Eindeloos zomer 2018

NUMMER 9 Zomer 2018, 21e JAARGANG

d

MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM

d

EINDELOOS d Gek & Geniaal - Zomernummer d

Boze menigte lyncht luchtballon Rutger Hoekstra - Veel weet ik er niet meer van, maar toen mijn ouders nog naast ons autobedrijf woonden, landde eens een ballon tussen de uitgestalde auto’s naast de garage. De ballon was niet ver gekomen en had misschien maar een minuut of tien in de lucht gehangen. Mijn ouders kregen een ballonvaart aangeboden en wat overbleef was een goed verhaal dat eens in de zo-

veel tijd op verjaardagen weer de ronde doet. Hoe anders was dit incident wellicht verlopen als het in de achttiende eeuw had plaatsgevonden, toen nog druk geĂŤxperimenteerd werd met de voorlopers van de huidige luchtballonnen en wantrouwige dorpelingen nog massaal in het bezit waren van hooivorken?

Wellicht het bekendste voorbeeld van vergaande ballonscepsis is de tocht van de eerste hydrogeenballon in augustus 1783.

Jacques Charles en de broers Anne-Jean en Nicolas-Louis Robert hadden een ontwerp bedacht van een lichtgewicht zak die gevuld en als het ware dichtgeknoopt kon worden. Ze hadden een net rond de ballon gespannen dat strakgetrokken werd zodra >>> de ballon gevuld werd met

LUCHTBALLON

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 2

EINDELOOS

HOOFDREDACTIONEEL Beste lezer, Een fiets met twee Andreaskruisen als wielen, handig om de trap op te fietsen. Een dubbele tandenborstel om met één haal de tanden aan weerskanten te poetsen. Een bijl met twee stelen, zodat houthakkers hun krachten kunnen bundelen. Een legpuzzel die bestaat uit twee stukken, ideaal voor beginnende en/of ongeduldige puzzelaars.

Een schaar met de snijkanten aan de buitenkant, speciaal ontworpen om rubberslangetjes in de lengte door te knippen. Een schommelzaag waarmee door te schommelen bij elke zwaai het onder de schommel bevestigde zaagblad dieper in het hout zaagt. Schoenen met springveren als hak, die de drager een aantrekkelijke, veerkrachtige gang geven. De verbazingwekkende voorwerpen en vernuftige vindingen van de Fransman Carelman (gepubliceerd in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw) lijken op het eerste gezicht geniale verbeteringen ten behoeve van het dagelijkse comfort. Ook in deze Eindeloos een keur aan geniale gekte en gekke geniën. De menselijke geest blijkt elke keer weer inventiever dan de werkelijkheid voor mogelijk houdt.

Het einde van het studiejaar is in zicht. Dat betekent dat menige student zich op een strand ergens verweg of juist dichtbij aan het opladen is voor een volgende ‘ronde’. Een nieuw studiejaar ligt in het verschiet en daarmee komt er een eind aan mijn hoofdredacteurschap.

Een jaar lang heb ik deze functie mogen vervullen. Met trots stel ik u voor aan mijn twee opvolgers, Loes Knijn en Rutger Hoekstra. Zij nemen het stokje over en zullen ervoor zorgen dat ook volgend studiejaar weer maandelijks een mooi blad te lezen is.

Veel leesplezier!

Bente Marschall

waterstofgas, zodat aan de onderkant een bakje kon hangen waar mensen in vervoerd konden worden. Een lumineus idee, maar toeschouwers dachten daar anders over.

Toen Charles en de broers Robert de ballon op 23 augustus in Parijs vulden, konden ze niet vermoeden dat de ballon vier dagen later aangevallen zou worden.

Het proces om een ballon te vullen en op te laten stijgen duurde inderdaad vier dagen.

Maar toen die eenmaal losgelaten werd, was dat het, tot op zekere hoogte, waard.

De vlucht was namelijk succesvol met een duur van drie kwartier en een afstand van maar liefst 21 kilometer, om uiteindelijk bij het dorpje Gonesse neer te komen. Een cruciaal detail, waarover tegenstrijdige informatie bestaat, is of Charles meevoer en zelf getuige was van de lynchpartij van zijn ballon. Als dat zo is, maakt dat het verhaal smeuïger. Het beeld dat één van de ontwerpers lijdzaam moet toezien hoe zijn

creatie verslonden wordt, is voor liefhebbers van leedvermaak natuurlijk prachtig.

Enfin, de ballon stortte ter aarde om in Gonesse opgewacht te worden door een boze menigte. Waar men in de stad tot op zekere hoogte gewend was aan dit soort experimenten, dacht men in het dorp dat dit monster door een nabijgelegen dorp gestuurd was. De menigte gooide stenen naar de ballon ‘om hem te doden’.

De genadeslag bleek een messteek te zijn.

Toen ze er wis van waren dat de ballon niet meer leefde, werd ze aan een paard gebonden en door het dorp gesleurd. Voor de overheid reden om een proclamatie uit te vaardigen en te stellen dat een ballon een machine is die op een dag nuttig zal zijn voor de noden van de samenleving.

