NUMMER5 Maart 2019, 22e JAARGANG
d MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM d
EINDELOOS POPIEJOPIE
ALGEMEENHEDEN
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 2
Inhoudsopgave
Van suikerriet naar diamanten Mode-icoon Joséphine
EINDELOOS COLOFON 3
Vaders van de cinema Gebroeders Lumière en het begin van de moderne bioscoop 4 Eugénies stempel op de moderne mode
6
Overspel is van alle tijden, net als Koning Arthur Een fictieve held was geboren, koning Arthur was zijn naam 7 Politiek, popcultuur en muziek Een ode aan het protestlied 9 Centerfold Idolen
10
De nieuwe aristocratie van Peter de Grote
12
De kracht van John F. Kennedy 14 Digitaal geluk? 16 Morele paniek in de DDR ‘Yeah, yeah, yeah-muziek’ en ander verderfelijk Amerikaans cultuurgoed
18
Games: voor mannen alleen? 20
HOOFDREDACTIONEEL Beste lezers, Wat betekent populair nu? In (tiener)series en films worden populaire kids afgeschilderd als vervelende pestkoppen die niets positiefs toe te voegen hebben aan de sociale omgeving van de school. Aan de andere kant kan populairiteit ook betekenen dat je een grote invloed kan uitoefenen op de samenleving of een deel van de samenleving. Zoals op de pagina hiernaast Marie-Joséphine-Rose Tascher de la Pagerie. Voor de verandering is ze een keer niet de vrouw van (Napoleon), maar gaat het stuk over haar invloed op mode en interieurdesign. Populaire cultuur kan ook tegencultuur zijn die populair wordt. Daarover schrijft Romy als ze een ode schrijft aan het protestlied. Popcultuur kan ook iets leegs zijn dat op het oog heel veel te bieden heeft, maar dat toch niet doet. Daar schrijft Froukje over als ze de opkomst van de sociale media behandelt. De westerse popcultuur kan een ideologie zijn waar tegen gestreden moet worden. Zo toont Haye hoe de dictatoriale leiders in Oost-Duitsland het moeilijk hadden met de
invloed van de Amerikaanse rock-’n-roll op de Duitse samenleving. Volstrekt onacceptabel in die contreien. Over de Amerikanen gesproken. Sophie behandelt in haar stuk de invloed van JFK op de populaire cultuur en andersom. Vanaf zijn presidentschap zou de media in toenemende mate een rol gaan spelen in presidentsverkiezingen. Je zou kunnen stellen dat daardoor de aandacht verschoven is van de inhoud naar het uiterlijk. Zodoende komen we terug bij de populaire kids en is populariteit misschien toch iets leegs. Het eindoordeel laten we aan u, de lezer, over. In ieder geval is populariteit een ontzettend veelzijdig begrip. Veel leesplezier! Loes Knijn & Rutger Hoekstra
Hoofdredactie Loes Knijn Rutger Hoekstra
Eindredactie
Silvio Algra Bente Marschall Suzanne Nellestijn
Opmaak
Rutger Hoekstra
Drukwerk
Speed-o-Print, Amsterdam
Redactie
Yves den Bak Sterre Berentzen Haye Heida Rutger Hoekstra Job Holtz Anne van Keulen Loes Knijn Bente Marschall Suzanne Nellestijn Alan van Rijn Froukje Vroom Maura Wesseling Romy Zoetendal Sophie Zwaal
Redactieraad
Dr. Jouke Turpijn Dr. Willem Melching Prof. dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van Welie
Uitgever: Stichting Eindeloos
Eindeloos is een onafhankelijk periodiek van en voor de studierichtingen Geschiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Eindeloos en is gelieerd aan studievereniging Kleio. Eindeloos ligt iedere maand in de bladenbakken van het P. C. Hoofthuis en het Bushuis. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloos@kleio-amsterdam.nl Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van de Universiteit van Amsterdam. Stichting Eindeloos Postbus 1626 1000 BP Amsterdam Zie ook: eindeloosweblog.wordpress.com
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 3
JOSEPHINE
Van suikerriet naar diamanten Maura Wesseling - Mode verandert erg door de jaren heen. Voor elke stijl is er wel een dame aan te wijzen die de trend zette. Marilyn Monroe, Cleopatra, Kim Kardashian, noem maar op. Ook in de negentiende eeuw was er een bijzondere vrouw die vele jonge dames inspireerde met haar stijl.
O
p 23 juni 1763 werd Marie-Josèphe-Rose Tascher de la Pagerie geboren op Martinique, toen nog een Franse kolonie. Zij behoorde tot een adellijke familie en woonde naast een suikerrietplantage van haar ouders. Elke dag ging zij daar knabbelen aan de planten, waardoor op jonge leeftijd haar tanden al bruin en verrot waren. Ondanks dat was Marie-Josèphe-Rose een prachtige meid, die al op zestien-jarige leeftijd werd uitgehuwelijkt aan de Fransman: Alexandre de Beauharnais. Dat huwelijk was ongelukkig. Alexandre vond Marie-Rose niet ontwikkeld genoeg voor de Franse samenleving. En op haar beurt vond zij dat Alexandre haar verwaarloosde. Nadat het stel een tweede kind kreeg, beschuldigde Alexandre Marie-Rose ervan dat dit kind niet van hem zou zijn. Marie-Rose pikte dit niet en stapte naar de rechter. Ze kreeg de volledige voogdij over haar tweede kind en mocht zelf haar financiële zaken regelen. Marie-Rose en Alexandre waren nu zo goed als gescheiden. Maar toen kwam de Terreur. Alexandre eindigde na een aantal militaire blunders
onder de guillotine en zijn vrouw werd vastgezet. Na de val van Robespierre kwam Marie-Rose vrij. Zij had in de gevangenis contacten gelegd met mensen uit de Parijse society en al snel werd zij de maîtresse van Barras, op dat moment de machtigste man van Parijs. Zij kleedde zich vaak in doorzichtige jurken die totaal anders waren dan de mode van dat moment. Ze droeg geen strakke korsetten, maar juist zo min mogelijk ondergoed en daaroverheen een simpele jurk. Dit zorgde er natuurlijk voor dat zij ontzettend veel aandacht kreeg, die zij goed wist te gebruiken. Marie-Rose was een zeer getalenteerde verleidster. Een bepaalde jongeman, Napoleon Bonaparte, voelde zich zeer tot haar aangetrokken. Haar exotische uiterlijk, haar mysterieuze glimlach (waarbij ze nooit haar tanden ontblootte) en hoogstwaarschijnlijk haar kledij zorgden ervoor dat Marie-Rose uiteindelijk Napoleons vrouw werd, en daarmee uiteindelijk keizerin. Napoleon vond echter dat zij een nieuwe naam moest hebben en dus was Marie-Rose vanaf dat moment Joséphine de Beauharnais. In haar tijd als keizerin werd Joséphine een echt stijlicoon. Men was in de tijd van Napoleon erg gefascineerd door de klassieke oudheid. Pompeï en Herculaneum werden opgegraven en in de kunst was men erg gefocust op de klassieke regels. Vrouwen zoals Joséphine raakten ook wat de mode betreft steeds meer geïnspireerd door de oudheid. Joséphine droeg in plaats van de strakke korsetten jurken gemaakt van lichte stoffen met hoge tailles en laag uitgesneden halslijnen. Maar de vernieuwende jurken waren niet het enige wat haar tot een stijlicoon maakte. Ze droeg namelijk altijd een smal rood lint om haar hals. Dit was een subtiele hint naar de tijd van de Terreur waarin zij gevangen had gezeten. Het rode lint zou een symbool zijn voor de snee van de guillotine. Naast haar toonaangevende kledingstijl, was Joséphine erg belangrijk voor het interieur design van die tijd. Vrouwen waren degenen die bepaalden hoe interieurs eruit zagen en Joséphine was meester in het ontwerpen van prachtige kamers. Al met al was dit een ontzettend inspirerende vrouw, die een beroemdheid bleef, ook nadat Napoleon zijn macht verloor. d
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 4
Vaders van de cinema
GEBROEDERS
De gebroeders Lumière en het begin van de moderne bioscoop
Job Holtz - DVD, Blu-Ray, Netflix, Videoland, of natuurlijk de bioscoop: tegenwoordig ontbreekt het niet aan manieren om een leuke film te bekijken. Met een streamingsdienst kun je gemakkelijk je eigen thuisbioscoop creëren, maar toch blijft een bezoekje aan een echte bioscoop natuurlijk de ultieme beleving: door het prachtige geluid en haarscherpe beeld word je volledig in de film meegenomen. Dat we tegenwoordig kunnen genieten van de moderne bioscoop hebben we te danken aan twee Franse broers, die ruim honderd jaar geleden de eerste stappen zetten met een revolutionaire uitvinding.
