Vakblad Bouwwereld by Eisma Media Groep bv

BOUWWERELD 01/2022

DE VERHALEN ACHTER BOUWTECHNIEK EN ARCHITECTUUR

DE WE R E LD ACHTE R ARCH ITECTU U R E N BOUWTECH N I E K

RESPACE Eldin Fajkovic transformeert met prefab verbouwpakket THE VALLEY Knus bergdorp van MVRDV aan de Amsterdamse Zuidas GROEN EN SOCIAAL Eerste Bosco Verticale in sociale huur dankzij efficiënte bouwmethodiek

01/2022

Goed om te weten als aannemer dat een gemakkelijke verwerking en brandveiligheid bij gevelisolatie hand in hand gaan. Dat vind ik bij Rockvent Dual.

EQUITONE gevelpaneel Bĳ het maken van geventileerde gevels ben ik altĳd op zoek naar de meest eenvoudige montage zonder de veiligheid uit het oog te verliezen. Dat vind ik terug bĳ Rockvent Dual. Daarnaast leveren de lange levensduur en lange ‘open tĳd’ een prima, veilig én duurzaam resultaat. ROCKWOOL steenwol: van nature circulair Ontdek alle mogelĳkheden en voordelen van Rockvent: rockwool.nl/rockvent

230x270_basis.indd 1

01-10-19 13:43

WELKOM

STOFFEREN Stel je krijgt de opdracht om voor een groep in architectuur geïnteresseerde toeristen een tour door Nederland te organiseren langs spraakmakende, eigentijdse gebouwen. Waarlangs zou die reis dan gaan? Ik zou het wel weten en deze editie van Bouwwereld als uitgangspunt nemen. Laat ik vooraan beginnen. De eerste bestemming die mijn illustere gezelschap cultuurminnaars zou aandoen, is het AFAS Experience Center in Leusden; een project waarover Bart van Langen, hoofd projectleiding Kingspan Light + Air, zich in lovende woorden uitlaat. Vervolgens reizen we af naar Amsterdam om ons te vergapen aan Valley, een state of the art-project van de hand van MVRDV. Dit gebouw aan de Amsterdamse Zuidas is een opvallend complex dat bestaat uit drie torens, waarin woningen, kantoren en winkels zijn gesitueerd. Gemaakt volgens de modernste inzichten, maar met de knusheid van een Zuid-Europees bergdorp. Dan gaat het richting Schoorl om Villa BW te bekijken. Dit ontwerp van Mecanoo is monolithisch bekleed met verlijmde blauwe keramische tegels, die geproduceerd zijn door Koninklijke Tichelaar; een parel in de duinen. We vervolgen onze reis naar het Zuid-Hollandse kustdorp Monster. Daar gaan we kijken naar de villa die derksen|windt architecten ontwierp voor een particuliere opdrachtgever. Het huis oogt eenvoudig, maar om de houten constructie van de woning zowel binnen als buiten zichtbaar te laten, moesten tal van problemen op het gebied van detaillering en bouwfysica worden opgelost. Dan koersen we naar Eindhoven om de Trudo Toren te bewonderen. Dit gebouw is een ontwerp van Stefano Boeri Architetti in samenwerking met Inbo en is de eerste Bosco Verticale in Nederland. Wat nog specialer is: het is de eerste ter wereld die in de sociale sector gerealiseerd is. Voor het groene aanzien zijn bij elkaar 135 bomen en ruim 9000 struiken en planten in de bakken rond de Trudo Toren geplant. Dan koerst de bus naar Utrecht om het werk van ZZDP Architecten in ogenschouw te nemen. Zij kregen het voor elkaar om het totaal verpeste oude Galeries Modernes te transformeren tot een parel van de Utrechtse binnenstad, waarbij met name het historische gevelbeeld in ere hersteld werd. Echt prachtig gedaan. Dan zijn we aan het einde van onze reis en kunnen we concluderen dat bouwend en ontwerpend Nederland ons kleine stukje aardbol heel aardig weet te stofferen.

Peter de Winter / sr. redacteur p.dewinter@eisma.nl

3 03_editorial.indd 3

11-02-2022 11:16

INHOUD

06 34 PROJECTEN 10 34 52

The Valley Knus bergdorp van MVRDV aan de Amsterdamse Zuidas Villa in Monster Helder concept in

70 DE CRUX 22 60

hout met pure detaillering

lijmtechniek voor villa in Schoorl E yecatcher in hout. Een trap van Studio RAP als visitekaartje

Sociaal en groen De eerste Bosco

RUBRIEKEN

Verticale in de sociale huur staat op

Keramische huid Speciale

Strijp S in Eindhoven House Modernes Iconisch warenhuis in Utrecht in ere hersteld met moderne 3D-technieken

06 27

Supergaaf Bart van Langen prijst het AFAS Experience Center Column Nico Scholten pleit voor ‘breedkijkers’

4 04-05_inhoud.indd 4

11-02-2022 09:17

INHOUD

52 28

88 70

Koploper Eldin Fajkovic wil de

vastgoed

Brandveiligheid Sinds 2021 zijn er nieuwe eisen aan de weerstand tegen

44 46 64

N ico Hendriks Gevelstenen van de Regent in Eindhoven brokkelen na 20

woonvraag oplossen in leegstaand

rookdoorgang

jaar af B ouwschade Scheuren in betonnen vloerafwerking M ateriaalinnovators Pierre Oskam

Mooi gedaan Details die de gebouwde

en Max Latour printen ‘Urban Reefs’ van

omgeving mooier maken

klei, mycelium, koffie en zaden

Materiaalmeester Hicon levert kunststukjes in glasvezelversterkt beton M ijn eerste Bedrijfsgebouw Terbregsehof is abstract dankzij technische oplossingen

86 88

C olumn Vincent Ketting over prijsstijgingen in de bouw door schaarste G espot Drijvende fietsenkelder achter Amsterdam CS S upergaaf Ellen Schild ziet schoonheid in voormalige drukkerij in Deventer

5 04-05_inhoud.indd 5

11-02-2022 09:17

SUPERGAAF WAT MAAKT EEN GEBOUW BIJZONDER? DE BOUWPROFESSIONAL AAN HET WOORD OVER ZIJN OF HAAR FAVORIETE GEBOUW OF INTERIEUR.

AFAS EXPERIENCE CENTER IN LEUSDEN

Bart van Langen, hoofd projectleiding Kingspan Light + Air

TEKST PETER DE WINTER FOTO’S RUUD DILLING

‘IN HET AFAS HEB IK ERVAREN WAAR BELEVING OVER GAAT’ 6 06-07-08_supergaaf.indd 6

11-02-2022 09:25

art van Langen is hoofd projectleiding bij Kingspan Light + Air uit Uden. Van alle Nederlandse gebouwen waaruit hij kon kiezen voor deze rubriek, kwam hij uit bij het AFAS Experience Center in Leusden als het

meest supergaaf. “Dat is zeker geen toeval. We hebben als bedrijf voor dat werk glasdaken en gevels gemaakt. Toch is het geen project van mezelf. Ik heb het project overgenomen van een collega die een andere functie kreeg en ik was betrokken bij de afrondende fase. Niettemin vind ik het een geweldig gebouw. En niet alleen om de toegepaste bouwtechniek of de gekozen bouwmaterialen. Wat het gebouw voor mij supergaaf maakt, is het achterliggende idee van de werkgever, die in dit geval ook opdrachtgever was.” Van Langen legt uit dat de directie van AFAS tevredenheid en welzijn van het personeel hoog in het vaandel voert. Dat zie je volgens hem door het hele gebouw heen terugkomen. “Alles is erop gericht dat je er met plezier naar binnenloopt. Je kunt er sporten, er zijn een cafeetje, een restaurant en zelfs een theater. Rondom het gebouw liggen tuinen, een vijver en sportgelegenheden. Dat spreekt me enorm aan. Onlangs beluisterde ik een podcast van Bas van der Veldt, een directievoerder van AFAS. Hoe die man naar de wereld kijkt, is heel bijzonder en wat hij zei past helemaal bij het karakter van het gebouw. Het gaat volgens hem om beleving en de paar keer dat ik in het gebouw heb rondgelopen, heb ik ervaren waar dát over gaat.” Naast beleving en karakter is het AFAS Experience Center in de ogen van Bart van Langen bouwtechnisch gezien zeker

7 06-07-08_supergaaf.indd 7

11-02-2022 09:25

SUPERGAAF

ook de moeite waard. “Als ik het van onze kant bekijk, is de

geeft plasvorming en dat mocht beslist niet. Maar er kan ook

daglichttoetreding optimaal toegepast. Boven het restaurant

net iets meer of net iets minder gas in de ruiten zitten, waardoor

is een groot gesegmenteerd glasdak gemaakt. Allemaal heel

ze iets bol of hol gaan staan en ook dat beïnvloedt de afwate-

vlak, slechts twee graden hellend en dat is best wel speciaal

ring bij zo’n gering afschot. We hebben dan ook een paar ramen

voor zulke grote oppervlakken. Er is zonwerende triple beglazing

moeten vervangen, maar de daken zijn vlak en er blijft nergens

toegepast, waar bovendien zonnecellen in opgenomen zijn. De

water op staan. Dat past ook bij de signatuur van ons bedrijf.

daken liggen vol met zonnepanelen. Die groene gedachte is in

Afspraak is afspraak en als er iets speelt, dan lossen we het op.

het hele ontwerp meegenomen. Daar komt bij dat ik daglicht

En zo zie je maar dat een dak onder twee graden ingewikkelder

een prachtig ‘bouwmateriaal’ vind dat in AFAS volop toegepast

is dan je denkt, terwijl je dat er aan de buitenkant niet vanaf

is. Veel transparanter krijg je het echt niet.”

ziet.” n

En technische snufjes vind je ook overal. “Zo zijn in het dak van het atrium elektrisch lopende gordijnen aangebracht in driehoekvormen, waarmee je secties kunt afsluiten van het licht. Aan de binnenzijde is bovendien zonwering geplaatst, waarmee de ruimtes verduisterd kunnen worden om presentaties op schermen te kunnen geven. In die zin wordt er goed gespeeld met de mogelijkheden van daglicht.” Er is topkwaliteit gevraagd en geleverd. Bij een hellinghoek van twee graden in de beglazing telt elke millimeter, weet Van Langen. “We moesten werken met een glaslengte van 2,3 meter en een hart-op-hartmaat van 2,3 meter. Dat zijn behoorlijk grote ruiten. Waar je dan tegenaan kunt lopen, is dat het glas door zijn eigen gewicht enige doorbuiging krijgt in de buitenruit. Dat

8 06-07-08_supergaaf.indd 8

11-02-2022 09:26

HET GROTE BOUWFOUTEN BOEK

Een zetwerk vol deuken, kalkuitbloei op gevels, schots en scheef metselwerk, onzorgvuldige maatvoering, onbegrijpelijke hemelwaterafvoeren en wankel timmerwerk. Je ziet en leest er alles over in Het Grote Bouwfoutenboek

Wil jij zien waar het zoal misgaat in de bouwpraktijk? Bestel dan het Grote Bouwfoutenboek in onze webshop. Voor slechts € 17,50

230x270_basis.indd 1

01-10-19 13:43

AAN DE AMSTERDAMSE ZUIDAS, PAL NAAST DE A 10, STAAT WOON- EN KANTOORTOREN VALLEY. HET ONTWERP IS GEREALISEERD DOOR MVRDV EN REKENT AF MET DE ANONIEME GLIMMENDE CORPORATE GEVELS WAAR HET LAND VOL MEE STAAT. HET GEBOUW KREEG EEN CONTEXTUELE GEVEL. DOOR TE STAPELEN, TE SCHAKELEN, TUSSENRUIMTES EN ZICHTLIJNEN TE CREËREN, ONTSTOND EEN GEBOUW WAARIN DE MENSELIJKE MAAT, SOCIALE INTERACTIE EN EEN LEEFGEMEENSCHAP MET VEEL GROEN CENTRAAL STAAN. ROMANTISCH GEZEGD IS VALLEY KNUS ALS EEN KLEIN BERGDORP DAT BEWONERS, GEBRUIKERS EN BEZOEKERS EEN MEER DAN WARM WELKOM BIEDT. DIRECTOR EN ARCHITECT GIDEON MAASLAND VAN MVRDV LEGT UIT WAAR DE UITDAGINGEN VAN HET ONTWERP ZATEN EN WAAROM DE REALISATIE VAN HET PROJECT EEN WAAGSTUK VAN DE BOVENSTE PLANK WAS. TEKST PETER DE WINTER FOTO’S MARCEL STEINBACH, OSSIP VAN DUIVENBODE, MVRDV, EDGE TECHNOLOGIES RENDERS VERO VISUALS DIAGRAMMEN EN TEKENINGEN MVRDV

KNUS BERGDORP AAN AMSTERDAMSE ZUIDAS 10

10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 10

11-02-2022 11:25

PROJECT NIEUWBOUW

De Valley aan de Amsterdamse Zuidas is een opvallend complex dat bestaat uit drie torens, waarin woningen, kantoren en winkels zijn gesitueerd.

11 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 11

11-02-2022 11:25

MVRDV heeft met een rechthoekig blok blauw isolatiemateriaal een maquette gemaakt. Daarin werd de vorm van de Valley als het ware geboetseerd. Gaandeweg ontstond zo een volume met een gladde buitenkant en een bergachtige vorm met facetten van binnen, waaraan Valley zijn naam ontleent. De meeste hoofdbrekens die de realisatie van Valley voor MVRDV opleverde, was de bewaking van dat concept.

ie naar de renders van de woon- en kantoortoren Valley kijkt, komt al snel tot de slotsom dat het complex – een ontwerp van MVRDV – een groen paradijs aan de Amsterdamse Zuidas moet wor-

den. Volgens Gideon Maasland, director bij MVRDV, gaat dat op termijn zeker lukken. “Het ontwerp van de beplanting is van de hand van tuinontwerper Piet Oudolf. Wat hij voor Valley bedacht, gaat zeker werkelijkheid worden, alleen niet in een paar maanden. Vergelijk het maar met een voortuin die je laat aanleggen. Zodra de hovenier weg is, ziet het er toch nog wat onvolwassen uit. Dat komt omdat het groen moet aanslaan en gaan groeien. Bij Valley is dat niet anders. Sterker nog, het is veel extremer dan in een voortuin. Het groen moet juist heel klein in de plantenbakken buiten de balustrades worden aangeplant, zodat de

Om de rotsachtige vorm nog meer te benadrukken, ontwierp MVRDV een aantal zogenoemde Specials. Deze staalconstructies voor de appartementen zijn op de grond geassembleerd en ingepakt en met een hijskraan aan de gevel bevestigd.

plantjes de gelegenheid krijgen zich aan te passen aan de plek waar ze staan. In dit gebouw staan ze hoger dan normaal, ze

12 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 12

11-02-2022 11:25

PROJECT NIEUWBOUW

VALLEY, AMSTERDAM

Housing Office Public

Towers pushed Towers to plinth pushed edgesto plinth edges

The contextual facade

The terraced towers

Conceptdiagrammen voor de Valley.

The terraced block

The public valley

vangen meer wind en dat zijn allemaal factoren die meespe-

bureau voor spectaculaire ontwerpen die de verbeelding in werking

len. Dat is voor ons als bureau best een lastig punt. Iedereen

zetten. “We zijn groot voorstander van stedelijke verdichting, wat

kent de renders en kijkt dan naar het gebouw en mist iets. Het

overigens niet automatisch hoogbouw betekent. En als je dan kijkt

gaat zeker nog twee jaar duren voordat het beeld van de render

waar de meeste mensen van dromen en wat ze fijn vinden, dan

werkelijkheid is geworden. Maar dan blijft het ook mooi, omdat

krijg je een bijna kinderlijke tekening van een huis met een schuin

het onderhoud van al het groen aan professionals wordt over-

dak, een grote voordeur, boom in de tuin, hond erbij en een auto

gelaten. Op die manier krijgt Valley op termijn een prachtig en

voor de deur. Wij zijn echter geen voorstander van het ‘volvinexen’

levendig groen aanzien.”

van het Groene Hart. De vraag waar we bij Valley voor stonden, was hoe we konden verdichten zonder er een gebouw van te maken

GEEN ANONIEME WOONPALEN

dat eruitziet als de zoveelste anonieme woonpaal.”

MVRDV moet niets hebben van wat architect Gideon Maasland

Om tot de uiteindelijke vorm te komen, zijn de ontwerpers van

anonieme palen in het stedelijk landschap noemt. Eerder kiest het

MVRDV aan de slag gegaan met een rechthoekig blok blauw

13 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 13

11-02-2022 11:25

VALLEY, AMSTERDAM

Valley heeft een contextuele gevel gekregen. De gladde, spiegelende, aluminium gevels van de omgeving zijn letterlijk toegepast op de buitenzijde van het volume. Voor de gevelbekleding aan de binnenkant is in contrast met de buitengevel gekozen voor het natuursteen Cenia Ducal.

14 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 14

11-02-2022 11:26

PROJECT NIEUWBOUW

‘DIE UITGEKRABDE BINNENKANT IN COMBINATIE MET DE GLADDE BUITENKANT, DAAR VALT OF STAAT ECHT ALLES MEE’

isolatiemateriaal, waar ze wel vaker maquettes van maken. “We zijn toen begonnen er stukjes uit te krabben. Gaandeweg ontstond zo een volume met een gladde buitenkant en een bergachtige vorm met facetten van binnen waaraan Valley zijn naam ontleent. Wat we uiteindelijk gedaan hebben, is de drie torens naar de randen van de plint duwen. De ruwe rotsachtige uitsteeksels aan de binnenzijde worden gevormd door de hoekige plattegronden van de appartementen.”

OPEN EN VRIENDELIJK De boodschap die MVRDV met Valley – een complex met woningen, kantoren en winkels – de wereld in wil sturen, is dat hoge gebouwen niet per se anoniem hoeven te zijn en zich niets van hun omgeving lijken aan te trekken. “Als je het anders aanpakt, dan kunnen gebouwen veel opener, vriendelijker en zelfs liever voor elkaar en hun gebruikers zijn. Als je die aspecten in een ontwerp probeert te realiseren, kun je de stad echt verdichten en er tegelijkertijd meer woon-, werken leefkwaliteit aan toevoegen.” Valley is volgens Maasland atypisch voor de Zuidas. “We hebben het ontworpen als een soort community. Het dwingt door zijn organisatie interactie af. Door zijn vorm ontstaan er spontane contactmomenten tussen de bewoners. Je bent je voortdurend bewust van elkaars aanwezigheid, maar hebt toch voldoende privacy om een eigen leven te leiden. En precies dat vinden de meeste mensen zo fijn aan een woon- of Vinexwijk. Je hebt een eigen plek, maar ook contact met de buren.”

ONTMOETINGSPLAATS Hetzelfde geldt voor de kantoren van Valley. Die zijn toegankelijk via liften die uitkomen op de Grotto, ofwel de ontmoetingsplaats annex binnenstraat op de eerste verdieping. “Als je aankomt en je zet je auto in de parkeergarage, dan kun je met een shuttlelift naar de Grotto en pas daar is de lift naar het kantoor. Je komt dus altijd wel iemand tegen. Het gebouw is daarmee dus veel meer geworden dan een verzameling van programma’s. Door te stapelen, te schakelen, tussenruimtes en zichtlijnen te creëren, hebben we de kwaliteit van het gebouw opgeschroefd en daarmee de menselijke maat, sociale interactie en ontmoeting weten te faciliteren. Het leverde een woon-, werken leefgemeenschap op met veel groen. In een anoniem rechthoekig gebouw met uitzicht naar slechts vier kanten was dat nooit gelukt. Als je het romantisch wilt zeggen, is Valley een knus klein bergdorp aan de Zuidas dat bewoners, gebruikers en bezoekers een meer dan warm welkom biedt.”

15 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 15

11-02-2022 11:26

VALLEY, AMSTERDAM

Standard facade

Push in

Pull out

Add specials

Vormdiagrammen voor de Valley. Om uit te leggen hoe de gevel precies is opgebouwd, hanteert MVRDV de ontwerptermen Standard façade, Push in, Pull out en Add specials. Afhankelijk van de parameters krijg je een aantal opties waarmee je de beste keuzes kunt selecteren. De software maakt de verschillen letterlijk zichtbaar op het beeldscherm.

Door te stapelen, te schakelen, tussenruimtes en zichtlijnen te creëren, is de kwaliteit van het gebouw opgeschroefd en weet het daarmee de menselijke maat, sociale interactie en ontmoeting te faciliteren.

16 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 16

11-02-2022 11:26

PROJECT NIEUWBOUW

Views

living room

Privacy

bedroom

living room

Privacy

living room bedroom

bedroom living room

Daylight

A10

Green A10

Green

Sound+wind protection Housing principles van de Valley. MVRDV werkte samen met ARUP aan een aantal scripts en modellen waarmee zaken als het aantal zonuren, de omSound+wind protectiondaglicht vang van de terrassen en de hoeveelheid per appartement bepaald konden worden.

17 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 17

11-02-2022 11:26

VALLEY, AMSTERDAM

‘DE VRAAG WAAR WE BIJ VALLEY VOOR STONDEN, WAS HOE WE KONDEN VERDICHTEN ZONDER ER EEN GEBOUW VAN TE MAKEN DAT ERUITZIET ALS DE ZOVEELSTE ANONIEME WOONPAAL’

18 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 18

11-02-2022 11:26

PROJECT NIEUWBOUW EEN SOORT LEVENSWERK

“Het was of geen project of ze moesten eruit. We hebben toen

De realisatie van Valley was volgens Maasland – die vanaf 2016

in overleg met de opdrachtgever plekken gevonden waar we

bij het project betrokken was – een waagstuk van de bovenste

meer vierkante meters konden maken. Dat leverde genoeg geld

plank. “Het is een van die gebouwen waarvan je van tevoren

op om die natuurstenen plafonds toch te kunnen realiseren. Een

nooit zeker weet of ze daadwerkelijk gebouwd gaan worden. Er

ontwerp kunnen realiseren precies zoals je het bedacht hebt,

waren zo gigantisch veel problemen die overwonnen moesten

kost een architect dus heel veel overleg en vraagt het uiterste

worden; niet alleen bouwtechnische, maar zeker ook financiële.

van zijn creativiteit.”

Nu ik erop terugkijk, is het toch een soort levenswerk van de opdrachtgever, het adviseursteam en van ons. Dat geldt zeer

MATERIAALKEUZE

beslist ook voor de aannemer die erbij betrokken was. De rea-

Wie naar de materiaalkeuze van de Valley kijkt, ziet dat kosten

lisatie was best een ingewikkelde klus, maar nu het gebouw er

noch moeite gespaard zijn om er een gebouw met een men-

eenmaal staat, zijn alle partijen zo trots als een pauw.”

selijke uitstraling van te maken. Het idee achter die materiaalkeuze is in essentie afstappen van de anonieme glimmende

HET CONCEPT

corporate gevel. Valley zou een wat MVRDV noemt contextuele

De meeste hoofdbrekens die de realisatie van Valley voor

gevel krijgen. Maasland: “De context gaat over de omgeving. We

MVRDV opleverde, was de bewaking van het concept. “Die uit-

hebben de gladde, spiegelende, aluminium gevels van de omge-

gekrabde binnenkant in combinatie met de gladde buitenkant,

ving letterlijk ook toegepast op onze buitenzijde van het volume.

daar valt of staat echt alles mee. Zowel in de detaillering, als

Daardoor noemen wij het de contextuele gevel, in het Engels

in de uitwerking, als in de uitvoering; daar hebben we de hele bouwperiode strak bovenop gezeten. Dat betekende eindeloos veel overleggen. Bijvoorbeeld om te voorkomen dat iemand de dorpel in een detail toch iets omhoog zet om de waterkerende

MULTIFUNTIONELE TORENS

laag net iets makkelijker op te kunnen plakken.”

