leeftijd. Zijn Montpellier in 1529. Zijn studie hier duurde ook niet lang, boek was toen al meerdere keren herdrukt en uitgebreid. omdat hij is weggestuurd vanwege zijn oude baan als Les Prophéties, bevat ongeveer 3525 voorspellingen in de apotheker (een ambacht dat door de universiteit werd vorm van verzen. De vraag hoeveel hiervan daadwerkelijk gezien als minderwaardig aan dat van arts; het zou nog is uitgekomen valt lastig te beantwoorden, maar onder de een halve eeuw duren voordat er een apothekersoplei- meest notoire voorspellingen rekent men onder meer: de Groding werd opgericht). Na deze gebeurtenis ging hij verder te Brand van Londen (1666), de Franse Revolutie, de dood van EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
NOSTRADAMUS - 11
prinses Diana Spencer, orkaan Katrina, de aanslag op John F. Kennedy, de uitvinding van de pasteurisatie en de atoomboom, de opkomst van Adolf Hitler en meest recentelijk 9/11. Om Nostradamus’ vooruitziende blik beter te doorgronden kan het nuttig zijn om een paar gebeurtenissen uit te lichten. Zo werd de aanslag op John F. Kennedy middels het volgende citaat voorspeld: 'De grote man zal in het daglicht worden neergeslagen met een donderslag. Een kwaadaardige daad voorspeld door de drager van een petitie. Volgens de voorspelling zal een ander vallen in de nacht.' Het eerste deel gaat duidelijk over Kennedy, aangezien hij de president van Amerika was en is neergeschoten. De laatste zin is toepasselijk op Bobby Kennedy, die in 1968 even na middernacht bij een hotel in Los Angeles eveneens werd neergeschoten. Maar hoe zag Nostradamus de opkomst van Hitler? Zijn aanhangers schrijven dit aan het volgende citaat toe: 'Uit de diepten van West-Europa zal een jong kind worden geboren van arme ouders. Zijn tong zal een grote troep verleiden en zijn roem zal zich spreiden tot het rijk in het Oosten.' Je kunt je afvragen of, als Nostradamus hier daadwerkelijk Hitler omschreef, hij ook wel iets had kunnen zeggen over genocide? En zo komen wij bij de sceptici terecht, oftewel zij die zich afvragen in hoeverre wij waarde moeten hechten aan de woorden van Nostradamus. Zo denkt historicus Hugo Luijten dat wij eigenlijk niet veel zouden moeten verwachten van die voorspellingen. Dit omdat Nostradamus in overdrachtelijke zinnen en metaforen schrijft. Vaagheid alom dus. En dat vinden andere sceptici ook. De waarzeggingen zijn wel heel algemeen en kunnen op verschillende manieren worden geïnterpreteerd en toegepast op
hedendaagse situaties. Als Nostradamus over een glazen bol beschikte had hij deze dus best wat meer mogen poetsen. Dat sommige van zijn voorspellingen wel heel spot-on lijken zegt waarschijnlijk meer over onze natuurlijke drang naar patroonherkenning en zingeving. d
Alles in perspectief zetten
Emma van Benthem - In de Van Dale wordt perspectief omschreven als: ‘de kunst om voorwerpen af te beelden op een plat vlak, zoals ze door het oog van de kijker worden waargenomen’. Sinds mensenheugenis proberen kunstenaars de wereld om ons heen te verbeelden op platte oppervlakken, maar pas in het vijftiende-eeuwse Florence werd een mathematische methode gevonden om een kloppende illusie van diepte te creëren. Na haar “ontdekking” vond het perspectief haar weg naar alle aspecten van zowel de Westerse als de niet-Westerse kunst. Ook vandaag de dag worden deze vijftiende-eeuwse technieken nog gebruikt. Hoewel het perspectief in het Italiaanse Florence geperfectioneerd werd, was het niet de eerste poging om op deze manier diepte aan kunstwerken te geven.