Een vooruitziende blik, want tegenwoordig zijn ze, bijvoorbeeld, onmisbaar voor metereologen en klimatologen of, als ze toevallig in je voortuin landen, gratis pleziertochtjes. d

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 3

BLAUWBAARD

Koning Blauwbaard

Het turbulente leven van Hendrik VIII

Job Holtz - Zes vrouwen, acht kinderen en een compleet nieuwe kerk. Dat is het stormachtige leven van Hendrik VIII heel kort samengevat. Tegenwoordig staat hij bekend als een echte renaissancevorst enerzijds, met een behoorlijk egoĂŻstisch en liefdeloos karakter anderzijds. Zo heeft hij zich aan een aantal wreedheden schuldig gemaakt, vooral tegen twee van zijn vrouwen. Toch leek er in de eerste fase van zijn leven niet veel mis met zijn karakter. Dat veranderde echter na een gruwelijk ongeluk.

echter wel weer kort na de geboorte.

Het huwelijk werd Hendrik langzamerhand een doorn in het oog, omdat het het paar niet lukte een gezonde zoon te baren. Toch ging hij gewoon door met zijn leven. In 1524 nam hij deel aan een riddertoernooi, waar hij zijn ruiterkunsten wilde

Hendrik werd in 1491 in Westminster geboren, in Londen. Op zijn zeventiende trouwde hij met zijn eerste vrouw, Catharina van Aragon, en besteeg hij de Engelse troon.

Als vorst was hij vrij roekeloos: hij hield van oorlog voeren en hield er een behoorlijk elitaire levensstijl op na. Met het huwelijk tussen Hendrik en Catharina leek in eerste instantie niet veel mis, al was het voor het stel moeilijk om kinderen te krijgen. Pas nadat er vier kinderen tijdens of vlak na de geboorte waren overleden, lukte het om een gezonde dochter te baren, die later de Engelse koningin werd. Het zesde kind stierf

tonen. Hij raakte hierbij zwaargewond, verloor voor twee uur het bewustzijn en liep daarbij hersenletsel op. Dit had een behoorlijke impact op zijn leven, omdat zijn karakter voorgoed veranderde. Dit werd vrij snel duidelijk toen hij wilde scheiden van zijn vrouw. De paus verbood een scheiding, maar Hendrik trok zich hier niets van aan en verbrak alle banden met Rome. Vervolgens maakte hij zichzelf hoofd van de door hem opgerichte Anglicaanse Kerk.

In de daaropvolgende jaren ondervond Hendrik meer gevolgen van het ruiterongeluk. Niet alleen zijn fysieke ge-

Zijn karakter veranderde voorgoed

zondheid ging achteruit, ook zijn mentale.

Direct na het stichten van zijn kerk liet hij verschillende mensen executeren, omdat ze geen eed van trouw wilden afleggen voor de nieuwe kerk. Ook zijn dochter Mary wilde hij laten executeren, maar hij werd ervan overtuigd hier vanaf te zien. In de daaropvolgende jaren trouwde hij met vijf verschillende vrouwen, waarvan hij er twee liet onthoofden, omdat hij hĂŠn beschuldigde van overspel. Het ruiterongeluk maakte van Hendrik dus een nogal heethoofdige en liefdeloze man. Dat imago zal hij waarschijnlijk nooit meer kwijtraken. d

MONTY PYTHON

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 4

De grootmeesters van het absurdisme

Alan van Rijn - ‘Deze papagaai is dood, meneer!’ ‘Ach welnee, hoe kom je erbij.

Hij is aan het rusten!’ ‘Rusten? Hoezo?’

‘Prachtige vogels, Noorse blauwe papagaaien, niet? Prachtige veren.’ ‘Beste man, deze vogel is verleden, de pijp uit, koud, ontzield, ter ziele, kassiewijle!’

‘Hij heeft waarschijnlijk gewoon heimwee naar de fjorden.’ Absurde humor is een kunst, en de heren John Cleese, Graham Chapman, Eric Idle, Terry Gilliam, Michael Palin en Terry Jones zijn de grootmeesters van deze kunst. Zoals het impressionisme zijn Monet en het surrealisme zijn Dalí heeft, heeft het komisch absurdisme zijn Monty Python.

TV en film In 1969 maakte de groep zijn debuut met de sketchshow Monty Python’s Flying Circus, welke bestond uit surrealistische scènes

die het dagelijks leven van Britten in een absurd daglicht zetten. Typische Pythonsketches zijn opgebouwd uit karikaturen van gewone mensen, en zijn zo nu en dan politiek satirisch. Maar altijd zo absurd dat

Doorgedraaide magiërs en bloeddorstige konijnen maken hun opwachting je als kijker moet lachen. De ‘Parrot Sketch’ waarin een klant met een duidelijk dode papagaai boos naar de dierenwinkel gaat om verhaal te halen, is waarschijnlijk de beroemdste van Monty Python. Het ge-

sprek wordt zo gek dat je als toeschouwer niet meer begrijpt waar je naar zit te kijken. Deze stijl van absurde karikaturen en ontsporende verhaallijnen staat bekend als ‘pythonesque’, een woord dat nog altijd in Engelse woordenboeken terug is te vinden. Andere beroemde scènes die genoemd móeten worden zijn: ‘The Lumberjack Song’, ‘The Spanish Inquisition’ en ‘The Ministry of Silly Walks’. Als dit u niet bekend voorkomt, gaat dat dan zien!