I
n 1862 en 1864 zagen respectievelijk Auguste en Louis Lumière het levenslicht in een Frans dorpje vlakbij de Zwitserse grens. Hun jeugd brachten ze door in Lyon en daar gingen ze naar de grootste technische school van de stad. Vervolgens gingen ze allebei werken in de fabriek van hun vader, die gespecialiseerd was in fotografische platen. Auguste vervulde in de fabriek de functie van manager, terwijl zijn jongere broer als natuurkundige werkzaam was. In het begin leek de fabriek ten dode opgeschreven, maar toch zou deze zo succesvol worden dat er nieuwe werknemers aangenomen moesten worden. De vader van de twee broers had de kinetoscoop van Thomas Edison in 1894 van dichtbij mogen bewonderen. Een kinetoscoop was een machine waarin één persoon een korte film kon bekijken. Bij zijn pensioen droeg vader Lumière zijn zoons op om een verbeterd filmprojectiesysteem
te ontwikkelen. Deze gingen hier direct mee aan de slag, maar besloten het grootser aan te pakken. Tijdens het ontwikkelingsproces lieten ze verschillende technieken patenteren, zo ook het ‘autogroom’-procedé, dat het mogelijk maakte om foto’s in kleur af te beelden. Enkele jaren daarvoor verkregen ze een patent op een cruciale uitvinding, de cinématographe. Dit revolutionaire apparaat maakte het mogelijk filmbeelden op te nemen, te ontwikkelen én te tonen op een groot scherm. Hiermee werden de deuren
De lachspieren van het Franse publiek werden behoorlijk getest
van de bioscoop geleidelijk aan geopend. Al een maand na het verkrijgen van het patent presenteerden de broers hun uitvinding aan een groter publiek. Het ging hier echter om een groepje van rond de tien mensen. Aangezien de filmvertoning gratis was, kon nog niet gesproken worden van een echte bioscoop. Dit was wel aan het eind van datzelfde jaar het geval, toen de Lumières een filmvoorstelling organiseerden in het Salon Indien du Grand Café in het centrum van Parijs. Tijdens deze presentatie werden tien films getoond. Deze gebeurtenis wordt gezien als de eerste betaalde publieke filmvertoning, waarmee de eerste stappen richting de moderne bioscoop daadwerkelijk waren gezet. De inwoners van Parijs konden hun ogen niet geloven. Ze waren foto’s gewend, maar nu zagen zij bewegende beelden. Het eerste filmpje was ‘La Sortie de l’usine Lumière à Lyon’, over arbeiders die de fabriek van de Lumières verlieten. Dit filmpje
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 5
LUMIERE heeft tegenwoordig de eretitel ’s werelds eerste film te zijn. Het Parijse publiek kreeg ook de eerste komedie voorgeschoteld, genaamd ‘L’Arroseur arrosé’. Hierin kon men zien hoe een knecht op de tuinslang van een tuinman ging staan. Vervolgens keek de tuinman waarom de slang uitstond. Hierop stapte de jongen van de slang af, zodat de tuinman een plens water over zich heen kreeg. De lachspieren van het Franse publiek werden behoorlijk getest. Het vernieuwende apparaat werd vervolgens een daverend succes. De Lumières trokken de hele wereld over om nieuwsgierige mensen te vermaken. Op 12 maart 1896, ruim een jaar na de eerste voorstelling in Parijs, arriveerden de Lumières in de Kalverstraat in Amsterdam. Tegen een betaling van vijftig cent kon ook het Nederlandse publiek de ogen uitkijken: er waren onder andere beelden te zien van een straat in een grote stad met bewegende mensen en rijtuigen, een vechtpartij tussen twee mannen en een spoorstation. Vooral de naderende trein bij het spoorstation was een veelbespro-
BLABLA BLABLA BLABLA BLABLA BLABLA
ken filmpje. Het gerucht gaat dat het publiek bij de vertoning hiervan zo bang was dat de trein de zaal zou binnenrijden, dat het wegrende. Het was maar goed dat de 3D-film pas later werd uitgevonden. Hoewel de aandacht bijzonder groot was, waren de Lumières erg bescheiden. Ze ontvingen brieven uit alle hoeken van de wereld, van koningen, keizers en ook Thomas Edison. Louis wees alle brieven af, omdat hij vond dat de cinématographe nog niet goed genoeg was. Bovendien dachten de broers dat het apparaat slechts een hype was die zo zou overwaaien. Daarom hielden ze zich ook bezig met andere uitvindingen. Andere wetenschappers namen daarop het werk van de broers over, omdat ze zagen dat het apparaat wel eens heel succesvol zou kunnen worden. Zo kregen de bewegende beelden in 1928 geluid en in 1932 kleur, zodat er een grote stap werd gezet richting de moderne bioscoop. Het was vanaf dat moment slechts een kwestie van tijd voordat de hele wereld kon genieten van filmvertoningen op het grote doek. d
Advertentie
DO 4 APRIL 2019 DO 4 APRIL 2019 DO 4 APRIL 2019 DO 4 APRIL 2019 VONDELBUNCKER, AMSTERDAM VONDELBUNCKER, AMSTERDAM VONDELBUNCKER, AMSTERDAM VONDELBUNCKER, AMSTERDAM VONDELBUNCKER, AMSTERDAM
EUGENIE DE MONTIJO
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 6
Eugénies stempel op de hedendaagse mode
Anne van Keulen - Eugénie de Montijo werd in 1826 geboren in een Spaanse adellijke familie. Ze ontmoette, toen nog president en later keizer, Napoleon III in 1849 en ze trouwden vier jaar later met elkaar. Eugénie was meer geïnteresseerd in politiek dan in haar man, met wie ze op een gegeven moment liever niet het bed deelde. Dat vond Napoleon III blijkbaar niet heel erg, aangezien hij haar regelmatig vroeg hem te representeren en haar politieke advies waardeerde. Bij de politieke reizen naar het buitenland was presentatie uiterst belangrijk. Bij elke gelegenheid hoorde een nieuwe outfit. Dit betekende veel bagage. De kofferbakmaker Louis Vuitton werd benaderd om de juiste wijze van het transporteren van haar peperdure kleding te ontwikkelen. Eugénie beschreef zijn taak als ‘het inpakken van de allermooiste kleding op een prachtige manier.’ Geen makkelijke opgave, als je kijkt naar de hoeveelheid kleding en de fragiele materialen. Toch heeft meneer Vuitton uitermate goed gepresteerd, wat het succes van het merk tot op de dag van vandaag uitwijst.
E
ugénie had een grote fascinatie voor Marie-Antoinette, koningin van Frankrijk eind achttiende eeuw, en dan in het bijzonder voor haar kledingstijl. Op feesten imiteerde zij de verschijning van de koningin die een eeuw eerder had geleefd. Eugénie heeft meerdere stempels op de hedendaagse mode weten te drukken. Zo heeft zij de kleur ‘Empress Blue’ geïntroduceerd, een felle, verzadigde kleur blauw, de ‘Eugénie hoed’, die op een typisch Franse baret lijkt. En de ‘Eugénie Paletot’, een losse
overjas die over de brede jurken gedragen kon worden. Op dit schilderij van Franz-Xavier Winterhalter uit 1855 is Eugénie te zien te midden van haar hofdames. Het schilderij geeft de mode van de negentiende eeuw in volle glorie weer. De keizerin is de dame met bloemen in de haren. Ze draagt een baljurk van witte zijde, bekleed met witte tule. De strik en de randen zijn in een de zachte tint lila. Alle dames dragen off-shoulder-jurken, wat erg populair was als avondkleding. Eugénie en een paar hofdames dragen een
kanten overslagdoek, die het decolleté wat meer moet bedekken. Twee dames dragen zwarte lintjes om hun nek, chokers, een typisch accessoire voor de hogere klasse. Een rode variant zou wijzen op prostitutie. Dit zijn maar een paar voorbeelden uit de hoffelijke kledingstijl van Eugénie de Montijo. Zelfs tot op heden zijn haar invloeden in de mode te zien en ze is daarmee een waardige trendsetter uit de negentiende eeuw. Dit schilderij is te zien in Musée National de Palais de Compiègne, Frankrijk. d
KONING ATHUR
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 7
Overspel is van alle tijden, net als koning Arthur
Bente Marschall - De meest populaire middeleeuwse held is waarschijnlijk koning Arthur. De verhalen over zijn ridders van de Ronde Tafel, koningin Guinevere en de tovenaar Merlijn spreken een breed publiek aan. Je wordt dan ook nog altijd continu om de oren geslagen met nieuwe adaptaties van de Arthur-verhalen. Met name de talloze films en tv-series houden de avonturen van de held en zijn ridders levend. Met blockbusters als King Arthur (2004) en King Arthur: Legend of the Sword (2017) en tv-series als Merlin (2008-2012) en Camelot (2011) is deze legendarische leider nog lang niet van het toneel verdwenen, ook al kun je lang niet altijd spreken van een ‘traditionele’ bewerking. Zo zouden de vrouwelijke personages een stuk eigenzinniger en minder passief en afhankelijk van de mannen zijn dan in de oude verhalen, zoals Thomas Malory’s Le Morte d’Arthur (1485). Maar is de positie van de Arthuriaanse-vrouw, met name die van Guinevere, in de oude verhalen wel zo achtergesteld bij die van de Ridders?