I
ets driedimensionaal op een plat vlak weergeven heeft culturen van alle tijden bezig gehouden. De eerste pogingen om een perspectiefsysteem te ontwikkelen zijn te herleiden tot het Oude Griekenland. Al in de vijfde eeuw voor christus deden Hellenistische schilders een poging diepte te creëren op hun beschilderde theaterdecors. Deze illusie van diepte verfijnde zich in de daaropvolgende eeuwen. Hoewel latere werken de strikte regels van perspectief schenden, demonstreren de Grieken en Romeinen een pragmatisch begrip van perspectief dat niet per ongeluk of via metingen met het blote oog konden zijn ontstaan. Mooie voorbeelden van dit begrip zijn te vinden in de Villa van Publius
Fannius Synistor bij Pompeii. Deze villa is rijkelijk versierd met architectonische fresco’s. Met het verstrijken van de tijd verdween echter ook deze kennis van het perspectief. In de daaropvolgende eeuwen zochten kunstenaars naar verschillende manieren om diepte aan te brengen in hun werk, maar vooruitgang verliep ongelijkmatig. Kunstenaars hadden weinig contact met elkaar en tijdens de middeleeuwen lag de focus in de kunst op religieuze thema’s in plaats van op een natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid. Dit is bijvoorbeeld te zien aan de grootte van afgebeelde figuren. Deze werd niet bepaald door hun positie in de ruimte, maar door hun belang binnen het religieus verhaal. Zo torent Christus op werken EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
12 - PERSPECTIEF
Het Romeinse hip: architecturale fresco’s van huizen in je huis. uit deze periode vaak boven zijn gezelschap uit. Toch werden in de middeleeuwen verschillende manieren gevonden om kunstwerken diepte te geven, hoewel ze mathematisch niet klopte. Zo had je het zogenaamde “verticale perspectief”, waarbij de figuren die het dichts bij de kijker staan kleiner zijn dan de figuren waar ze voor staan. De doorbraak in de zoektocht naar het weergeven van mathematisch perspectief kwam in de vijftiende eeuw. Rond 1415 schilderde de Florentijnse architect Filippo Brunelleschi aan de hand van lineair perspectief het baptisterium in Florence. Lineair perspectief wordt getekend aan de hand van een horizontale lijn, verdwijnpunten en orthogonen (parallellen lijnen). Op de horizontale lijn wordt
tijnse architect Leon Battista Alberti het opschreef in zijn traktaat Della Pittura en het mathematisch onderbouwde. Na de “ontdekking” van het lineair perspectief, sloeg het concept aan en paste vele Italiaanse kunstenaars het toe in hun eigen kunst. Eén zo’n kunstenaar was de vroege renaissance kunstenaar Paolo Uccello. Zoals te zien in zijn drieluik De Slag bij San Romano (ca. 14351460), paste de kunstenaar perspectief toe tot in de kleinste details. Zo liggen de afgebroken lansen op de grond volgens het rooster die kunstenaars in een vroeg stadium van hun kunstwerk gebruikte om het perspectief op te zetten. (Meer weten het drieluik van Uccello? Lees “De Slag bij San Romano” in het maart nummer Paren.)
In de middeleeuwen hangt de grootte van de figuren af van hun belang voor het verhaal, niet van hun positie in de ruimte. een verdwijnpunt bepaald waarin de orthogonen samenkomen. Aan de hand van deze lijnen kunnen alle elementen van een schilderij correct in verhouding ten opzichten van elkaar worden getekend. Het schilderij van Brunelleschi heeft de tijd niet overleefd, maar volgens de schrijvers van zijn biografie, Giorgio Vasari en Antonio Manetti, demonstreerde Brunelleschi zijn ontdekking door mensen door een gat in de achterkant van het schilderij te laten kijken. Erdoorheen zagen ze het echte baptisterium. Vervolgens tilde Brunelleschi een spiegel op voor het schilderij. Hierdoor konden de kijkers zien dat Brunelleschi het gebouw in perfect perspectief had verbeeld. Brunelleschi’s lineair perspectief werd in 1435 geformaliseerd toen de FlorenEINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
