Caput Mundi Preview

Caput Mundi Een cultuurgeschiedenis van Rome en omstreken

!7IJ0I7-hbh ec!

Caput Mundi Een cultuurgeschiedenis van Rome en omstreken

Caput Mundi EISMA EDUMEDIA BV, LEEUWARDEN Caput Mundi TB cover.indd 1

Charles Hupperts • Elly Jans 13-01-2015 16:05:05

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:33

Pagina 3

V OORWOORD Caput Mundi ‘Hoofdstad van de wereld’ biedt een overzicht van de (cultuur)geschiedenis, archeologie en kunstgeschiedenis van de stad Rome, zowel in de Oudheid als in de Renaissance. Ook is er een hoofdstuk over Rome in de tijd van het Fascisme. De informatie in Caput Mundi is bedoeld als een voorbereiding op een bezoek aan de Eeuwige Stad. Verder besteedt Caput Mundi aandacht aan Pompeji, Ostia, Villa Hadriana en Sperlonga.

Caput Mundi bevat zo’n 400 afbeeldingen. De keuze ervan is erop gericht de lezer gedegen voor te bereiden op een bezoek aan de belangrijkste musea in Rome en Napels.

Voor degenen die Caput Mundi in het onderwijs gebruiken is er ook nog een Opdrachtenboek en een Docentenhandleiding.

Enkele onderdelen van hoofdstukken over de (kunst)geschiedenis en Romeinse archeologie komen uit eerdere publicaties van ondergetekenden bij Eisma. Verschillende teksten over de geschiedenis van Rome zijn van de hand van Xander van Eckeren uit Fortuna 1, 2 en 3. Wij danken hem voor de toestemming deze passages in Caput Mundi te mogen opnemen. Het Opdrachtenboek bevat ter verdieping twee artikelen uit Laus Romae, in 2010 bij Eisma verschenen, van de hand van Jona Lendering en Stephan Mols. Wij zijn hen erkentelijk voor de mogelijkheid deze artikelen wederom te publiceren. De auteurs willen bovendien Raphaël Hunsucker bedanken voor zijn waardevolle opmerkingen en aanvullingen. We hebben dankbaar gebruik gemaakt van zijn grote kennis van de stad Rome. Ten slotte gaat onze dank uit naar John Hendriks voor zijn administratieve ondersteuning.

De auteurs Charles Hupperts en Elly Jans

3

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:33

Pagina 4

I NHOUDSOPGAVE Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1. Van dorp tot stad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1. Het Begin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2. De Koningstijd (754/3-510/509 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3. De Etrusken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 4. De Republiek (510/509-27 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 5. De Burgeroorlogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2. De Romeinse kunst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 1. Bouwmaterialen en technieken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2. Het Forum Romanum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3. Bouwwerken in Rome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 4. De Romeinse schilderkunst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 5. Het historische reliĂŤf bij de Romeinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 6. Sarcofagen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 7. Portretten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3. Keizer Augustus, Mussolini en Rome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 A. Keizer Augustus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 1. Octavius wordt Keizer Augustus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 2. Augustus en de bouwkunst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 3. Augustus en de moraal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 4. Agrippa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 5. De Palatijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 B. Mussolini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 1. Mussolini en keizer Augustus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 2. Mussolini en Rome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 3. Mussolini en de archeologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 4. Keizers en Rome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 A. Tiberius, Caligula, Claudius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 1. Tiberius (14-37) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 2. Caligula (37-41) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 3. Claudius (41-54). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 B. Nero (54-68) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 1. Nero als keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 2. De Domus Aurea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 3. De laatste dagen van Nero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 C. Trajanus (98-117). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 1. Een wereldrijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 2. Het Forum en de zuil van Trajanus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 D. Hadrianus (117-138). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 1. Een kunstlievende keizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 2. Het Pantheon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 3. De Tempel van Venus en Roma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 4. Het mausoleum van Hadrianus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 5. De Villa Hadriana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