D
e supersterren van de legende zijn natuurlijk de Ridders van de Ronde tafel. Zij volbrengen in de verhalen niet alleen de moeilijkste queesten, maar moeten zich ook voorbeeldig gedragen. Het gaat zelfs verder dan dat. De eigenschappen die een ridder moet nastreven, hebben namelijk niet alleen betrekking op de ridder zelf. In de literaire, ideale wereld heeft de ridder een damsel in distress nodig om zich te kunnen bewijzen en zo zijn ridderlijke identiteit te (be)vestigen. De ridder-
identiteit vereist een bepaalde omgang met de ‘ander’. Mensen die zichzelf niet kunnen verdedigen, moeten worden bijgestaan. Vrouwen moeten geëerd en gerespecteerd worden. Bovenal moet seksisme in al haar vormen vermeden en bestreden worden. Dit klinkt als een behoorlijk moderne standaard van normen. De manier waarop wordt omgegaan met vrouwen maakt een wezenlijk deel uit van het vormen van de (literaire) identiteit van een goede ridder. Le Morte d’Arthur barst niet alleen van velerlei ridderlijkheden en hovelijkheden,
ook wordt er flink wat overspel gepleegd, hoezeer dat ook in strijd lijkt met de hoofse manieren en de eed van de Ridders. Wat dat betreft, verschilt het niet veel van de hedendaagse soaps. Geen wonder dat de verhalen nog zo populair zijn! In Le Morte d’Arthur passeren meerdere gevallen van overspel de revue. Zo duikt Gawain, Ridder van de Ronde tafel, het bed in met een geschaakte, gehuwde dame. Tristram pleegt tweemaal overspel. De eerste keer met een wat ‘onbeduidende’ vrouw en de tweede keer met Isolde, die eigenlijk getrouwd >>>
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 8
De eed van een Ridder van de Ronde Tafel This is the oath of a Knight of King Arther's Round Table and should be for all of us to take to heart. I will develop my life for the greater good. I will place character above riches, and concern for others above personal wealth, I will never boast, but cherish humility instead, I will speak the truth at all times, and forever keep my word, I will defend those who cannot defend themselves, I will honor and respect women, and refute sexism in all its guises, I will uphold justice by being fair to all, I will be faithful in love and loyal in friendship, I will abhor scandals and gossip-neither partake nor delight in them, I will be generous to the poor and to those who need help, I will forgive when asked, that my own mistakes will be forgiven, I will live my life with courtesy and honor from this day forward. Thomas Malory, Le Morte d’Arthur. King Arthur and the legends of the Round Table (Heruitgave 2001).
is met Koning Mark. Het overspel van Koning Arthur zelf vindt al vroeg in de cyclus plaats. Naast overspel pleegt hij ook, onbewust incest, een halsmisdaad. Zijn bedpartner is namelijk de vrouw van koning Lot, Arthurs zus. Zo’n ramp was dat nou ook weer niet. Ja, Arthur heeft het bed gedeeld met een getrouwde vrouw, die ook nog zijn zuster bleek, maar omdat ze instemde en zowel Arthur als diens zuster niet op de hoogte waren van hun verwantschap, is er geen man overboord. Althans, wat de halsmisdaad betreft. Arthurs zwager Lot is nou niet bepaald gelukkig met de gebeurtenis en koestert een felle haat tegen de legendarische koning. Jammer genoeg voor Arthur blijft het niet bij een boze zwager, dat blijkt de minste van zijn zorgen te zijn. Uiteindelijk zal het product van deze buitenechtelijke buitensporigheid, Mordred, hem het leven kosten. Het meest bekende overspel is natuurlijk dat van Lancelot en Guinevere, Arthurs eigen en zeer geliefde echtgenote. Arthurs
OVERSPEL Ridder en Arthurs vrouw verlangen vurig naar elkaar en hun verlangen wordt steeds meer publiek geuit. Op een gegeven moment maken ze zelfs samen wandelingetjes in de tuinen. Dat was echt not done. De situatie lijkt gered wanneer Lancelot vertrekt op zijn zoektocht naar de Heilige Graal. Maar wanneer hij terugkeert, is zijn liefde voor de koningin sterker dan ooit. Zoals te verwachten leidt dit tot de nodige problemen. Het verraad ontgaat koning Arthur aanvankelijk. Of hij wil gewoon niet zien dat zijn vrouw vreemdgaat, dat kan ook. Over wie de twee tortelduifjes heeft verlinkt, verschillen de verhalen. In sommige wijst Morgana (Morgan Le Fay), die in de loop van de Arthur-geschiedenis steeds meer Arthurs vijand werd, Arthur op een fresco waarop dit overspel is afgebeeld. In andere varianten ontmaskeren de Ridders Agravaine en Mordred het koppel. Ondanks dat een poging om bewijs van het overspel te krijgen mislukt, veroordeelt Arthur Guinevere tot de brandstapel. Haar overspel is onvergeeflijk. Lancelot, haar ridder in nood, weet haar echter van de verradersdood te redden. Lancelot vertrekt vervolgens in zijn eentje naar het continent, maar Arthur laat het er niet bij zitten en zet met een aantal Ridders de achtervolging in. Mordred, Arthurs bastaardzoon, en Guinevere laat hij achter om zijn rijk te besturen tijdens zijn afwezigheid. Mordred maakt misbruik van de situatie en kaapt zowel Arthurs troon als echtgenote. Zodra Arthur hier lucht van krijgt, keert hij met rasse schreden terug om zijn troon en koningin weer op te eisen. Een gewapende confrontatie met Mordred kan niet uitblijven. Vader en zoon treffen elkaar tijdens de Slag bij Camlann, voor beiden het laatste gevecht. Zowel Arthur als Mordred laat het leven na deze confrontatie. Het uitkomen van de affaire tussen Lancelot en Guinevere is de aanleiding tot Arthurs uiteindelijke dood op het slagveld. De directe ‘oorzaak’ van zijn dood is echter zijn eigen bastaardzoon Mordred. Beide overspellen, die van Guinevere en die van Arthur, komen met een prijs, waarbij boontje Arthur meer om zijn loontje komt dan Guinevere. In die zin komt de vrouw er beter vanaf dan de man. Niet alle ridders hielden zich aan hun erecode. Desalniettemin, of juist daarom, zal het sprookje worden doorverteld. Koning Arthur zal, zolang hij met de tijd meegaat, nog lang de once and future king zijn. d
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 9
PROTESTLIED
Politiek, popcultuur en muziek Een ode aan het protestlied
Romy Zoetendal - Een protestlied is een lied dat de maatschappij op de hak neemt, met het doel deze te veranderen. Muzikanten zoals Bob Dylan, John Lennon, Genesis en Pink Floyd hebben bewezen hoe krachtig en invloedrijk een combinatie tussen politiek en muziek kan uitpakken. Deze artiesten horen bij de popcultuur van de jaren 60, 70 en 80 en haalden inspiratie uit de politieke en maatschappelijke verandering om hen heen. Hun protestmuziek is onder een breed publiek bekend. Maar hoe zit het met protestmuziek uit de eerste helft van de twintigste eeuw?