In de daaropvolgende vijf eeuwen gebruikte kunstenaars Brunelleschi’s perspectiefsysteem om zo de illusie van diepte te creëren. Het lineaire perspectief is terug te vinden in werken van Raphael en Leonardo da Vinci, maar ook bij latere schilders zoals Caravaggio, Diego Velázquez, Claude Monet, Pierre-Auguste Renoir en Vincent van Gogh. Het is pas bij de postimpressionisten dat verandering komt in dit alom gebruik van het lineair perspectief. Tegen het einde van de negentiende eeuw begon de Franse schilder Paul Cézanne vragen te stellen bij de onderliggende structuur van zijn onderwerpen. Als reactie op zijn eigen vragen, begon Cézanne de wetten van het lineaire perspectief te negeren en legde hij de focus op de objecten die hij schil-
PERSPECTIEF - 13
derde. Cézanne’s beslissing om dit te doen is mogelijk de techniek om perspectief te tekenen nog steeds toegepast, eerste stap naar het einde van de academische composi- maar experiment en innovatie hebben het traditionele tie volgens de lang gevestigde regels van het perspectief. perspectief als drijvende kracht in de kunst vervangen. d
Lineair perspectief in een voorbereidende tekening van Leonardo da Vinci. Kunst raakte met verloop van tijd steeds verder geabstraheerd. Geïnspireerd door Cézanne en Afrikaanse kunst, ontwikkelde Pablo Picasso en George Braque een gestructureerde en hoekige stijl, later het Kubisme genoemd. Ook later lieten andere stijlen het perspectief los en legde de focus op andere aspecten van de kunst. Zo focusten Fauvisten, zoals Henri Matisse, en aanhangers van het Neoplasticisme, zoals Piet Mondriaan, zich op kleur. In deze werken is het lineair perspectief dat zich eeuwen daarvoor ontwikkelde niet meer terug te vinden. Als wordt gekeken naar de geschiedenis van het perspectief en het belang ervan zien we een komen en gaan. Al in de oudheid was men op zoek naar een perspectiefsysteem. Dit zwakte af in de middeleeuwen; pas in de vijftiende eeuw werd het weer opgepakt en bleef leidend tot het eind van de negentiende eeuw. Vandaag de dag wordt Brunelleschi’s
Paul Cézanne’s Mont Sainte-Victoire, waarbij de focus op perspectief verschuift naar het onderwerp zelf. EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
14 - TOEKOMST IN DE OUDHEID
Toekomst zien in de klassieke oudheid
Koen van Raaij - Het orakel van Delphi: als je iets weet over de klassieke oudheid, zal je er wel eens over gehoord hebben. Het was een heilige plek voor de Oude Grieken, waar inwoners en soms zelfs vorsten heengingen om raad te krijgen. Zo kon je goede raad krijgen over wat je moest doen of zelfs een voorspelling van de toekomst ontvangen. Dit orakel heeft een belangrijke rol gespeeld in de klassieke tijd: steden bezochten het orakel soms met de vraag of zij de oorlog moesten verklaren tegen een andere stadsstaat. De voorspellingen werden gedaan door de Pythia, een priesteres die visioenen kreeg omdat ze in contact stond met de goden.
E
r is niet heel veel bekend over de Pythia, om- kan verklaren waarom de Pythia zulke klanken maakte. dat er niet veel bronnen gevonden zijn uit die Het orakel is keer op keer geraadpleegd in tijden van tijd. De glorietijd van het orakel was al in de zevende en zesde eeuw v.Chr. en bronnen uit die tijd zijn schaars. Er zijn zelfs mythen die beweren dat het orakel veel ouder is en dat het al in de dertiende eeuw v.Chr. gebruikt werd door raadzoekenden. Voor Apollo stond het orakel in contact met andere goden, zoals o.a. Poseidon. Het orakel lag in de bergen van Delphi, vrij verafgelegen van stadstaten als Athene en Sparta. Ook buitenlandse vorsten kwamen het orakel raadplegen, wat wederom de zeer invloedrijke rol van de plek benadrukt. Maar hoe ging de raadpleging van het orakel precies? De heilige tempel was gewijd aan de god Apollo. Hij was o.a. god van Het Licht en dus kon hij “zien” wat er bij de mensen aan de hand was. Zo formuleerde hij zijn raad, die hij doorgaf via de Pythia. De Pythia was een zeer bijzondere priesteres: als je eenmaal Pythia werd, was je dit voor de rest van je leven. De vrouwen kregen visioenen van Apollo en konden zo toekomst en verleden “zien”. Tijdens een raadpleging begonnen ze allemaal onverstaanbare taal uit te kramen. Dit was de raad van Apollo, die zorgvuldig werd vertaald door een aantal priesters. Zij maakten een boodschap op uit de taal die de Pythia sprak. Deze boodschap was echter vaak heel cryptisch en raadselachtig, waardoor het nog een hele puzzel was om het te ontcijferen. Als je het orakel had geraadpleegd, moest je vaak dus nog een “raadsel” ontcijferen om echt iets nuttigs uit de boodschap te halen.