4

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:33

Pagina 5

5. Rome en de eerste christenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 1. Joden en christenen in Rome. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 2. De catacomben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 3. Vroegchristelijke kunst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 4. De Vaticaanse necropool . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 5. San Clemente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 6. Mithras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 6. Rome in de Renaissance en de Barok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 1. De kunstenaar in de Renaissance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 2. De architectuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 3. De beeldhouwkunst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 4. De schilderkunst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 5. Het Maniërsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 6. De Barok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 7. Griekse beelden in Rome en Napels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 A. De Griekse beeldhouwkunst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 1. Beelden alom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 2. De archaïsche periode (ca. 650-480 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 3. De klassieke periode (480-323 v.Chr.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 4. Het Hellenisme (323-27 v.Chr.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 5. Van Griekenland naar Rome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 B. De vondst en de invloed van de antieke sculptuur in Rome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 1. De Belvedere. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 2. De vondst en het verwerven van antieke beelden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 3. Afgietsels en prentenboeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 4. Romeinse families en hun collecties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 5. De invloed van de antieke sculptuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 C. Griekse beelden in Rome en Napels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 1. Palazzo Massimo alle Terme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 2. Musei Capitolini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 3. Musei Vaticani. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 4. Palazzo Altemps . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 5. Museo Archeologico Nazionale te Napels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 8. Pompeji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 1. De uitbarsting van de Vesuvius. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 2. De ontdekking van een stad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 3. Geschiedenis van Pompeji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 4. Romeinse stadsplanning en het Forum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 5. De woonhuizen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 6. De Pompejaanse muurschilderingen en mozaïeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 7. De Villa dei Misteri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 8. De verkiezingsstrijd in Pompeji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Kaarten van Italië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Plattegrond van het moderne Rome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Selecte bibliografie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Verantwoording illustraties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Kaart van het Romeinse Rijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

5

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

2 D E R OMEINSE

Pagina 25

KUNST

1. Bouwmaterialen en technieken Romeinse bouwmaterialen Tegenwoordig is beton niet meer weg te denken uit de architectuur. Het is goedkoop, gemakkelijk verwerkbaar, en het heeft eindeloos veel toepassingsmogelijkheden. De Romeinen waren de eersten die op grote schaal beton hebben gebruikt. Het Romeinse beton (opus caementicium) had als belangrijkste ingrediënt een bindmiddel, dat werd verkregen door gebrande kalk en vulkanische aarde met water te vermengen. Dit bindmiddel werd toegevoegd aan allerlei soorten stenen, bijvoorbeeld zware stenen voor funderingen en puimsteen voor grote koepels. Na het uitharden ontstond er een zeer stevig geheel, het zogenaamde beton. In principe wordt modern beton op dezelfde manier vervaardigd. Alleen wordt het nu nog sterker gemaakt doordat het gegoten wordt over een stalen raamwerk, het zogenaamde ‘gewapend beton’.

De Romeinen gebruikten beton vaak in combinatie met bakstenen. Nu waren bakstenen al vóór de Romeinen bekend, maar zij waren de eersten die ze op grote schaal toepasten. Vooral in de keizertijd werden

2.1. Opus caementicium, afgewerkt met blokken natuursteen. Gedeelte van de tempel van Antoninus en Faustina op het Forum Romanum in Rome, ca. 141 na Chr.

bijna alle grote gebouwen opgetrokken uit beton en bakstenen. Deze lieten de meeste keizers van een stempel voorzien. Dit maakt het dateren van bouwwerken vaak een stuk makkelijker.