Valley’s drie toppen van verschillende hoogtes reiken tot

MVRDV maakte de DO-details, waarna de bestek- en werkte-

maximaal 100 meter, waar de publiektoegankelijke Sky-

keningen door Inbo verder zijn uitgewerkt. “Maar dan blijft het

bar zit, verspreid over de bovenste twee verdiepingen,

toch hameren omdat je wilt dat alles wordt uitgevoerd zoals het

met panoramisch uitzicht over Amsterdam. Het gebouw

bedacht is. Zo is de bovenkant natuursteen, ik weet het nog

bestaat uit 200 appartementen, 7 verdiepingen met kan-

precies uit m’n hoofd, 173 millimeter boven peil. Dat was het in

toren, een ondergrondse parkeergarage van drie verdie-

het DO en dat is uiteindelijk ook zo uitgevoerd. Als je het 174

pingen met 375 parkeerplaatsen en diverse winkel- en

millimeter maakt, dan kom je met de netto hoogte niet uit. Zo

culturele voorzieningen. Vanaf straatniveau leidt een

nauw luisterde de realisatie van het ontwerp.”

voetgangerspad, dat langs winkelfuncties, terrassen en daktuinen loopt, naar het centrale dalgebied verspreid

BUITENRUIMTES

over het vierde en vijfde niveau en omringt daar de cen-

Een ander voorbeeld van er bovenop zitten zijn de plafonds van

trale toren. De internationaal bekende landschapsarchi-

de buitenruimtes. Die zijn, net als de gevels, met natuursteen

tect Piet Oudolf ontwierp alle vegetatie van Valley, met de

bekleed. “We krabden de rots immers aan alle kanten uit en

nadruk op een groene uitstraling het hele jaar door. Het

dan tellen de buitenplafonds dus mee. Op zich een creatief idee,

project ontleent zijn naam aan de publiektoegankelijke

superleuk, maar ingewikkeld in de uitvoering. Veroorzaakte

terrasvormige vallei, die zich tussen de drie multifunctio-

het gladde oppervlak van de natuursteen geen geluidshinder?

nele torens bevindt.

Moest de steen iets ruwer gemaakt worden om geluid te kun-

In Valley komen de nieuwste inzichten op het gebied van

nen absorberen? Hoe breed moet de voeg precies worden?

duurzaamheid, technologie en gezondheid samen. Het

Deze en meer vragen vroegen om een antwoord, maar we wil-

gebouw scoort een energieprestatiecoëfficiënt van -0,30.

den er beslist aan vasthouden, want met ander bouwmateriaal

De negatieve score betekent dat de energieopbrengst van

zou ons concept niet goed uit de verf komen.”

het gebouw gemiddeld over een jaar groter is dan het

Op een gegeven moment moest MVRDV bezuinigen en zijn de

energieverbruik. Valley haalt een 8 op de GPR Gebouw-

natuurstenen plafonds er door de opdrachtgever uitgehaald.

schaal.

19 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 19

11-02-2022 11:26

VALLEY, AMSTERDAM len waarmee zaken als het aantal zonuren, de omvang van de terrassen en de hoeveelheid daglicht per appartement bepaald konden worden. Om uit te leggen hoe de gevel precies is opgebouwd, hanteert MVRDV de ontwerptermen Standard façade, Push in, Pull out en Add specials. “Afhankelijk van de parameters, van wat je van belang vindt, krijg je een aantal opties waarmee je de beste keuzes kunt selecGideon Maasland, director bij MVRDV: “We hebben de Valley ontworpen als een soort community. Het dwingt door zijn organisatie interactie af en door zijn vorm ontstaan er spontane contactmomenten tussen de bewoners.”

teren. De software maakt de verschillen letterlijk zichtbaar op het beeldscherm, legt Maasland uit. “Het model laat bijvoorbeeld een donkere plek in een appartement zien. Dan ga je wat aan de gevel trekken – Pull out – of duwen – Push in – en zie je de plek van kleur veranderen. Dat betekent meer of minder daglicht. Hetzelfde geldt voor geluidbelasting; Valley ligt pal aan de A 10. Door aan de gevel te trekken of te duwen wordt een bepaalde plek ineens geluidluw genoeg om er een te openen raam in aan te brengen. Dankzij de software konden we ook sturen op het corporate facade. De kantoorgevel, zal ik maar zeggen.”

vlak van privacy tussen de verschillende woningen Je ziet het

Daarna werd het volgens Maasland een zoektocht naar con-

verschil tussen goed en niet goed ontstaan terwijl je ontwerpt.”

trast. De binnenkant moest een groot contrast aangaan met de

Het duwen en trekken deed MVRDV niet alleen om leuke vorm-

buitenkant. “We hebben verschillende materialen onderzocht.

pjes te krijgen, maar om de diversiteit en kwaliteit in het ontwerp

We bekeken geprefabriceerde baksteen en de mogelijkheden

te maximaliseren. Een andere manier om het gewenste effect

van beton passeerden de revue, maar door de vreemde vorm

te bereiken was de optie Add specials. “Door met al die verschil-

van het gebouw bleek natuursteen met zijn ophangsysteem uit-

lende parameters te werken, konden we het gebouw optimali-

eindelijk de meest geëigende, flexibele en betaalbare oplossing

seren op gebied van daglichttoetreding, windhinder, geluid, pri-

te zijn. Met prefab beton bijvoorbeeld moet je mallen maken die

vacy, uitzicht, buitenruimtes en beplanting. En met dat scripten

je maar een keer kunt gebruiken en dat werkt niet en is te kost-

en optimaliseren zijn we best ver gegaan. We zijn vanaf dag één

baar.”

tot en met de laatste dag bezig geweest met aanpassingen. Dat

Uiteindelijk werd natuursteen Cenia Ducal als gevelbekleding

gaf de opdrachtgever goed inzicht in de keuzes en maakte het

gekozen. Dit is een gemakkelijk te bewerken en te verzagen

gebouw ook echt bouwbaar.” n

bouwmateriaal. Van een afstand gezien lijken er geen twee dezelfde tegels tegen het gebouw te zitten. “Dat lijkt misschien zo, maar is niet waar”, zegt Maasland. “In eerste instantie hadden we een halfsteens verband bedacht, maar op een gegeven mo-

PROJECTGEGEVENS

ment ontdekten we dat je dan heel rare aansluitingen krijgt. Om

Opdrachtgever: EDGE Technologies, Nederland

toch een mooi lijnenspel te bewerkstelligen, hebben we toen

Eigenaar: RJB Group of Companies

speciale scripts geschreven om een semi-willekeurig patroon

Aannemer: G&S Bouw BV, Boele & Van Eesteren

te maken dat we konden laten prefabriceren. Dat script is naar

BV en Bosman BV

de steengroeve in Spanje gestuurd waar de tegels in standaard

Landschapsontwerp: DeltaVorm Groep & Piet

lengtes van 40, 80, 120 en 160 cm gezaagd zijn. Door ze in een

Oudolf

willekeurig verband aan te brengen, ontstond het beoogde ge-

Engineering: Inbo Amsterdam

varieerde lijnenspel. In baksteen was dat nooit zo mooi gelukt.”

Kostencalculator: BBN adviseurs Constructief Ingenieur: Van Rossum Raadgevende

BUITENGEWOON COMPLEX

Ingenieurs

De gevel van Valley oogt buitengewoon complex. Om de appar-

Installaties: Deerns/DWA

tementen en de vorm van Valley te kunnen realiseren, werkte

Bouwfysica: DGMR

MVRDV samen met ARUP aan een aantal scripts en model-

Bouwperiode: augustus 2017 tot december 2021

20 10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20_valley.indd 20

11-02-2022 11:26

De wereld achter architectuur en bouwtechniek

Bouwwereld is vernieuwd! Ontvang acht keer per jaar: - Projectinformatie en de mens achter de realisatie van de projecten. - Inspirerende bouwtechnische en architectonische oplossingen - Inzicht in hoe verschillende disciplines in de bouw samenwerken. SUPERGAAF

VOORMALIGE DRUKKERIJ ROTO SMEETS

WAT MAAKT EEN GEBOUW BIJZONDER? DE BOUWPROFESSIONAL AAN HET WOORD OVER ZIJN OF HAAR FAVORIETE GEBOUW OF INTERIEUR.

Schild van Studio

TEKST PETER DE WINTER FOTO’S RUUD DILLING

Groen+Schild uit

Architect Ellen

Deventer

e verlaten gebouwen van de voormalige Roto Smeets drukkerij aan de kop van het Havenkwartier aan de rand van de binnenstad van Deventer zijn in de ogen van architect Ellen Schild van Studio

‘DE VOORMALIGE DRUKKERIJ WORDT DÉ HOTSPOT VAN DE NIEUWE WIJK’

Projectontwikkelaar Sjan van Ettikhoven van de SVE Group kocht het terrein na het winnen van de tender die door de curator was uitgeschreven. SVE Group werkt nauw samen met Robert Mulder van Mulderblauw architecten. Samen met Dirk Simons van de SVE Group stelde Robert Mulder een ontwerpteam samen, dat bestaat uit stedenbouwkundige Stefan Bödecker van BFAS, landschapsarchitect Martine van Vliet en architect Joris Lüchinger. Studio Groen + Schild werd aan het bouwteam toegevoegd omdat de SVE Group graag een Deventer architectenbureau bij de plannen wilde betrekken. “Robert Mulder en Stefan Bödecker zijn een keer bij me in onze studio geweest. We raakten in gesprek over mijn kennis van de stad,

Wilt u meer weten over Bouwwereld en de mogelijkheden om Bouwwereld het hele jaar door te ontvangen? Bouwwereld.nl/abonneren 088 – 2266648 abonneren@eisma.nl

230x270_basis.indd 1

01-10-19 13:43

Villa BW is monolithisch bekleed met verlijmde keramische tegels, geproduceerd door Koninklijke Tichelaar.

De zuidoostgevel is voorzien van een ‘hap’ met een daarin een gevelhoge vliesgevel.

22 22-23-24-25-26_cruxvila.indd 22

11-02-2022 11:30

DE CRUX

MONOLIET OP GRENS VAN DUIN EN POLDER IN HET NOORD-HOLLANDSE SCHOORL STAAT DE BIJZONDER VORMGEGEVEN VILLA BW, VOLLEDIG BEKLEED MET KERAMISCHE TEGELS. HET ONTWERP VERBINDT DE TRADITIONELE VORM VAN DE LOKALE BEBOUWING MET MODERNE FAÇADES. DANKZIJ DE GEGLAZUURDE KERAMISCHE TEGELS GAAT HET GEBOUW OP IN DE OMGEVING EN TOONT HET AFHANKELIJK VAN DE WEERSOMSTANDIGHEDEN EN SEIZOENEN TELKENS EEN NIEUW GEZICHT. VOOR HET PERFECTE RESULTAAT ZIJN DE KERAMISCHE TEGELS IN HET WERK VERLIJMD VOLGENS EEN SPECIAAL ONTWIKKELDE LIJMMETHODE. TEKST DANIËL VAN CAPELLEVEEN FOTO’S OSSIP VAN DUIJVENBODE TEKENWERK HENK HEUSINKVELD

De gevel aan de straatzijde is, op een raam op de verdieping na, helemaal dicht.

M DE GLAZUREN VAN DE KERAMISCHE TEGELS KLEUREN STEEDS ANDERS, AFHANKELIJK VAN SEIZOEN, WEER EN UUR VAN DE DAG

ecanoo ontwierp voor een particuliere opdracht-

MONOLITHISCH ONTWERP

gever een moderne villa in Schoorl. De kavel ligt

Om het bijzondere volume te benadrukken, wilde Mecanoo Villa

op de overgang van de Schoorlse duinen naar

BW monolithisch afwerken. Die afwerking moest daarnaast een

het daarachterliggende polderlandschap. Voor

relatie hebben met de omgeving, in een materiaal en kleur die

het architectenbureau een interessante en uitdagende locatie

past in het Nederlandse landschap en ook echt Nederlands is.

voor een ontwerp. “Aan de ene zijde heb je de typerende na-

Met deze uitgangspunten in het achterhoofd kwam het archi-

tuur van de duinen en aan de andere zijde de prachtige ver-

tectenbureau uit bij keramiekbedrijf Koninklijke Tichelaar uit

gezichten op het polderlandschap”, vertelt projectarchitect Arne

Makkum.

Lijbers. “De kavel heeft een groot hoogteverschil en ligt behoor-

In co-creatie ontwierpen de twee partijen een afwerking van te-

lijk ingeklemd tussen de andere locaties. De bebouwing rondom

gels in drie verschillende formaten, voorzien van glazuren in grij-

kent veel traditioneel vormgegeven kleine huisjes en schuurtjes.

ze, groene en blauwe tinten. Het kleurenpalet is zo gekozen dat

Daarnaast had de gemeente ook behoorlijk wat eisen in het be-

het een sterke relatie heeft met het plaatselijke landschap en

stemmingsplan.”

de lucht. Daarbij hebben de glazuren van Koninklijke Tichelaar

Mecanoo wilde op basis van deze gegevens een ontwerp maken

‘multiple readings’. Dat wil zeggen dat de glazuurlagen steeds

dat aan de duinzijde de traditionele vorm van de huisjes respec-

anders ervaren worden, afhankelijk van seizoen, weer en uur

teert en tegelijkertijd richting het polderlandschap een ander,

van de dag. Dit naar wens en tevredenheid van Mecanoo. “Als je

gelijkwaardig, maar moderner gezicht heeft. Dat resulteerde in

op wisselende momenten van de dag de villa bekijkt, dan zie je

een volume dat aan de duinzijde een traditionele huisvorm heeft

het verschil. Bij slecht weer bijvoorbeeld gaan de strippen heel

– in overeenstemming met het bestemmingsplan – en aan de

mooi mee in het palet van grijstinten die erin zitten”, zegt Lijbers.

polderzijde een rechthoekige gevel. Door die twee vormen met

Het kostte Mecanoo weinig moeite om de opdrachtgever ervan

elkaar te verbinden ontstaat een volume met een getordeerd

te overtuigen om voor deze opvallende gevelbekleding te kie-

dakvlak, dat transformeert van zadeldakvorm naar rechte vorm.

zen. De opdrachtgever kwam namelijk zelf met Vanke Pavilion

“Hierdoor oogt het volume vanuit sommige perspectieven als

als referentie voor de gevel van de woning. Het ronde paviljoen

een lief klein huisje, maar etaleert het zich vanuit andere zichtlij-

naar ontwerp van Studio Libeskind is volledig bekleed met rode

nen weer heel verschillend”, aldus Lijbers.

stalen gevelplaten, die doen denken aan de schubben van een

23 22-23-24-25-26_cruxvila.indd 23

11-02-2022 11:30

VILLA BW, SCHOORL precies hoe het er uiteindelijk uit komt te zien, maar door het proces en door het mengsel dat je gebruikt, ontstaat een levendige variëteit die meteen heel natuurlijk overkomt en automatisch een heel rijk beeld geeft.” Belangrijk bij het aanbrengen van de glazuurlaag is dat de uitzettingscoëfficiënt van de gebakken kleitegel in dezelfde range ligt als het glazuur. Kok: “Is het verschil in uitzetting te groot, dan

De gevel van Vanke Pavillion van Studio Libeskind was een van de inspiratiebronnen voor het ontwerp van de gevelbekleding van Villa BW. (Foto: Shutterstock)

kunnen er technische problemen ontstaan, zoals het afspatten van het glazuur. Verder moet de keramisch gebakken kleitegel ook de juiste eigenschappen hebben voor de verlijming. Voor deze villa was een redelijk dicht gesinterde keramische kleitegel nodig met een lage vochtopname, goede vorstbestandheid en hoge breuksterkte.” draak. “Qua vorm en uitstraling lijkt het niet op de villa, maar het

VOCHTINDRINGING ALS UITGANGSPUNT

principe van de gevelbekleding is wel vergelijkbaar”, verklaart

De tegels zijn verlijmd met een lijmsysteem dat door Tichelaar is

Lijbers.

ontwikkeld naar aanleiding van de verbouwing van Museum de Fundatie in Zwolle. Tichelaar en Kok houden er een eigen filo-

Door de traditionele gevel aan de straatzijde te verbinden met de rechte gevel aan de polderzijde ontstond een volume met een getordeerd dakvlak.

GLAZUURMENGSELS

sofie op na als het gaat om verlijmen van keramische producten.

Tichelaar ontwikkelde voor de keramische tegels vijf verschil-

“Bij heel veel lijmsystemen wordt de gedachtefout gemaakt dat

lende glazuurmengsels. Deze mengsels waren ogenschijnlijk

je een verlijmde afwerking zo dicht moet maken dat er geen

homogeen, maar eenmaal in de oven is een gemêleerd kleuren-

water achter kan komen. Mijn uitgangspunt is dat overal water

patroon ontstaan met een afwisselende kristalvorming en als

inkomt, want je hebt met verschillende materialen te maken die

gevolg een wisselende glanzende en matte afwerking. Jan Kok,

gaan uitzetten en krimpen. Er is dus altijd werking tussen de

commercieel directeur van Koninklijke Tichelaar legt uit: “Het

materialen. Je moet daarom niet voorkomen dat er water achter

eindresultaat ontstaat door de combinatie van de verschillende

komt, maar ervoor zorgen dat je het water zo snel mogelijk kunt

mineralen die op elkaar reageren, de receptuur, oventempera-

afvoeren zodra dat gebeurt.”

turen en variatie in de ovenatmosfeer. Je weet van tevoren niet

Daarom verlijmt Tichelaar de keramische tegels op dikke lijmrillen, in het geval van de villa drie rillen per tegelstrip, zodat er aan de achterkant van de strippen een ruimte van 5 mm ontstaat. In combinatie met een open voeg is die ruimte volgens Kok groot genoeg om achter de tegelstrippen te ventileren, terwijl vocht en vuil zich niet kunnen ophopen. Door de manier van verlijming waren goten en hemelwaterafvoeren overbodig. Het hemelwater wordt afgevoerd via de ruimte die ontstaat achter de tegels. Uitzondering was de gevelhoge pui aan de zuidzijde. Mecanoo wilde voorkomen dat water vanaf het dak over de vliesgevel kon lopen en leksporen zou achterlaten, dus is op de aansluiting van het dak en de pui, onder een rij tegels, een verholen goot aangebracht met een inpandige hemelwaterafvoer. De afwerking van de goot is demontabel, waardoor de goot zelf eenvoudig te onderhouden is. De tegels zijn op een EPDM-afwerking verlijmd die weer is aangebracht op een vezelcementplaat, met daarachter isolatieplaten en het casco. Het casco heeft een betonnen constructie met hsb-elementen voor de gevel en een getordeerde dakcon-

24 22-23-24-25-26_cruxvila.indd 24

11-02-2022 11:30

DE CRUX

Scale 1:100

Section - B-B’

Doorsnede gevel polderkant.

Doorsnede gevel duinkant.

Aanzicht zuidwestkant.

Aanzicht noordoostkant. Scale 1:100 1m

Aanzicht noordwestkant. Scale 1:100

Elevation - northeast 1m

Scale 1:100

Section - A-A’

Elevation - southwest

Aanzicht zuidoostkant. Scale 1:100

Elevation - northwest 1m

Scale 1:100

Elevation - southwest 1m

25 22-23-24-25-26_cruxvila.indd 25

11-02-2022 11:30

VILLA BW, SCHOORL structie van de eerste verdieping. Het advies van bouwfysisch

Het uitzetten van de betegeling op het getordeerde dakvlak

adviseur Blonk Advies speelde daarbij een belangrijke rol in de

bleek een ingewikkelde opgave. Van tevoren zochten Mecanoo

totstandkoming van de verschillende (detail)oplossingen.

en Tichelaar goed uit hoe het dak precies verloopt, waar de tegelbanen moesten komen en hoe de voegbreedtes, die moch-

IN SITU VAKMANSCHAP

ten variëren van 3 tot 5 mm, uitkomen. Tijdens de uitvoering

De tegels zijn in het werk aangebracht, hetgeen volgens Kok

werden de tegelbanen met smetlijnen uitgezet om te contro-

altijd een beter resultaat geeft dan bij prefab werk. “Je hebt altijd

leren of ontwerp en praktijk overeenkwamen. Ook de aanslui-

te maken met afwijkingen in de maatvoering of de onderdelen.

tingen van de tegels op de gevelopeningen luisterden nauw en

Verlijm je de tegels in het werk, dan kun je middelen en bijstel-

werden zorgvuldig op dezelfde wijze uitgezocht.

len. Maak je het in prefab, dan worden de hiaten en afwijkingen

De montage vond plaats onder supervisie van Tichelaar met een

in de onderdelen – die normaal zijn – heel snel zichtbaar. Dat

vast team aan mensen. Veel hing af van het vakmanschap van

risico wil je niet lopen, want het resultaat moet perfect zijn.”

dat team. De tegels moesten er namelijk niet alleen strak en

De tegelstrippen zijn gemaakt in drie verschillende formaten:

netjes opzitten, maar ook in het gewenste verband en de juiste

290 x 52 x 14 mm, 240 x 52 x 14 mm en 145 x 52 x 14 mm.

kleurschakering. “We hebben op een vierkante meter een scha-

Om zo min mogelijk repetitie te krijgen in de gemêleerdheid zijn

kering gemaakt van de verschillende strippen en die vervolgens

de tegels in een verspringend verband toegepast. Dit verband

gecodeerd. Die codering is helemaal uitgezet op de gevel. De

maakt het tegelijkertijd mogelijk, samen met de verschillende

strippen zijn in kratten volgens die codering aangeleverd en

lengtes, om de getordeerde dakvorm te realiseren, zonder dat

aangebracht”, legt Lijbers uit.

de tegels zelf rond hoefden te zijn.

Tijdens de uitvoering werd goed in de gaten gehouden of met de vastgestelde codering het gewenste gevelbeeld ontstond. Soms moest het architectenbureau bijsturen en moest er afgeweken worden van de codering, bijvoorbeeld om te voorkomen dat er grote vlakken met dezelfde kleur tegels ontstonden. “Maar eigenlijk ging dat vanuit de tegelzetters al heel goed, omdat zij snel doorhadden wat ons idee was. Echte vakmannen die geweldig werk hebben geleverd”, besluit Lijbers. n

PROJECTGEGEVENS Locatie: Schoorl Voor het interieur van Villa BW is veel hout gebruikt.

Opdrachtgever: Particulier Architect: Mecanoo architecten Aannemer: De Nijs & Zonen Uitvoerder: Koekoek Bouw Constructeur: Van Rossum Raadgevende Ingenieurs Installatieadvies: Hiensch Engineering Bouwfysisch adviseur: Blonk Advies Geglazuurde tegels: Koninklijke Tichelaar Hsb-gevel-/dakelementen: BouW’85 Houten kozijnen/vliesgevels: Timmerfabriek De Nijs Ramen/deuren in vliesgevel: Rollecate Ramen/deuren in roosvensters: Metaglas Aluminium zetwerk: Welmecon

Ook binnen zijn de keramische tegels toegepast.