In 1975 maakte de groep zijn filmdebuut met de legendarische historische komedie The Holy Grail, een film waarin middeleeuwse Engelsen en Schotten ook gekarikaturiseerd worden en tegelijkertijd de conventies van de gehele filmwereld overboord worden gegooid. Alles in deze film werd anders gedaan. Zo werd volgens de begintitels de film geregisseerd door een paar duizend lama’s. Deze absurditeit >>>

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 5

MONTY PYTHON wordt door de gehele film volgehouden. De ridders van de Ronde Tafel reizen in dit verhaal Engeland door op zoek naar de Heilige Graal, en komen doorgedraaide magiërs, treiterende Fransen en bloeddorstige konijnen tegen. Uiteindelijk vinden ze de graal, maar worden opgepakt door de London Metropolitan Police voor ze hun prijs, de graal en daarmee het eeuwige leven, op kunnen eisen. Je moet het zien om het te begrijpen, en zelfs dan begrijp je het waarschijnlijk nog niet.

Life of Brian Flying Circus en The Holy Grail waren vanwege de seksuele toespelingen ook erg controversieel, maar dat weerhield de Pythons er niet van een film te produceren die nog controversiëler zou zijn, een film waarin de karikaturale Britse typetjes nog meer uit hun context werden gehaald. Monty Python’s Life of Brian heeft een bijbelse setting waarmee de draak wordt gestoken, een keuze die op weinig sympathie van de religieuze wereld van de jaren ’70 kon rekenen. Cleese en Palin moesten de film verdedigen op de BBC in een debat met twee mastodonten van de Church of England, waar de twee Pythons uitlegden dat de film satire op bijbelse films was, niet noodzakelijk op het bijbelverhaal zelf. Dit komt overtuigend over. Alleen al omdat Jezus, die kort in de film voorkomt, op een respectvolle manier geportretteerd wordt. De hoofdpersoon Brian wordt door het volk van Judea gezien als de Messias en wordt door een hysterische meute van pythonesque typetjes achtervolgd die hij tevergeefs en moedeloos probeert te overtuigen van het feit dat hij NIET de Messias is! Hij weet ze niet van zich af te schudden. Door een reeks misverstanden eindigt Brian aan het kruis, en het absurde verhaal wordt afgesloten met het ongepast vrolijke liedje Always Look on the Bright Side of Life.

Monty Pythons erfenis Monty Pythons stijl van absurde komedie is herhaald door de absurde komieken die in hun voetsporen traden. Zo hebben we in Nederland Cees Prins, Michiel Romein en Herman Koch, een groep die onder de naam Jiskefet met recht de Amsterdamse Monty Python genoemd kan worden. Net als het Engelse voorbeeld maakte Jiskefet sketches met karikaturen van (meestal) Amsterdammers die in een absurde situatie geplaatst worden. De rode draad is net als bij Python volledig zoek. Voor Jiskefet was er natuurlijk het

onvergetelijke duo Van Kooten en De Bie die met hun bizarre (vaak Haagse) typetjes ongetwijfeld in de pythonesque traditie staan. In Engeland zien we mensen als Stephen Fry en Hugh Laurie die de traditie voortzetten in hun ondergewaardeerde sketchshow A bit of Fry and Laurie. Ook in Amerika zie je in animatieshows als The Simpsons, Family Guy en Rick and Morty de invloed van de Pythons terug. Zonder de grootmeesters van Monty Python zou de komisch- absurdistische grappenmakerij waarschijnlijk minder ver zijn ontwikkeld. En daar moeten we ze, denk ik, erg dankbaar voor zijn. d

Advertentie

‘Want zonder het verleden bestaat geen enk’le tijd’ Kijk voor Kleio’s activiteiten op: www.kleio-amsterdam.nl

of like Kleio op facebook!

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 6

MOZART

De onbeschaamde grappenmakerij van Mozart

Sophie Zwaal - Door velen wordt hij beschouwd als een van de grootste componisten aller tijden: op zijn vijfde componeerde hij zonder veel moeite zijn eerste symfonie, waarna hij op zijn zevende voor een groot publiek zijn talent liet zien. In zijn vijfendertig jaar durende leven heeft hij meer dan zeshonderd stukken gecomponeerd waarvan vele hoogtepunten in de muziekgeschiedenis zijn. Desondanks nam de uit Salzburg afkomstige Wolfgang Amadeus Mozart het leven niet altijd even serieus.

zich gelukkig prijzen als het publiek van deze ongeremde geestigheid. De twee hadden een relatie en schreven elkaar veelvuldig tussen 1777 en 1781, bekend als de ‘Bäsle-brieven’. Onder onderzoekers leeft nog steeds de vraag of Mozarts vergaande gevoel voor humor het resultaat is van een psychische aandoening of dat het simpelweg de gebruikelijke humor was, zelfs in de beschaafde en eerbare omgeving waar Mozart zich als gewilde componist in begaf.