D
e koude oorlog met haar kernwapens, Berlijnse muur en Vietnamoorlog vormde voor onder anderen Bob Dylan en Genesis bronnen van inspiratie voor protestmuziek. Oorlogen en geweld waren ook verder terug in het verleden onderwerp van maatschappelijk protest, en hier hoorde uiteraard ook muziek bij. Zo componeerde Ludwig van Beethoven in 1804 het beroemde stuk ‘Eroica’, over Napoleon. Wat hij ooit had opgedragen als eerbetoon aan Napoleon, veranderde hij later in een protestlied toen hij bemerkte op welke brute wijze diens veroveringen vaak verliepen. De Russische componist Dmitri Sjostakovitsj maakte in 1941 een klassiek stuk uit protest tegen de omsingeling van Leningrad door de Duitsers. In deze compositie uit hij woede en verdriet over het lijden van de stad. ‘Leningrad’ was het eerste deel uit een trilogie over de Tweede Wereldoorlog. Deel drie was opnieuw een protesterend klassiek stuk en gaat over het bombardement op Hiroshima. Sjostakovitsj toont hierin vooral
pessimisme en pleit voor het stoppen van zinloze en lege oorlogen. Aan het begin van de twintigste eeuw zorgden slechte werkomstandigheden en de klassenstrijd voor de wereldwijde opkomst van arbeidersbewegingen. Joe Hill was een Amerikaanse volksmuzikant en schreef protestliederen over de strijd van arbeiders voor betere arbeidsomstandigheden. Hij was een bekende activist en gebruikte zijn muziek om arbeiders op te roepen om in opstand te komen. Zijn bekendste nummer “The Preacher and the Slave” schreef hij in 1911, drie jaar voordat hij op brute wijze neergeschoten werd en stierf. Het socialistische patriotisme van Hill zou in de jaren 40 tot 60 opnieuw opleven in Amerika samen met de opkomst van de Burgerrechtenbeweging. “We Shall Overcome” groeide uit tot het lijflied van deze beweging en wordt tot de dag van vandaag gebruikt bij protesten en marsen. Het lied staat voor de niet-gewelddadige aard van de beweging en werd voor het eerst gezongen door stakende tabaksplantagearbeiders in 1945.
Ook vandaag de dag wordt muziek gebruikt om een politieke boodschap te verspreiden en protest te uiten tegen de zittende regering. Zo ook in Kenia, waar Julius Owino rapt over corrupte politici in zijn land. Hij heeft zichzelf kandidaat gesteld voor de gemeenteraadsverkiezingen in Nairobi: “Als ik word gekozen, blijf ik radicaal, eerlijk en oprecht. Ik laat me niet omkopen, zoals oudere politici.” Owino symboliseert de opkomst van jonge muzikanten in Afrika die politiek actief worden. Zo ook de Oegandese muzikant en parlementslid Bobi Wine die muziek beschrijft als de brandstof voor iedere revolutie. Protestmuziek is van alle tijden en komt in alle muziekgenres voor. Muziek is een krachtig, universeel middel om kritiek te uiten op politici en de maatschappij. Zoals Plato schreef in The Republic: “Musical innovation is full of danger to the whole state, and ought to be prohibited. When modes of music change, the fundamental laws of the state always change with them.” d
HAPKLARE HISTORIE
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 10
Veraf
Wij bij Eindeloos mogen dan hele serieuze (kunst)historische studenten zijn, die soms droge teksten lezen, dat wil echter niet zeggen dat we geen idolen hebben. Natuurlijk hebben we die en anders kent de geschiedenis wel de nodige idolen. Daarom presenteert de redactie hier een aantal idolen. Overigens is het machtig interessant om eens stil te staan bij de vraag waarom we iemand verafgoden. Zeker in een samenleving die zegt steeds seculierder te leven, zijn we wel erg vaak op zoek naar iemand die we kunnen aanbidden. Geleerden die zich bezighouden met celebrity culture (een heus vakgebied, zeker) zijn het er wel over eens dat onze verafgoding niet meer is dan een moderne vorm van geloofsbelijdenis. Let u maar eens op het woordgebruik en de gelijkenissen met een religieuze dienst of figuur dringen zich automatisch op.
Moeder aller moeders Loes Knijn - De Heilige Maagd, Moeder Gods of Onze Lieve Vrouwe: Maria is één van de meest geliefde en tevens meest geportretteerde vrouwen in onze geschiedenis. De moeder van Jezus Christus speelt zowel in het Nieuwe Testament als in de Koran een belangrijke rol. Volgens de christelijke traditie was Maria nog maagd toen de aartsengel Gabriël de geboorte van Jezus aankondigde. Negen maanden voor Kerstmis, op 25 maart, wordt de Annunciatie van Maria nog ieder jaar herdacht. Door haar rol als moeder, is Maria voor veel mensen ‘toegankelijker’ dan haar zoon Jezus. Hierdoor fungeert ze in veel katholieke en orthodoxe volksdevotie als tussenpersoon in het contact met God. Naast de vele kunstwerken, leeft Maria ook voort in de miljoenen mensen die naar de Heilige Maagd vernoemd zijn.
Musicalster Maura Wesseling - Wie fan is van muziektheater kent de werken van Andrew Lloyd Webber zeker. Hij heeft 13 musicals gecomponeerd waaronder de klassiekers Cats, Jesus Christ Superstar en The Phantom of the Opera. Hij heeft talloze prijzen ontvangen voor zijn kunstwerken, waaronder zes Tonys, drie Grammys, een Oscar en zo gaat het lijstje door. Hij is één van slechts vijftien mensen in de wereld die een Emmy, Oscar, Grammy en een Tony heeft gewonnen. In 1992 heeft Webber zelfs het ridderschap gekregen van de Koningin. Kortom een echte held voor de muziek- en kunstwereld.
Happy little accidents
Haye Heida – Wie op een doordeweekse avond de televisie aanzet wordt overspoeld met dramatische kookwedstrijden en talentenshows. Het kijkerspubliek leeft heel even mee met de in tranen uitgebarsten amateurbakker en beklaagt zich over de meedogenloze jury - om vervolgens weer meegevoerd te worden door een soortgelijk programma. Er is geen moment van rust in deze eeuwige afvalrace. Alles draait om winnen, om de ‘allerbeste’ te zijn. In The Joy of Painting van tv-schilder Bob Ross was dat wel anders. Hoewel Ross’ schilderkunsten velen in verlegenheid zullen brengen, leerde de zacht sprekende man ons dat je geen fouten kunt maken. Er zijn alleen happy little accidents. De meest stressvolle momenten in de show zijn misschien enkele ‘tests of bravery’, waarbij een riskante verfvlek toch altijd weer tot een happy little tree werd omgetoverd.
HAPKLARE HISTORIE
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 11
goding Zen-boeddhist en een lopende TED-talk Froukje Vroom - Een lopende TED-talk was hij door de hoeveelheid inspirerende quotes die hij uit z’n mouw schudde. Als adolescent had Steve Jobs weinig interesse in school en daarom nooit een opleiding afgemaakt. Alleen het vak kalligrafie sprak hem ontzettend aan, theorie die hij later veel heeft toegepast bij de ontwikkeling van de Mac. In 1976 richtte hij samen met Ronald Wayne en middelbare schoolvriend Steve Wozniak de start-up Apple Computer op. Jobs wist de computerwereld op z’n kop te zetten door een - bijna religieuze - emotionele connectie tussen consument en product te creëren. Jobs is tot aan z’n dood in 2011 overtuigd zen-boeddhist geweest. Het loslaten van de ‘ik’ en het accepteren van de leegte is iets dat Apple Inc. tot op heden nog niet gelukt is.
Twijgje aan de muur
Anne van Keulen - De beroemde kapsalon Leonard at Mayfair in Londen deed in 1966 een oproep. De kapper Leonard was op zoek naar iemand die voor zijn nieuwe korte coupe model zou willen staan. Een zestienjarig meisje genaamd Lesley Hornby reageerde hierop en de kapper regelde een fotograaf voor een paar professionele headshots van het geslaagde kapsel. Het inmiddels beroemde portret hing hij trots op in zijn salon. Toen Deirdre McSharry, een modejournalist, op een dag de salon bezocht, was hij meteen gefascineerd door de grote ogen en de lange wimpers van het meisje op de afbeelding. Hij vroeg de kapper om haar te ontmoeten. Zodoende kwam Lesley Hornby, beter bekend als ‘Twiggy’(Twijgje; vanwege haar slanke figuur), terecht in de mode-industrie en groeide uit tot een van de grootste mode-iconen van de jaren zestig en zeventig.