Bouwtechnieken Bij het bouwen van een betonnen muur volgden de Romeinen precies hetzelfde procédé als wij tegenwoordig. Er werden twee houten platen tegenover elkaar gezet, die even hoog en lang waren als de muur die er moest komen. De ruimte tussen de platen werd ook opzij afgedicht. Vervolgens werd er van bovenaf beton ingegoten. Wanneer het beton was uitgehard, kon het houten raamwerk worden weggehaald en was de betonnen muur klaar. Natuurlijk konden op dezelfde manier ook andere onderdelen met houten vormen gemaakt worden: vloeren, plafonds, trappen, gekromde muren, bogen. Ook werden er soms twee muren van bak- of natuursteen evenwijdig aan elkaar gebouwd, en vervolgens werd de tussenliggende ruimte opgevuld met beton.

2.2. Tongewelf dat uit opus caementicium is gegoten. Publieke ruimte onder de Jupitertempel in Terracina, gebouwd in ca. 80 v.Chr.

25

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 26

2. DE ROMEINSE KUNST

2.3. De Aqua Claudia, een van de aquaducten die water naar Rome bracht. Het werd in 52 na Chr. op instigatie van keizer Claudius voltooid.

Het was 69 kilometer lang, waarvan 15 kilometer boven de grond liep.

In Nederland zijn wij gewend aan bakstenen muren en gevels. Vaak wordt ook het betonnen skelet van een huis bekleed met bakstenen, omdat wij dat mooier vinden. Ook bij Romeinse gebouwen zie je vaak muren van baksteen. Maar de Romeinen bestreken deze bakstenen met gips, en brachten er daarna eventueel schilderingen op aan. Ook werd de muur soms bekleed met marmeren platen, om ze een luxer uiterlijk te geven. Kale bakstenen vonden de Romeinen blijkbaar niet zo mooi als wij!

Bogen en koepels Op het gebied van de bouwkunst hebben we n贸g iets aan de Romeinen te danken. Ze waren zeer bedreven in boogconstructies. Ze waren in staat met bogen zeer grote ruimten te overspannen. Men kan een kleine ruimte (bijvoorbeeld bij een deur of raam) eenvoudiger overbruggen door een balk. Maar als de muur daarboven heel hoog is, of de overspannen ruimte heel groot, komt er een enorme druk op de balk te staan.

Deze druk rust geheel op het midden van de balk, waardoor hij kan breken. Een balk heeft weinig draagkracht. Bij een boog wordt de druk echter langs de zijden naar beneden geleid, en zo vangt een muur of een pilaar de druk op. De Romeinen pasten de boog-

26

constructie veelvuldig toe in hun grote bouwwerken.

Een prachtig voorbeeld van bogenbouw vormen de vele aquaducten die de Romeinen aanlegden (ill. 2.3).

Verder waren ze zeer bedreven in het maken van gewelven en koepels, die op hetzelfde principe als de boog-constructie berusten.

2.4. De ronde tempel van Hercules en die van Portunus op het Forum Boarium.

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 27

2. DE ROMEINSE KUNST

2. Het Forum Romanum Rome groeide van een klein, onbetekenend dorpje uit tot een wereldstad, het centrum van het Romeinse Rijk.

De Romeinen noemden de stad simpelweg Urbs, de Stad. Van hieruit werd het Rijk bestuurd, hier namen de politieke kopstukken de beslissingen die hun stempel zouden drukken op de wereldgeschiedenis.

Maar Rome was ook de woonplaats van de gewone stedelingen. Ten tijde van Augustus telde Rome ongeveer 600.000 mensen, in de 2de eeuw na Chr. een miljoen. De meeste mensen hadden niets met politieke macht of bestuur te maken, maar leefden en werkten in de stad en probeerden iedere dag brood op de plank te krijgen.

Leven in Rome betekende leven op straat. Al vroeg in de

geschiedenis van de stad ontstonden op verschillende plekken in de stad fora, marktplaatsen. Zo kwamen er langs de Tiber plaatsen waar vee en landbouwproducten werden verhandeld. De namen van het Forum Holitorium (Groentemarkt) en van het Forum Boarium (Veemarkt, ill. 2.4) herinneren hier nog aan. In het hart van de stad, aan de voet van de Capitolijnse heuvel, lag het Forum Romanum, het centrum van het openbare leven. Het is zoveel eeuwen niet alleen als markt, maar ook als religieus, politiek en sociaal centrum in gebruik geweest dat men bijna de hele geschiedenis van Rome in zijn ru誰nes kan aflezen. De vroegste geschiedenis van het Forum is in Hoofdstuk 1 besproken.