EPDM-dakbedekking: Olster Dakwerken BV Bouwperiode: 2020-2021

26 22-23-24-25-26_cruxvila.indd 26

11-02-2022 11:30

COLUMN

OVERDENKINGEN

Afgelopen december was er tijd om een aantal journalistieke

len? Neem maar van mij aan: onvoldoende. Naar mijn mening

uitingen eens de revue te laten passeren. Je ziet van alles en

zou een zich respecterend instituut het ministerie moeten

nog wat voorbijkomen dat als absolute waarheid aan het le-

hebben laten weten dat de vraag van Tweede Kamerlid Fleur

zerspubliek wordt voorgeschoteld. Als je als senior expert bij

Agema een multidisciplinair vraagstuk is dat onderwerp is van

veel onderwerpen nauw betrokken bent, dan schud je veelvul-

internationaal overleg en dat het gevraagde verband door nie-

dig mismoedig je hoofd. Die journalisten doen hun best, maar

mand met enige mate van precisie kan worden beantwoord.

zouden alvorens het publiek half of onjuist te informeren, zich

Het enige wat we weten is dat ventileren nodig is en dat de

eerst beter in de materie moeten verdiepen.

grenswaarden die in het Bouwbesluit zijn vastgelegd zo gek

Neem als onderwerp ventilatie. Waarom is de herziening van

nog niet zijn. Wat we ook weten is dat je in publieke gebou-

NEN 1087 stukgelopen? Tja, op kennis van de materie. Dat

wen niet moet spuien met alle deuren tegen elkaar open, ook

gaat dan over technische kennis, normtechniek en de juridi-

al wordt dat door het RIVM wel uitgedragen. Dat leidt namelijk

sche randvoorwaarden. In mijn proefschrift uit 2001 valt al te

vaak tot een situatie waarbij de kans op verspreiding van het

lezen dat je het ontwikkelen van regelgeving en normen niet

virus door het gehele gebouw wordt vergroot.

Dr. ir. N.P.M. Scholten Senior expert bij Expertisecentrum Regelgeving Bouw

louter kunt overlaten aan het bedrijfsleven, omdat belangenverstrengeling dan op de loer ligt.

Wat zagen we nog meer langskomen? Een verslag van de hoorzitting bouwregelgeving op 11 november 2021 in de

In het verlengde daarvan de publicaties over COVID19 en

Tweede Kamer. Daar wordt gesproken over bijvoorbeeld

ventilatie. Hoezo voldoet meer dan 25 procent van de scho-

brandveiligheid naar aanleiding van Grenfell, elektrisch aan-

len niet aan de voorschriften? Kennen de personen die dat beweren de regelgeving wel? Het antwoord is kort en bondig: neen. In 2007 schreef de toenmalig verantwoordelijke bewindspersoon al dat we het schoolpersoneel moesten leren

BREEDKIJKERS ZIJN NODIG, GEEN SMALKIJKERS

correct om te gaan met de aanwezige voorzieningen. Wat is daarvan in de praktijk gebracht? Helaas heel weinig. Is dat reden om het bedrijfsleven te volgen en scholen forse, m.i. on-

gedreven voertuigen en parkeergarages, circulair bouwen,

nodige, investeringen te laten doen, die vervolgens weer niet

natuurinclusief bouwen, constructieve veiligheid van voetbal-

tot stand komen omdat scholen onvoldoende eigen budget

stadions, breedplaatvloeren, etc. Allemaal onderwerpen waar-

hebben? De scholen van mijn kleinkinderen hebben bijsturing

bij politici en journalisten ondersteuning nodig hebben van

op het correct gebruik van voorzieningen gekregen. De lucht-

experts, maar dan wel experts met een hele brede kennis van

kwaliteit in die scholen en bijbehorende kinderdagverblijven is

enerzijds techniek, de achtergronden van de regelgeving, van

prima op orde nu ze weten hoe ze ermee moeten omgaan en

risicoanalyses en anderzijds de gevolgen voor de administra-

hoe ze het moeten onderhouden.

tieve en bestuurlijke lasten. Dus breedkijkers en geen smal-

En dan vervolgens de relatie tussen ventilatiehoeveelheid

kijkers. Alleen die zijn momenteel nog maar heel dun gezaaid.

(de auteur had moeten schrijven ventilatievolumestroom) en

Dus wat zou de basis moeten zijn alvorens het publiek op het

de kans op besmetting met het coronavirus. De rapportage

verkeerde been te zetten: kennis. Ik heb al eerder opgeroe-

kwam van het RIVM. De journalisten slikken daarom de in-

pen dat we hoognodig moeten starten met het overdragen

houd voor zoete koek. De ventilatiespecialisten weten beter.

van die kennis. De meeste personen met die kennis zijn ech-

Wat weet een epidemioloog van ventilatie en luchtstromen in

ter al op een zodanige leeftijd dat ze eerdaags echt van hun

een gebouw en welke factoren daarbij allemaal een rol spe-

rust gaan genieten. ■

27 27_columnnicoscholten.indd 27

11-02-2022 11:30

ELDIN FAJKOVIC, LEAD ARCHITECT BIJ RESPACE IN HILVERSUM

‘IK WIL DE WOONVRAAG OPLOSSEN ÍN HET LEEGSTAANDE VASTGOED’ 28

28-29-30-31-32-33_koploper_1.indd 28

11-02-2022 11:33

KOPLOPER DAT VANDAAG DE DAG ZO’N VEERTIG MILJOEN VIERKANTE METER VASTGOED LEEGSTAAT, VINDT HIJ TE GEK VOOR WOORDEN. DAAROM WIL HIJ DE WOONVRAAG BEANTWOORDEN MET MAATWERKOPLOSSINGEN ÍN HET LEEGSTAANDE VASTGOED. ZIJN GEREEDSCHAP IS EEN DIGITAAL, CIRCULAIR HOUTBOUWSYSTEEM. DOOR DE COMBINATIE VAN 3D-SCANNING, PARAMETRISCHE DESIGNSOFTWARE EN GEROBOTISEERDE FREESTECHNIEK WERKT HIJ NIET LANGER VAN FILE TO FACTORY, MAAR VAN FACTORY TO FILE. OP DIE MANIER KAN HIJ ELKE BESTAANDE RUIMTE TRANSFORMEREN TOT EEN NIEUWE BESTEMMING. ELDIN FAJKOVIC, LEAD ARCHITECT BIJ RESPACE, GEEFT TEKST EN UITLEG. TEKST PETER DE WINTER FOTO’S MARTIN WENGELAAR

ldin Fajkovic is Lead Architect bij Respace in Hilver-

transformatieprojecten. Respace is zeker ook toepasbaar in de

sum. Hij was van jongs af aan al gefascineerd door

buitenruimte voor nieuwbouwprojecten, maar vandaag zoomen

creatie en bouwen. Als klein jongetje kon hij uren

we in op de herbestemmingsprojecten waarin ons bureau zijn

doorbrengen met computerspelletje als Sim City. Zo-

oorsprong vindt.”

lang hij maar iets kon maken, was hij gelukkig. Zodoende wist hij als kind al dat hij architect wilde worden. Hij belandde bij

Op jullie website zie ik dat je Lead Architect bent bij Respace.

de TU Delft in de schoolbanken om daar te ontdekken wat

Wat wil je in die hoedanigheid teweegbrengen op het bureau

voor soort architect hij wilde zijn en waar volgens hem zijn

en in de samenleving?

toegevoegde waarde voor het vak moest liggen. Als afstu-

“Laat ik beginnen met de samenleving waar we momenteel in

deerrichting koos hij parametrische architectuur, omdat hij én

zitten. Als we kijken naar bouwend Nederland dan vliegen de

ontwerpend architect wilde zijn én de digitale mogelijkheden

nieuwsberichten je om de oren: er is een enorme krapte op de

van ontwerpsoftware wilde doorgronden. “Door mijn opleiding

woningmarkt en het devies is bouwen, bouwen, bouwen. Tegelij-

wist ik hoe materialen en ruimtes werken en hoe die wat in-

kertijd is er een enorme leegstand. Als ik het goed heb, staat 2 à

genieurschap betreft op elkaar aansluiten. Tegelijkertijd wilde

3 procent van het vastgoed leeg; bij elkaar een slordige veertig

ik me verdiepen in de digitale wereld. Een domein dat voor

miljoen vierkante meter. Dat is te gek voor woorden. Wat ik on-

de reguliere architect best een beetje vreemd is. Er is veel

der meer teweeg wil brengen, is de woonvraag oplossen in het

ontwerpsoftware waarmee je kunt werken, maar als het op

leegstaande vastgoed in plaats van woonblokjes in het weiland

programmeren aankomt is dat een wereld die haaks op het

neer te gaan zetten. Omdat de woonvraag steeds verandert, wil

eeuwenoude ambacht van bouw staat, vindt een grote groep

ik dat bij voorkeur op een flexibele manier doen. En omdat we

architecten. Ik zie dat anders. We bewegen langzaam richting

met bestaande gebouwen werken, hebben we altijd met een

een digitale wereld die we met z’n allen aan het creëren zijn.

unieke context te maken waarvoor we een maatwerkoplossing

De digitale mogelijkheden zie ik als heel krachtige tools die we

genereren. Dergelijke oplossingen kunnen we uiteraard ook

kunnen inzetten om de gebouwde omgeving beter, gezonder

voor nieuwbouw realiseren.”

en efficiënter te maken.” Voor Fajkovic staat Respace symbool voor een nieuwe manier

En maatwerk is waar Respace over gaat?

van denken: transitie mogelijk maken door huidige omgevingen

“Inderdaad. Respace werkt met een digitaal, circulair houtbouw-

vanuit een ander perspectief te bekijken. Hergebruik, ook van

systeem waarmee we mikken op massa-maatwerk. Door een

ruimte, is daarbij het sleutelwoord. De scale-up hoopt ooit wak-

combinatie van 3D-scanning, parametrisch ontwerpen en ge-

ker te worden in een circulaire wereld waarin bestaande ge-

robotiseerde freestechniek kunnen we elke bestaande ruimte

bouwen niet gesloopt, maar hergebruikt worden. Een wereld

transformeren tot een nieuwe bestemming. Wat ons voor ogen

waarin een transformatietraject geen jaren, maar maanden

staat, is nieuwe woon-, werken leefplekken realiseren in alle

duurt. En een wereld waarin niet steen, maar hout het belang-

mogelijke typen gebouwen. Denk daarbij aan industrieel vast-

rijkste bouwmateriaal is. “We gaan daarbij veel verder dan alleen

goed en kantoorgebouwen, maar ook aan zwembaden en leeg-

29 28-29-30-31-32-33_koploper_1.indd 29

11-02-2022 11:33

KOPLOPER staande kerken. Het duurzaamste gebouw is immers het ge-

kun je niet met de hand ontwerpen. We hebben er speciale

bouw dat niet gebouwd hoeft te worden.”

software voor geschreven.”

Kiezen jullie bij al die herbestemmingsplannen voor een func-

Dankzij jullie parametrische ontwerptool en de gerobotiseer-

tievrij concept waarin alles nog mogelijk is, of worden het toch

de productie, is het Respace bouwsysteem gestandaardiseerd

mono-concepten waarin je alleen kunt wonen?

en toch maatwerk. Kun je uitleggen wat je daar precies mee

“Je moet het zo bekijken. Als je het over functie hebt, is binnen

bedoelt?

de Nederlandse weten regelgeving en het Bouwbesluit een

“We hebben een bouwconcept ontwikkeld en we weten dat het

aantal zaken vastgelegd. Denk aan brandveiligheid, akoestiek

werkt. Dat wil je dan opschalen en kunnen toepassen. Dan ga

en bouwfysica. Dat gaat over bouwkundige detailleringen en

je standaardiseren. Je bekijkt hoe een detailknooppunt eruitziet,

oplossingen. Je kunt al die details engineeren en vervolgens be-

hoe een ligger in een kolom valt, hoe een wandaansluiting werkt

denken hoe je ze met digitale productiemethodieken kunt ver-

op een ligger en noem maar op. Je gaat die systematiek stan-

vaardigen. Daarmee kun je een bibliotheek vol mogelijkheden

daardiseren, maar je kunt er wel steeds andere wandsystemen

opbouwen. Het idee is het bouwconcept en de software die we

aan toevoegen om zo de elementenbibliotheek uit te breiden.

eromheen bouwen op zo’n manier in te richten dat we de ele-

Als je alleen maar zou standaardiseren, zou je een moduleblokje

mentenbibliotheek constant kunnen uitbreiden. Met zo’n scala

hebben van vijf bij drie meter waar je alles mee moet oplossen.

aan mogelijkheden kun je een leegstaand gebouw de functie

Dan ontdek je bij de herbestemming van een gebouw al snel dat

geven die op een bepaald moment nodig is. Op het moment dat

je met het schuiven en stapelen van zo’n module helemaal vast-

je dan van een kantoor naar een woning wilt gaan, is het een

loopt op de aanwezige breedte, hoogte en de kolommen. Maat-

kwestie van enkele wanden vervangen omdat je aan brandvei-

werk is dus belangrijk om industrieel, flexibel en demontabel te

ligheidseisen moet voldoen. Maar het bouwsysteem dat wij ont-

kunnen blijven. De knooppunten hebben we gestandaardiseerd.

wikkeld hebben, is zodanig gemaakt dat de functieverandering

Die werken. Maar wat uiteindelijk de hoogte, dikte en lengte-

al in het concept besloten ligt. Dus ja, we kiezen voor functievrije

maat van een ligger is, wat allemaal communicerende vaten zijn,

concepten. Als een kantoor niet meer nodig is, moet je niet het

heb je in het algoritme gestopt en dat vertelt je wat de module-

gebouw weghalen, maar de functie kunnen veranderen.”

maat moet worden. Je standaardiseert dus in de aansluitingen en het maatwerk laat je het algoritme oplossen.”

Respace is een ConTech scale-up die de bouwsector radicaal wil verduurzamen. Wat bedoel je daar in hemelsnaam mee?

Wat kunnen jullie met die parametrische ontwerptool wat

“Respace is een constructietechnologiebedrijf waarbij Tech

reguliere bureaus niet kunnen?

staat voor technologie en Con voor constructie. We interprete-

“Ontwerpen kent veel stappen. Wat je ziet, is dat veel bureaus in

ren bouwsystemen en programmeren er algoritmes omheen.

het schetsontwerp enorm veel vrijheid nemen tot het moment dat

Op die manier slaan we de weg in naar parametrisch bouwen

ze verder in het proces zijn. Dan kiezen ze een bouwsysteem om

en ontwerpen. Als het om radicaal verduurzamen gaat, moet

het ontwerp in uit te voeren. Op dat moment lopen ze vaak vast.

je bedenken dat een derde van de mondiale CO2-uitstoot bij

Het lukt niet in systeem A omdat de overspanning te groot is.

de bouwsector vandaan komt. Dat is een zorgwekkend gege-

Het lukt niet in systeem B want de ruimte is te laag. Uiteindelijk

ven en tegelijkertijd een uitgelezen kans. Het gaat namelijk

moeten ze dan een systeem kiezen dat ze suboptimaal vinden.”

om uitstoot waar je als sector iets aan kunt doen. Waar wij voor kiezen is met biobased materialen zoals hout werken en

En jullie doen het anders?

productiemethodes verder perfectioneren om materiaalverlies

“De aanpak bij Respace is dat we niet van file to factory werken,

en andere verspilling zoveel mogelijk te beperken. Dat lukt het

maar eerder van factory to file. We kijken naar wat produceer-

beste als je kiest voor digitaal ontwikkelde bouwsystemen. Als

baar is. Wat is mogelijk in productietechniek en wat is mogelijk

we in een bestaand gebouw gaan bouwen, beginnen we met

in materiaaldimensionering, in bewerkingstechnologie, in aan-

een 3D-scan van de binnenkant. Vervolgens zorgen we ervoor

sluitingen, et cetera. Dat is allemaal op voorhand bepaald. Op

dat het bouwsysteem dat we er in willen zetten tot op de tien-

basis daarvan hebben we een bouwsystematiek bedacht waar-

de millimeter nauwkeurig ontworpen is. Daarmee voorkomen

mee we direct in het schetsontwerp kunnen tekenen. We heb-

we materiaalverspilling en faalkosten. Een dergelijk systeem

ben meteen de informatie over wat het zal doen in de productie

30 28-29-30-31-32-33_koploper_1.indd 30

11-02-2022 11:33

en weten ook zeker dat het kan. Met die uitgangspunten gaan

Op de afgelopen DDW stond The Exploded View, een woning

we ontwerpen. En die kennis hoeft niet in je hoofd te zitten. Die

op ware schaal helemaal opgetrokken uit biobased bouwma-

zit in de software waarmee we werken. We hoeven dus veel

terialen. Jullie ontwierpen de constructie. Veel van die materi-

minder concessies te doen, omdat de software laat zien waar

alen zijn heel slim bedacht, maar worden nog steeds niet op

het goed gaat en waar niet. Op deze manier kunnen we zeker

grote schaal geproduceerd en toegepast. Vaak blijft het ste-

negentig procent van de architectuur al in het schetsontwerp

ken in goede bedoelingen. Wat zouden die jonge ontwerpers

met zekerheid vaststellen. We kunnen ons dus bezighouden

moeten gaan doen om hun materialen aan de man te brengen?

met de leuke kanten van ontwerpen in plaats van met regelge-

“Ik ben bang dat negentig procent van de ondernemers in bio-

ving, constructiecalculaties en de vraag of het lukt met een lig-

based bouwmaterialen zal omvallen, omdat het opschalen van

ger van die en die hoogte als je deze overspanning wilt hebben.”

alternatieve bouwmaterialen razend ingewikkeld is. Het is con-

‘RESPACE IS GEEN BOUWSYSTEEM, MAAR EEN SYSTEEM OM MEE TE BOUWEN’ 31 28-29-30-31-32-33_koploper_1.indd 31

11-02-2022 11:33

32 28-29-30-31-32-33_koploper_1.indd 32

11-02-2022 11:33

KOPLOPER curreren met de grote dinosauriërs in steen- en glaswol, be-

het om assembleren en niet om timmeren gaat. Het systeem is

ton en baksteen die de markt domineren. Waar die creatieve

door 3D-scannen vooraf exact op maat gemaakt en past dus

materiaalontwikkelaars naar op zoek moeten gaan, zijn

perfect in het leegstaande pand. Als het systeem op een gege-

ambitieuze projecten waar subsidie valt te behalen voor bio

ven moment op die specifieke plek niet meer nodig is, dan haal

based materiaaltoepassing om zo je proof of concept te kunnen

je het uit elkaar en laat je een onbeschadigd pand achter, om-

laten zien.”

dat het nergens aan de wand is vastgemaakt. De verschillende componenten kun je opslaan of opnieuw gebruiken.”

Respace vraagt aandacht voor leegstand. Hoe nodig is dat?

“De twee verhalen die parallel aan elkaar lopen, zijn de veer-

Op maat gemaakte inbouwpakketten lijken me lastig opnieuw

tig miljoen vierkante meter leegstand aan de ene kant en een

te gebruiken.

miljoen woningen die gebouwd moeten worden tussen nu en

“Je hebt in principe een paar keuzes. Je laat het staan en blijft

2030 aan de andere kant. Als ik het zeg, klinkt het al scheef

het gebruiken, maar daar gaan we niet vanuit, want je wilt het in-

want ze lossen elkaar op in principe. En het zijn niet de wo-

bouwpakket weghebben. Je kunt het dan volledig demonteren.

ningen die leegstaan, maar het industrieel vastgoed, kantoor-

Omdat er een materialenpaspoort bij zit, weet je precies wat de

vastgoed en religieus vastgoed. Die leegstand vraagt om een

afmetingen van de elementen zijn en kun je op zoek naar een

andere bestemming en de overheid zou een belangrijke rol kun-

pand waar het in past. Je kunt, afhankelijk van de functie, het

nen spelen bij het versnellen van dat proces.”

pakket ook aanpassen door een deel van de elementen weg te nemen. Ook hier zou een zoekmachine naar leegstand uitkomst

Hoeveel van die leegstand staat op een aantrekkelijke plek en

bieden.”

kan met succes worden herbestemd?

“Daar gaat een vraag aan vooraf. Het is best lastig om goed

Waarom hebben prefabsystemen een gouden toekomst?

leegstaand vastgoed te vinden. Er bestaat geen Google-zoek-

“Wat we zien is dat het vakmanschap in Nederland enorm aan

machine waarmee je geschikt vastgoed kunt vinden voor her-

het afnemen is. Daar komt bij dat aannemers voor projecten

bestemming. Wat we nodig hebben, is een betrouwbare leeg-

niet aan te slepen zijn en goede ambachtslieden zijn niet of nau-

standkaart. Een soort Tom Tom die de weg wijst naar leegstand.

welijks te vinden. Het wordt zelfs steeds lastiger goedkopere

Dat is niet ingewikkeld, maar een kwestie van goede software

bouwvakkers uit Oost-Europa hiernaartoe te halen. Waar het in

schrijven. Met ons Respace bouwsysteem kunnen wij woningen

wezen om gaat, is dat je meer geld stopt in de materialen, in het

maken, daar zit het probleem niet. Maar stel dat wij een leeg-

foutloos maken van het prefabproces en in de componenten zo

staand gebouw zoeken in de nabijheid van een kern met een

ontwerpen dat ze naadloos passen. Dat levert een toekomst-

goede ontsluitingsweg en een basisschool in de buurt. Dat pand

bestendig systeem op omdat je de factor arbeidstijd aanzienlijk

heeft een bepaalde hoogte nodig, moet zoveel daglichttoetre-

verkort. De tijd dat materialen goedkoop en arbeid heel duur

ding hebben en op zandgrond staan. Zou het dan niet handig

was, ligt achter ons. De waarde verschuift steeds meer richting

zijn als ik dergelijke gegevens in een programma kan invoeren

materiaal. Daar komt bij dat de schaarste aan vakmensen waar-

om vervolgens te zien welk vastgoed binnen Nederland daar

schijnlijk blijvend is. Dus het is echt nodig dat we gaan prefa-

geschikt voor is. Best gek dat een dergelijke tool er nog niet is.”

briceren en uitgekiende bouwelementen gaan ontwikkelen. Dat bedoelen we bij Respace als we spreken over re-innovate buil-

Wat is zo bijzonder aan het remontabele Respace bouw

dings. Respace is wat dat betreft geen bouwsysteem, maar een

systeem dat jullie ontwikkelden?

systeem om mee te bouwen.” n

“Het komt als een bouwpakket aan. Een soort hele grote Ikeakast. Je kunt het pakket stap voor stap met een aannemer in elkaar zetten, maar ook met minder dure arbeidskrachten omdat

‘HET RESPACE BOUWSYSTEEM IS ZODANIG GEMAAKT DAT DE FUNCTIEVERANDERING AL IN HET CONCEPT BESLOTEN LIGT’ 33 28-29-30-31-32-33_koploper_1.indd 33

11-02-2022 11:33

De houten villa staat pal achter de duinen in het Zuid-Hollandse kustdorp Monster.