Enkele onderzoekers stellen dat dergelijke humoristische scatologie (de studie van de ontlasting) destijds gangbaar was in bepaalde kunstvormen, in het bij-

Mozart (1756-1791) besteedde vele uren aan het componeren en arrangeren van symfonieën en pianoconcerten. Hij hield niettemin tijd over om vele brieven te schrijven. Mede door zijn vele reizen voor zijn optredens zag hij zijn familie slechts sporadisch. De vele brieven die Mozart hen schreef, laten zijn financiële en psychische worstelingen zien. Een aanzienlijk deel van Mozarts epistolaire oeuvre wordt echter gekenmerkt door tamelijk vulgaire humor – helaas te vulgair om in Eindeloos te vereeuwigen. De componist gebruikte namelijk herhaaldelijk menselijke uitwerpselen op een zeer expressieve manier als humoristisch onderwerp. Vooral Mozarts nichtje Maria Anna Thekla Mozart mocht

Dergelijke scatologie was gangbaar zonder het Duitstalige populaire theater en de zogenaamde Commedia dell’arte, het Italiaanse improvisatietheater waarin volkshumor centraal stond. In dit type humor wordt vaak in grove termen gesproken over de elite, voornamelijk uit ongenoegen over het uitsluitende karakter ervan. Andere onderzoekers stellen echter dat Mozarts scatologische humor het gevolg is van het syndroom van Gilles de la Tourette of van een bipolaire stoornis in combinatie met de

alcoholverslaving waar hij aan leed.

De kans blijft natuurlijk bestaan dat de ongezouten ‘plas-en-poep’-humor simpelweg bij Mozarts unieke persoonlijkheid hoorde. Aan zijn muziek doet het in ieder geval niets af. Zo stelde de musicus zelf ooit: ‘Vergeef me, Majesteit. Ik ben een vulgair persoon! Maar ik verzeker u dat mijn muziek dat niet is.’ d

Meer weten?

Geïnteresseerd geraakt in deze kant van de Oostenrijkse componist? Kijk dan de film Amadeus (1984, regie Milos Forman), waarin Mozarts karakter weergaloos naar voren komt. Liever muziek? Dan raad ik Die Zauberflöte Ouverture uit 1791 aan, enkele maanden voor zijn dood vervaardigd.

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 7

BALTISCHE KETTING

De Baltische ketting

Jet van der Steijle – Op 23 augustus 1989 werd één van de meest bizarre ideeën in uitvoering gebracht. Zo’n twee miljoen mensen hielden elkaars hand vast en vormden een slinger van Tallinn naar Riga naar Vilnius, waarmee de Baltische Staten aan elkaar werden verbonden. Deze menselijke ketting van ruim 675 kilometer lang was een protest tegen de Sovjet-Unie en luidde het einde van de Sovjettijd in dit gebied in. Wat gebeurde er? Hoe verwierven deze staten eindelijk hun onafhankelijkheid?

Estland, Letland en Litouwen kennen een lange bezettingsgeschiedenis. De Baltische Staten werden achtereenvolgens bezet door Zweden, het Russische keizerrijk en de Sovjet Unie. Alleen tijdens het interbellum kende de regio een korte periode van onafhankelijkheid. Tussen 1941 en 1944 werden de landen geannexeerd door het Derde Rijk, maar na de bevrijding werden ze weer toegevoegd aan de invloedssfeer van de Sovjet Unie. De landen moesten hun landbouw collectiviseren vanaf 1947, waarop massadeportaties in maart 1949 volgden. De Sovjet-tijd was geen prettige tijd in de Baltische Staten.

De Sovjet Unie begon aan macht in te boeten nadat Gorbatsjov aan de

macht was gekomen in 1985. Gorbatsjovs speerpunten waren glasnost en perestrojka, openheid en hervormingen. De inwoners van de communistische satellietstaten binnen de Sovjet-invloedssfeer zagen dit als een teken dat zij een eigen weg konden gaan bewandelen en wellicht konden breken met het communisme. Terwijl de kernramp in Tsjernobyl

Ook wel de ‘zingende revolutie’ genaamd plaatsvond, de oorlog in Afghanistan werd uitgevochten en veel etnische minderheden naar de Baltische Staten verhuisden om te werken, raakte de bevolking steeds meer ontevreden en keerde zich af van Moskou. Protestbewegingen kwamen bovengronds en mensen begonnen zich uit te spreken tegen het regime.

De Baltische ketting werd goed gepland. Lokale communistische partijen steunden het plan en gingen kleine dorpen langs om ervoor te zorgen dat de ketting ononderbroken was. Er werden bussen ingezet om de mensen zonder vervoer naar de ketting te brengen en in Estland werd een nationale feestdag uit-

geroepen, zodat iedereen vrij was en mee kon doen.