HET OUDE ROME

VIA SALARIA VIA NOMENTANA

VIA FLAMINIA MAUSOLEUM AUGUSTI

VIA TRIUMPHALIS

TEMPLUM FORTUNAE CASTRA URBANA

TARENTUM

T. SEMONIS SANCI FORUM TRAIANI

A. STATILII TAURI

FORUM ROMANUM

FORUM BOARIUM NAUMACHIA AUGUSTI T. IUNONIS REGINAE VIA PORTUENSIS

VIMINALIS

FORUM AUGUSTI

CAPITOLIUM THEATRUM MARCELLI

A. = T. =

VIA TIBURTINA

QUIRINALIS

PANTHEUM

PORTICUS POMPEIA

VIMINALIS

Servische Muur Tuinen, bossen Geografische namen De Zeven Heuvels Amphitheatrum Templum 250 meter

TEMPLUM QUIRINI

PORTICUS VIPSANIA STADIUM DOMITIANI

ROSTRA

VIA TIBURTINA VETUS

ARA PACIS

MERIDIAAN

CAMPUS MARTIUS

VIA AURELIA

PORTICUS MILIARENSIS

Tiber Kleine rivieren Pleinen Wegen Bruggen Bebouwing Publieke gebouwen

BASILICA AEMILIA

MACELLUM LIVIAE

DOMUS AUREA

ESQUILINUS

T. MINERVAE MEDICAE

T. VENERIS ET ROMAE AMPHITHEATRUM FLAVIUM

PALATINUS

T. DIVI CLAUDII

T. HERCULIS VICTORIS

AQUA CLAUDIA

VIA PRAENESTINA

CASTRA EQUITUM

CIRCUS MAXIMUS

CAELIUS

VIA TUSCULANA

AVENTINUS HORREA

EMPORIUM

PISCINA VIA ARDEATINA VIA OSTIENSIS

VIA LATINA

SEPULCRUM SCIPIONUM VIA APPIA

2.5. Plattegrond van het antieke Rome van de 2de eeuw na Chr.

27

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 28

2. DE ROMEINSE KUNST

2.6. Het centrum van de metropool Rome in de 4de eeuw na Chr. Maquette in het Museo della CiviltĂ Romana in Rome.

2.7. Het Forum Romanum, zoals het er tegenwoordig uitziet.

28

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 29

2. DE ROMEINSE KUNST

2.8. Een maquette van het Forum Romanum gemaakt door de Vlaamse archeoloog Guido Cuyt.

Gebouwen met een politieke functie In de tijd van de Republiek werd het Forum allereerst voor politieke doeleinden gebruikt. Zo was er de Rostra (ill. 2.9), het podium waarop de leiders het volk toespraken. Rostra betekent letterlijk snavels of scheepssnebben, dat zijn ijzeren rammen om vijandelijke schepen te doen kapseizen. Met snebben die op de Latijnen in 338 v.Chr. waren buitgemaakt, was de voorkant van dit monument versierd. Toen de beroemde politicus en advocaat Cicero in 43 v.Chr. was vermoord, werden zijn hoofd en handen aan de Rostra bevestigd, de plaats waar hij zo vaak had gestaan om zijn redevoeringen uit te spreken. Verder was er het Comitium, de vergaderplaats waar het volk voor zijn rechten had gestreden. Op deze open ruimte stemde het volk en werden openbare processen gehouden.