34 34-35-36-37-38-39_villamonster.indd 34

11-02-2022 11:37

PROJECT NIEUWBOUW

HELDER CONCEPT IN HOUT MET PURE DETAILLERING

DE WENS VAN DERKSEN|WINDT ARCHITECTEN OM DE HOUTEN CONSTRUCTIE VAN DE WONING ZOWEL BINNEN ALS BUITEN ZICHTBAAR TE LATEN ZIJN, BETEKENDE EEN UITDAGING OP GEBIED VAN DETAILLERING EN DE THERMISCHE SCHIL. AFWIJKEN VAN HET ONTWERPCONCEPT WAS VOOR HET ARCHITECTENBUREAU ECHTER GEEN OPTIE. PAS NADAT PEUTZ DE WARMTEGELEIDING VAN HET ONTWERP DOORREKENDE, GAF DE GEMEENTE OP BASIS VAN HET GELIJKWAARDIGHEIDSPRINCIPE EEN BOUWVERGUNNING AF. UITZONDERLIJK VOLGENS HET BUREAU. VOOR ZOVER ZIJ WETEN, IS ER ONDER DE HUIDIGE BOUWVOORSCHRIFTEN NOG NIET EERDER ZO’N GEVEL VOOR EEN WONING GEBOUWD. TEKST DANIËL VAN CAPELLEVEEN FOTO’S RENÉ DE WIT TEKENWERK HENK HEUSINKVELD

35 34-35-36-37-38-39_villamonster.indd 35

11-02-2022 11:37

HOUTEN WONING IN MONSTER

Het ontwerpconcept van de woning is in de basis heel eenvoudig: houten kolommen en liggers op een vaste stramienmaat met daartussen een open of dicht vlak.

oor

een

particuliere

opdrachtgever

ontwierp

De verdeling van de gevelvlakken is afgestemd op de functie

derksen|windt architecten een houten woning in het

van de ruimtes en de bezonning. Daarbij zijn de ruimtes en gevel-

Zuid-Hollandse kustdorp Monster. Jeroen Derksen

openingen zo op elkaar afgestemd dat er doorkijkjes ontstaan

en David Windt, oprichters van het architectenbu-

naar andere ruimtes of delen van de tuin. Aan de westzijde (de

reau, vertaalden de wens van de opdrachtgever om sterke, na-

tuinzijde) zijn overstekken geplaatst die niet alleen functioneel

tuurlijke materialen te gebruiken in een ontwerp met een hou-

zijn, maar ook een veranda vormen en zo een overgangsruimte

ten kolom- en liggerstructuur in een vast stramien. Die structuur

naar de tuin creëren. Opvallend is dat de architecten er bewust

vormde de basis van het woningontwerp. De vlakken tussen de

voor gekozen hebben om op de begane grond de zuidgevel

kolommen zijn ingevuld met of een gevelelement of een kozijn.

dicht te maken en alleen de oost- en westgevel van daglicht te

De horizontale vlakken tussen de liggers zijn ingevuld met CLT-

voorzien. “Die oost-west oriëntatie paste beter in de kavel en

vloerelementen.

we konden daarmee voorkomen dat de woning in de zomer te veel zou opwarmen”, vertelt Windt. “Daarnaast vonden we het mooi dat we daarmee de richting van de woning konden accentueren; die lange dichte wand laat je meteen naar achter en naar voren kijken.” Op de eerste verdieping is de zuidgevel wel open en zijn ook overstekken geplaatst. Deze voorkomen bovenmatige opwarming en creëren tegelijkertijd een overgang naar het dakterras.

VAST STRAMIEN De maatvoering van de woning is gebaseerd op een stramienmaat van de binnenruimtes van 1,20 meter. Een maat die naar eigen zeggen vaak terugkomt in de ontwerpen van het architectenbureau. De keuze hiervoor is niet gebaseerd op de standaardbreedtes van plaatmaterialen en vloerdelen, maar op basis van ervaring. Derksen legt uit: “Het is een maat waarvan wij hebben gemerkt dat het werkt. Ruimtes hebben bij ons altijd een afDe overstekken op de begane grond vormen een veranda, die fungeert als overgangsruimte naar de tuin.

meting die een veelvoud is van die 1,20 meter, dus bijvoorbeeld 4,80 bij 3,60 meter. Het gaat hier ook om de binnenmaat van de ruimtes, materialen die een veelvoud zijn van 1,20 meter komen eigenlijk hier net niet uit.”

36 34-35-36-37-38-39_villamonster.indd 36

11-02-2022 11:37

PROJECT NIEUWBOUW De houten woning is volgens Windt een goede combinatie van het architectonische stramien van 1,20 meter en het stramien van de houten constructie, waarvan de afmetingen zich in een bepaalde ratio verhouden tot die 1,20 meter. Zo zijn de kolommen hier precies 300 mm dik, een kwart van de architectonische stramienmaat. “Die kolommen zouden bij ons nooit bijvoor-

3D-weergave van warmtegeleidingsberekening van Peutz. Het ontwerp met de houten kolom zowel binnen als buiten in het zicht voldeed volgens de berekening aan de eisen.

beeld 256 mm dik zijn”, aldus Windt.

CONSTRUCTIE BINNEN EN BUITEN ZICHTBAAR Het ontwerpconcept van de woning is ogenschijnlijk heel eenvoudig: houten kolommen en liggers op een vaste stramienmaat met daartussen een open of dicht vlak. Juist dat eenvoudige idee veroorzaakte complicaties in de uitwerking van het ontwerp, met name op het gebied van de thermische schil. Doordat de vlakvullingen tussen de openingen in de houten draagconstructie geplaatst worden, vormt de houten structuur in de gevel in feite een koudebrug. Het hele concept van derksen|wind architecten was echter gestoeld op het idee dat de houten draagstructuur zowel binnen als buiten zichtbaar zou zijn. Afwijken daarvan was voor de architecten geen optie. Een oplossing in de vorm van een thermische onderbreking in de houtconstructie was ook niet bespreekbaar vanwege de gekozen maatvoering. Windt: “Vanaf de eerste ontwerpmaquette wilden wij het ontwerp zo puur mogelijk houden. Een koudebrugonderbreking zou de structuur en verhoudingen van het ontwerp beïnvloeden en daarmee tornen aan de essentie van de woning.” De architecten dachten het probleem van de thermische schil

De houten kolommen zijn op de aansluiting met de beganegrondvloer beschermd met een cementgebonden plaat. De kolommen zijn ter plaatse ingefreesd om de platen gelijk met de buitenkant van de kolom te laten lopen.

op te lossen door de houten constructie als onderdeel van een gevelelement te beschouwen. Derksen licht toe: “Hout isoleert relatief goed en als je het gevelelement beschouwt als onderdeel van het kozijn, voldoet het in zijn geheel aan de minimale U-waarde die voorgeschreven is in het Bouwbesluit. We hebben dat ook laten narekenen en daaruit bleek dat onze aanname klopte.” De gemeente wilde daar echter niet in mee gaan en zag de kolommen en liggers als onderdeel van de wand, waardoor het moest voldoen aan de minimale Rc-waarde van 4,5 m2K/W. Om toch een vergunning te krijgen op basis van het oorspronkelijke ontwerp, werd Peutz ingeschakeld om met het computerprogramma TRISCO de warmtegeleiding van het ontwerp te berekenen. Daarbij was het volgens het architectenbureau het belangrijkste dat de berekening kon aantonen dat de binnenoppervlaktes niet zo koud werden dat er condensatie kon ontstaan. Met extra isolatie in de dichte gevelelementen bleek het ontwerp te voldoen en werd op basis van het gelijkwaardigheidsprincipe een vergunning verleend. Volgens het Derksen en Windt is deze oplossing vrij bijzonder. “Voor zover wij weten is er

37 34-35-36-37-38-39_villamonster.indd 37

11-02-2022 11:37

HOUTEN WONING IN MONSTER 3220+

Oplegging CLT

300

DAKOVERSTEKDETAIL

Alu lekdorpel Geïsoleerde kantplank

Lariks geveldelen Regelwerk

Waterk. Dampopen folie

Geïsoleerde betonfundering

Isolatie

200

OSB 15mm Dampr. laag Gipsplaat Pleisterwerk CLT kolom (Lariks)

Foto rechtsboven: De gevelvlakken zijn tussen de houten kolommen ingevuld met een dicht geveldeel of een kozijn.

5-9-15

Alu pui CLT kolom (Lariks) HOR. AANSLUITING KOZIJN-DICHTE GEVEL

FUNDERINGSDETAIL

18-18-18 145 15

Betonpoer

Water- en luchtdichte aansluiting

120Mv

HORIZONTALE GEVELDOORSNEDE

18-18-18

Azobe

210

Houten terrasdelen

600

140

PS-isolatievloer

CLT kolom (lariks) Cementgebonden plaat (ingefreesd in kolom)

Alu pui Vloerafwerking max. 20mm Zandcement dekvloer

160

Luchtdichte aansluiting

Afwerklat VERDIEPINGSDETAIL

160

CLT vloer

145 15

CLT vloer

Isolatie

Afschotisolatie

5-9-15

Cement dekvloer Isolatie

EPDM dakbedekking

2920+

Luchtdichte aansluiting

160

Lariks geveldelen

1:20

onder de huidige bouwregelgeving nog niet eerder zo’n gevel

naden. Vooral de aansluitingen van de gevelelementen op de

voor een woning gebouwd.”

kolommen bleek daardoor lastig. Waar normaal gesproken maatafwijkingen weggemoffeld kunnen worden, was dat hier geen op-

PURE DETAILLERING

tie. Dat betekende dat de architecten van tevoren goed moesten

Het ontwerpconcept had ook gevolgen voor de detaillering, die in

nadenken over hoe het kozijn erin moest komen, wat zichtbaar is

de ogen van de architecten ook zo puur en eenvoudig mogelijk

aan de binnen- en buitenzijde als het kozijn geplaatst is en hoe

moest blijven. Dus zo min mogelijk afdeklatjes over kit- en PUR-

de aansluitingen lucht- en waterdicht moeten worden gemaakt.

Links: De houten constructie is geproduceerd door De Groot Vroomshoop en als bouwpakket op de bouwplaats aangeleverd. Rechts: De houten kolommen zijn vanuit de fabriek van de Groot Vroomshoop tweelaags gebeitst aangeleverd.

38 34-35-36-37-38-39_villamonster.indd 38

11-02-2022 11:37

PROJECT NIEUWBOUW van de woning stond binnen enkele dagen. “Er kwam op de bouwplaats geen zaag aan te pas”, aldus Windt. Al het hout is vanuit de fabriek van de Groot Vroomshoop tweelaags gebeitst aangeleverd en moet de komende zomer in het werk nog voorzien worden van een derde laag. De keuze voor het hout en de beits is in overleg gegaan met de opdrachtgever. Het onderhouden van de woning is namelijk redelijk arbeidsintensief, zeker zo dicht bij de kust waar de zoute lucht voor snellere degradatie van materialen zorgt. Derksen: “We hebben met Remmers, de producent van de beits, gesproken en zij ga-

David Windt (links) en Jeroen Derksen (rechts) van derksen|windt architecten.

ven aan dat de beits normaliter na ongeveer vijf jaar bijgewerkt moet worden. Zo dicht bij de zee is dat waarschijnlijk enkele Om de kozijnen zo strak mogelijk in het constructieve kader te plaat-

jaren eerder. Maar het grote voordeel van beits ten opzichte van

sen, zijn de stelkozijnen in de aluminium puien mee ontworpen. De

schilderwerk is dat het veel makkelijker te onderhouden is. Je

aansluiting zijn lucht- en waterdicht gemaakt middels compriband

hoeft het alleen maar op te schuren en je kunt het weer beitsen.

tussen stelkozijn en kozijn en stelkozijn en houten constructie. De

Daarom hebben we samen met de opdrachtgever ook gekozen

kleine ruimte die overbleef tussen het kozijn en de kolom is dicht-

voor aluminium kozijnen in plaats van hout. Het schilderen van

gezet met aluminium strip zodat het oogt als een geheel.

de kozijnen zou veel meer werk zijn dan het beitsen van de rest

Niet overal is het helemaal gelukt de detaillering zo minimalis-

van het hout.” Derksen benadrukt dat zij onderhoud in principe

tisch mogelijk te houden. “De kopse kanten van de CLT-vloerde-

geen slechte zaak vinden. “Niet alles hoeft per se onderhouds-

len waren nogal grof afgezaagd, daardoor ontstond een iets te

vrij te zijn. Als het onderhoud niet te veel werk en geld kost

industriële uitstraling”, vertelt Derksen. “Daarom hebben we de

en je kunt daarmee een mooi, duurzaam en natuurlijk materiaal

aansluiting afgedekt met een klein plintje. Normaal gesproken

gebruiken, dan vinden wij dat juist een goede zaak.”

is de kopse zijde voor de leverancier geen zichtwerk, die kennis

Derksen en Windt kijken zeer tevreden terug op het ontwerp-

nemen we weer mee naar een volgend project.”

en bouwproces. Derksen: “We vinden het een uitdaging om de wensen van de opdrachtgever door studie en onderzoek uit te

HOUTEN BOUWPAKKET

werken tot een perfect concept waar alles in zit. Daarbij gebrui-

Voor de houtconstructie is gelamineerd lariks gebruikt. De on-

ken we graag de materialen in hun kracht en proberen we het

derdelen zijn geproduceerd door de Groot Vroomshoop en aan-

beeld dat we voor ogen hebben met dat materiaal te realiseren.

geleverd als bouwpakket. De kolommen en liggers werden gro-

Dat is hier heel goed gelukt.”

tendeels los geleverd en zijn in het werk gemonteerd. Daarna

“Het is uiteindelijk een heel eenvoudig systeem geworden,

zijn de kozijnen, gevelelementen en vloerdelen geleverd en ge-

waarvan we met liefde alles tot in detail hebben uitgewerkt”, vult

plaatst. Op verzoek van hoofdaannemer EA Bouw uit Maasland

Windt aan. “We zouden het concept dan ook graag nog eens op

is de isolatie en de binnenafwerking van de dichte geveldelen in

een andere locatie willen toepassen.” n

het werk aangebracht. Zo konden de leidingen van de installaties makkelijker aangebracht worden. Ook de lariks rabatdelen aan de buitenzijde zijn achteraf gemonteerd. De Groot Vroomshoop werkte op basis van het 3D-model van

PROJECTGEGEVENS

het architectenbureau de houtconstructie helemaal uit, inclusief

Locatie: Monster

de verbindingen. Op de houten kolommen zijn stalen hoeken

Opdrachtgever: Particulier

aangebracht en in de liggers sleuven. De verbindingen zijn ge-

Architect: derksen|windt architecten

maakt door de sleuven van de liggers over de stalen hoeken

Adviseur constructies: Pieters Bouwtechniek

heen te laten zakken. De liggers zijn vervolgens minimaal met

Houtskelet: De Groot Vroomshoop, STEP Engineering

een schroef geborgd. Daar waar constructief nodig, zijn de lig-

Aannemer: EA Bouw

gers van binnenuit verder vastgeschroefd aan de kolommen en

Bouwperiode: november 2020 – juni 2021

de CLT-vloerdelen. Alle elementen pasten precies en het casco

Bruto vloeroppervlakte: 212 m2

39 34-35-36-37-38-39_villamonster.indd 39

11-02-2022 11:37

BRANDVEILIGHEID NIEUWE EISEN AAN WEERSTAND TEGEN ROOKDOORGANG BIJ EEN GEBOUWBRAND ZORGT ROOK VAAK VOOR DE MEESTE SLACHTOFFERS. DAAROM IS HET TEGENGAAN VAN ROOKVERSPREIDING AL SINDS HET BOUWBESLUIT 1992 GEREGELD IN ONZE BOUWREGELGEVING. MET DE INVOERING VAN DE NIEUWE EISEN AAN DE WEERSTAND TEGEN ROOKDOORGANG (WRD) PER 1 JULI 2021, KENT HET BOUWBESLUIT 2012 HIERVOOR EEN NIEUWE METHODE. HET DOEL: EEN BETERE ONDERSTEUNING BIEDEN BIJ ROOKVRIJ VLUCHTEN EN ZO HET AANTAL SLACHTOFFERS DOOR ROOKVERSPREIDING VERMINDEREN. TEKST EN BEELD ING. J. VERSCHOOR, LBP|SIGHT

er 1 juli 2021 zijn er voor nieuwbouw nieuwe eisen

ruimte naar een andere ruimte. Of in termen van het Bouw-

aan de wrd opgenomen in het Bouwbesluit. Het doel

besluit, van een (sub)brandcompartiment naar een ander

van deze eisen is onder andere om via te nemen

(sub)brandcompartiment, of naar een vluchtroute. Dit is verge-

maatregelen rookvrij vluchten beter te faciliteren. Dat

lijkbaar met de weerstand tegen branddoorslag en brandover-

gebeurt door de hoeveelheid rook die van de brandende ruimte

slag (wbdbo). Ook deze eisen gelden tussen ruimten onderling.

naar een andere ruimte kan stromen, te beperken. Inderdaad,

De nieuwe norm drukt de wrd uit als Ra of R200, waarbij R200

beperken. De hoeveelheid rook wordt dus niet volledig tegen-

een hogere prestatie levert dan Ra.

gehouden; er kan nog steeds een bepaalde hoeveelheid rook Weerstand tegen rookdoorgang tussen ruimten (in dit geval tussen ruimte 1 en 3).

naar andere ruimten stromen.

ROOKVERSPREIDINGSTRAJECTEN TUSSEN RUIMTEN

De wrd-eisen hebben betrekking op de overgang van de ene

De wrd drukt een prestatie tussen ruimten uit. Tussen ruimten zijn scheidingen aanwezig. Wanden, vloeren, plafonds, schachtwanden en/of gevels zijn voorbeelden van scheidingen (scheidingsconstructies). Om de wrd te realiseren is de wijze waarop de scheidingen tussen de ruimten wordt uitgevoerd van belang. Om de manier waarop een scheiding moet worden uitgevoerd te bepalen, is het belangrijk eerst te kijken naar het aantal scheidingen tussen de ruimten en vervolgens naar alle componenten in alle scheidingen tussen de ruimten. Om het aantal relevante scheidingen tussen ruimten vast te stellen, kijken we naar de rookverspreidingstrajecten: trajecten waarlangs rook zich door inpandige scheidingen naar een andere ruimte kan verspreiden. Eén rookverspreidingstraject kan door meerdere achter elkaar gelegen scheidingen lopen. Een voorbeeld: bij twee woningen die aan dezelfde schacht grenzen, bestaat één rookverspreidingstraject uit de wand tussen de eerste woning en de schacht, plus de wand tussen de schacht en de tweede woning. Ook de woningscheidende wand zelf is in dit geval een apart rookverspreidingstraject.

40 40-41-42-43_rookdoorgang.indd 40

11-02-2022 11:38

ROOKWERENDHEID SCHEIDINGSCONSTRUCTIE Als de scheidingen zijn bepaald, moet vervolgens iedere scheiding op een rookverspreidingstraject rookwerend worden uitgevoerd. Zitten er meerdere scheidingen tussen twee ruimten? Rookverspreidingstrajecten via een schacht.

Dan mogen de rookwerende eigenschappen van de scheidingen volgens een bepaalde methode uit de nieuwe norm bij elkaar opgeteld worden. Voorheen werd de rookwerendheid

VAN ROOKDOORLATENDHEID NAAR WRD

in minuten bepaald door de brandwerendheid met anderhalf

We blikken eerst terug:

te vermenigvuldigen. In de nieuwe NEN 6075 drukken we de

- Om aan de wrd (Ra/R200) tussen ruimten te voldoen, zijn de

rookwerendheid van een scheidingsconstructie net als de wrd

rookverspreidingstrajecten tussen de ruimten van belang.

uit als Ra of R200.

- Op ieder rookverspreidingstraject is de rookwerendheid (Ra/ R200) van alle scheidingen van belang.

ROOKDOORLATENDHEID COMPONENTEN

- Iedere scheiding wordt rookwerend door aandacht te schen-

Een rookwerende scheiding beperkt de hoeveelheid rook die

ken aan de rookdoorlatendheid (Sa/S200) van ieder compo-

naar een andere ruimte stroomt. Dit wordt praktisch uitge-

nent in iedere scheiding.

voerd door componenten (constructieonderdelen) toe te passen waarbij aandacht is voor de rookdoorlatendheid. Vergelijk het met brandscheidingen: scheidingen waarbij aandacht is voor de brandwerendheid van componenten (constructieon-

Zijn we dan klaar? Nee, de opbouw van iedere rookscheiding op

Rookwerendheid scheidingen (per rookverspreidingstraject zijn de scheidingen op één traject met dezelfde kleur aangegeven).

derdelen). De NEN 6075 stelt een maximale hoeveelheid rook die ieder individueel component mag passeren. Dit noemen we de rookdoorlatendheid van de componenten, uitgedrukt in Sa of S200. De ‘Sa’ betekent dat een component getest is bij kamertemperatuur (ambient). De ‘S200’ geeft aan dat een component getest is bij kamertemperatuur én bij 200 graden Celsius. De Sa- en S200-test worden altijd uitgevoerd bij een aantal drukverschillen. S200 levert een hogere prestatie dan Sa. Bij brand kunnen uiteraard veel hogere temperaturen dan 200 graden Celsius optreden. In de NEN 6075 is er bewust voor gekozen om juist de verspreiding van relatief koude rook te beperken. In veel brandwerende constructies worden namelijk al voorzieningen aangebracht die de verspreiding van warme rook tegengaan, bijvoorbeeld opschuimende strips. Deze werken echter niet bij lage temperaturen, terwijl ook dan rook al tot hinder of gevaar kan leiden. Met de nieuwe eisen wordt het risico op hinder of gevaar door rook verkleind.

41 40-41-42-43_rookdoorgang.indd 41

11-02-2022 11:38

componentniveau vraagt nog extra aandacht. Hiervoor geeft de

nen componenten met een betere (of slechtere) prestatie op

NEN 6075 twee methodes.

de rookdoorlatendheid worden toegepast. Een betere prestatie op de rookdoorlatendheid betekent dat er per component een

Basismethode

lagere hoeveelheid rook kan passeren. Daardoor mogen er dus

Er geldt in deze methode een maximaal aantal componenten

meer componenten gebruikt worden en blijft de totale hoeveel-

per rookwerende scheiding. Namelijk maximaal twee compo-

heid rook die naar een andere ruimte stroomt in theorie gelijk.

nenten, waarbij één extra component is toegestaan per 5 m .

Zijn de rookscheidingen op alle rookverspreidingstrajecten op-

Voldoen al deze componenten aan Sa of S200? Dan voldoet

gebouwd volgens de basismethode of volgens de uitgebreide

de scheiding aan Ra. Voldoen al deze componenten aan S200?

methode? Dan wordt de wrd conform de norm gehaald.

Dan voldoet de scheiding aan R200. Een deur, een doorvoering, de wand zelf, een brandklep, een naad tussen componenten en

VENTILATIESYSTEMEN EN WRD

een naad rond een deur of brandklep: ze tellen allemaal mee

Voeren kanalen of ventilatieopeningen van een ventilatiesys-

als component.

teem door een brandscheiding? Dan moeten deze ook worden

Naden die ‘optisch dicht’ zijn, tellen echter niet mee. Wat be-

meegenomen in de bepaling van de wrd. Een reguliere brand-

tekent dit? Als naden worden dichtgezet met bijvoorbeeld kit

werende klep is daarbij onvoldoende om de wrd te realiseren.