Het orakel vertelde hem dat hij ‘een groot rijk zou verwoestten’ en zo geschiedde: zijn eigen rijk ging ten onder. Historici hebben zich lang gebogen over hoe de Pythia in contact stond met de goden. Het verhaal ging dat de Pythia onder invloed was van dampen uit een rotsspleet. De Pythia zat op een driepotige kruk boven deze spleet en raakte bedwelmd door de dampen, die haar in contact brachten met Apollo. Dit verhaal is heel lang als een mythe beschouwd, maar recent onderzoek heeft aangetoond dat er inderdaad ethyleengas vrij kwam op die plek. Dit is een licht hallucinogeen gas en het EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
De Pythia van Delphi, die vaak “high” was door het gas uit de grond.
CULTURELE TIP - 15
oorlog tussen rivaliserende koninkrijken en staten. Zo vroeg koning Croesus of hij Perzië aan moest vallen. Het orakel vertelde hem dat hij ‘een groot rijk zou verwoestten’ en zo geschiedde: zijn eigen rijk ging ten onder. Aan de andere kant heeft het orakel met haar voorspellingen ook voorkomen dat mensen werden vermoord of dat een land werd verwoest. Als je kijkt naar hoe de mensen de raadplegingen van het orakel volgde, zie je dat zij er nooit tegenin gingen. In de slag bij Salamis, een legendarische zeeslag, vertelde de Pythia dat de Atheners zich achter een houten muur terug moesten trekken om veilig te zijn voor de Perzen. Dit deed de bevolking, waarna de Perzische vloot werd verslagen bij Salamis. Op dat eiland zat
de gehele Atheense bevolking veilig achter een houten barricade, waardoor de toekomst van de stad gered was. De Pythia van het orakel was dus een vrouw die via haar visioenen de toekomst en het verleden kon “zien”. Ze was een soort medium die ook in contact stond met een godheid. Zo vormde zij de verbinding tussen de god Apollo en de mensen die om raad kwamen vragen bij het Orakel. Door de eeuwen heen hebben de priesteressen van het orakel van Delphi vele conflicten beïnvloed of zelfs beëindigd voordat ze begonnen waren. Gek om dan te bedenken dat het zeer waarschijnlijk een vrouw was die, onder invloed van hallucinogeen gas, onzin uitkraamde wat werd gezien als een goddelijke boodschap. d
Culturele tip van de maand: Healing Powers
Christiaan Velzeboer - Wat deed je tegen een kater in het Groenland van eeuwen geleden? Hoe zag een doktersbezoek eruit in het Mexico van de Maya´s? Wat is precies de kracht van de maan? En wat biedt meer bescherming: een Tibetaanse priestertekst of een amulet uit Pakistan? Nu de meeste sportseizoenen op hun einde lopen en het stokje van de weekendbesteding overdragen aan de vele (muziek)festivals in Nederland, daagt Eindeloos haar lezers uit nog verder te kijken. Op zoek naar Cultuur met een hoofdletter ‘C’, of gewoon in onderkast geschreven, is onze tip van de maand juni de tentoonstelling ‘Healing Powers’ in het Amsterdamse Tropenmuseum. Deze ging van start in februari en is gelukkig verlengd tot 28 augustus van dit jaar. Begin je zomer goed door te duiken in de geschiedenis van de Surinaamse winti. Vergaap je aan de talloze betoverende voorwerpen en objecten. Van mantels en troms tot aan alles over ayahuasca. Laat je inspireren door de kunst van o.a. Damien Hirst, Sokari Douglas Camp en Marina Ambramovi. Kortom, treedt toe tot de andere wereld. Reis langs de verschillende ideeën en opvattingen die de mensheid wereldwijd en door de eeuwen heen heeft gehad over onze lichaam, ziel en geest. Verruil voor even de tropische temperaturen van buiten voor het binnen van het Tropenmuseum. Zo begint het onvoorstelbare.
Healing Powers Wat? – De tentoonstelling ‘Healing Powers’ Waar? – Het Tropenmuseum, Linnaeusstraat 2 te Amsterdam Tickets? – Via de website van het museum PS: voor een zomer aan (kunst)geschiedkundig plezier in Amsterdam en erbuiten raden wij je aan een kijkje te nemen op de instagram van Goeie Ouwe Koeien (@goeieouwekoeien). EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
16 - HOROSCOOP
Uw horoscoop voor het jaar 1672 Ole Lechner - Van de toekomst kunt U zich niet ontzien, doch voorspeld worden kan het wél, misschien. Hoe ziet het jaar 1672 er voor U uit? Verdient U een duit, of verliest U een schuit? Het wordt een ontstuimig jaar naar verluid. Leest hieronder - naar Uw sterrenbeeld - wat U het aankomende jaar wordt toebedeeld.