Sterren komen, sterren gaan Rutger Hoekstra - Charles A. Lindbergh was een man die een epische prestatie neerzette. Hij was de eerste piloot die van 20 op 21 mei 1927 solo de Atlantische Oceaan overvloog, van New York naar Parijs. Een prestatie die ertoe leidde dat The New York Times de eerste zestien pagina’s alleen aan hem wijdde. Niet verwonderlijk dat 25.000 ton meer krantenpapier werd verbruikt op de dag na zijn prestatie. En dat is knap, want over de vlucht was niets noemenswaardig te vermelden. Kranten schreven de pagina’s vooral vol over zijn privéleven en daarmee werd hij één van de eerste moderne celebrity’s. Ook de jaren na zijn prestatie bleef hij veelvuldig in het nieuws, bijvoorbeeld om zijn huwelijk of de ontvoering van zijn zoon. Zijn ster stond hoog aan het firmament, totdat de Duitsers aanvielen. Hij liet zich pro-Duitsland uit, deed racistische uitlatingen en ontving een decoratie van Hermann Göring - die hij na maatschappelijke verontwaardiging weigerde terug te geven. Het mocht voor zijn gevallen status niet baten dat hij zich na de aanval op Pearl Habor aanbood voor het leger. President Roosevelt weigerde dat en zag in hem een landverrader. Na de oorlog leidde hij een anoniem bestaan. Op 72-jarige leeftijd doofde de ster voorgoed aan de gevolgen van kanker.
Adverteren in Eindeloos? Interesse? Stuur een mailtje naar:
eindeloos@kleio-amsterdam.nl
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 12
De nieuwe aristocratie van Peter de Grote
PETER
Sterre Berentzen - Langer dan twee meter was hij, maar dat is niet het enige waar hij zijn naam aan dankte. Peter de Grote (1672-1725) was de grondlegger van het Russische Rijk, met Sint Petersburg als hoofdstad. Hij had geen minder geschikte plek kunnen kiezen. Het gebied bestond uit kleine eilandjes in de drassige delta van de Nerva en was overwoekerd met bomen. Zelfs de enkele visser die er zomers vertoefde, bleef er nooit lang. Toch werd deze plek binnen de kortste keren omgetoverd tot een magische stad. Sint-Petersburg was meer dan zomaar een stad. Het was een cultureel project om de Rus tot ‘Europeaan’ te herscheppen. Iedere burger van Sint-Petersburg werd dan ook geacht om de ‘middeleeuwse’ gewoontes van het Moskovische Rijk achter zich te laten en zijn intrede te doen in de moderne westerse wereld.
P
eter de Grote vertelde zijn edelen waar zij moesten wonen, hoe zij hun huizen moesten bouwen, hoe zij zich dienden te kleden en hoe zij beleefd moesten converseren. Vóór de achttiende eeuw waren er in Rusland geen grote adellijke paleizen te vinden. De belangrijkste dienaren van de tsaar woonden in houten huizen met eenvoudig meubilair. Er werd weinig geïnvesteerd in de landgoederen. De edelen verbleven er praktisch nooit en de landerijen werden meer gezien als een bron van inkomsten. Russische edellieden waren dan ook geen edelen in de Europese betekenis van het woord. Zij waren dienaren van de Kroon en onderscheidden zich weinig van de ‘gewone’ mensen. Ze wantrouwden buitenlandse manieren omdat ze nooit met deze ‘Europese’ le-
vensstijl in aanraking waren gekomen. Ondanks dat beschouwde Peter de Grote het als zijn taak om deze ‘vreemde’ cultuur door te voeren. De Europese cultuur moest en zou er komen. Peter maakte alle edelen tot dienaar van de staat, waarmee hun oude privileges vervielen. Hij legde hiermee de basis voor de moderne absolutistische staat. Iemands plaats in de nieuwe aristocratie werd nu bepaald door zijn rang in de ambtenarij of het leger. Ze werden dus beoordeeld op hun functie en capaciteiten in plaats van op hun afkomst. En dat had grote gevolgen voor het sociale verkeer. Zo werd bij banketten het eten eerst opgediend aan de hogere rangen, daarna pas aan de rest. Wilden de hogere rangen een tweede keer opgeschept krijgen, dan werden de lagere uiteindelijk helemaal
niet bediend. De adellijke families hadden hun fortuin voornamelijk te danken aan enorme keizerlijke geschenken in de vorm van land en lijfeigenen, als beloning voor hun diensten aan de staat. In deze periode groeide de Russische economie in een fenomenaal tempo. Een voorbeeld van zo’n familie die zijn fortuin maakte dankzij de keizer, waren de Sjeremetevs. Zij waren tegen het eind van de achttiende eeuw bijna tweemaal zo rijk als welke andere Russische adellijke familie dan ook. Dit kwam grotendeels doordat zij inzagen, als echte ‘Europeanen’, dat grote rijkdom en macht te verkrijgen was door slimme huwelijken te sluiten. De keizer verwachtte dat zijn schenkingen werden gebruikt voor een overdadig versierd paleis en een buitensporige
DE GROTE
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 13
levensstijl. En niet alleen de adel, ook het hof zelf deed hieraan mee. Ook moesten de stadspaleizen worden ingericht met Europese kunst. Zo werd onder het bewind van Catherina de Grote (1729-1796) de Hermitage gevuld met wel meer dan drie miljoen objecten. Een groot deel van het budget van de adel ging ook op aan de huishoudelijke staf. De Sjeremetevs, bijvoorbeeld, hadden meer dan driehonderdveertig bedienden. De beschaving en de welstand van deze nieuwe aristocratie was gebaseerd op het vakmanschap van miljoenen lijfeigenen. Wat Rusland miste aan technologie, werd goedgemaakt door de onbeperkte beschikbaarheid van goedkope arbeidskrachten. Ieder jaar werden
heid voor de jeugd, dat Peter de Grote met enkele aanpassingen uit het Duits had laten vertalen naar het Frans, zat in de privésfeer een instinctieve verbondenheid verscholen met de gewoontes en gebruiken van het Russische boerenleven. Ook in de paleizen was dit zichtbaar. De kamers die opengesteld waren voor ontvangsten, waren in ‘Europese’ stijlen vormgegeven, terwijl de privévertrekken vaak een Russisch karakter hadden. Of zoals Fjodor Dostojevski het zei: ‘Wij Russen hebben twee vaderlanden: Rusland en Europa.’ Het hebben van deze twee ‘vaderlanden’ lijkt bizar. In deze tijd was religieuze tolerantie helemaal niet vanzelfsprekend en het Russisch orthodoxe geloof botste met het geloof van de westerse voorbeelden als Frankrijk en Italië
De Europese cultuur moest en zou er komen enkele honderden lijfeigenen door de Sjeremetevs opgeleid tot kunstenaar, beeldhouwer, architect, acteur, zanger of decoratieschilder. Soms werd hun enkel één bepaald onderdeel van het vak geleerd. Zo leerde ieder lid van het blazersensemble slechts één noot van een bepaald muziekstuk, zodat in korte tijd dat stuk kon worden aangeleerd. De achttiende-eeuwse Russische aristocratie was zich ervan bewust dat hun leven veel weg had van een toneelstuk. Ze hielden de schijn op, ze waren immers niet als ‘Europeaan’ geboren en de ‘Europese’ manieren stonden ver van hen af. Peter de Grote had symbolisch willen breken met het verleden en daarom werd de aristocratie opgedragen hun oude gewoonten af te zweren. De nieuwe aristocratie moest in het openbaar Frans spreken. De ‘Europese’ Rus had een gespleten identiteit. Waar zij in het openbaar handelden volgens de beschrijvingen uit het etiquettehandboek Spiegel van welgemanierd-
die voornamelijk katholiek zijn. Maar dat orthodoxe geloof stond ver af van het bewustzijn van de verwesterde elite. Het orthodoxe geloof werd in de hogere kringen afgedaan als het ‘boerengeloof’, iets waar zij zich niet meer mee wilden associëren. Al reizend door ‘Europa’ werd deze nieuwe aristocratie toch met haar neus op de feiten gedrukt. Ze werd geconfronteerd met het ‘Europese’ beeld van de Rus als barbaars en niet van deze tijd. In de loop van de negentiende eeuw werd dit contrast steeds zichtbaarder. In de bloeiperiode van het nationalisme kreeg de ‘westerse’ Rus moeite met de definiëring van zijn volksaard. Zo stelde de Russische filosoof Tsjaadajev in 1836 dat de Russen het westen wel goed konden imiteren, maar niet in staat waren zich de essentiële morele waarden en ideeën ervan eigen te maken. Deze gevoelens van jaloezie, onzekerheid en wrok jegens ‘Europa’ zijn bepalend geweest voor het nationaal bewustzijn van Rusland in de decennia daarna. En zelfs nu nog. d
>>>
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 14
JOHN F.