(bij S200 brandwerende kit), mag men de naad qua rookdoorla-

De klep moet namelijk ook een aantoonbare rookdoorlatend-

tendheid verwaarlozen.

heid hebben. Ook moet de klep worden geactiveerd door auto-

Dus, bij het bepalen van het aantal componenten blijven deze

matische detectie, bijvoorbeeld rookmelders. Kleppen met een

componenten buiten beschouwing. Bij onderstaande ﬁguur be-

smeltlood kunnen dus geen rookwerende functie vervullen. Met

tekent dit dat de componenten vijf tot en met acht bij de juiste

een goede onderbouwing kan volgens de NEN 6075 van dit

uitvoering niet meegerekend hoeven worden. Met vier reste-

principe worden afgeweken. In de praktijk blijkt echter dat een

rende componenten die alle voldoen aan Sa of S200 en een

afdoende onderbouwde afwijkingsmogelijkheid vrij lastig is. We

oppervlakte van 10 m voldoet deze scheiding qua aantal com-

gaan hierover graag in gesprek met andere partijen binnen de

ponenten dus aan de NEN 6075.

markt.

Uitgebreide methode

WRD-EISEN EN VERBOUWEN

In deze methode geldt geen limiet aan het aantal componenten.

In het Bouwbesluit staan ook wrd-eisen voor verbouwsituaties.

De rookwerendheid van de wand en de uiteindelijke wrd moe-

Deze gelden slechts voor een aantal gebruiksfuncties: wonen,

ten echter wel rekenkundig worden onderbouwd. Daarbij kun-

kinderdagverblijf met bedgebied, gezondheidszorg met bedge-

Rookdoorlatendheid componenten (er zijn acht componenten te onderscheiden, waaronder een aantal naden tussen componenten).

bied, cellen en logies. Ook geldt dit alleen voor brandscheidingen tussen een van deze functies en een besloten vluchtroute met een status. Dit zijn beschermde routes of (extra) beschermde vluchtroutes. Bij verbouwwerkzaamheden aan deze brandscheidingen – dus ook bij vervanging of aanpassing van een onderdeel – geldt de wrd-eis R200. De eis geldt alleen voor de onderdelen die verbouwd worden. Als bijvoorbeeld een woningvoordeur van een portiekﬂat wordt vervangen, geldt de eis dus niet voor de wand of doorvoeringen.

AANDACHTSPUNTEN Inmiddels zijn we een aantal maanden onderweg sinds de invoering van de nieuwe eisen en zien we in de praktijk een aantal belangrijke aandachtspunten tijdens de toepassing ervan: - Niet iedere partij in de markt is ervan op de hoogte dat met de publicatie van Staatsblad 211 (2021) de wrd-eisen al per 1 juli 2021 zijn ingevoerd.

42 40-41-42-43_rookdoorgang.indd 42

11-02-2022 11:38

BRANDVEILIGHEID - Zijn er in een scheiding méér dan twee componenten (plus één component extra per 5 m²) aanwezig die qua rookdoorlatendheid niet verwaarloosbaar zijn? Dan is een berekening

Wbdbo en wrd: wat zijn de overeenkomsten?

noodzakelijk en moeten componenten een betere prestatie le-

Het Bouwbesluit definieert de weerstand tegen branddoorslag

veren op de rookdoorlatendheid.

en brandoverslag (wbdbo) als de ‘kortste tijd die een brand no-

- Bij naastgelegen en boven elkaar gelegen woningen is ook

dig heeft om zich uit te breiden van een ruimte naar een andere

aandacht voor de rookdoorlatendheid van de gevels vereist. Er

ruimte’. De definitie van de wrd uit NEN 6075 lijkt hierop, name-

kan dan tevens een eis gesteld worden aan bijvoorbeeld wand-

lijk de ‘weerstand tegen verspreiding van rook van de ene ruimte

contactdozen in gevels.

naar een andere ruimte’. In beide definities gaat het dus om ei-

- Bij deuren die Sa-rookdoorlatend zijn, mag een spleet on-

sen tussen ruimten onderling.

der de deuren aanwezig zijn. Hier is dus enige ventilatie via de

Het Bouwbesluit stelt dat we de wbdbo moeten bepalen volgens

deurspleet mogelijk. Bij deuren die S200-rookdoorlatend zijn, is

NEN 6068 en de wrd volgens NEN 6075. Daar waar de NEN 6075

dit niet toegestaan. Dan is een alternatieve ventilatievoorziening

het heeft over rookverspreidingstrajecten, heeft NEN 6068 het

dus noodzakelijk.

over branduitbreidingstrajecten. De definities zijn vergelijkbaar,

- Andere overstroom- en ventilatievoorzieningen moeten wor-

namelijk het ‘traject die de rook aflegt tussen de beschouwde

den voorzien van een rookwerende klep, aangestuurd door au-

ruimten’ en de ‘weg die de brand kan afleggen […] van de ene

tomatische detectie (bijvoorbeeld een rookmelder).

ruimte naar de andere ruimte’.

- Liftschachtdeuren zijn niet rookwerend verkrijgbaar. Rook-

Op scheidingsniveau heeft de NEN 6075 het over ‘rookwerend-

scheidingen over liftschachtdeuren moeten dus worden voor-

heid’. Dus om de wrd te realiseren, brengen we scheidingen met

komen. Als dit onvermijdelijk is, zijn extra voorzieningen nodig.

een rookwerendheid aan. Bij de wbdbo brengen we scheidingen

In overeenstemming met het artikel uit de Bouwspecial Brand-

met een brandwerendheid aan.

veiligheid van juni 2020 ‘Brandwerende voorzieningen bij liften’

Ook op componentniveau is de basisgedachte achter de termen

gaat onze voorkeur daarbij uit naar een voorportaal voor de lif-

vergelijkbaar. De rookdoorlatendheid stelt een grens aan de

ten.

hoeveelheid rook die een component kan passeren. De brandwerendheid stelt een grens aan de hoeveelheid vlammen, warm-

Bovenstaande aandachtspunten zullen niet de enige aan-

te en straling die een component kunnen passeren.

dachtspunten zijn. Graag horen we van andere partijen in de

Bij de brandwerendheid van een component is de toepassing in

markt welke punten zij tegenkomen bij toepassing van NEN

andere constructies van belang. Er kan bijvoorbeeld een verschil

6075 en de wrd-eisen uit het Bouwbesluit.

zijn in de brandwerendheid van een doorvoering, afhankelijk van

Is het bepalen van de wrd makkelijker geworden? Niet echt. Is

het feit of het gaat om afwerkingsmateriaal op een steenachtige

het veiliger geworden? Ja, de invoering van de wrd-eisen en de

wand of op een metalstud-wand. Bij de rookdoorlatendheid is de

bepalingsmethode uit de norm zijn een stap in de juiste richting

toepassing van een component in andere constructies niet van

om het aantal slachtoffers door rook te verminderen. n

invloed op de rookdoorlatendheid van een component zelf.

Onderdeel

Brand

BB-eis

Rook

BB-eis

Wettelijke eis tussen ruimten

Weerstand tegen branddoorslag

20/30/60 minuten

Weerstand tegen

Ra/R200

Uitvoering op scheidingsniveau

en brandoverslag (wbdbo)

rookdoorgang (wrd)

Brandwerendheid (brandscheiding)

Rookwerendheid

20/30/60 minuten

Ra/R200

(rookscheiding) Uitvoering op componentniveau

Brandwerendheid

20/30/60 minuten

Rookdoorlatendheid

Sa/S200

43 40-41-42-43_rookdoorgang.indd 43

11-02-2022 11:38

MOOI GEDAAN ARCHITECTEN HOUDEN NIET ALLEEN DE GROTE LIJNEN IN DE GATEN, MAAR HEBBEN OOK OOG VOOR DETAILS. OP DEZE PAGINA’S VOORBEELDEN VAN FRAAIE DETAILS DIE DE GEBOUWDE OMGEVING NET EVEN MOOIER MAKEN.

FOTO’S GERARD VAN BEEK

TEKST PETER DE WINTER

BIOSCOOP LEEUWARDEN WAM architecten uit Delft tekende in samenwerking met EUP design

De zwierige, ietwat sculpturale bakstenen gevel is opgetrokken uit Van-

voor het ontwerp van de nieuwe Pathé bioscoop in Leeuwarden. Met zijn

dersanden gevelstenen en is uitgevoerd met vloeiende lijnen. De glasge-

opvallende bakstenen gevel is het gebouw inmiddels een markante blik-

vels komen van Alkondor Hengelo. Het reliëfmetselwerk en de gelede

vanger in de Friese hoofdstad. De bioscoop ligt in de historische binnen-

poten bij de entree roepen volgens de ontwerpers associaties op met een

stad en meet 17 meter in de hoogte en is op straatniveau 41 meter breed.

geschubd dierlijk lichaam.

Het gebouw bevat zeven filmzalen met in totaal 634 stoelen.

44 44-45_mooigedaan.indd 44

11-02-2022 11:42

STUDENTENCOMPLEX daktuinen, verbonden door trappen, vormen twee doorlopende routes die be-

trapt daklandschap en twee hoogteaccenten van 50 meter vormt het gebouw

ginnen op de begane grond als een met hout afgewerkte uitsnede in de bak-

een landmark in het vernieuwde centrum van de Utrechtse wijk Overvecht. Het

stenen gevel. Aan de getrapte route liggen collectieve voorzieningen. Centraal

ontwerp komt tegemoet aan de wens om bij de wijkvernieuwing in te zetten

in het gebouw ligt een gemeenschappelijke binnenplaats met onder meer een

op wat de gemeente healthy urban living noemt. The Cube bestaat uit twee

bootcamp-track en fitnessruimte. The Cube werd in mei 2021 uitgeroepen tot

in elkaar grijpende, getrapte torens van zestien verdiepingen. De collectieve

winnaar van de Coliving Award 2021 categorie Building & Architecture.

FOTO’S JANNES LINDERS

Team V Architectuur ontwierp studentencomplex The Cube. Met een ge-

45 44-45_mooigedaan.indd 45

11-02-2022 11:42

MATERIAALMEESTER GLASVEZELVERSTERKT BETON KAN WORDEN GEGOTEN EN GESPOTEN. VOOR EEN OPTIMALE VERDELING VAN GLASVEZELS IS EEN SPECIALE SPUITTECHNIEK ONTWIKKELD, DIE VEEL VAKMANSCHAP VEREIST. DE MEEST COMPLEXE GEOMETRIEËN ZIJN MOGELIJK IN GEGARANDEERDE HOGE STERKTE. IN DE NIEUWE CONCERTZAAL IN GEBOUW AMARE IN DEN HAAG ZIJN ONLANGS AKOESTISCHE GLASVEZELVERSTERKTE PANELEN TOEGEPAST. EEN INTERVIEW MET COEN SMETS VAN LEVERANCIER HI-CON OVER AMARE EN ANDERE TOEPASSINGEN VAN HET MATERIAAL. TEKST JACQUELINE KNUDSEN TEKENWERK HENK HEUSINKVELD

ind 2021 opende het cultuurgebouw Amare in Den Haag haar deuren. De concertzaal in Amare is de eerste grootschalige toepassing van gespoten glasvezelversterkt beton in Nederland. Het project is genomi-

neerd voor de Betonprijs 2021 in de categorieën Utiliteitsbouw en Grensverleggende Bouw. Glasvezelversterkt beton, ofwel Glassfibre Reinforced Concrete (GRC), wordt vooral toegepast als gevelbekleding. In dit geval koos architect JCAU Architects & Urbanists voor GRC wandpanelen en balkonrandelementen voor het interieur van de concertzaal in Amare. Coen Smets, opgeleid als architect en werkzaam als technisch commercieel adviseur bij Hi-Con, legt uit waarom: “Met gebruikers als het Residentieorkest en het Koninklijk Conservatorium waren een prestigieus uiterlijk en een topakoestiek absolute vereisten. Wie denkt er bij beton nou aan een prettige akoestiek? Maar juist de combinatie van

Coen Smets is technisch commercieel adviseur bij Hi-Con, leverancier van glasvezelversterkt beton (GRC) en ultrahogesterktebeton (UHSB).

de massa, weliswaar beperkt, en de vormvrijheid van GRC waren doorslaggevend in de keuze voor dit materiaal.”

GEFACETTEERDE WANDPANELEN Concertzaal van Amare in Den Haag (Foto: Jacqueline Knudsen). In Bouwwereld 8 2021 staat een uitgebreid projectartikel over Amare.

In Amare zijn holle GRC wandelementen en balkonbalustrades toegepast. Alle elementen zijn uitgevoerd in de natuurlijke witte kleur van GRC, ze zijn door-en-door wit. “Voor een optimale akoestiek in de concertzaal zijn de in totaal 850 akoestische wandpanelen opgedikt naar 25 mm. Daarachter zit een laag van 100 mm dik isolatiemateriaal”, legt Smets uit. De wandelementen zijn gemiddeld 2100 mm hoog en aan de boven- en onderzijde met schroefhulzen bevestigd. De gefacetteerde vlakken van de panelen zijn zorgvuldig ontworpen en zorgen voor een optimale spreiding en reflectie van geluidsfrequenties. Voor de vormgeving hiervan werkte JCAU samen met Studio DAP, dat is gespecialiseerd in zaalakoestiek. Bij de productie van de mallen is gebruik gemaakt van een slimme afwisseling tussen repetitie en variatie. Er zijn drie hoofdtypes

De akoestische wandpanelen in de concertzaal zijn gemaakt in glasvezelversterkt beton (Foto: Sebastian van Damme)

46 46-47-48-49-50-51_materiaalmeester.indd 46

11-02-2022 11:46

GLASVEZELVERSTERKT BETON met een reliëf van 100-150, 150-200 en 200-250 mm. Voor de diversiteit in hoogte in de panelen werden schotten in de mal geplaatst. De mallen zijn tussen de 30 en 60 maal hergebruikt. De driedimensionale elementen worden afgewisseld met terugliggende vlakke elementen, eveneens in GRC. Met goudkleurige, geperforeerde en verschuifbare panelen in ruim de helft van de vlakke nissen kan de geluidsabsorptie in de zaal worden aangepast aan de muziekstijl, van intiem tot elektronisch versterkt.

BALKONELEMENTEN Ook de curves van de GRC balkonrandelementen zijn belangrijk voor de akoestische en visuele beleving. Smets: “Het GRC van de 108 balkonrandelementen is slechts 15 mm dik. De balkonranden zijn bevestigd aan de reling erachter met zes hoekstalen per element, die in het beton geïntegreerd zijn. Aan de onderzijde zitten in de achterconstructie hoekstalen met een deuvel, waar het element op wordt geplaatst, aan de bovenzijde hoekstalen met schroefgaten. In de balkonranden zitten driehoekige sparingen met zwart gaas erachter als geluidsisolatiemateriaal. De voegen tussen de elementen zijn dichtgekit, zodat het eruitziet als een doorlopende rand.” JCAU Architects & Urbanists, samen met NOAHH verantwoordelijk voor het totale architectonische ontwerp van Amare, heeft de GRC elementen esthetisch beoordeeld en goedgekeurd. Ook de akoestische prestatie van de totale zaal wordt door de musici en het publiek ervaren als zeer positief.

SAMENWERKING MET DENEN De GRC panelen voor Amare zijn geleverd door Hi-Con en geproduceerd door productiepartner BB fiberbeton, Deens marktleider in GRC en Full Member van de GRCA (the International Glassfibre Reinforced Concrete Association). Op advies van HiCon schakelde opdrachtgever Bouwcombinatie Cadanz (Boele & van Eesteren | Visser & Smit Bouw) Van Boxsel Engineering in voor de engineering van de ophangconstructie. De montage van de GRC elementen is uitgevoerd door EBRS. Het project Amare, waarbij Hi-Con zo’n drie jaar terug betrokken werd, was de start van de samenwerking met BB fiberbeton. Beide bedrijven hebben echter al langer ervaring, BB fiberbeton startte in de jaren 80 al met de vervaardiging van glasvezelversterkt beton. Hi-Con startte in 2001 in Denemarken en in 2012 in Nederland met slanke balkons, trappen en bruggen in ultrahogesterktebeton.

VAKMANSCHAP Glasvezelversterkt beton wordt gespoten in een mal. Een tegenmal is niet nodig, en dat maakt het eindproduct én de produc-

47 46-47-48-49-50-51_materiaalmeester.indd 47

11-02-2022 11:46

G D A

MATERIAALMEESTER Op drie niveaus zijn rondom in de concertzaal van Amare GRC wandpanelen blind bevestigd met behulp van in het beton geïntegreerde schroefhulzen. De facettering van de panelen is nauwkeurig bepaald met een akoestisch adviseur. (Foto’s: Boele & van Eesteren, Hi-Con en Jacqueline Knudsen)

tie materiaalarm. De minimale dikte is 12 millimeter. De eerste spuitlaag is 1 à 2 millimeter en bevat geen vezels voor een mooi aanzicht. Vervolgens wordt er een laag gespoten van minimaal 10 millimeter beton met glasvezels erin. GRC heeft een grote vormvrijheid, de mal kan bijna elke denkbare vorm hebben: recht, (dubbel)gekromd, gevouwen, met randen tot ca. 400 mm hoog. Hogere randen zijn ook mogelijk, maar worden op vlakke mallen gespoten die na enige uithardingstijd omhoog worden geklapt. Nog altijd zonder tegenmal.

48 46-47-48-49-50-51_materiaalmeester.indd 48

11-02-2022 11:46

GLASVEZELVERSTERKT BETON De balkonrandelementen zijn bevestigd met zes hoekstalen per element, die in het beton geïntegreerd zijn. Aan de onderzijde zitten in de achterconstructie hoekstalen met een deuvel, waar het element op wordt geplaatst, aan de bovenzijde hoekstalen met schroefgaten. (Foto’s Hi-Con en Jacqueline Knudsen)

De spuittechniek vereist veel oefening en veel vakmanschap.

terzijde van het GRC, wat kan leiden tot kleurverschillen en in

“Met deze techniek is het mogelijk om zelfs de meest complexe

sommige gevallen ongewenste spanningen.”

geometrieën te produceren, terwijl we toch een hoge sterkte kun-

Door de combinatie van een laag gewicht, lange levensduur,

nen garanderen. De druksterkte is 60 MPa. Hi-Con levert klasse

vormvrijheid en hoge esthetische kwaliteit, maakt gespoten glas-

18P volgens de GRCA standaard”, verzekert Smets.

vezelversterkt beton veelzijdige en duurzame gevels mogelijk. “GRC is high-end, maar zeker financieel haalbaar, mits onze ken-

GLASVEZELVERSTERKTE BETONNEN GEVELS

nis tijdig in het ontwerpen ontwikkelproces wordt aangewend,

De dunwandige GRC gevelelementen zijn lichtgewicht, bij 12

zoals bij Amare.”

mm dikte is het eigen gewicht slechts 25 kg/m . Ze hebben

Behalve een dichte en gladde structuur kan het oppervlak van

daardoor een lage belasting op de achterliggende constructie

GRC ook worden uitgewassen of met een reliëf uitgevoerd. Na

en hele gebouw, zijn eenvoudig te hanteren en te installeren. Als

uitwassen wordt het toeslagmateriaal zichtbaar. Hoe grover het

gevelbekleding moet glasvezelversterkt beton geventileerd wor-

gewenste effect, hoe dikker en dus zwaarder het GRC daarbij

den opgehangen. Smets: “Dat is vooral om te voorkomen dat er

moet zijn. Bij toeslagmateriaal tot 2 mm in het zicht kan het GRC

temperatuur- en vochtverschillen optreden tussen voor- en ach-

zijn minimale dikte van 12 mm behouden. Bij grover toeslagma-

49 46-47-48-49-50-51_materiaalmeester.indd 49

11-02-2022 11:46

MATERIAALMEESTER Verdiepingshoge hol gebogen GRC kolommen met een breedte van 90 cm en een hoogte van 3 tot 4 meter in de nieuwe gevel van Anthura.

teriaal wordt de dikte van het element ongeveer 3x de grootste korrelgrootte. Combinaties van gladde en uitgewassen vlakken en vlakken met reliëf in hetzelfde element zijn mogelijk. Ook kunnen GRC gevelpanelen goed gecombineerd worden met superslanke constructieve elementen in ultrahogesterktebeton (UHSB), zoals balkons, trappen en bruggen, die Hi-Con eveneens levert, in dezelfde kleuren als GRC. UHSB is versterkt met een grote hoeveelheid staalvezels en traditionele stalen wapeningsstaven. Het lijkt dus structureel op gewapend beton maar qua slankheid komt het meer in de buurt van constructiestaal. UHSB heeft een zeer hoge druksterkte (150 tot 200 MPa).

GEBOGEN KOLOMMEN VOOR ANTHURA IN BLEISWIJK Voor de verbouwing van het bestaande hoofdkantoor van Anthura, veredelaar in Anthurium en Orchideeën heeft atelier PRO architecten de bestaande drager hergebruikt en voorzien van een nieuwe gevel. Bouwbedrijf Hoogerbrugge bekleedt de gevels met verticale lichtgebogen panelen in glasvezelversterkt beton. Hi-Con Nederland heeft 281 stuks GRC gevelelementen geproduceerd met productiepartner BB fiberbeton. De gevel is opgebouwd uit een serie horizontale dorpels en dakranden in GRC. Daartussen staan hol gebogen verdiepingshoge kolommen van 90 centimeter breed en in hoogte variërend van 3 tot 4 meter. Het gebouw wordt in 2022 opgeleverd.

STOERE GEVEL VOOR WILLEM DREESPARK, DEN HAAG De voormalige technische school uit de jaren ’70 aan het Willem Kolomelementen in natuurlijk witte kleur met licht uitgewassen oppervlaktetextuur en overlap bij naad, voor de nieuwe gevel van Willem Dreespark (rechts).

Dreespark in Den Haag is in 2021 getransformeerd tot centrum voor beeld, geluid en art science. De stoere uitstraling van de gevel, ontworpen door MIXD Architecture, past bij de nieuwe gebruikers en sluit aan op de modulaire gebouwopzet. In opdracht van Aannemersbedrijf D.C. van den Boogaard heeft Hi-Con de verticale dunwandige schaalelementen in GRC gemaakt. Ze omkleden de hemelwaterafvoerpijpen en vormen een sterk contrast met de horizontale houten gevelbanden en raamstroken.

GRC HAALT ZIJN STERKTE UIT GLASVEZELS. ER IS GEEN STAALWAPENING NODIG. CORROSIEVLEKKEN OF SCHADES DOOR ZOUTEN KUNNEN DAARDOOR NIET OPTREDEN. 50 46-47-48-49-50-51_materiaalmeester.indd 50

11-02-2022 11:46

VERANKERINGSOPTIES 1. Verzonken schroefgatsparingen: Bedekt met GRC plug in zelfde kleur/textuur. Minimale opbouw 20-25 mm. 2. Schroefhulzen (rvs): Bijvoorbeeld voor de blinde

Aan het Willemsplein in Arnhem, is in 2021 de gevel van De Noorman gerenoveerd. Hi-Con leverde de balkons in ultra-hogesterktebeton en GRC gevelelementen.

bevestiging aan complete gevelsystemen van derden, middels aluminium C-beugels. Minimale opbouw 4050 mm. 3. Hoekstalen (rvs): Te bevestigen aan ontvangende hoekstalen, waarbij één rij moet worden gesteld en gefixeerd en de andere rijen met slobgaten en deuvels worden opgehangen. Minimale opbouw 50-75 mm. Bij methodes 1 t/m 3 zijn de maximaal geadviseerde elementafmetingen gelimiteerd door handling en montage. Groottes met een omtrek van 1 m en een lengte van 3 à 4 meter zijn gangbaar. 4. Stud-frames (thermisch verzinkt of rvs), geïntegreerd in het GRC: Blinde bevestiging, geschikt voor een zeer snelle montage en zeer grote elementen. Minimale opbouw 100 mm. Maximale elementafmetingen gelimiteerd door transport en handling (tot 10-15 m2). 5. FA1000 systeem (gestandaardiseerd systeem): Blinde bevestiging, geschikt voor een snelle montage voor elementen tot maximaal 900 x 2500 mm. Minimale opbouw 50 mm.