De Baltische ketting is onderdeel van een grotere revolutiegolf in de Baltische Staten, genaamd de ‘zingende revolutie’. Estland, Letland en Litouwen kennen een unieke cultuur, en muziek en liederen maken daar deel van uit. Honderdduizenden mensen verzamelden zich in de hoofdsteden en gingen tezamen hun nationale, traditionele liederen zingen. Ze verzetten zich niet, scholden niet, vochten niet, maar zongen. Het was een uiting van nationalisme, dat lang was onderdrukt en eindelijk tot uiting kon komen. Ondanks dat er geen geweld werd gebruikt, reageerden de Sovjetlegers hardhandig. Ze rolden tanks de straten in en sloegen in op de demonstranten.

Ook de Baltische ketting viel niet goed in Moskou. Er werden nieuwsberichten uitgezonden dat de ‘extremistische groepen’ gevaarlijk waren en het volk moest zich positief uitspreken over het communisme. Het ‘kwaad’ was echter al geschied en de beelden van saamhorigheid, verbeeld door de menselijke ketting, gingen de hele wereld over. De Baltische ketting gaf de opmaat voor meer ‘kettingen’ in de jaren erna en werd van een gek idee een mooi en waardig idee. d

HAPKLARE HISTORIE

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 8

Gekke maar geniale Velen die met iets nieuws aan zijn komen zetten werden voor gek verklaard. Vernieuwende muziek werd weggehoond, de eerste parachute werkte niet, nieuwe inzichten moesten het ontgelden, de eerste laptop kon rekenen op een hoop scepsis en de eerste ‘automobiel’ was slechts een speelgoedmodel. Naarmate de jaren verstreken, bleek soms dat deze geniale (uit)vindingen en ideeën zo gek nog niet waren.

Heilige avant-gardist Haye Heida - In 1960 ging John Coltrane voor het eerst op tournee door Europa met het kwintet van Miles Davis. In Parijs werd zijn energieke saxofoonspel met boegeroep onthaald.

Enkele maanden eerder had hij met deze band nog het succesvolle album Kind of Blue opgenomen, maar nu moest hij getroost worden door de producer. Het Franse, conservatieve publiek was nog niet rijp voor zijn nieuwe stijl. Coltrane daarentegen, zag het als een teken dat hij nog niet vernieuwend genoeg was! Zijn soloalbums werden voortaan gekenmerkt door een ongekende creativiteit en vernieuwingsdrift. Coltrane’s muziek behoeft nog steeds een lang ‘rijpingsproces’, maar voor jazzliefhebbers zal hij altijd een miskend genie blijven. Zijn album A Love Supreme leidde na zijn dood zelfs tot een haast ‘messiaanse’ verering, met een ‘Coltrane-kerk’ in San Francisco.

Parachute à la Franz Reichelt Job Holtz - Franz Reichelt was een Oostenrijker die de parachute had uitgevonden. Althans, een voorloper ervan. Het was een soort jas waarmee hij als in een vliegenierspak veilig naar beneden kon zeilen. Na een paar mislukte tests was hij ervan overtuigd dat zijn vinding van grotere hoogte wél succesvol zou zijn, dat de parachute wél zou werken. Hij kreeg met moeite toestemming om van de Eiffeltoren te springen. Het publiek stroomde toe, waaronder de pers. Toen Reichelt vol zelfvertrouwen aan de sprong begon, merkte hij dat zijn parachute toch niet werkte. Hij viel zijn dood tegemoet. De pers had alles vastgelegd, zodat Reichelt alsnog wereldberoemd werd. Dat dan weer wel.

HAPKLARE HISTORIE

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 9

uitvindingen Auto Rutger Hoekstra - De auto is een reuze handige uitvinding, zo bleek toen eind negentiende eeuw de voorlopers van de moderne auto’s uitgevonden werden. Het was een schot in de roos. Het eerste ontwerp dat op iets van een auto leek, werd echter al in zeventiende eeuw bedacht. In 1672 kreeg de Chinese keizer een op stoom aangedreven auto van de Belgische uitvinder Ferdinand Verbiest. Het was echter maar een speelgoedauto en kon dus niet gebruikt worden voor transport. Hoe gek dat ook klinkt, het concept werd in de eeuwen daarna steeds verder uitgebreid, totdat in 1885 de eerste verbrandingsmotoren verschenen en de ontwikkelingen elkaar in rap tempo opvolgden. Van luxe speelgoedproduct tot niet meer weg te denken transportvoertuig.

Sjouwen met laptops Sophie Zwaal - De eerste laptops werden begin jaren tachtig van de twintigste eeuw ontwikkeld en wogen zo’n 11 kilo. Deze eerste meeneembare computers, waaronder de Osborne I, werden met een hoop scepsis ontvangen: de New York Times bestempelde in 1985 de laptop als ‘achterhaald’ door te concluderen dat mensen niet zaten te wachten op een computer die hun leven buitenshuis verstoorde. Het idee je computer mee te sjouwen naar je werk en in de trein leek absurd, wat, met het gewicht van de vroegste modellen in het achterhoofd, wel te begrijpen is. Toen vanaf de jaren negentig het gewicht drastisch omlaag ging, bleek uit de verkoopcijfers dat mensen juist niets liever wilden. En de rest is geschiedenis.