Naast het Comitium staat de Curia, het senaatsgebouw, waar alle belangrijke beslissingen werden genomen (ill. 2.10). Volgens de traditie stamt de Curia al uit de Koningstijd, maar de huidige Curia werd gebouwd door Caesar en is door Augustus afgemaakt en ingewijd. Er konden 300 senatoren in het gebouw plaatsnemen. Al vroeg, vanaf 630, is de Curia als kerk, de Sant’ Adriano, in gebruik genomen en daarom nog zo goed bewaard gebleven. Een deel van de marmeren vloer

stamt nog uit de tijd van keizer Diocletianus (284305). Tussen 1935 en 1938 heeft men het gebouw ontdaan van de middeleeuwse elementen en gerestaureerd. De bronzen deuren zijn een kopie van de oorsponkelijke, die in 1660 door paus Alexander VII zijn overgebracht naar de Sint Jan van Lateranen.

2.9. De Rostra op het Forum Romanum.

29

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 30

2. DE ROMEINSE KUNST

2.10. De Curia op het Forum Romanum.

De tempels De religieuze functie van het Forum laat zich in allerlei gebouwen herkennen. Waarschijnlijk het oudste gebouw van het Forum is de Regia. Dit betekent koninklijk huis. Misschien heeft het gebouw gediend als verblijf van de Etruskische koningen (zie Hfdst. 1).

In de Republiek vergaderde hier de Pontifex Maximus, de opperpriester, met zijn pontifices (priesters). Verder staan op het Forum vele grote en kleine tempels (over de tempelbouw zie pag. 37 e.v.). Een van de oudste tempels van Rome is de tempel van Saturnus uit 498 v.Chr. Acht granieten zuilen staan nog overeind (ill. 2.11).

Deze zijn afkomstig van de restauratie na een brand in de 4de eeuw na Chr. Saturnus is een oude god van de landbouw. Ter ere van de god werden op 17 december de Saturnaliën gevierd, een soort carnaval waarbij de sociale rollen werden omgedraaid: slaven mochten een dag meester zijn en de meesters waren slaaf. Ook was het een feest waarop geschenken werden gegeven.

Onder de tempel van Saturnus lag het aerarium, de Romeinse schatkist. Toen Caesar de macht greep, lag er een astronomisch bedrag in de schatkist, bestemd om een eventuele aanval van de Galliërs af te slaan.

Omdat Caesar Gallië zelf had onderworpen meende hij dat hij voor een deel recht had op deze schat.

Een andere oude tempel was die van Castor en Pollux, de zonen van Jupiter (ill. 2.12 en 2.17). De tempel is in

2.11. Het Forum Romanum van west naar oost. Rechts zijn de zuilen van de tempel van Saturnus zichtbaar.

30

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 31

2. DE ROMEINSE KUNST

2.12. Op de voorgrond de tempel van Castor en Pollux op het Forum Romanum.

2.13. De resten van de Vestatempel.

484 v.Chr. ingewijd naar aanleiding van de Romeinse overwinning op de Latijnen bij het Regillusmeer in 499 v.Chr., waarbij, zo geloofde men, Castor en Pollux op hun witte paarden onder de Romeinse gelederen waren verschenen en de Romeinen hadden geholpen.

Later op de dag werden ze gezien in Rome: ze lieten hun paarden drinken bij de bron van Juturna naast het Forum en vertelden dat de Romeinen hadden gewonnen. Er resten van deze tempel nog drie zuilen.

Bij dit heiligdom lag een moerassige poel die berucht was om zijn muggen.

Beroemd is de ronde tempel van Vesta, een van Romes oudste tempels (ill. 2.13 en 2.15). Vesta was de godin van de haard en beschermgodin van het vuur. In deze tempel brandde het vuur dat de priesteressen van Vesta brandende moesten houden, als symbool van het voortleven van Rome. Ook stond hier het Palladium, het cultusbeeld van de godin Pallas Athene/Minerva, dat volgens de legende door Aeneas uit Troje was meegenomen. De priesteressen van Vesta mochten niet trouwen of seksuele omgang hebben met een man. Gebeurde dat toch en werd de priesteres betrapt, dan werd ze in een onderaardse ruimte opgesloten om er een wisse dood te sterven. De ronde vorm van het tempeltje is naar Grieks voorbeeld. Het huidige gebouw stamt uit de 2de eeuw na Chr., maar de oorspronkelijke tempel is veel ouder. De priesteressen