DE NOORMAN: COMBINATIE VAN GRC EN UHSB Aan het Willemsplein, bij Arnhem Centraal Station, is de gevel van De Noorman gerenoveerd in opdracht van Ouwehand - Bouwen & Ontwikkelen. Het kantoorgebouw is getransformeerd tot appartementen. Hi Con leverde 21 UHSB balkons en 180 m2 GRC gevelelementen in dezelfde lichtgrijze kleur. De twee productgroepen vullen elkaar uitstekend aan. De nieuwe Noorman is eind 2021 opgeleverd.

FRUITWEG: VAN MASSIEF NAAR 12 MM DUN BETON De voormalige drukkerij Van Rijmenam uit de jaren ’50 aan de Fruitweg wordt getransformeerd tot kantoorgebouw voor de Gemeente Den Haag, waarbij de gevel wordt gerenoveerd en verduurzaamd naar ontwerp van Wessel van Geffen Architecten. In opdracht van aannemer VORM Transformatie en Renovatie levert Hi-Con Nederland de schaalvormige kolomelementen, uitgevoerd in 12 mm dik GRC, met dezelfde W-vormige profielvorm en uitstraling als de originele massieve betonnen kolommen.

Nieuwe dunwandige GRC gevelkolommen aan de gevel Fruitweg 17 in Den Haag.

51 46-47-48-49-50-51_materiaalmeester.indd 51

11-02-2022 11:46

52 52-53-54-55-56-57-58-59_trudotoren.indd 52

11-02-2022 11:50

PROJECT NIEUWBOUW

SOCIAAL EN GROEN DE TRUDO TOREN IN EINDHOVEN IS DE EERSTE BOSCO VERTICALE IN NEDERLAND. EN WAT NOG SPECIALER IS: HET IS DE EERSTE TER WERELD DIE IN DE SOCIALE SECTOR IS GEREALISEERD. SINDS 2014, TOEN HIJ DE EERSTE TWEE IN MILAAN OPLEVERDE, REALISEERDE ARCHITECT STEFANO BOERI AL BIJNA 30 GROENE TORENS, ALLEMAAL IN HET LUXERE WOONSEGMENT. MEDE DANKZIJ CO-ARCHITECT INBO EN AANNEMER STAM + DE KONING KREEG DE ITALIAAN HET OP STRIJP S VOOR ELKAAR DE TOREN DERMATE EFFICIËNT TE BOUWEN, DAT HET MOGELIJK WERD OM DE 125 APPARTEMENTEN ONDER DE HUURTOESLAGGRENS TE VERHUREN. TEKST JACQUELINE KNUDSEN

In totaal zijn er 135 bomen in 12 soorten en ruim 9.000 struiken en planten in de bakken rond de Trudo Toren geplant. (Foto: Sint Trudo)

53 52-53-54-55-56-57-58-59_trudotoren.indd 53

11-02-2022 11:50

TRUDO TOREN

Links: de Trudo Toren staat midden op Strijp S. Rechts: standaardverdieping van 24 x 24 meter met 8 appartementen van 35-50 m2 rond een kern met liften en trappen. (Tekeningen: Stephano Boeri Architetti)

p Strijp S in Eindhoven is woningcorporatie Sint

dieping zijn er vijf appartementen en een grote gemeenschap-

Trudo sinds 2007 betrokken bij de ontwikkeling

pelijke ruimte met een keuken, sanitaire ruimten en een zeer

van diverse projecten in ‘de Driehoek’, het gebied

ruim terras, waar de bewoners werkplekken inrichten en andere

rondom het Ketelhuisplein met het Klokgebouw

activiteiten kunnen ontplooien. Daarboven zijn er 15 verdiepin-

aan de ene kant en het Veem, Anton en Gerard en de Appa-

gen met elk acht appartementen.

ratenfabriek aan de andere kant. Behalve de transformatie van

Op maaiveld zijn enkele commerciële ruimtes, een fietsenstal-

genoemde voormalige Philipsgebouwen tot woningen en be-

ling en een ruime entreehal voor de woningen. Op de eerste

drijfsruimte, heeft Trudo ook enkele nieuwbouwprojecten in de

en tweede verdieping zijn 125 bergingen en tegenover gebouw

Driehoek, vertelt een trotse Bart van Berlo, die vanuit Inbo archi-

Gerard enkele kantoorruimtes gerealiseerd. Alleen aan die zijde

tecten de engineering van Nederlands eerste Bosco Verticale

zijn vensters, de andere gevels op de eerste en tweede ver-

leidde. “In 2020 is ‘Haasje Over’ opgeleverd met 185 woningen

dieping zijn gesloten en voorzien van zwarte damwandprofielen.

in een woontoren en een bruggebouw over de skatehal, en in

“Hier waren aanvankelijk ook groene gevels voorzien, maar dat

2021 de Trudo Toren met 125 appartementen. Inbo heeft beide

bleek te duur. Bovendien: de zinken buitenbekleding in de vorm

projecten geëngineerd.” In de Driehoek realiseert Trudo de ko-

van golvende damwanden passen best goed bij de industriële

mende periode nog zo’n 460 wooneenheden voor middenhuur,

sfeer die nog steeds op Strijp S hangt”, vindt Van Berlo.

te beginnen met 38 appartementen bovenop het Veemgebouw die in het voorjaar van 2022 worden opgeleverd.

EFFICIËNTE BOUWWIJZE De hoofdopzet is heel eenvoudig: Rond een kern van schachten,

SOCIALE HUUR

trappen en liften bevinden zich op verdieping 4 t/m 18 elk vier

Het ontwerp van de Trudo Toren is van de Italiaanse architect

hoekappartementen met een verblijfsruimte van 50 m2 en daar-

Stefano Boeri, die sinds de Bosco Verticale in Milaan al ruim 30

tussen vier appartementen van 36 m2 (gebruiksruimte inclusief

verticale bossen in Europa en Azië heeft ontworpen. De toren in

badkamer en installatieruimte is respectievelijk 60 en 45 m2).

Eindhoven is ontworpen in co-creatie met Inbo architecten. Inbo

Ze zijn bedoeld voor een of twee personen. De hoogte van 3,5

bedacht een efficiënte bouwmethode die het mogelijk maakte

meter maakt het mogelijk een mezzanine aan te brengen voor

om de toren te realiseren voor de sociale huursector.

bijvoorbeeld een slaapkamer.

De startersappartementen vallen net in de sociale sector met

Veel complexer was het om een efficiënte manier te bedenken

een huurprijs van 633,20 euro (december 2021). Op de 3e ver-

om de balkons en de grote bakken te verankeren aan de gevel

54 52-53-54-55-56-57-58-59_trudotoren.indd 54

11-02-2022 11:50

PROJECT NIEUWBOUW

Links: hoekappartement 50 m2 met twee balkons. (Impressie: Stephano Boeri Architetti) Rechts: Bart van Berlo van Inbo architecten op het gemeenschappelijke terras. (Foto: Jacqueline Knudsen) Onder: Zicht langs de Philitelaan richting centrum. (Foto: Igor Vermeer)

55 52-53-54-55-56-57-58-59_trudotoren.indd 55

11-02-2022 11:50

TRUDO TOREN

Boven: De meeste balkons en bakken zijn op de uitstekende vloeren geplaatst. Uitzondering zijn de verlaagde boombakken, die lopen door onder de vloeren en zijn verankerd aan de gevel. Rechts: Vijf varianten van combinaties van balkons en planten- en boombakken. Rechterpagina: details bevestiging balkons en boombakken aan vloeren en gevels. ( Foto’s en tekeningen: Inbo architecten)

en vloeren. Het enorme gewicht van de boom- en plantenbakken – tot wel anderhalve kuub grond erin – stelde hoge eisen aan de draagkracht van de constructie. Bart van Berlo vertelt hoe ze dit voor elkaar kregen: “We hebben gekozen voor prefab betonnen bakken, gevels, kolommen en wanden. Het voordeel hiervan is dat bijvoorbeeld complete gevelelementen in een keer geplaatst kunnen worden, dat bouwt veel sneller. Het werken met prefab heeft wel een langere aanlooptijd, maar de kortere bouwtijd resulteert uiteindelijk wel in lagere bouwkosten.” De bouwkundigen van Inbo hebben het esthetisch ontwerp van Boeri technisch uitgewerkt en engineerden de prefab betonnen bakken waar de bomen en struiken in groeien. Iedere boom weegt samen met de bak en de aarde een paar duizend kilo. Om deze last te kunnen dragen en de krachten te weerstaan is gekozen voor prefab betonnen bakken van Westo Prefab Betonsystemen. Vanwege de zware constructie met de bakken is gekozen voor hogesterktebeton, sterkte klasse C 60/75. De betonnen vloeren en balken zijn ter plekke gestort. Van Berlo: “Er zit veel meer gewapend beton in om het gewicht van de plantenbakken te dragen. De bakken zijn middels hoeklijnen verankerd aan de vloerconstructie. De betonnen vloeren zijn 40 cm dik, dat is zo’n 14 cm dikker dan normaal en ze zijn verder naar buiten doorgestort. De bakken, die soms wel 2,85 meter uit de gevel steken, zijn over de uitstekende betonnen vloeren geschoven.” Voor Stam + De Koning is het natuurlijk ook een ‘redelijk uniek’ project. De aannemer bouwde de toren zonder steiger, maar met zogenaamde tafels of ondersteuningssteigers waar ze op

56 52-53-54-55-56-57-58-59_trudotoren.indd 56

11-02-2022 11:50

PROJECT NIEUWBOUW 150

200

2450

150 Alu kozijn Triflex

Aarde met beplanting

300

Bevestigingsbeugels Regelwerk Hwc platen

240

300 Steenwol 100mm Dampremmende folie Multiplex 15mm Zwevende dekvloer

18600+

Isokorf

1250 200

Prefab betonnen plantenbak

Isolatie 150mm Waterkerende folie Steenwol 60mm Rekwerk 60mm Steenwol 150mm

Hwa

Alu zetwerk Multiplex Dampremmende folie Alu waterslag

Handregel 20x60 Spijlen ø12 Glas-/perspexplaat

Alu kozijn Steenwol 100mm Dampremmende folie Multiplex 15mm

Draintegel Dakbedekking Isolatie 30/60mm Dampr. laag

14650+ 80

Zwevende dekvloer

440

Aarde met beplanting

150

600

Breedplaatbetonvloer

260

Staalconstructie

EPS isolatie Hwa Bevestigingsbeugels Regelwerk Hwc platen

1050

150

1500

420

1200

1030

180

150

Isolatie 70mm Dampremmende folie Multiplex 15mm Gipsplaat 15mm

14650+

Isolatie 30/60mm Dampr. laag

Zwevende dekvloer

200

Draintegel Dakbedekking

Breedplaatbetonvloer

GEVELDOORSNEDE

Isolatie 70mm Dampremmende folie Multiplex 15mm Gipsplaat 15mm

100

25-22

Stalen hoekplaten

203

670

600

390

130

Aarde met beplanting

240

300

57 52-53-54-55-56-57-58-59_trudotoren.indd 57

11-02-2022 11:50

TRUDO TOREN

Linksboven: Hoekappartement, de borstweringen zijn net zo hoog als de plantenbakken. Rechtsboven: De appartementen zijn omringd door groen op verschillende niveaus. Onder: Aannemer Stam + De Koning bouwde de Trudo Toren zonder steiger, maar met zogenaamde tafels. (Foto’s: Norbert van Onna)

werkten. Een tafel voor de ruwbouw van bewapening en beton, de tweede, lagere voor de kozijnen en het glas. Er is geen steiger om het hele gebouw toegepast vanwege de complexiteit en diversiteit van de balkons.

SLIM SYSTEEM VAN BALKONS EN BAKKEN Boven de plint zijn de afmetingen van de toren 24 x 24 meter, dat is exclusief de uitstekende plantenbakken. De hoogte van de toren is 75 meter. Op het eerste gezicht zie je niet direct een patroon in de gevel, de variatie in balkons en bakken lijkt enorm. In werkelijkheid zijn er slechts zes typen bakken, die per twee verdiepingen voorkomen en in de twee verdiepingen erboven worden gespiegeld. Om de vier verdiepingen herhaalt zich dit patroon. Opdrachtgever en ontwerpers willen de natuur laten floreren en niet laten creperen, zoals vaak gebeurt bij daktuinen of gevelgroen. Qua landschap, groen en biodiversiteit is het adagium: meer is beter. Daarom pakt men hier groot uit met groen, met enorme bakken met echte grote bomen. Die zijn vooraf meerdere jaren in speciale airpots gekweekt die optimale kluitvorming geven. Doordat elke loft beschikt over een balkon met twee grote groenbakken, biedt het gebouw ruimte aan maar liefst 135 bomen, sommige tot wel 6,5 meter hoog. Daarnaast groeien in en aan het gebouw ook nog 1.500 struiken en 8.500 vaste planten. Critici van verticale bossen noemen het Greenwashing en pleiten voor de aanleg van parken op maaiveld in plaats van betonnen gebouwen met een groen laagje aan de gevel of op het dak. Maar de bomen aan de Trudo Toren zorgen wel degelijk voor 50.000 kilo CO2-absorptie op jaarbasis, voor schaduw in de appartementen en voor een groene beleving voor de bewoners. Trouwens: rondom de toren is ook geen plaats voor een park, want in de nu nog lege ruimte tussen de Trudo Toren en Haasje-over komen nog twee nieuwe woontorens.

58 52-53-54-55-56-57-58-59_trudotoren.indd 58

11-02-2022 11:50

PROJECT NIEUWBOUW

VERANKERING EN ONDERHOUD BOMEN

direct vanaf de oplevering een actieve community te hebben die

Iedere boom moet ook op grote hoogte weer en wind door-

echt een bijdrage levert aan het complex. Hiertoe zijn 80 van

staan. Daartoe zijn de kluiten van de bomen in de bakken ver-

de 125 woningen toegewezen op basis van motivatiebrieven.

ankerd en als de bomen tot een bepaalde hoogte zijn gegroeid,

Daarnaast zijn 15 woningen toegewezen via de reguliere pro-

worden ze ook met staaldraden aan rvs haken aan de onderzijde

cedure van sociale woningbouw. 30 woningen zijn gereserveerd

van de balkons erboven bevestigd.

voor flexbewoners, statushouders en urgenten. Een gedegen

Onder die balkons zitten ook veel zwarte haken, waaraan spe-

start voor een sociale en biodiverse woongemeenschap. n

Links: Het groenonderhoud gebeurt gedeeltelijk door abseilende hoveniers. (Foto: Eurosafe Solutions) Rechts: Om de twee verdiepingen wordt het patroon van prefab balkons en bakken gespiegeld. (Foto: Igor Vermeer)

ciaal getrainde hoveniers kunnen abseilen om groenonderhoud te verrichten. Dat zal 1 à 2 keer per jaar moeten gebeuren, verwacht Trudo. Veel groen kan ook worden onderhouden vanuit de glazenwasinstallatie, en een paar keer per jaar moeten

PROJECTGEGEVENS

bewoners toegang verlenen tot hun woning zodat er vanuit de

Locatie: Strijp S Eindhoven

vensters en vanaf de balkons onderhoud gepleegd kan worden.

Programma: 125 sociale huurwoningen, commerciële

Een systeem van leidingen en sensoren regelt per bak de voe-

ruimtes en kantoren

ding en watertoevoer. De diepe bakken hebben twee watertoe-

Opdrachtgever: Trudo woningcorporatie, Eindhoven

voeren, een voor de bomen en een voor de kleinere beplanting.

Architect: Stefano Boeri Architetti, Milaan, i.s.m. Inbo,

Onder de grond vangen vier bassins 80.000 liter regenwater op.

Eindhoven

Vandaaruit wordt het automatisch opgepompt naar de bakken.

Landschapsarchitecten: Stefano Boeri Architetti, i.s.m.

Wanneer er te weinig regen is geweest wordt automatisch ge-

Studio Laura Gatti, Milaan

switcht naar leidingwater. Bij verstopping in de installatie gaat er

Adviseur constructie: Adviesbureau Tielemans

een alarm af bij tuinbedrijf Du Pré uit Helmond, dat door Trudo

Adviseur bouwfysica: Peutz

is ingeschakeld voor het onderhoud. De woningcorporatie heeft

Adviseur installaties: Ten Hooven

met de bewoners contractueel afspraken gemaakt over het on-

Adviseur brandveiligheid: VB&T

derhoud van het groen. Het is niet de bedoeling dat bewoners

Hoofdaannemer: Stam + De Koning Bouw, Eindhoven

zelf gaan tuinieren.

Groenadvies: Du Pré Groenprojecten, Helmond Leverancier bomen en heesters: Van den Berk Boom-

UITGESPROKEN SILHOUET

kwekerijen

Het gebouw is enerzijds heel extravert en maakt een duidelijk

Leverancier prefab borstweringen en bakken: Westo

statement richting de omgeving. Aan de andere kant probeert

Prefab Betonsystemen

het van binnen de mensen samen te brengen, een community

Leverancier aluminium kozijnen: Weimoco

te maken. Bijvoorbeeld in de vorm van de gemeenschappelijke

Bruto vloeroppervlakte: 11.500 m2

binnen- en buitenruimte. De corporatie stelde zich ten doel om

Bouwperiode: eind 2018 – oktober 2021

VERDER LEZEN? Op bouwwereld.nl staat een artikel dat dieper ingaat op de beplanting van de Trudo Toren. Inbo werkt aan nog twee groene torens: samen met Stefano Boeri aan Wonderwoods in Utrecht en met MVRDV aan Valley in Amsterdam (zie pagina 10 e.v. in deze Bouwwereld).

59 52-53-54-55-56-57-58-59_trudotoren.indd 59

11-02-2022 11:50

De houten bekleding van de trap is door Studio Rap parametrisch ontworpen met behulp van een algoritme.

60 60-61-62_cruxtrap.indd 60

11-02-2022 11:52

DE CRUX

HOUTEN TRAP MET COMPLEXE VORMEN DOORNEKAMP WOODSPECIALS WILDE VOOR DE ENTREE VAN HET HOOFDKANTOOR EEN EYECATCHER IN DE VORM VAN EEN TRAP, DIE ZOU LATEN ZIEN TOT WELKE COMPLEXE HOUTVORMEN DE FABRIKANT IN STAAT IS. STUDIO RAP STOPTE DIE WENS IN DE COMPUTER EN KWAM MET EEN ALGORITMISCH ONTWERP, DAT OPVALT DOOR ZIJN COMPLEXE VORMEN. VOLGENS LUCAS TER HALL, MEDEOPRICHTER VAN STUDIO RAP, WAS HET ONBEGONNEN WERK EEN DERGELIJKE VORM ZONDER ALGORITMES TE MAKEN. TEKST PETER DE WINTER BEELD STUDIO RAP

e trap in de entree van Doornekamp Woodspe-

de traptreden naar de stijlen en van de stijlen naar de handrail

cials uit Waddinxveen heeft de kenmerkende

zo vloeiend mogelijk maken om de organische vorm van het ont-

elegantie van de trappen uit de tijd van de Art

werp te benadrukken. “Dat kregen we onder meer voor elkaar

Nouveau, de kunststroming die tussen eind ne-

door de stijlen een bepaalde hiërarchie mee te geven en het

gentiende en begin twintigste eeuw mateloos populair was in

begin van de trap te verbijzonderen. Als je de foto’s bekijkt, zie

Europa. In die tijd kostte arbeid nog maar weinig en konden

je expressieve, fraai vormgegeven knooppunten die allemaal

houtsnijders en timmerlieden al hun vakmanschap kwijt in tot

uniek zijn. Er is werkelijk niet een traptrede of overgang gelijk.

de verbeelding sprekende ontwerpen. Toch is de trap in Wad-

Daarmee wilden we de ongekende mogelijkheden van algorit-

dinxveen geen vakwerk in die zin van het woord. Hij is gemaakt

misch ontwerpen tot uitdrukking brengen.”

met de modernste technieken. Lucas ter Hall van Studio RAP geeft tekst en uitleg.

STALEN DRAAGCONSTRUCTIE De trap lijkt gemaakt van massief hout en de slanke treden ste-

ER IS WERKELIJK NIET EEN TRAPTREDE OF OVERGANG GELIJK

EYECATCHER

ken op een raadselachtige manier uit de muur. De werkelijkheid

Doornekamp Woodspecials maakt zo’n beetje alles wat je be-

is een stuk nuchterder. Het hart van de trap bestaat uit een sta-

denken kunt van hout. Hoe complexer hoe beter. “Op een gege-

len draagconstructie die in de muur verankerd is. De houten tre-

ven moment waren ze hun bedrijfspand aan het verbouwen en

den, stijlen en leuningen zijn strak om dat frame heen gelijmd.

kwamen ze bij ons met de vraag of we een trap als eyecatcher

“Als eerste is het staalwerk van de trap geplaatst. Daar is een

voor de entree wilden realiseren”, zegt Ter Hall. “Al het vakman-

pointcloud van gemaakt, waarmee wij de vorm van de houten

schap van het bedrijf moest in die eyecatcher naar voren komen.

bekleding hebben ontworpen. Als je de trap oploopt, ervaar je

Een even interessante als ingewikkelde opdracht. Behalve dat

de vloeiende vormen van het ontwerp door de bijzondere hand-

de trap moest opvallen, stond alleen de hoofdvorm ervan vast.

rail en de sublieme afwerking, maar de trap moest vooral ook

Met die twee gegevens zijn we in onze ontwerpstudio aan de

prettig lopen en dat is goed gelukt.” De trap ziet er best fragiel

slag gegaan om een bijzonder gevormde trap te engineeren en

uit, maar door het robuuste frame – elke traptrede heeft zijn

ontwerpen.”

eigen staalplaat en in elke stijl zit een stalen staaf die gelast is aan de treden – voelt hij toch solide genoeg aan.

WRONGSTUKKEN Volgens Ter Hall bestond het moeilijkste deel van de opdracht

PARAMETRISCH ONTWORPEN

uit het realiseren van de punten waar de trap van richting veran-

De houten bekleding van de trap is parametrisch ontworpen

dert (wrongstukken, red.). Studio Rap wilde de overgangen van

met behulp van een algoritme. Ter Hall: “Bij parametrisch ont-

61 60-61-62_cruxtrap.indd 61

11-02-2022 11:52

DE CRUX werpen teken je niet zozeer de letterlijke vorm op de computer. Je ontwerpt de spelregels en de variabelen, die uiteindelijk de vorm genereren. Net als een algoritme. Dat bestaat uit een aantal variabelen die je bepaalde waarden geeft en dan krijg je een uitkomst. Dat kun je ook met vormen doen. Als je er bepaalde waarden instopt, genereert het algoritme het ontwerp. Dat zie je als je goed naar de trap kijkt. De overgangen van treden naar de stijl zijn allemaal uniek. Ze draaien heel subtiel een beetje naarmate je verder omhoog gaat. Bij dergelijke complexe vormen zijn algoritmes voor ons onmisbaar. Ik zou althans niet weten hoe je zo’n trap handmatig zou kunnen maken.”