Familie van de aap?

Loes Knijn - In 1831 vertrok hij op onderzoeksreis naar ZuidAmerika, Australië en het zuiden van Afrika. Tijdens zijn reis ontwikkelde Charles Darwin zijn eerste theorieën over het ontstaan van soorten. Hij ontdekte dat uitgestorven soorten nauw verwant zijn aan nog levende soorten en dat een soort per continent kan verschillen in eigenschappen. In 1859 verscheen zijn boek On the origin of species. In dit boek werkte Darwin zijn theorie over natuurlijke selectie en een gemeenschappelijke afstamming verder uit. Vooral uit katholieke hoek kwam veel kritiek op de ideeën van Darwin. Samuel Wilberforce, de bisschop van Oxford, bestempelde de theorie als ketterij. Het idee dat de mens als dier zou moeten worden beschouwd, was voor sommige mensen ondenkbaar. Tegenwoordig geldt de evolutietheorie van Darwin als de basis van alle biologische kennis.

ADOLPHE SAX

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 10

Adolphe Sax Experimentele instrumentenbouwer in het turbulente Parijs van de negentiende eeuw

Haye Heida – Het bestaan van bepaalde muziekinstrumenten is tegenwoordig zo vanzelfsprekend, dat wij soms vergeten dat mensen die instrumenten eerst hebben moeten uitvinden! De geschiedenis van muziekinstrumenten is niet altijd even gemakkelijk te achterhalen.

Een uitzondering daarop is de saxofoon – al heeft dit instrument uiteindelijk een heel andere weg afgelegd dan zijn uitvinder aanvankelijk voor ogen had.

De Belgische muziekinstrumentenbouwer Adolphe Sax (1814-1894) had zijn talent en belangstelling voor het vak niet van een vreemde. Zijn vader, Charles-Joseph Sax, bezat een blaasinstrumentenfabriek in Brussel en genoot destijds enige bekendheid door belangrijke veranderingen aan te brengen aan de hoorn. Tevens was hij hofleverancier voor de Oranjes gedurende de tijd van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Grootgebracht in een mu-

zikale omgeving als deze is het dan ook niet vreemd dat zoon Sax uiteindelijk terechtkwam op de Brusselse Koninklijke Muziekschool.

Op de muziekschool nam Adolphe Sax onder andere fluit- en klarinetlessen. Naast het vergaren van muzikale vaardigheden ging hij voor het eerst experimenteren met de bouw van instrumenten, wat hij doorzette na zijn studie. Het verhaal gaat dat hij in zijn werkplaats besloot om uit nieuwsgierigheid een klarinet-mondstuk

Het Franse leger was echter laaiend enthousiast op een door hem vervaardigde ophicleïde, een voorloper van de tuba, te plaatsen. Het resultaat was net zo min het geluid van een koperen blaasinstrument als dat van een

klarinet. Dit was het begin van zijn zoektocht naar een instrument dat zowel de kracht van een koperen blaasinstrument had als de precisie van een houten blaasinstrument – denk aan muzikale dynamiek en de mogelijkheid om zeer technische passages met enig gemak te kunnen spelen.

Op de Brusselse industrietentoonstelling van 1841 gaf Sax de allereerste officiële demonstratie van zijn ‘Sax-o-Phone’. Hij had destijds nog geen patent aangevraagd voor zijn creatie, dus voelde hij zich genoodzaakt om het instrument verscholen achter een gordijn te demonstreren. In België kreeg zijn uitvinding van symfonieorkesten niet de erkenning waarop Sax hoopte. Het Franse leger was echter laaiend enthousiast. De reden hiervoor was dat de Franse muziekkapellen qua materiaal en muziekniveau drastisch achterliepen op hun Oostenrijkse en Pruisische rivalen. Met de introductie van dit gloednieuwe instrument zouden >>>

ADOLPHE SAX

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 11

de Franse militaire bands wellicht hun muzikale achterstand kunnen inhalen.

Het was dan ook dit enthousiasme dat Sax deed besluiten om zich in Parijs te vestigen. In augustus 1845 stelde de minister van Defensie niet alleen de saxofoon, maar ook Adolphe’s saxhoorn en saxotromba verplicht voor alle muziekkapellen. Bovendien toonden de componist François Berlioz en het Franse conservatorium belangstelling. Sax wist zijn werkplaats dan ook zeer strategisch te vestigen aan de Rue Saint-Georges, vlak bij het Parijse conservatorium en de Opéra.

De bevoorrechte positie van Sax stuitte begrijpelijkerwijs op verzet van andere instrumentbouwers. Sax raakte tussen 1846 en 1867 onophoudelijk in meerdere langdurige rechtszaken verwikkeld. Hij won bijna al deze processen, maar toen in 1848 de revolutie uitbrak in Parijs werd het ministeriële decreet verworpen.