De kracht van
Amerikanen kregen het gevoel Kennedy Sophie Zwaal - Hoewel John F. Kennedy maar een krappe drie jaar president van de Verenigde Staten is geweest, valt en zijn volle bos blonde haren (een groot contrast met voorganger Dwight D. Eisenhowers coupe, of het gebrek flexibele en informele omgang met de media was in zijn tijd ongekend en bracht Amerikanen dichter bij de
A
l voor Kennedy’s presidentschap was de familienaam Kennedy een begrip in Amerika. Politiek was geen vreemde wereld voor de familie: John’s vader Joseph had als rijke zakenman en politicus bijgedragen aan de presidentscampagne van Franklin D. Roosevelt. Als congreslid en senator binnen de democratische partij was Kennedy in de jaren vijftig via de televisie regelmatig aanwezig in de Amerikaanse woonkamers. Na zijn huwelijk met Jacqueline ‘Jackie’ Onassis in 1953 verscheen het ogenschijnlijk perfecte stel in populaire televisieprogramma’s zoals Person to Person, waarin de kijker een intiem kijkje kreeg binnen de kolossale villa’s van
Als presidentskandidaat kreeg Kennedy steun vanuit Hollywood en de muziekindustrie
Amerikaanse rijkelui. Als presidentskandidaat kreeg Kennedy in 1960 aanzienlijke steun vanuit Hollywood en de muziekindustrie. Het beroemde, in Hollywood en Las Vegas actieve collectief The Rat Pack, bestaande uit Hollywoodsterren Frank Sinatra, Dean Martin, Peter Lawford, Sammy Davis Jr. en Joey Bishop, raakte in 1960 in nauw contact met Kennedy. Leden van The Rat Pack namen actief deel aan zijn presidentscampagne en traden op tijdens diverse Democratische kiezersbijeenkomsten, waardoor de groep al snel de bijnaam The Jack Pack kreeg. Tezamen met de naamsbekendheid van Kennedy’s familie en verhalen over zijn heldendaden tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft dit in grote mate zijn overwinning op Republikein Richard Nixon bepaald. De televisie, die sinds de jaren vijftig en zestig onmisbaar was in veel Amerikaanse woonkamers, vormde een cruciaal vehikel voor het vormen en behouden van Kennedy’s immense populariteit onder het Amerikaanse volk. Kennedy en zijn voornaamste media-adviseur Theodore Sorensen gebruikten op zeer slimme wijze de televisie als medium waarmee politieke boodschappen naar buiten konden worden gebracht, zonder eerst door het filter van de pers te hoeven gaan. Bijzonder invloedrijk zijn de in totaal drieënveertig persconferenties die Kennedy gedurende zijn regeringstermijn hield. Deze werden voor het eerst in de geschiedenis live uitgezonden en betrokken tientallen miljoenen Amerikanen op unieke wijze bij het presidentschap en alles dat zich afspeelde in het Witte Huis. Kennedy’s informele optreden en zijn open houding tegenover de media gaf veel Amerikanen, die in deze tijd overspoeld werden met nieuws over de Vietnamoorlog en dreigementen vanuit Moskou, het gevoel Kennedy persoonlijk te kennen, als vriend en als steun en toeverlaat.
KENNEDY
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 15
John F. Kennedy
persoonlijk te kennen, als steun en toeverlaat hij moeilijk weg te denken uit de Amerikaanse twintigste eeuw. Zijn vlotte gevoel voor humor, zijn jeugdigheid daaraan) veroorzaakte een omwenteling in de beeldvorming ten aanzien van het presidentschap. Kennedy’s politiek dan zij ooit waren geweest. Zijn benoeming tot het hoogste ambt weerhield Kennedy er niet van deel te blijven uitmaken van de populaire cultuur van de jaren zestig. Dit maakte hem anders dan eerdere presidenten, die met terugwerkende kracht toch wat oubolliger aandeden. Zo zong de wereldberoemde actrice Marilyn Monroe in Madison Square Garden op nationale televisie de president bijzonder zwoel toe op zijn verjaardag in 1962, waarna Amerikaanse tabloids en hun lezers smulden van de rondgaande geruchten over de twee. Kennedy werd hierdoor, net als de beroemdheden die hem steunden, een cultureel icoon, een reputatie die hij ver na zijn dood nog zou houden. Tot op de dag van vandaag speelt deze symbiotische relatie tussen de president en de populaire cultuur een belangrijke rol bij verkiezingen en bij de beeldvorming rond het presidentschap. Een equivalent van Kennedy’s overtuigende maar informele manier van spreken, overweldigende zelfverzekerdheid en prominente aanwezigheid in de media hebben we gezien onder Barack Obama tijdens zijn presidentschap van 2009 tot 2017. Desondanks wordt ook kritisch gekeken naar de invloed van deze populariteit op de herinnering aan Kennedy als president. Diverse revisionistische historici hebben gesteld dat in de politiek, in het bijzonder op gebieden als de gevaarlijke relatie met de Sovjet-Unie en de Burgerrechtenbeweging, Kennedy relatief weinig heeft bereikt. En hoewel Kennedy bekend staat om zijn succesvolle handelen tijdens de Cubacrisis hebben meerdere operaties onder zijn commando beslist niet het gewenste resultaat bereikt, zoals de mislukte invasie van de Cubaanse Varkensbaai. Zijn nalatenschap wordt dan ook in grote mate gekenmerkt door de kracht van zijn aanwezigheid in de media en de populaire cultuur, waardoor de waardering voor Kennedy’s presidentschap voor en vooral ook na zijn dood vormen van persoonsverheerlijking aannam.
Jackie kende hierin een groot aandeel. Zij verwees naar 19601963 als ‘Camelot’, verwijzend naar het grootse en machtige kasteel van koning Arthur in zijn legendes. Het zou een periode zijn geweest waarin Kennedy zorgde voor een liberaler, vrijer en positiever politiek klimaat, dat niet meer geëvenaard zal worden. Jackie’s citaat vlak na de moord op haar man in november 1963 spreekt hierover boekdelen: ‘Don't let it be forgotten, that once there was a spot, for one brief shining moment, that was known as Camelot. There'll be great Presidents again, but there'll never be another Camelot again. It will never be that way again.’ d
Zijn nalatenschap is het gevolg van de kracht van zijn aanwezigheid in de populaire cultuur
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 16
SOCIALE
Digitaal geluk?
Aaron Wood (2013)
Froukje Vroom - In 2010 kreeg ik mijn eerste smartphone, de Samsung Star. Als een kind zo blij heb ik me daar tijden mee vermaakt: sms’jes sturen naar vriendinnen, spiegelselfies maken voor Hyves, hitjes van Ke$ha verzenden via Bluetooth en Doodle Jump spelen in de tussenuren. Nu, nauwelijks een decennium later, is de Star een prachtig gsm-fossiel. Tegenwoordig zijn alle menselijke behoeften één vingerklik verwijderd op de smartphone te vinden: eten bestellen via Thuisbezorgd, de straat veilig houden met WhatsApp Buurtpreventie, de liefde vinden op Tinder, ‘zelfvertrouwen’ opbouwen via Instagram en voor wie het virtuele leven te stressvol vindt, zijn er verschillende meditatie-apps. Verbazingwekkend hoe snel en ongemerkt de digitale samenleving is geboren en gegroeid, wanneer tien jaar terug al gedateerd aanvoelt.
O
m te beginnen is dit geen nostalgische ode aan het analoge tijdperk, toen kinderen buiten speelden en de melkboer nog aan de deur kwam. Het is meer een terugblik op de social media boom. Als startpunt van deze boom wordt binnen Nederland meestal de introductie van Hyves gekozen. In 2004 richtten Raymond Spanjar, Koen Kam en Floris Rost van Tonningen een online sociaal netwerk op naar Amerikaans voorbeeld. Hyves, verwijzend naar beehives oftewel ‘bijenkorven’ werd een grote hit. De beginjaren waren moeilijk, maar na het succesvol toepassen van The Tipping pointtheory van de Canadese journalist Malcolm Gladwell, werd Hyves populair. Deze theorie stelt dat hypes zich verspreiden via personen
met veel contacten, zogenaamde connectors. De oprichters waren ‘ex-koorballen’ en kregen daardoor het Amsterdamse studentenleven als eerste aan het ‘hyven’. In 2005 groeide Hyves in korte tijd uit tot een social media gigant van wereldniveau. ‘Hyvers’ uit Amerika, Engeland, Egypte en zelfs Peru ontdekten de site. Niet lang daarna beleefde het Hyves-imperium een overstretch. Hyves had niet de capaciteit om de spam uit deze landen te blokkeren. In mei 2005 werden niet-Europese ‘hyvers’ geweerd, en werden landen in het Midden-Oosten zelfs volledig geblokkeerd. Binnenlands bleef het aantal ‘hyvers’ groeien. Zelfs Jan-Peter Balkenende vierde in 2010 zijn verjaardag met z’n Hyves-vrienden. Duizenden vrienden ‘krabbelden’ Balkenende op die dag.