CNC-FREESMACHINE De traptreden zijn door Woodspecials gemaakt uit eikenhouten blokken met een 5-assige CNC-machine. “Laag voor laag ontstaan zo de treden en stijlen. Het vernuft zit erin dat de treden en stijlen zo geproduceerd worden dat ze perfect strak om de staalconstructie gelijmd kunnen worden. En ook voor Woodspecials was deze trap een niet-alledaags project, maar dat was ook de bedoeling. Door onze kennis van parametrisch ontwerpen en de manier waarop zij de mogelijkheden met CNC-machines beheersen, laat de trap in de entree zien dat algoritmes, machines en vakmanschap de meest complexe vormen mogelijk maken”, besluit Ter Hall. n

De overgangen van de treden naar de stijl zijn allemaal uniek. Heel subtiel draaien ze een beetje naarmate je verder omhoog gaat. De traptreden zijn door Woodspecials gemaakt uit eikenhouten blokken met een 5-assige CNCmachine.

62 60-61-62_cruxtrap.indd 62

11-02-2022 11:52

Een bestaande fundering, een nieuw bouwwerk… mag dat zomaar? Volg de online cursus Bouwbesluit in de praktijk

Wat zijn de twee belangrijk ste hoofdstukken van het bouwbesluit? Het antwoord krijg je tijdens de online cursus

Het bouwbesluit is zeer uitgebreid. In de online cursus: “Bouwbesluit in de praktijk” krijg je een eerste introductie in het bouwbesluit. Je leert hoe het bouwbesluit werkt en op welke wijze je de regels dient toe te passen in de praktijk. Ga aan de slag met het Bouwbesluit aan de hand van 10 praktijkvoorbeelden Leer welke regels er zijn binnen het Bouwbesluit Ga aan de slag met de toepassing van deze regels

Ga voor meer informatie naar www.onlinebouwacademie.nl, bekijk onze online cursussen en schrijf je in. Je kunt direct beginnen en de cursus in je eigen tijd voltooien.

230x270_basis.indd 1

01-10-19 13:43

IK ZIE ARCHITECTUUR ALS BEELDHOUWEN, WAARBIJ IK UIT EEN MASSIEF VOLUME EEN HELDERE VORM SNIJ. ZO CREËER JE RUST.

Bedrijfsgebouw Terbregsehof in Rotterdam. (Foto: Rubén Dario Kleimeer)

64 64-65-66-67-68-69_mijneerste.indd 64

11-02-2022 11:54

HET EERSTE GEBOUW, EEN BIJZONDERE OPDRACHT OF EEN SPECIALE TECHNIEK. DEZE RUBRIEK BELICHT PROJECTEN EN AMBITIES VAN JONGE ARCHITECTEN.

MIJN EERSTE

TEKST JEROEN JUNTE

LOER ARCHITECTEN

BEDRIJFSGEBOUW

Voor hij in 2018 zijn eigen bureau oprichtte, werkte architect Frank Loer bij Herzog & de Meuron, Maxwan, bouwbedrijf 13Speciaal en Powerhouse Company. (Foto: Florian Braakman)

65 64-65-66-67-68-69_mijneerste.indd 65

11-02-2022 11:54

MIJN EERSTE

De dynamiek van het autoverkeer is in de gevel vertaald in langgerekte raampartijen. Foto: Rubén Dario Kleimeer

“E

envoud met een ziel.” Dat zegt architect Frank Loer

kozijnen en andere constructieve elementen niet afleiden”, legt

(1986) op de vraag wat het bedrijfsgebouw Terbreg-

Loer uit. “Wij hebben zelf een glassysteem moeten ontwerpen.

sehof in Rotterdam tot ‘een echte Loer’ maakt. “Het is

De bestaande industriële toepassingen boden niet de juiste op-

een abstract gebouw zonder ruis. De heldere vorm is

lossing of waren te kostbaar.”

mogelijk dankzij zowel technische als pragmatische oplossingen. Maar dat is op geen enkele manier zichtbaar, dat was de

MAATWERK

voorwaarde. En dat binnen budget.”

Naast deze contextuele logica bood de abstracte vormtaal van

Om zijn woorden kracht bij te zetten haalt Loer, eind 2021 door

Terbregsehof ook de ruimte voor maatwerk voor de opdracht-

een vakjury uitgeroepen tot Jong Talent van het Jaar, de ma-

gever. Zo hebben de vloeren verschillende hoogtes voor de

quette van het markante gebouw erbij. Op tafel staat een mas-

verschillende bedrijfsonderdelen van 13Speciaal, een Rotter-

sief, antraciet blok hout met geometrisch inkepingen waarin

dams bouwbedrijf dat renovaties, interieurprojecten en zelfs

onmiskenbaar de contouren van Terbregsehof herkenbaar zijn.

meubels realiseert. De werkplaats op de begane grond is 3,60

Het had een autonoom sculptuur kunnen zijn. “Ik zie architec-

meter hoog. De eerste verdieping is kantoor en dus 80 cen-

tuur ook als beeldhouwen, waarbij ik uit een massief volume

timeter lager. De bovenste verdieping is de 3,20 meter hoge

een heldere vorm snij. Zo creëer je rust.”

showroom.” In de gesloten oostgevel, vanaf het kruispunt gezien

Opvallend is dat Loer Architecten met deze abstractie juist rea-

de achterkant, plaatste Loer Architecten ronde ramen. “Daar is

geert op de context. “Het gebouw ligt aan een druk kruispunt op

minder lichtinval nodig. De karakteristieke ronde ramen aan de

een doorgangsweg naar de A20. De dynamiek van het autover-

oostzijde markeren elk hun eigen functie, zoals de hoofdentree

keer is verbeeld met de langgerekte raampartijen die horizontaal

en de directiekamers met ramen op verschillende hoogten. De

en verticaal verspringen. Alsof ze elkaar links en rechts inhalen

ene oprichter werkt bij voorkeur zittend en de ander staand. Nu

of passeren.” De heldere vorm is bovendien kracht bijgezet met

hebben ze beiden uitzicht.”

een zwarte gevel, waardoor de vloeren lijken te zweven, zeker

De bijzondere detaillering van het gebouw komt andere terug in

als de raampartijen in het donker oplichten. “Daarvoor mochten

de drie betonkolommen die van boven als een paddenstoel uit-

66 64-65-66-67-68-69_mijneerste.indd 66

11-02-2022 11:54

BEDRIJFSGEBOUW

kragen in dertien facetten. Een ongebruikelijk aantal, weet ook

het mogelijk om zelfontworpen kolommen en raampartijen te

Loer. “Dat maakt ze een beeldbepalend element in het interieur

integreren.” Bij een volgend project, een houten woongebouw

en een referentie naar de opdrachtgever 13Speciaal.” Hiervoor

van sociale huurwoningen in Culemborg, is dat niet mogelijk,

moesten speciale betonmallen worden getekend, die vervol-

erkent Loer. “Daar passen wij juist een modulair bouwsysteem

gens in de meubelmakerij werden getimmerd. “Deze extra aan-

toe om arbeid en daarmee kosten te besparen.”

Kozijnen mochten niet afleiden, daarom ontwierp Loer zelf een glassysteem. Foto: Paul Swagerman

dacht sijpelt door in het hele bouwproces. Zo zijn de houtlatten van de gevel op de hoeken in verstek gezaagd.” Deze aandacht voor de specifieke wensen van de opdrachtgever gaan niet ten koste van de toekomstbestendigheid. “Het gebouw heeft een

PROJECTGEGEVENS

open vloerplan, mogelijk gemaakt door de dragende oostgevel

Locatie: Terbregsehof 11, Rotterdam

gecombineerd met slechts drie betonnen kolommen. Daardoor

Architect: Loer Architecten

kan het gebouw in de toekomst eenvoudig worden getransfor-

Constructief ontwerp: Arcadis

meerd. Zelfs de ronde ramen zitten in een vierkante uitsnede in

Constructieve engineering: ABC Van Ooi

het beton, zodat ook deze nog eenvoudig zijn aan te passen.”

Landschapsarchitect: Caroline van Lieshout Aannemer en interieurbouwer: 13Speciaal

HOUTEN GEVEL

Leverancier betonskelet: Stekelenburg

Loer wil als architect dicht op de bouwpraktijk staan. “Architec-

Houtleverancier: Leegwater Houtbereiding

tuur is bouwen tenslotte.” Daarom werkte hij na zijn afstuderen

Glasleverancier: Van Noordenne Groep

aan de TU Delft en een uitgebreide werkstage bij het Zwitserse

Elektrische installatie: Van der Knaap Elektro

bureau Herzog & De Meuron enige tijd bij 13Speciaal. “Daar

Klimaatbeheersing: Kouveld

heb ik geleerd om letterlijk op de bouwplaats te tekenen.” Al ziet

Vloeroppervlakte bruto/netto: 800 m2/ 680 m2

hij ook de grenzen aan dit maatwerk. “Bij dit relatief kleinschali-

Bruto inhoud: 2.760 m3

ge project, waarbij de opdrachtgever ook de aannemer was, was

Oplevering: 2020

67 64-65-66-67-68-69_mijneerste.indd 67

11-02-2022 11:54

MIJN EERSTE

De meest eenvoudige manier om de zwarte gevel te realiseren

de samenwerking werkt ook plezieriger.” Een belangrijke les van

was met zwart-gebeitst douglas hout. “Dat vereist onderhoud en

de Terbregsehof is dat door het ontbreken van een bouwbudget

is daardoor evenmin voor elk project geschikt. Maar hier kon het

in de beginfase de creativiteit alle ruimte heeft gekregen. “Wij

omdat de opdrachtgever een bouwer is.” Bijkomend voordeel

geloofden in het ontwerp en hebben daar tot en met het Voorlo-

van de houten gevel is dat als je dichterbij komt een nieuwe

pig Ontwerp onbelemmerd aan gewerkt met de opdrachtgever.

structuur zichtbaar wordt in de vorm van de houtnerven. Ook

Het enthousiasme was zo groot, dat de opdrachtgever ondanks

hebben de latten drie verschillende breedtes. “Zo ontstond een

het bovengemiddelde kostenplaatje van de betonconstructie

gevel met het detailniveau van een meubel. Met als achterlig-

toch bereid was het initiële ontwerp te realiseren. Je moet sa-

gende boodschap aan bezoekers: dit is een multidisciplinair

men durven dromen.”

bouwbedrijf dat niet alleen grote en grootse projecten uitvoert

In het logo van zijn bureau is de ‘o’ in Loer in tweeën geknipt.

maar ook kan verfijnen en detailleren.”

“Dat staat voor de theorie en het ontwerp die altijd samengaan

2e verdieping: showroom 1e verdieping: kantoor Begane grond: werkplaats Tekeningen: Loer architecten Foto’s: Rubén Dario Kleimeer

met de praktijk en de bouwplaats – de droom en de realiteit

VAN DROOM NAAR REALITEIT

– die in mijn werk samen komen. Dat kan alleen als de archi-

Terbregsehof is richtinggevend en kenmerkend voor de werk-

tect, installateur, aannemer, opdrachtgever, toeleverancier, echt

wijze van Loer Architecten door de ambities ervan op stedelijke

iedereen die bij een bouwproject is betrokken, op dezelfde lijn

schaal. “Met dit markante zwarte gebouw heeft een ietwat verlo-

zit. Dan is er ruimte voor pragmatische veranderingen in het

ren kruispunt nieuwe betekenis gekregen. Bovendien wordt dit

ontwerp tijdens de bouw.” Mits een ontwerp tot in het kleinste

gebouw een uitkijkpost op de nieuwe woonwijk Nieuw Kralin-

detail is uitgewerkt. “Onnodige improvisaties moeten worden

gen. De impact is dus groter dan alleen voor de opdrachtgever.

vermeden.” n

Ik zou graag op deze schaal blijven werken.” Loer ziet nauwe samenwerking in bouwteams als voordeel: “Door elke keuze voortdurend te onderbouwen en te beargumenteren wordt het resultaat beter.” En niet onbelangrijk: “Goe-

68 64-65-66-67-68-69_mijneerste.indd 68

11-02-2022 11:54

BEDRIJFSGEBOUW

VRAGENLIJST

Wanneer niet in Nederland, vanuit welk land zou je dan willen werken? Ik zou zeggen: een Zwitsers bureau met een dependance in Portugal! Wat zou je nooit ontwerpen?

Favoriet historisch gebouw?

Op het bureau gunnen we elk type opgave een kans. Ik kan niets

Het huis van Xavier Corberó in Barcelona blijft mij fascineren. Zijn ‘In Resi-

verzinnen waar we per definitie niet aan zouden beginnen.

dence’ film van Albert Moya is een echte aanrader.

Wat irriteert je het meest in het vak?

Favoriet hedendaags gebouw?

Bij voorkeur irriteer ik me nergens aan. We moeten elkaar als

Het Museu de Arte de São Paulo van Lina Bo Bardi is voor mij een voorbeeld

architecten niet wantrouwen, maar samen optrekken om de wereld

dat in het echt net zo krachtig was als op de foto’s die ik kende.

betekenisvol vorm te geven.

Favoriet Nederlands gebouw?

Wat is je droomopdracht?

De Kunsthal van OMA, een gebouw dat net zo eclectisch is als Rotterdam

Een bewoonde brug met publieke functies in Rotterdam. Ik heb het

zelf.

ontwerp al liggen!

Favoriete architect?

Belangrijkste inspiratiebron buiten architectuur?

Ik bewonder het oeuvre van Dorte Mandrup. Grote gebaren in de architec-

Literatuur en muziek vanwege hun kracht om impact te maken zonder

tuur die tevens tactiel blijven, dat kan zij als geen ander.

fysieke verschijningsvorm.

Favoriete hedendaagse architect?

Meest waardevolle advies ooit?

Het sociale engagement van Alejandro Aravena vind ik inspirerend. Met zijn

Durf te leven. Of lees Paulo Coelho’s Alchemist: ‘onthoud dat daar

bureau Elemental combineert hij dit met prachtige architectuur.

waar je hart is, ook de rijkdom zit.’

Favoriete Nederlandse architect? Ons kantoor zit in een gebouw van Hugh Maaskant. Zijn nalatenschap met het onder andere het Groothandelsgebouw is indrukwekkend.

69 64-65-66-67-68-69_mijneerste.indd 69

11-02-2022 11:54

DE REGENT, EINDHOVEN

De Regent op enige afstand, het veiligheidsnet is nauwelijks te zien.

70 70-71-72-73_nicohendriks.indd 70

11-02-2022 11:56

GEVELS

VOLGENS HENDRIKS

Iets dichterbij vallen vooral de bevestigingen op (met 1800 ankers) en enkele schades.

DE REGENT BUIGT HET MOEDE HOOFD WEGENS ONKUNDE AAN HET PRINS CLAUSPLEIN IN EINDHOVEN STAAT AL TWINTIG JAAR DE REGENT, HET HOOGSTE GEBOUW VAN DE STAD, EEN WOONTOREN VAN 110 WONINGEN, ONTWORPEN DOOR VAN AKEN ARCHITECTUUR IN EINDHOVEN. AL SINDS EEN JAAR OF TWEE BROKKELT DE STENEN GEVEL AF, EEN BEETJE VROEG. TEKST PROF. IR. NICO HENDRIKS FOTO’S LOCK IMAGES

oor de Philips fabriekscomplexen in het centrum

Het Regentekwartier vormt een ruimtelijke eenheid met de

van Eindhoven te saneren was het mogelijk om

Witte Dame. De Regent staat als een verlengstuk van deze

een nieuwe ontwikkeling te realiseren voor dit ge-

complexen op een markante plaats in de stad. De begane

bied, het Regentekwartier. Woontoren De Regent

grond, de eerste verdieping van de woontoren en de bega-

maakt onderdeel uit van dit gebied. Het ontwerp van Van Aken

ne grond van de carrés aan de Willemstraat zijn ingevuld met

bestond uit een 96 meter hoge toren met 102 appartementen.

commerciële ruimtes. Maar de bewoners zijn er niet meer zo

Het zijn er 110 geworden, opgeleverd in 1999.

erg blij mee.

71 70-71-72-73_nicohendriks.indd 71

11-02-2022 11:56

Tijdens het onderzoek kwam het bouwkundig bureau erachter dat er “veel mis was met het metselwerk en de metselwerkondersteuning”.

Diverse verbrokkelde stenen en een ten behoeve van het onderzoek gemaakte opening in het metselwerk.

NETKOUS

Tussen de carrévormige bouwblokken liggen groene binnen-

Het totale plan heeft geleid tot nieuwe verbindingen in de stad

ruimtes, met één als openbaar gebied naar het Wilhelminaplein.

en omvat tevens de ontwikkeling van een aantal stedelijke

Voorwaar bij elkaar een indrukwekkend resultaat. Helaas is de

ruimtes. De Regent staat op het Clausplein, dat een relatie legt

huidige situatie niet bepaald indrukwekkend. Er hangt nu een

tussen het Lichtplein bij de Witte Dame en het stadscentrum.

netkous van 4300 m² om het gebouw die de mogelijk vallende stenen uit de gevel moet opvangen.

GEEN GARANTIE De eerste prangende vraag is: wat is de oorzaak van het loslaten van de bakstenen in de nog zo jonge gevel? En ook: waarom zijn het geen hele stenen die naar beneden zijn gekomen, maar steenbrokken? Uit de publicaties (Cobouw, het Eindhovens Dagblad en NOS Nieuws) blijkt duidelijk dat de verschillende ‘onderzoekers’ het niet precies kunnen verklaren. De bewoners, verenigd in een VvE, hebben daarom een bouwkundig bureau ingeschakeld voor nader onderzoek, omdat de aannemer en onderaannemer niet bereid waren om aan tafel te gaan met de eigenaren over mogelijkheden voor herstel. Ze stellen zich doodleuk op het standpunt dat de verjaringstermijn van de garantie verlopen is en ze dus niet aansprakelijk zijn.

ERNSTIGE FOUTEN? Tijdens het onderzoek kwam het bouwkundig bureau erachter dat er “veel mis was met het metselwerk en de metselwerkondersteuning”. De onderzoeker heeft negen posities opengelegd om te kijken wat er aan de hand was en warempel: “daarvan was

72 70-71-72-73_nicohendriks.indd 72

11-02-2022 11:56

GEVELS VOLGENS HENDRIKS

Nog meer afbrokkelende stenen en ankers.

er maar één goed”. Een “ernstige fout” was dat er stelblokjes

dat dezelfde soort bakstenen teruggezet moeten worden, in

achtergebleven waren en dat de geveldragers “verkeerd” waren

dezelfde kleuren. Dat getuigt van een stevige ruggengraat. Ik

bevestigd. Verdere uitleg van de onderzoeker ontbreekt, anders

geloof zelfs dat ze gelijk hebben.

dan dat er veiligheidsnetten nodig waren om het metselwerk op te kunnen vangen. Maar dat is dan ook een prachtig staaltje

STRENGPERSSTENEN

van verankering dat de eigenaren bij elkaar al 1.000.000 euro

De prangende vragen zijn nog steeds: wat is de oorzaak van

heeft gekost.

het loslaten van de bakstenen en waarom zijn het geen hele stenen die naar beneden zijn gekomen, maar steenbrokken? Ik

RUGGENGRAAT

heb me verdiept in de mogelijkheden en kom tot de volgende

Zowel Cobouw als NOS Nieuws-Binnenland melden dat de

conclusie. De stenen zijn ongetwijfeld strengpersstenen. Daar

bewoners de bouwer voor de rechter dagen. Een bevestiging

kunnen hele strakke bakstenen mee worden gemaakt, zelfs in

daarvan heb ik nergens kunnen vinden. De bouwer zelf (BAM)

vrijwel witte kleuren, zoals bij De Regent. Een groot nadeel van

heeft Cobouw laten weten dat “zij zeer doordrongen zijn van de

(witte) strengpersstenen in gevels is echter dat ze niet vorstbe-

consequenties voor de bewoners” en ook “een eventuele gang

stendig zijn. Bij (strenge) vorst kunnen de stenen barsten, waar-

naar de rechter afwachten”. Dat zijn de gebruikelijke stellingna-

door steenbrokken loslaten. Het impregneren van de stenen en

mes. Heel opmerkelijk is dat in overleg met de VvE is besloten

isoleren van de spouw zullen helpen. n

BRONNEN THEEUWEN, M.: ‘NETKOUS VAN 4300 VIERKANTE METER MOET VALLENDE STENEN BIJ WOONTOREN DE REGENT VOORKOMEN’, EINDHOVENS DAGBLAD, 25-08-2021. ‘GEVEL OUDSTE WOONTOREN EINDHOVEN BROKKELT AF: BOUWER VOOR RECHTER GEDAAGD’, COBOUW, 17-12-2021. ‘GEVEL WOONTOREN EINDHOVEN BROKKELT AF, BEWONERS STAPPEN NAAR RECHTER’, NOS NIEUWSBINNENLAND, 13-12-2021. NL.WIKIPEDIA/ STRENGPERS WWW.INDUURZAAM.NL

73 70-71-72-73_nicohendriks.indd 73

11-02-2022 11:56

HOUSE MODERNES MET OUDE GRANDEUR

74 74-75-76-77-78-79_housemodernes.indd 74

11-02-2022 11:59

PROJECT RENOVATIE

OOIT WAS GALERIES MODERNES EEN ICOON IN DE UTRECHTSE BINNENSTAD. DE ALLURE WAS IN DE LOOP DER JAREN ECHTER TELOORGEGAAN. INMIDDELS IS HET ALS HOUSE MODERNES WEER EEN PAREL IN DE STAD, WAARBIJ MET NAME HET HISTORISCHE GEVELBEELD IN ERE IS HERSTELD. MET DANK AAN MODERNE 3D-TECHNIEKEN. TEKST HENK WIND FOTO’S HEILIJGERS

Het oude Galeries Modernes is als House Modernes weer een parel in de Utrechtse binnenstad, waarbij met name het historische gevelbeeld in ere is hersteld. (Foto: Maartje Brand / Brandbeeld)

75 74-75-76-77-78-79_housemodernes.indd 75

11-02-2022 11:59

HOUSE MODERNES, UTRECHT

Op de hoek van de Oudegracht met de Lange Viestraat is het gebouw weer keurig rond gemaakt, met een hersteld smeedijzeren hek langs de galerij en met nieuwe tegels op de borstwering. (Foto: Maartje Brand / Brandbeeld)

aleries Modernes werd in de periode van 1939 tot

gels. Op de eerste verdieping had het gebouw een galerij, met

1941 gebouwd in het centrum van Utrecht op de

een smeedijzeren hekwerk. Vanaf de galerij hadden bezoekers

plek waar in 1939 een brand het warenhuis ver-

volop zicht op de waren achter de glazen etalages. Het was ook

woestte. Het had een sierlijke glazen gevel met

het pand met een van de eerste roltrappen. Oude grandeur ten

slanke stalen profielen en een borstwering met gebakken te-

top dus, waaraan vele Utrechters goede herinneringen bewaren. Niettemin werd in de jaren 80 het gevelbeeld compleet gewijzigd met een blauwe beplating, met geknikte lijnen op wat ooit een ronde hoek was. Toen was dat modern, maar later was het in de ogen van de meeste mensen spuuglelijk. En dus besloot Syntrus Achmea na de aankoop van het pand om de gevel in oude luister te herstellen, in samenwerking met ZZDP Architecten. Het kwam daarvoor terecht bij Heilijgers, met een design & construct-opdracht vanwege met name de uitdagingen op gebied van veiligheid, logistiek en bouwtechniek.

MATERIAALSCHAARSTE In de loop der jaren was de grandeur van het pand volledig teloorgegaan.