Men raakte echter al gauw gedesillusioneerd in de republiek die de revolutie teweeg had gebracht, waardoor een neef van Napoleon Bonaparte aan de macht kon komen en zich tot keizer kon kronen in 1852.

Tegen deze tijd was Sax allang failliet. Desondanks had hij zich in de tussentijd tot een zeer succesvol reclamemaker voor zijn eigen instrumenten ontplooid. Zo richtte hij zijn eigen fanfare op en organiseerde hij concerten waarin zijn zelfgebouwde instrumenten een prominente rol innamen. De zaken gingen weer beter. Als kers op de taart werd hij door Napoleon III tot Facteur d’instruments de musique de la maison militaire de l’empereur benoemd. Een soort hofleverancier dus, net als zijn vader ooit was. Het bedrijf Adolphe Sax & Cie ging een bloeitijd tegemoet en Sax werd hoofdvakdocent saxofoon aan het Parijse conservatorium.

Helaas mocht het uiteindelijk allemaal niet baten. De onrust die in Parijs in 1871 werd veroorzaakt door de grote nederlaag van Frankrijk in de Frans-Duitse oorlog zorgde ervoor dat Sax in 1873 voor de tweede keer failliet ging. In 1877 volgde er bovendien een derde faillissement, waardoor hij zijn particuliere verzameling moest veilen. Adolphe Sax stierf uiteindelijk arm en eenzaam in 1894. Zijn zoon heeft de merknaam en werkplaatsen moeten verkopen. Tot grote teleurstelling van Sax heeft de saxofoon nooit een permanente plek in het symfonieorkest verkregen.

Adolphe Sax heeft helaas de grote populariteit van de saxofoon in de Amerikaanse jazzwereld niet meegemaakt. Vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw werd zijn instrument volop gebruikt door big bands en kleinere jazzcombo’s. Legendarische jazzmusici als Charlie Parker en John Coltrane hebben hun carrière aan dit instrument te danken gehad. En ook al moest de familie Sax op een gegeven moment afstand doen van haar uitvindingen, dan nog is de familienaam voorgoed verbonden geraakt met en synoniem geworden voor het muziekinstrument. d

Schrijven voor Eindeloos?

Vormgeven voor Eindeloos?

Tekenen voor Eindeloos?

Fotograferen voor Eindeloos?

Kom langs bij Eindeloos!

Stuur een mailtje naar:

eindeloos@kleio-amsterdam.nl

DE LAATSTE

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 12

De laatste Habsburger

‘Veel mensen zeggen dat ik behekst ben en ik geloof het best, dat zijn de dingen die ik ervaar en waaronder ik lijd.’

Karel II van Spanje Loes Knijn – De geschiedenis kent vele gekke vorsten: de Zonnekoning in Frankrijk, de Winterkoning in Praag en onze eigen Koning Gorilla. Ook in Spanje hebben enkele bijzondere figuren op de troon gezeten, maar Karel II van Spanje spande letterlijk en figuurlijk de kroon. Naast zijn buitenproportioneel grote hoofd en zijn misvormde onderkaak was Karel geestelijk gehandicapt én epileptisch. Toch was Karel vijfendertig jaar lang koning van Spanje, Napels, Sardinië en Sicilië.

Karel II werd op 6 november 1661 geboren in Madrid. Op driejarige leeftijd overleed zijn vader Filips IV en kwam Karel op de troon.

Karel was vanaf zijn geboorte zwaar gehandicapt. Door zijn misvormde hoofd kon

hij zijn tanden niet op elkaar krijgen, waardoor hij niet kon kauwen en nauwelijks kon spreken. Ook lopen ging zeer moeizaam.

Op vijfendertigjarige leeftijd was Karel verlamd, epileptisch, kaal, slechtziend en vrijwel tandeloos. In 1698, twee jaar voor zijn overlijden, werd hij doof. Karel bleef tot een

Hij kon nauwelijks lezen en schrijven volwassen leeftijd kinderlijk en werd vervolgens dement. Hij kon nauwelijks lezen en schrijven. Zijn moeder Maria Anna van Oostenrijk trad daarom op als regentes.

Karel dacht zelf dat hij behekst was door de duivel. Hij kreeg al snel de bijnaam El Hechizado, ‘de Behekste’. Op verschil-

lende manieren is geprobeerd om de duivel bij hem uit te drijven, maar niets werkte.

Zijn geestelijke en lichamelijke afwijkingen worden tegenwoordig verklaard door de extreme inteelt binnen de Habsburgse dynastie. De vader van Karel, Filips IV (16051665), was de oom van zijn moeder Maria Anna van Oostenrijk (1634-1696). Hierdoor was zijn oma Maria Anna van Spanje (16061646) via zijn vader ook zijn tante. Filips III van Spanje (1578-1621) en zijn vrouw Margaretha van Oostenrijk (1584-1611) waren niet alleen de grootouders van Karel, maar via zijn moeder ook zijn overgrootouders.