Met Hyves als medium kwam de politicus dichterbij dan ooit. In 2010 nam de Telegraaf Media Groep Hyves over voor grofweg 44 miljoen euro, optimistisch over de strijd tegen Facebook. Desondanks werd Hyves steeds minder ‘hip’. Nog geen twee jaar later was de waarde van Hyves gedaald tot een absoluut dieptepunt. In 2013 veranderde de Telegraaf Media Groep van koers en richtte zich met Hyves op online games. Ook Nederland kleurde Facebook-blauw. Begin februari 2019 was het vijftien jaar geleden dat Mark Zuckerberg destijds tweedejaars psychologiestudent aan Harvard University - met een aantal medestudenten TheFacebook oprichtte. In eerste instantie was de webpagina bedoeld als eigentijdse vervanging van het papieren
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 17
MEDIA
‘smoelenboek’, waar foto’s en namen van Harvard-studenten in algoritme door extreme uitspraken te doen of (sexy) vakantiefoto’s stonden. TheFacebook kon gebruikt worden voor zoeken naar te posten. Sociale media hebben ook de nodige uitwerking op hun gebruikers. Niet alleen wordt andere studenten, leren kennen van klasgenoten, bekijken van FOMO (Fear Of Missing Out) vaak De ophef rond Facebook andermans netwerken en geassocieerd met het gebruik doet terugverlangen naar Hyves visualiseren van iemands eigen van sociale media, ook worden netwerk. De groei van TheFacebook bepaalde stereotype vooroordelen binnen de Amerikaanse universiteiten was ongekend. In 2005 kocht in de maatschappij versterkt. Zo bleek uit recent onderzoek aan de Zuckerberg de domeinnaam facebook.com. Niet veel later werd de Blanquerna University in Spanje dat gender-stereotypen op social webpagina openbaar gemaakt voor iedereen vanaf dertien jaar en media worden benadrukt. Echte mannen maken geen selfies? ouder. Aan het einde van 2007 investeerde Microsoft 240 miljoen De ophef rond Facebook doet terugverlangen naar Hyves. Toch dollar in Facebook, waardoor de geschatte waarde van Facebook blijft de toekomst voor de sociale media ongewis. Teruggrijpen naar plotsklaps 15 miljard dollar werd. Gaandeweg breidde Facebook uit het begin, een duurzamere oplossing zoeken of gewoon weer de met de overname van Instagram en WhatsApp. krant meenemen in de trein? In een interview dat vorig jaar door Het succes duurde tot maart 2018 toen aan het licht kwam studenten van Stanford University is afgenomen betuigt voormalig dat Facebook gebruikersgegevens had verkocht aan Cambridge Facebook-topman Chamath Palihapitiya spijt: ‘The short-term, Analytica, die deze gebruikte voor strategische marketing tijdens dopamine-driven feedback loops we’ve created are destroying how de Trump-campagne. Sindsdien is er de nodige argwaan over wat society works.’ Hij ontzegt zijn jonge kinderen dan ook het gebruik sociale media met de data van hun gebruikers doen. Het gebruik van van sociale media. Ondertussen kijk ik, enigszins bevreemd, naar mijn sociale media wordt onmiskenbaar gestimuleerd door de opkomst broertje van bijna tien die z’n vriendjes appt: ‘komen jullie voetballen?’ van de smartphone. De bijkomende scroll-cultuur heeft invloed op Voor zo’n uitnodiging moest je vroeger nogal ongemakkelijk naar de de samenleving. Zo dansen politici naar de pijpen van het newsfeed- huistelefoon van je vriendjes of vriendinnetjes bellen. d
De wereld naar het dodenrijk stond een beetje open
Advertentie
‘Want zonder het verleden bestaat geen enk’le tijd’ Kijk voor Kleio’s activiteiten op: www.kleio-amsterdam.nl
of like Kleio op facebook!
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 18
Morele paniek in de DDR
DDR
‘Yeah, yeah, yeah-muziek’ en ander verderfelijk Amerikaans cultuurgoed
Haye Heida- Niemand had ooit kunnen denken dat de wederopbouw van Duitsland na de Tweede Wereldoorlog zo voorspoedig zou verlopen. De verbazingwekkende economische opleving ging de geschiedenis in als het Wirtschaftswunder. De ongekende welvaart die het bracht in combinatie met de verlenging van de leerplicht maakte het ontstaan van een jeugdcultuur mogelijk – althans, in het Westen. Oost-Duitse jongeren kwamen echter dankzij de doorlaatbare grens in contact met de Westerse mode, films en rock-‘n-rollmuziek. Het DDR-regime zag met lede ogen aan hoe zijn eigen jeugd eveneens in de ban raakte van de ‘amerikanische Kulturbarbarei’.
O
ver het algemeen was de Duitse culturele elite onder de indruk van de laatste Amerikaanse technische hoogstandjes. De cultuur en de maatschappij waar deze uit voortkwamen daarentegen, werden bestempeld als oppervlakkig - zij ontbraken aan de ‘geistige Kultur’. In het Oosten kreeg dit negatieve oordeel natuurlijk een extra lading, aangezien het de ideologische tegenpool betrof, maar harde maatregelen werden pas genomen toen Brezjnev in 1964 aan de macht kwam in de Sovjet-Unie. Na de bouw van de Muur in 1961 was er afwisselend sprake geweest van een beleid van repressie en beperkte liberalisering. De opvolger van Chroesjtsjov daarentegen, ging een duidelijke conservatieve koers varen, wat ook haar gevolgen had voor de cultuurpolitiek van de satellietstaten.
De Beatlemania was ondanks de ‘antifascistische beschermingsmuur’ naar de DDR overgewaaid, hetgeen laat zien dat de jonge communistische staat zich duidelijk nog niet had weten te legitimeren bij de bevolking. Kenmerkend voor de houding van de Oost-Duitse elite is de uitspraak van
De ‘Lipsi Schriftt’ was de Oost-Duitse versie van de Twist Walter Ulbricht op het elfde partijcongres in 1965. Tijdens de plenaire vergadering van de Sozialistische Einheitspartei (SED) vraagt de secretaris-generaal aan de zaal of het nu werkelijk nodig is dat jeden Dreck uit het Westen gekopieerd moet worden. ‘’Mit der Monotonie des yeah-yeah-yeah … sollte mann doch Schluss machen.”
In voorgaande jaren had de partij verscheidene pogingen gedaan om toenadering te zoeken tot de jeugd. Zo kreeg een dansschool in Leipzig eind jaren vijftig de opdracht om een beschaafd alternatief te bedenken voor de Twist die met de afkeurenswaardige rock-‘n-roll gepaard ging. Het resultaat was de ‘Lipsi Schritt’, een naam die afgeleid was van de Latijnse naam van Leipzig. Het behoeft geen betoog dat deze brave dans niet was opgewassen tegen de populaire pasjes van Elvis Presley en Bill Haley. Trouwe partijleden waren ervan overtuigd dat uit de eerste ‘postmurale’ generatie de eerste ‘nieuwe socialistische mens’ kon groeien, maar zij kwamen bedrogen uit. Het elfde partijcongres betekende dan ook voorlopig een breuk met het liberale beleid en de culturele teugels werden flink aangehaald.
