Slechtziend? Oogafwijkingen en de schilderkunst

In De Sterrennacht zijn duidelijk aureolen te zien rond de sterren en de maan. ole lechneR - Op het eerste gezicht lijkt het misschien logisch dat kunstschilders een goed gezichtsvermogen moeten hebben als ze de wereld voor zich goed willen weergeven. Als je scènes accuraat wilt vastleggen, moet je het toch scherp met je eigen ogen kunnen zien? Als het gaat om (foto)realistische schilderijen, is dit misschien waar, maar veel van de meest bekende schilders hadden juist geen perfecte visie.

Wanneer je een afbeelding tekent of schildert, kan het soms helpen om je ogen samen te knijpen. Hierdoor is de scène waar je naar kijkt minder gedetailleerd en vervaagt het onderscheid tussen objecten. Het kan je ook helpen om licht en donker beter te onderscheiden. Het belemmeren van het gezichtsvermogen kan dus juist een verrijking zijn. Hetzelfde geldt voor blijvende visuele beperkingen. Van veel kunstenaars is bekend of verondersteld dat ze een oogaandoening hadden. Er is bijvoorbeeld een theorie dat de zestiende-eeuwse schilder El Greco astigmatisme had. Dit is een aandoening waarbij het oog niet mooi rond is, maar meer lijkt op een soort watermeloen. Daardoor wordt licht anders gebogen dan in een gezond oog. El Greco hield zich in zijn schilderijen niet aan natuurgetrouwe vormen. In zijn portretten zijn de gezichten bijvoorbeeld vaak uitgerekt. Er zijn echter ook aanwijzingen dat dit een stilistische keuze was in plaats van het gevolg van zijn veronderstelde aandoening. Het is verraderlijk om een oogziekte te diagnosticeren op basis van het werk van een kunstenaar, omdat het kan gaan om bewuste creatieve keuzes. Van sommige schilders is het wel zeker dat zij oogafwijkingen hadden. Het beroemdste voorbeeld hiervan is waarschijnlijk Claude Monet. Tegen het einde van zijn carrière kreeg hij namelijk grijze staar. Dit is een aandoening waarbij het zicht vertroebelt, waardoor Monet details minder goed kon onderscheiden en zijn perceptie van kleur achteruit ging. De oogarts schreef hem een bril voor en

In dit vermoedelijke zelfportret van El Greco is te zien hoe hij gezichten uitrekte.

Het is verraderlijk om een oogziekte te diagnosticeren op basis van het werk van een kunstenaar, omdat het kan gaan om bewuste creatieve keuzes.

raadde aan om een operatie te ondergaan. Dit wees hij af. Als gevolg takelde zijn zicht de daaropvolgende jaren steeds verder af. Om de juiste kleuren in zijn schilderijen te gebruiken, moest hij etiketten op zijn verftubes plakken en een strikte kleurenvolgorde op zijn palet aanhouden. De effecten waren ook in zijn schilderwerk zichtbaar. Hij begon minder gedetailleerd en met bredere verfstreken te schilderen. Als je met samengeknepen ogen naar een van zijn werken uit deze periode kijkt, zie je hoe het er voor hem ongeveer uitgezien moet hebben. Ook zijn kleurgebruik veranderde. Zijn latere schilderijen zijn donkerder en blauwtinten zijn grotendeels afwezig. Door zijn aandoening schilderde Monet steeds minder en besloot uiteindelijk toch de operatie te ondergaan, waardoor zijn zicht weer verbeterde. Interessant genoeg leden sommige van de kunstenaars die het meest bekend stonden om hun gebruik van licht misschien aan een oogaandoening. Zo zou de romantische schilder William Turner, ook bekend als de meester van het licht, enigszins kleurenblind zijn en ontwikkelde hij later volgens de Britse oogchirurg James McGill net als Monet grijze staar. Volgens McGill zou kleurenblindheid kunnen verklaren dat de rood- en blauwtinten in zijn schilderijen te donker of juist te licht zijn. Ook over Vincent van Goghs gezichtsvermogen is veel gespeculeerd. Hij zou bijvoorbeeld lijden aan loodvergiftiging door het gebruik van verf op loodbasis, waardoor hij gezwellen in zijn ogen zou hebben gehad. Door de zwellingen zou hij halo’s rond lichtbronnen zien. Dit is duidelijk zichtbaar in zijn beroemde werk De Sterrennacht. Van Goghs veelvuldig gebruik van geel wordt ook soms verklaard door een oogaandoening. Een overmatig gebruik van het medicijn digitalis, dat hij gebruikte om zijn epilepsie te behandelen, veroorzaakte misschien xanthopsie. Dit is een aandoening waardoor je geel gaat zien. De lijst van kunstschilders met (veronderstelde) oogafwijkingen is nog langer dan dat: Leonardo da Vinci, Pablo Picasso en Rembrandt van Rijn zagen waarschijnlijk een beetje scheel, waardoor ze alles meer tweedimensionaal zagen; Edgar Degas werd tegen het einde van zijn leven langzaam blind; Auguste Renoir was mogelijk bijziend en Georgia O’Keeffe had maculadegeneratie, waardoor haar gezichtsscherpte afnam en ze assistenten nodig had. Dit alles wil niet zeggen dat deze kunstenaars hun vaardigheden aan hun oogafwijkingen te danken hadden. Vaak zat de aandoening ze juist in de weg. Toch kun je zeggen dat hun kunst niet per se werd beperkt door hun beperking. Een aantal van de meest unieke en baanbrekende kunstwerken zijn juist het resultaat van afwijkend zicht. d

Monet schilderde de brug in zijn tuin geleidelijk steeds donkerder en minder gedetailleerd.