2.14. Een reconstructie van het Atrium van Vesta.

31

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 32

2. DE ROMEINSE KUNST

2.15. De ronde Vestatempel op een Romeins reliĂŤf.

2.16. Beelden van Vestaalse priesteressen in het Atrium van Vesta.

2.17. Een reconstructie van de tempel van Caesar als Divus Julius (midden) en Castor en Pollux (rechts) op het Forum Romanum.

32

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 33

2. DE ROMEINSE KUNST

2.18. De tempel van Antoninus en Faustina op het Forum Romanum.

stonden hoog in aanzien. Ze hadden ereplaatsen in het theater en het Colosseum, waar ze mee mochten beslissen over het lot van de gladiatoren. Ze hadden het privilege om, net als de keizerin, in een koets door de stad te rijden. Bij de tempel bevond zich het Atrium van Vesta, bestaande uit een grote rechthoekige binnentuin met een vijver. Daaromheen lagen de woonen werkvertrekken van de priesteressen (ill. 2.14).

Mannen werden hier niet toegelaten, met uitzondering van de Pontifex Maximus. Om de vijver heen stonden de beelden van de priesteressen. Wat er van de beelden nog over was, is opnieuw opgesteld. Op de sokkels staan hun namen. Bij ĂŠĂŠn is de naam weggebeiteld, namelijk bij het beeld tegenover de ingang.

Alleen de beginletter C is nog te lezen. Men vermoedt dat het hier gaat om een zekere Claudia uit de 4de eeuw na Chr. van wie we weten dat ze zich bekeerd had tot het christendom.

Misschien wel de beroemdste tempel op het Forum is de tempel die Augustus liet bouwen op de plaats

waar het lijk van Caesar, toen hij vermoord was, werd verbrand (ill. 2.17). Het altaar in de gevel van het podium met een ronde onderbouw geeft precies de plek aan waar de crematie heeft plaatsgevonden. Vaak worden hier op 15 maart, de sterfdag van Caesar, ook nu nog bloemen gelegd.

De laatste tempel die we bespreken is die van Antoninus en Faustina (ill. 2.18). In 141 liet keizer Antoninus (138161 na Chr.) deze tempel bouwen ter ere van zijn overleden vrouw. Later bij zijn dood besloot de senaat dat de tempel ook aan hem gewijd moest worden, zoals het opschrift laat zien. Het was in deze tijd niet meer ongewoon dat een vrouw tot godin werd uitgeroepen. In de Middeleeuwen werd in de tempel een kerk gebouwd, de S. Lorenzo in Miranda. Dit heeft er zeker toe bijgedragen dat deze tempel het best bewaarde gebouw is van het Forum. Een trap met 21 treden leidt naar de tempel, met halverwege op de trap een altaar. In de tempel stonden de beelden van de keizer en keizerin, waarvan alleen nog enkele fragmenten bewaard zijn gebleven.

33

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 34

2. DE ROMEINSE KUNST

2.19. Tarpeia krijgt haar verdiende loon. In de oorlog tussen de Romeinen en Sabijnen was Tarpeia, een dochter van een Romein, in ruil voor wat de Sabijnen aan hun linkerarm droegen bereid de stadspoort voor hen te openen. In plaats van sieraden te ontvangen werd ze bedolven onder hun schilden en vond de dood. Reliëf afkomstig van het fries van de basilica Aemilia.

De basilica’s De gebouwen die bij uitstek een economische en juridische functie hadden waren de basilica’s. Basilica is de vrouwelijke vorm van het bijvoeglijk naamwoord basilikos dat ‘koninklijk’ betekent. Een basilica is bij de Romeinen een grote overdekte hal, een overdekt ‘verlengstuk’ van het Forum als markt. Hier werd handel gedreven en regelde men de geldzaken. Zo’n bouwwerk leende zich uitstekend voor grote bijeenkomsten.