*voort,STEENBOK (22 Dec. t. 19 Jan.) Zet Uw onderzoek gestaag want weldra zullen Uw ideeën worden gehoord. Door U dit jaar aan te sluiten bij een gezelschap zeer geleerd, worden Uw vindingen destemeer gewaardeerd.
*stadWATERMAN (20 Jan. t. 18 Feb.) De crisis zal U ertoe verplichten om dit jaar een verhuizing te verrichten. In een andere komt U terecht, maar dat pakt uit voor U niet slecht. In Uw werk bent U bekwaam en vindt ermee ijlings naam en faam.
*wordtVISSEN (19 Feb. t. 20 Mrt.) Door verschuivingen in de maatschappij verliest U dit jaar Uw heerschappij. Uw stem ongelukkigerwijs gesmoord, omdat U de verkeerde factie toebehoort. *de wind RAM (21 Mrt. t. 19 Apr.) Een vaart naar ‘t buitenland zal U wél begaan - U zult er geheid Uw slag uit slaan. Eens keert naar Uwen kant en krijgt U weldra zicht op ‘t vaste land. Daar aangekomen - goed en wel - is de overwinning kinderspel.
*is voor STIER (20 Apr. t. 20 Mei) Kiest Uw vrienden zeer voorzichtig, opdat U niet beschouwd wordt als medeplichtig. Dit jaar U niet voldongen een ramp, mits U zich aansluit bij het winnende kamp. Laat oude vrienden terzijde en streef kordaat naar meer vreedzame tijden.
*VanTWEELINGEN (21 Mei t. 20 Jun.) Wijlst U grote persoonlijke moed betoont, worden Uw daden niet rijkelijk beloond. verraad zullen ze U betichten en in Uw leven danig schade aanrichten. ‘T vooruitzicht is voor U zwart - Eind dit jaar ontbreekt allicht Uw hart.
*belager KREEFT (21 Jun. t. 22 Jul.) Uw rijkdom zal U dit jaar drukken, gezien Uw metgezel niet onder vijanden wil bukken. Uw moet U niet onderschatten, tenware Uw huisraad anders vlam zal vatten. *langer LEEUW (23 Jul. t. 22 Aug.) Ondanks de onrust in ‘t land kunt U zich verpozen, want het geluk heeft U verkozen. Niet hoeft U te strijden voor de liefde, omdat het recht U ten lange leste geriefde. Van wat U heeft moet U genieten, want voor U ‘t weet zal het verschieten.
*genMAAGD (23 Aug. t. 22 Sep.) Met het oog op wraak en glorie, schrijft U dit jaar alleszins historie. U laat oude spanninniet langer schuren, maar gaat de strijd aan met Uw buren. Uw opmars zal fortuinlijk zijn - al doet het wel Uw nabuur pijn.
*ZorgtWEEGSCHAAL (23 Sep. t. 22 Okt) Radeloosheid kenmerkt voor U dit jaar en met Uw daden raakt U de verkeerde snaar. dat U de kleur Oranje vermijdt en raak niet té verweven in de strijd. *aanstonds SCHORPIOEN (23 Okt. t. 21 Nov.) Dit wordt het jaar van Uwen dromen: U zal dit jaar veel goeds toekomen. U zal een nieuwe functie bekleden met nieuwe bevoegd- en verantwoordelijkheden. *betekenen BOOGSCHUTTER (22 Nov. t. 21 Dec.) Al bent U zelf schuchter en melancholisch, doch zal aankomend jaar voor U veel symbolisch. Door een nauwere band met Uw bondgenoten, zult U met overwinning na overwinning worden *Bovenstaande horoscopen verwijzen naar personen met dit sterrenbeeld die leefden in 1672. Op volgorde zijn dit: Isaac Newton, Nicolaes Maes, Andries de Graeff, Michiel de Ruyter, Hiëronymus van Beverningh, Cornelis de Witt, Margaretha van Raephorst, Agatha Welhouck, Lodewijk XIV, Johan de Witt, Willem III en Maximiliaan Hendrik van Beieren. EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 7