POPMUZIEK
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 19
Kulturbarbarei in de voormalige DDR (Rutger Hoekstra, 2017) In propagandastukken werd er naar de Beatles verwezen in termen als Pilzköpfe (paddenstoelhoofden), refererend naar hun kapsels. Een progressieve leider van de jeugdorganisatie FDJ die aangaf dat lang haar voor jongens toch best goed kon staan, werd ontslagen. Toch schoten Beatgroepen naar Engels voorbeeld nog altijd als paddenstoelen uit de grond. Een van de meest indringende maatregelen om dit tegen te gaan was dan ook het licentiesysteem voor alle Oost-Duitse bandjes, waarbij slechts een handvol aan de officiële eisen wist te voldoen en in het openbaar mocht optreden. De andere honderden bands waren genoodzaakt om ondergronds te gaan. Bij het selectieproces waren Engelse bandnamen bijvoorbeeld uit den boze. Vooralsnog werd er streng gecontroleerd of de toegestane bands niet van de regels afweken en
of hun liedteksten geen dubbelzinnigheden bevatten. Het resultaat was de regimevriendelijke Ostrock, een slap aftreksel van wat de westelijke buren produceerden. De partij zou naar eigen zeggen tot besluit van deze maatregelen zijn gekomen om de culturele processen door de partij te
Naar de Beatles werd verwezen als Pilzköpfe verbeteren en de invloed van socialistische openheid op literatuur en kunst te versterken. In kunstenaarskringen werd de plenaire vergadering echter spottend het “Kahlschlagplenum” genoemd, omdat er eerder sprake was van culturele kaalslag dan van culturele bloei. Deze kneuterige overheidsinitiatieven
steken misschien schril af tegen de bouw van de Muur enkele jaren eerder, maar de strikte censuur werd verwezenlijkt op alle niveaus van de samenleving. Er zijn vele gevallen geweest waarbij jonge kinderen nietsvermoedend hun ouders of broers en zussen in de problemen brachten door aan hun schoolmeester of jeugdleider te vertellen naar welke televisiezenders zij ’s avond keken of naar welke muziek zij luisterden. De weeïge Ostrock en de door de overheid gepropageerde danspasjes zijn absurd en enigszins lachwekkend, maar zij hebben een onaangename bijsmaak. Een term als ’Kulturbarbarei‘ zou de kunstmatige socialistische cultuuruitingen dan ook niet misstaan. d
GAMES
EINDELOOS NUMMER 5 - PAGINA 20
Games: voor mannen alleen? Rutger Hoekstra - Toen afgelopen voorjaar het computerspel Battlefield 5 aangekondigd werd en de eerste aankondigingsfilm op het internet onthuld werd, schrokken sommige gamers zich rot. Vrouwen kregen een nadrukkelijke rol in de game en het filmpje: dat was toch niet historisch accuraat?! ‘Het internet’ (wat dat ook maar moge zijn) ging tekeer. De ontwikkelaar van de game, DICE, en uitgever Electronic Arts (EA) werden door de mangel gehaald. Hoe durfden ze vrouwen in een game aan de frontlinie van de Tweede Wereldoorlog te plaatsen en dan ook nog Britse. Die vochten al helemaal niet mee! Uiteraard waren die reacties overtrokken. Desondanks wil ik weten wat dat soort mensen bezielt om zo te reageren. Ik vermoed dat het te maken heeft met de commercie van de gameindustrie, ons idee van ‘realisme’ en beeld van de Tweede Wereldoorlog.
M
arkt van honderdmiljard Gaming is big business. Over 2017 verdiende de game-industrie honderd miljard euro (€100.000.000.000!), tegenover 34 miljard voor bioscoopfilms en 15 miljard voor de muziekindustrie. Gamen is dus niet meer alleen voor de zweterige puistenkop die op zijn zolderkamer aan zijn pc sleutelt of ’s nachts in de rij staat voor de nieuwste uitbreiding van World of Warcraft (schuldig!). Een positieve ontwikkeling daarvan is dat games vaker ingezet worden om op interactieve wijze te leren. Een keerzijde is er ook. Gameverslaving is door de Wereldgezondheidsorganisatie officieel erkend als verslaving. Games zijn kortom alom aanwezig in de samenleving, positief of negatief. De impact van een game op het publiek kan daarom groot zijn. Game-ontwikkelaars en uitgevers lijken zich daar bewust van en proberen nadrukkelijker aan te sluiten op sentimenten in de samenleving Zo ook DICE met haar ruwweg tweejaarlijks terugkerende game Battlefield. Het eerste deel verscheen in 2002 en speelde zich ook af in de Tweede Wereldoorlog. Sindsdien verschenen er twaalf games en nog wat bijbehorende uitbreidingen. Battlefield is een first person shooter, dat betekent dat de speler vanuit het perspectief van een soldaat momenten uit een oorlog naspeelt. In tien jaar tijd speelden zo’n vijftig miljoen mensen wereldwijd een Battlefield-game. De voorganger van Battlefield 5 werd het bestverkochte spel over 2017: een populaire serie dus. Een nieuwe aankondiging leidt automatisch tot hoge verwachtingen en veel reacties, want hoge bomen vangen veel wind. Toch zal de ophef rond de aankondiging van Battlefield 5 als een verrassing zijn gekomen voor DICE. Eén van de leidinggevenden van het bedrijf zag zich zelfs genoodzaakt te reageren op de ophef. Hij maakte duidelijk dat de vrouwen bleven. Namens het bedrijf stelde hij verder dat iedereen die onderdeel is geweest van het ‘grootste drama uit de menselijke geschiedenis’, gerepresenteerd moest
worden via de game en ook moest het spel inclusiviteit en diversiteit uitstralen. Naast het feit dat de game toch vooral bedoeld was om plezier aan te beleven. De geschiedenis stelde DICE deels in het gelijk. De kritiek dat vrouwen geen rol hadden in de oorlog ging misschien op voor Britse vrouwen die vooral achter de frontlinie actief waren. Daarentegen waren er ook vrouwen in onder andere het Rode Leger die wel meevochten. Het probleem is dat de gamewereld vooral een mannenwereld is en daarom valt het DICE te prijzen dat ze met hun nieuwste telg proberen aan te sluiten op een maatschappelijke ontwikkeling. Vrouwen zijn – helaas – nog steeds genoodzaakt hun plaats te blijven opeisen in de samenleving. Zeker in de game-industrie kan de vrouw een goede zet in de rug gebruiken, ook al zijn de verhoudingen in de gamerspopulatie niet eens zo heel scheef (59% man tegenover 41% vrouw). In de meeste games spelen vrouwen een marginale rol of als ze al een rol hebben, zijn het geseksualiseerde personages. Vrouwen identificeren zich daarom niet snel met videogames.
Het is raar als een kasteel historisch correct afgebeeld wordt
Realisme Desalniettemin is de onvrede niet raar, dat heeft namelijk te maken met hoe we tegen realisme aankijken. Ik doel dan niet op de vraag die ik reeds beantwoordde over historische accuraatheid, maar of de grote rol van de vrouw realistisch is binnen de spelwereld. Binnen game studies benaderen auteurs, maar ook ontwikkelaars, ‘realisme’ van drie kanten. Allereerst is er het uiterlijke vertoon: in hoeverre benadert een game grafisch de echte wereld? Ten tweede wat ik maar noem ‘ons realisme’, wat niets meer is dan onze interpretatie van in dit geval de Tweede Wereldoorlog. Maar nog beter te illustreren aan de hand van ons beeld van middeleeuwse kastelen. Dat bestaat namelijk uit idyllische kastelen met ronde
torens, hoge muren, kantelen en getooid met mooie puntdaken – een historisch incorrect beeld – maar we vinden het wel vreemd als we op historisch correcte wijze een kasteel afgebeeld zien worden. De derde benadering is de vraag in hoeverre het weergegeven beeld realistisch is binnen de spelwereld. Wie een game als Super Mario speelt staat er misschien niet bij stil, maar zonder twee keer nadenken wordt een loodgieter die het opneemt tegen een boze schildpad die vuurspuwt geaccepteerd. Dat is mogelijk omdat die wereld zo gecreëerd is dat het volkomen logisch is. Een fantasiewereld die wel twijfels oproept wanneer je aan het spelen bent, is een slechte game. In ieder geval zou het zo kunnen zijn dat in het geval van Battlefield 5 die laatste twee benaderingen meespelen. In de populaire cultuur is de rol van de vrouw in de Tweede Wereldoorlog namelijk gemarginaliseerd. Neem bekende oorlogsfilms als Saving Private Ryan, The Longest Day of, van recente datum, Dunkirk. Ze zetten allemaal nadrukkelijk de man op de voorgrond. In boeken spelen altijd de mannen de heldhaftigste rollen en zijn de vrouwen de bezorgde moeders, lieftallige zangeressen of verplegers. In ons beeld van de Tweede Wereldoorlog is geen plaats voor de vrouw, wat maakt dat wanneer zij wel een rol krijgt, dat tot scheve gezichten kan leiden – net zoals met die middeleeuwse kastelen. Het is dus niet “realistisch” vanuit ons beeld van de oorlog en dus ook niet realistisch binnen die spelwereld zelf. Een grote game als Battlefield 5 roept dus veel reacties op. Combineer dat met het feit dat de gamewereld nog overwegend een mannending is en dat we niet gewend zijn aan vrouwen in een game en je hebt een giftige cocktail die leidt tot onbegrip en tegenvallende verkopen. Nou ja, tegenvallend. Sinds de game in november 2018 uitkwam, gingen er al meer dan 7,3 miljoen exemplaren over de toonbank. Toch moest de baas van uitgever EA toegeven dat de game mede vanwege de roerige aankondiging niet voldeed aan de verwachting. Het had een miljoentje meer moeten zijn. d