Daarom werden er ook processen gehouden. Toen het christendom in 394 onder Theodosius staatsgodsdienst was geworden, werden dan ook steeds meer basilica’s gebruikt voor de christelijke eucharistie (= avondmaal) of gebedsdiensten. En zo werd de basilica de basis voor de kerk van het vroege christendom.

De drie belangrijkste basilica’s op het Forum zijn de basilica Aemilia, de basilica Julia en de basilica van Maxentius.

De basilica Aemilia was gebouwd in 179 v.Chr. door de censor Marcus Aemilius Lepidus. Deze basilica had onder meer de functie van een beurs of bank, waar geldschieters en belastinginners hun plek hadden. Het gebouw is verschillende keren door brand beschadigd maar telkens hersteld. Onder keizer Augustus werd het prachtig gerenoveerd, zodat Plinius de Oudere (1ste eeuw na Chr.) kon schrijven dat deze basilica tot de drie mooiste gebouwen ter wereld behoorde. Het interieur werd met reliëfs versierd waarvan er enkele in situ te zien zijn, zoals de ontsnapping van Aeneas uit

34

2.20. Van de eens zo imposante basilica Julia zijn slechts de treden naar de ingang en de onderbouw van de zuilen over. Op de voorgrond staat de tempel van Saturnus.

Caput Mundi Tekstboek

14-01-2015

13:34

Pagina 35

2. DE ROMEINSE KUNST

2.21. Tegenover de basilica Julia lag de lacus Curtius, een afgrond in het midden van het Forum. Hierin zou Marcus Curtius volgens de legende met zijn paard gesprongen zijn om het Romeinse leger voor een nederlaag te behoeden. Een Romeins reliĂŤf in het Tabularium, Musei Capitolini in Rome.

Troje, het verraad van Tarpeia (ill. 2.19) en de Sabijnse maagdenroof. In het begin van de 5de eeuw na Chr. brandde de basilica af toen Alaric, de koning van de Visigothen, de stad innam. Op deze fatale dag waren de bankiers gewoon aan het werk. Groene vlekken op het marmer van de vloer, veroorzaakt door gesmolten munten, geven nog steeds blijk van de paniek waarmee zij het gebouw hebben verlaten.

De basilica Julia, gebouwd door Caesar en afgemaakt door Augustus, deed vooral dienst als rechtszaal (ill.

2.20). Tijdens de processen waren grote groepen mensen aanwezig. Er werden vaak professionele supporters ingehuurd om de rechters te beĂŻnvloeden, maar ook om de lange, vaak saaie pleidooien te onderbreken en de spreker erop te wijzen dat hij op zijn tijd moest letten. Plinius de Jongere (61/62-ca. 112) heeft er als advocaat vaak gesproken. In de vloer van de basilica waren een soort damborden ingekrast. Het publiek kon zo bij saaie redevoeringen als spelend de tijd doden. Enkele zijn nog steeds zichtbaar. Er wordt verteld dat vanaf het platte dak keizer Caligula (37-41) soms gouden en zilveren munten over een menigte mensen uitwierp. Hij genoot ervan te zien hoe de mensen elkaar verdrukten en vertrapten. Er zouden zelfs mensen zijn omgekomen.

De basilica van Maxentius is van een indrukwekkende grootte (ill. 2.23). Keizer Maxentius, de laatste niet-christelijke keizer die Rome als hoofdstad koos, is ca. 306 na

2.22. Het kolossale hoofd van keizer Constantijn (306-337).

Palazzo dei Conservatori in Rome.

35



Contactgegevens

Celciusweg 41 8912 AM Leeuwarden Postbus 459 8901 BG Leeuwarden T (088) 294 48 80

edumedia@eisma.nl

www.eisma.nl/edumedia