De mate van inteelt in het geval van Karel II is vergelijkbaar met een kind uit een ouder-kind- of broer-zus-verhouding.

Karel trouwde ondanks zijn impotentie twee maal. Het eerste hu- >>>

EINDELOOS NUMMER 9 - PAGINA 13

HABSBURGER welijk was met Marie Louise van Orléans, een nicht van Lodewijk XIV. Het was een gelukkig huwelijk, maar er kwamen geen kinderen. Op zeventwintigjarige leeftijd werd Marie Louise onwel tijdens een tochtje te paard en stierf.

Na haar dood hertrouwde Karel met Maria Anna van Beieren, dochter van Filips Willem van de Palts. Ook dit huwelijk bleef kinderloos.

Karel wees een paar jaar voor zijn dood een kleinzoon van Lodewijk XIV, Filips van Anjou, aan als zijn opvolger. Frankrijk was op dat moment een sterke pion op het West-Europese spelbord, waar Karel niet meer om heen kon.

Het geestelijke gestel van Karel ging in die tijd hard achteruit. Tijdens een ‘mental breakdown’ liet hij geregeld familieleden heropgraven om hun lijken te aanschouwen en huilde hij bij het lichaam van zijn dode vrouw Marie-Louise. Deze gekke gewoonte zat blijkbaar in de familie. Johanna van Castilië, de moeder van zijn betovergrootvader Karel V, liet het lichaam van haar overleden man, Filips de Schone, in een loden kist op haar slaapkamer plaatsen. Elke ochtend opende zij de kist in de hoop dat Filips weer tot leven was gekomen. Ook op reis nam zij het lichaam van haar echtgenoot mee. Toen haar vader Ferdinand II Filips liet begraven, werd Johanna krankzinnig. Niet voor niets ging zij de geschiedenis in als Johanna de Waanzinnige. Ze werd opgesloten in een kasteel in Tordesillas en zou daar tot haar dood blijven.

Ook Karel II verbleef binnen de muren van zijn paleis, het Escorial, tot zijn dood in 1700. Karel werd achtendertig jaar oud, veel ouder dan men had gedacht. Karel II was de laatste der Spaanse Habsburgers en stierf kinderloos op 1 november 1700 in Madrid. Zijn dood leidde tot de Spaanse Successieoorlog tussen onder andere Frankrijk en het Duitse

EINDELOOS COLOFON

Hoofdredactie Bente Marschall Secretaris Rutger Hoekstra Eindredactie Silvio Algra Tycho Hofstra Bente Marschall Suzanne Nellestijn Opmaak Bente Marschall Drukwerk Speed-o-Print, Amsterdam Redactie Haye Heida Rutger Hoekstra Job Holtz Loes Knijn Bente Marschall Suzanne Nellestijn Alan van Rijn Jet van der Steijle Sophie Zwaal Met bijdrage van Kim Pannekeet Redactieraad Dr. Jouke Turpijn Dr. Willem Melching Prof. dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van Welie

rijk. Zowel Lodewijk XIV als keizer Leopold I waren van mening dat hun familie recht had op de Spaanse troon. Echter, Karel had in zijn testament Filips van Anjou aangewezen als zijn opvolger. Vanaf 1700 heerste Lodewijk XIV, namens zijn kleinzoon Filips, over het Spaanse rijk. Leopold I zag dat Spanje en Frankrijk feitelijk verenigd werden en eiste Karels erfenis op. Hij kreeg steun vanuit de Republiek, Engeland en Pruisen.

Samen vormden zij de ‘Grote Alliantie’. In 1701 begonnen zij een oorlog tegen Frankrijk. In 1713 werd deze strijd beslecht met de erkenning van Filips van Anjou als koning Filips V van Spanje. De Zuidelijke Nederlanden gingen over naar de Duitse keizer Leopold I.

Het leven van Karel II was een product van een jarenlange huwelijkspolitiek. De Habsburgers wilden hun rijk zoveel mogelijk uitbreiden en al het grondgebied binnen de familie houden. Deze politiek bleek zijn grenzen te hebben in de vorm van genetische ziektes en aandoeningen. Uiteindelijk werd deze ‘succesvolle’ politiek juist de ondergang van de Spaanse Habsburgers. Karel heeft tijdens zijn miserabele leven wél zijn naam kun- Uitgever: Stichting Eindeloos nen verbinden aan de Belgische stad Charleroi. Eindeloos is een onafhankelijk perioDat is die andere gekke vorsten nooit gelukt. d diek van en voor de studierichtingen Geschiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.

Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Eindeloos en is gelieerd aan studievereniging Kleio.

Eindeloos ligt iedere maand in de bladenbakken van het P. C. Hoofthuis en het Bushuis. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloos@kleio-amsterdam.nl Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van de Universiteit van Amsterdam.

De Habsburgers wilden hun rijk zoveel mogelijk uitbreiden

Stichting Eindeloos Kloveniersburgwal 48 1012 CX Amsterdam Zie ook: eindeloosweblog.wordpress.com