Het pand is gebouwd in een tijd van materiaalschaarste. Het heeft een casco van betonnen kolommen en balken en betonvloeren, met een stramien van 6,5 x 7,5 meter. Het beton

76 74-75-76-77-78-79_housemodernes.indd 76

11-02-2022 11:59

PROJECT RENOVATIE is maximaal benut. Hergebruik was geen probleem omdat het gebouw een bewezen degelijkheid heeft. Niettemin moest elke nieuwe ingreep voldoen aan de veel zwaardere hedendaagse rekenregels. Nieuw staal dat is ingebracht is dan soms ook wat buitenproportioneel zwaar. Projectleider Wim Huenestein van Heilijgers: “In de loop der tijd waren er nog diverse verbouwingen gedaan en constructiegegevens en tekeningen waren nauwelijks beschikbaar. Om de bestaande betonconstructie te bepalen, hebben we daarom nu zelfs destructief onderzoek gedaan naar de wapening. En we hebben bijvoorbeeld op de buitenzijde van kolommen de wapening compleet afgetekend om exact te bepalen waar wel of niet geboord mocht worden.” Bij het onderzoek bleek ook een groot vloerveld aangetast door chloride. De oorzaak is onbekend, maar het herstel kostte veel tijd. Daarbij zijn de dekvloer en het beton afgehakt tot tussen de wapening, waarna een nieuwe betonnen deklaag is aangebracht die monoliet is afgewerkt.

3D-SCAN Een belangrijk onderdeel bij engineering was het herstellen van de gevel volgens de oude contouren en het historische gevel-

De vloerranden zijn hersteld volgens de originele lijnen, die bepaald zijn middels 3D-scans. (Foto: Maartje Brand / Brandbeeld)

beeld. De originele constructieve lijn was volledig verdwenen door de diverse aanpassingen. Bouwplaatsmanager Marco Sevink: “Inmeten was dus onmogelijk. We hebben ervoor gekozen om vooraf interieuronderdelen als plafonds te strippen en hebben vervolgens het hele gebouw 3D in laten scannen door BIM-

De tegels zijn droog gemonteerd tegen een aluminium achterconstructie.

partners. Op basis daarvan is ook de hele gevel geëngineerd en geproduceerd. BIM-partners werkten daarbij nauw samen met gevelbouwer JM van Delft, die al heel vroeg bij de architect aan tafel zat. Het is verbluffend dat het dan allemaal zo goed past, met nul inmeten. Maar als we eerst de vloerrand bouwkundig

De rondlopende trappen zijn teruggebracht middels een in het werk uitgetimmerde bekisting.

hadden hersteld en dan nog hadden moeten inmeten en produceren, waren we veel langer aan het bouwen geweest.”

DOORLOPENDE VLOERRAND Vanuit een aantal verklikpunten heeft Heilijgers de vloerrand en rondlopende betonnen borstwering hersteld volgens de aangegeven maten. Waarbij wel aanpassingen nodig waren in verband met hedendaagse eisen voor onder meer isolatie. Zo liepen de vloerranden aan de Lange Viestraat door naar buiten, waar ze fungeerden als luifelstroken. “De vloer stopt nu binnen de gevel. De luifels bestaan uit aluminium sandwichpanelen, die Meilof Riks als specials geproduceerd heeft in een lengte tot 12 meter.” De kleur van deze panelen is afgestemd op de originele kleuren. De gevel is ingevuld met moderne stalen kozijnen, met hetzelfde

77 74-75-76-77-78-79_housemodernes.indd 77

11-02-2022 11:59

HOUSE MODERNES, UTRECHT

De betonnen balken zijn omtimmerd en verlaagd om er eenvoudig scheidingswanden onder te kunnen plaatsen.

In het gebouw zijn twee vides aangebracht. (Foto: Henk Wind)

slanke aanzicht als dat van de oude staalprofielen, maar dan

aan de Oudegracht. Men kwam erachter dat deze twee kleuren

met koudebrugonderbreking en isolerend glas. Sevink: “De ar-

hadden, terwijl iedereen dacht dat het één kleur zou zijn. Ook

chitect is hier heel vaak geweest, ook tijdens het strippen van

vonden we elders nog een aantal steenstrips, die gelijk waren

het gebouw, om te kijken wat er nog te vinden was aan originele

aan de stenen van het gemetselde penant met de naam in de

elementen. Veel was verdwenen, maar er zaten nog wel oude

voorgevel van het gebouw. Dat penant zelf was compleet ver-

keramische tegels op de borstweringen en de gebogen wand

dwenen. Met de steenstrips konden we de exacte kleur en het steenformaat weer bepalen.”

STENEN VAN DUDOK Herstellen van het penant had echter nogal wat voeten in de aarde. Huenestein: “Die stenen waren niet meer te vinden, ook niet in Duitsland. Maar de architect van destijds was Dirk Brou-

OM DE BESTAANDE BETONCONSTRUCTIE TE BEPALEN, IS DESTRUCTIEF ONDERZOEK GEDAAN NAAR DE WAPENING 78 74-75-76-77-78-79_housemodernes.indd 78

11-02-2022 11:59

PROJECT RENOVATIE wer. Die was een tijdgenoot van Dudok, waar hij ook projecten mee had gedaan. Toen bleek dat er nog een partij stenen was van het raadhuis in Hilversum, dat door Dudok ontworpen is. Dat bleek de juiste match voor het project te zijn. Die konden we overnemen, waardoor het penant nu weer helemaal is zoals dit bedoeld was, met een prachtig verhaal erbij.” Voor de keramische tegels aan de borstweringen kwam JM van Delft terecht bij Albarello Tegelgroep en Dijkstra Kleiwaren. Die heeft de tegels exact nagemaakt, waaronder ook lichtgebogen tegels voor de rondingen van het gebouw. De tegels zijn mechanisch bevestigd op een achterconstructie van aluminium regels. Dat bood ruimte voor isolatie tussen de betonnen borstwering en de buitengevel, terwijl hiermee ook de rondingen goed te volgen waren. Daarbij werd mechanisch bevestigen veiliger bevonden dan verlijmen.

SMEEDIJZEREN HEKWERK Ook de galerij waaraan het gebouw zijn naam dankte, is hersteld. De betonnen galerij zat er nog, maar het handgemaakte

zicht te laten en geen verlaagde plafonds aan te brengen. Waar

smeedijzeren hekwerk was verdwenen. Dat is opnieuw ge-

mogelijk zijn de leidingen door de balken heen gevoerd, maar

maakt. Herplaatsen hiervan was mogelijk doordat de galerij nu

veelal zijn die er ook onderdoor gegaan. Huurder Spaces wilde

geen publieke functie meer heeft. Deze is alleen nog toeganke-

echter graag op vele plaatsen vrijelijk scheidingswanden kun-

lijk voor onderhoud en glasbewassing.

nen plaatsen, zonder daarbij om allerlei leidingen heen te hoe-

De ‘achtergevel’ van het gebouw is ook gerenoveerd conform

ven werken. Om dat te kunnen doen heeft Heilijgers de kolom-

het oude gevelbeeld. Dit was echter een eenvoudigere gevel.

balken omtimmerd en verlaagd.

Hier is gekozen voor buitenstucwerk op isolatieplaat, met alumi-

Galeries Modernes is inmiddels opgeleverd als House Moder-

nium kozijnen. Het aanbrengen daarvan had nog wel wat voeten

nes. De begane grond is ingericht met commerciële ruimtes.

in de aarde, omdat dit moest gebeuren boven de daken van

De bovenliggende verdiepingen zijn in gebruik genomen door

belendende percelen. Die konden geen steiger dragen. Daarom

Spaces, dat flexibele kantoorruimte verhuurt. Onder het pand is

is een systeem uitgewerkt met tralieliggers die horizontaal door

een gemeentelijke fietsenkelder gerealiseerd. In de historische

de gevel heen geplaatst zijn en zowel binnen als buiten afge-

werfkelders daaronder komt een jeu de boulesbaan, alsmede

schoord zijn. Waar ze door de gevel heen staken is de spouw

horeca. n

Projectleider Wim Huenestein (links) en bouwplaatsmanager Marco Sevink kunnen over de renovatie van bijna elk detail van het gebouw een heel verhaal vertellen. (Foto: Henk Wind)

gevuld met gietmortel om extra draagkracht te creëren. Op deze tralieligger is vervolgens de steiger opgebouwd. In het pand zijn ook veel oude details in ere hersteld. Zo was de betonnen trap – met gebogen plattegrond – naar de eerste en

PROJECTGEGEVENS

tweede verdieping compleet verdwenen. Die is teruggebracht

Locatie: hoek Oudegracht en Lange Viestraat, Utrecht

volgens origineel ontwerp, met een in het werk uitgetimmerde

Opdrachtgever: Syntrus Achmea

betonnen bekisting. Het noodtrappenhuis was nog wel in rede-

Ontwikkelaar: NEOO

lijke staat en is gereinigd en gerenoveerd. De liften zijn terugge-

Ontwerp: ZZDP Architecten, Amsterdam

plaatst op de oorspronkelijke plek. Voor de stabiliteit zijn stalen

Design en Construct: Heilijgers, Amersfoort

schoren aangebracht, die weggewerkt zijn in metalstud wanden.

Constructieadviseur: IMd Raadgevende Ingenieurs, Rotterdam 3D-scan: BIM-partners, Huizen

KOLOMMEN- EN BALKENSTRUCTUUR

Gevelbouw: JM van Delft & zn, Drunen

In het pand is overal de oude kolommen- en balkenstructuur

Sloop: New Horizon, Geertruidenberg, en Veerkracht, Utrecht

volop zichtbaar. Er is voor gekozen om de leidingen ook in het

Bouwperiode: november 2019 – zomer 2021

79 74-75-76-77-78-79_housemodernes.indd 79

11-02-2022 11:59

BOUWSCHADE

SCHEUREN IN BETONNEN VLOERAFWERKING EEN NAADLOZE VLOERAFWERKING IS POPULAIR. DAARBIJ KAN HET GAAN OM EEN CEMENT- OF KUNSTHARSGEBONDEN GIETVLOER OF EEN BETONVLOER. TOCH IS ER ACHTERAF NIET ZELDEN TELEURSTELLING. DE GEREALISEERDE NAADLOZE VLOER BLEEK TOCH NIET ZO NAADLOOS. NADEN ZIJN VERVANGEN DOOR SCHEUREN. TEKST IR. CORNÉ VAN DER STEEN FOTO’S TECHNOCONSULT B.V.

echnoConsult is recent weer gevraagd een oordeel

Gevreesd werd dat de constructieve betonvloer niet goed was.

te geven over een dergelijke naadloze vloer in een

Reden om TechnoConsult te vragen onderzoek te doen.

prachtig nieuw gebouwd pand. Strakke architectuur met een daarbij behorende strakke afwerking binnen.

1 en 2 De scheuren lopen vanuit de inwendige hoeken van de kamer.

SCHEUREN BIJ DOOR- EN OVERGANGEN

Op een geïsoleerde ter plaatse gestorte constructieve beton-

Op locatie werd inderdaad een prachtige monolithisch afge-

vloer is vloerverwarming aangebracht. Deze is vastgeknoopt op

werkte vloer aangetroffen. Vergeleken met de vele vloeren die

een bouwstaalmat met een maaswijdte van 150 mm, die op de

TechnoConsult jaarlijks ziet echt netjes. Zelfs de randen die met

betonvloer lag. De vloerverwarming fungeert als hoofdverwar-

de vlindermachine niet bereikt worden, waren nauwelijks van de

ming. Tot slot werd een circa 80 mm dikke betonlaag gestort.

rest van het vloerveld te onderscheiden. Geen spaanslagen, een

Deze betonlaag werd monolithisch afgewerkt, zodat een gladde,

egale textuur met een gelijkmatige tint en betonprint. Niets van

enigszins glimmende eindafwerking werd verkregen. Een resul-

te zeggen dus.

taat dat zowel naar tevredenheid van de aannemer als eigenaar

Wel waren scheuren ontstaan met uiteenlopende wijdte bij

werd uitgevoerd door een gespecialiseerd vloerenbedrijf. Dit al-

doorgangen, vanuit hoeken en op overgangen van registers

3 Een scheur bij een doorgang.

les vond in de zomer plaats.

van de vloerverwarming. Navraag leerde dat eerst de dragende

4 Ook in de gang is scheurvorming ontstaan, wel minder zichtbaar dan in het geval van een voeg.

Gedurende het eerste stookseizoen werden scheuren in de

geplaatst. De dragende betonvloer is daarmee een vrij recht-

vloer zichtbaar. De eigenaren maakte zich zorgen, omdat het

hoekige plaat. Na het plaatsen van de wanden is de vloerver-

aantal scheuren en vooral de wijdte ervan leken toe te nemen.

warming aangebracht. Dit leverde de bekende concentratie op

betonvloer is aangebracht op isolatie. Daarop is de ruwbouw

80 80-81_bouwschade.indd 80

11-02-2022 12:01

van leidingen vanuit de verdeler. De gevlinderde bovenste laag

van constante temperatuur is. Dit is niet juist. Immers om warmte

beton van 80 mm is dus aangebracht in de situatie met de wan-

te leveren naar de ruimte, moet de vloertemperatuur hoger zijn

den op de betonvloer.

dan de omgevingstemperatuur. In de zomer is de verwarming uit. De vloer neemt dan de temperatuur aan van de omgeving.

KRIMP

Kortom, beton wil korter worden in de fase na het aanbrengen.

Bekend is dat beton krimpt. Deze krimp ontstaat bijvoorbeeld

De mate waarin is te beïnvloeden. Korter worden betekent krim-

door de reactie van cement (autogeen), door drogingskrimp

pen. Dit is alzijdig, het beton krimpt niet in één richting. Krimp

en thermische krimp. De mate van betonkrimp is te beïnvloe-

leidt tot spanningen in het materiaal die groter kunnen worden

den door de samenstelling. Er zijn ontwikkelingen waarbij zelfs

dan de treksterkte. Er ontstaan scheuren vanuit inwendige hoe-

krimpcompensatie mogelijk is, zodat deze krimp tijdens het ver-

ken en versmallingen in het veld. Dit is dus bij een verspringing

harden van het beton wordt gecompenseerd. Al wat minder te

in plattegrond of bij deuren in een muur. Dit zijn ook typisch de

voorkomen is de drogingskrimp. Immers beton wordt altijd met

scheurlocaties zoals die bij deze woning zijn vastgesteld. Een

een overmaat aan water aangemaakt om het te kunnen verwer-

schoolvoorbeeld dus van wat kan gebeuren als naadloos ook

ken. Dit overtollige water moet dan ontwijken en leidt tot krimp.

voegloos wordt.

Plastificerende stoffen kunnen de waterbehoefte reduceren en daarmee de drogingskrimp. Met minder water wordt dan een-

MET OF ZONDER VOEGEN

zelfde verwerkbaarheid verkregen. Toch zal ook dan enige dro-

Had dit voorkomen kunnen worden? Het eerlijke antwoord

gingskrimp optreden.

is ja, door geen naadloze vloer te maken. En daarmee is ge-

De mate van krimp door droging is afhankelijk van de relatie-

lijk de spagaat bij dit type vloerafwerking duidelijk. Het al dan

ve luchtvochtigheid waaraan het beton gedurende langere tijd

niet scheuren is van zo veel factoren afhankelijk dat er vloeren

wordt blootgesteld. Dit betekent dat de omstandigheden rond-

zijn die er nagenoeg naadloos/scheurvrij uitkomen, maar ook

om het beton mede bepalend zijn. In dit geval geldt dat vloerver-

waar het wemelt van de scheuren. Dat maakt het zo lastig. Im-

warming leidt tot een grotere mate van droging in de winterpe-

mers een voeg is doorgaans breder dan een scheur die moge-

riode dan wanneer bijvoorbeeld het beton zou zijn afgedekt met

lijk ontstaat. Anderzijds is een voeg recht en ontstaat deze op

een sterk dampremmende vloerafwerking.

de gewenste plaats. Een scheur kan grillig zijn. Kortom, vooraf

Temperatuurvervorming speelt een rol als het beton in een war-

moet over de voors en tegens worden gesproken, verwachtin-

me periode is aangebracht en daarna sprake is van afkoelen.

gen moeten worden gemanaged en keuzen gemaakt. Dit voor-

Dit gebeurt alleen al omdat bij de verharding van beton warmte

komt teleurstelling achteraf. In deze case is het dus de situatie

ontstaat. Echter ook de bouw als geheel kan voordat de woning

accepteren, alsnog een voeg aanbrengen en/of de scheuren

eenmaal is opgeleverd afkoelen.

bijwerken met een plamuur op kleur en plaatselijk schuren van

Bij vloerverwarming wordt wel beweerd dat de vloer nagenoeg

het oppervlak.

81 80-81_bouwschade.indd 81

11-02-2022 12:01

ECHT ECOLOGISCH DENKEN IS ONTVANKELIJK ZIJN VOOR DE OMGEVING EN VANUIT VEEL PERSPECTIEVEN KIJKEN. DOOR MEER INTEGRATIE VAN NATUURLIJKE PROCESSEN IN ONZE ONTWERPMETHODEN, ONTWERPEN WE MET RUIMTE VOOR HET ONVERWACHTE

Zoo Reef lijkt op een draakachtige ecokathedraal en bedoeld om stedelijke gebieden te vergroenen.

82 82-83-84_viveka.indd 82

11-02-2022 12:03

MATERIAALINNOVATOR

SPONTANE WILDERNIS IN VERSTEENDE STEDEN

VEEL ONTWERPERS ZIJN UITERST CREATIEF ALS HET GAAT OVER MATERIAALINNOVATIES OF HET OP EEN NIEUWE MANIER GEBRUIKEN VAN BESTAANDE MATERIALEN. ZO IS MYCELIUM EEN PERFECT ISOLEREND BOUWMATERIAAL, WORDEN UIT PFASVERVUILDE GROND SCHONE BAKSTENEN GEMAAKT EN CREËREN LANDSCHAPSONTWERPER EN ONDERZOEKER PIERRE OSKAM EN ARCHITECT EN COMPUTATIONAL DESIGNER EN ONDERZOEKER MAX LATOUR 3D-GEPRINTE ‘URBAN REEFS’ OP BASIS VAN KLEI, MYCELIUM, KOFFIE EN ZADEN. TEKST VIVEKA VAN DE VLIET

Max Latour en Pierre Oskam van Urban Reefs

un ambitie: een bio-inclusieve stad. Daarvoor start-

werkte hij in zijn PhD Design & Ecosophy. Wat als hij zulke

ten Pierre Oskam en Max Latour de startup Urban

plekken spontaan kan laten ontstaan binnen versteende ste-

Reef. Ze betrokken een nieuwe werkplek op het

den, werd vervolgens de vraag die hij binnen zijn Rotterdamse

RDM-terrein in Rotterdam, waar ze onderdeel zijn

praktijk probeert te beantwoorden. Daarvoor startte hij vorig jaar

van het Innovation Dock. Hier hebben ze een kavel van 40 m

de samenwerking met architect, onderzoeker en computational

waar ze experimenteren met biomaterialen en ecosystemen.

designer Max Latour. Binnen het Robotic Building Lab van de

Maar ook met de vorm van objecten die natuurlijke omstandig-

architectuurfaculteit van de TU Delft gaat Latour samen met

heden nabootsen en die als een habitat voor een verscheiden-

studenten architectuuropgaves aan met gebruik van algoritmes.

heid aan organismen dienen, zoals planten, insecten en dieren.

“We begrijpen elkaar als onderzoekers (Oskam is docent en

“Er is te weinig ruimte voor ‘spontane wildernis’ in de versteende

onderzoeker bij Landschapsarchitectuur aan de TU Delft) en

steden”, meent Oskam. “Dat steden moeten vergroenen is te-

vullen elkaar goed aan. Dat landschapsarchitecten met tech-

genwoordig haast een hype, maar de manier waarop dat ge-

nologie ontwerpen, is een combinatie van expertises die je vrij

beurt is vaak top-down: mensen bepalen waar en hoe ze iets

weinig ziet”, weten ze. “Wij streven ernaar om de juiste condities

laten groeien. Ze halen een paar tegels uit de stoep en planten

te scheppen waarop mensen, robots en ecologie als een soort

er een boom. Wij gaan een stap verder door condities te schep-

ecosysteem kunnen samenwerken aan de nieuwe wildernis.”

pen waarop de natuur zijn eigen gang kan gaan”, vult Latour aan.

Met de subsidie van het Stimuleringsfonds kunnen ze expe-

Via interventies in de openbare ruimte met ‘stedelijk meubilair’

rimenteren met biomaterialen met als doel een materiaal te

voor mens en natuur, geven de twee architecten ecologische

ontwikkelen dat poreus, duurzaam en bio-receptief is. “Het is

processen de ruimte om te groeien. Ze stimuleren biodiversiteit,

net als koken. Het kost tijd om met de juiste ingrediënten en

zorgen voor oplossingen voor klimaatadaptatie en mogelijk voor

recepturen, na veel mislukkingen, gebalanceerde gerechten te

een paradigmaverschuiving van onze relatie met de natuur in de

maken”, zeggen ze. Na keramische objecten te hebben ontwik-

stad door meer begrip en acceptatie hiervoor te creëren.

keld, zochten ze naar een duurzamer alternatief. Dat werd met de hand geknede klei gemixt met koffie, mycelium en zaden.

NIEUWE WILDERNIS

Daarmee zijn allerlei sterktes, diktes en structuren geprint. Ver-

De eerste ideeën ontstonden toen Pierre Oskam na zijn op-

volgens zochten ze naar objectvormen die de groei van myce-

leiding tot landschapsarchitect aan de TU Delft gefascineerd

lium of planten het beste kunnen ondersteunen.

raakte door verlaten overwoekerde fabrieksterreinen overal in

“Het 3D-printen bleek na de eerste experimenten het meest

Europa. De bevindingen van zijn verkennend onderzoek ver-

geschikt, omdat je vormen kunt creëren die niet met een mal

83 82-83-84_viveka.indd 83

11-02-2022 12:03

MATERIAALINNOVATOR gemaakt kunnen worden of met de hand getekend”, weet Latour. “Met gebruik van algoritmes kun je complexe computer-gegenereerde objecten printen van een veelheid aan materialen. Daarbij vinden wij het belangrijk dat functionaliteit en esthetiek in onze designs samengaan.”

3D-GEPRINTE ECOKATHEDRAAL Vooralsnog zijn twee van die objecten gerealiseerd die voor nieuw leven tussen het steen moeten zorgen. Zoo Reef lijkt op een draakachtige ecokathedraal en is in eerste instantie bedoeld om stedelijke gebieden te vergroenen. Als een architect die een gebouw ontwerpt voor een inclusieve bewonersgroep, zo bedachten Oskam en Latour deze esthetische 3D-geprinte sculpturen met een labyrint aan diverse ruimtes. Door ook te differentiëren in de oriëntatie ten opzichte van zon, wind en regen, ontstaan verschillende microklimaten. “In plaats van top-down te bepalen welke organismen waar zouden moeten leven, bieden we een grote diversiteit aan ‘woningen’ aan”, zeggen de architecten.

Rain Reef is een grillig gevormde, 3D-geprinte, regencollector die een regenpijp loskoppelt van het riool. De complexe geometrie en het poreuze materiaal zorgen ervoor dat er zoveel mogelijk water wordt opgenomen en dat de variëteit aan microklimaten het potentiële groeioppervlak voor vegetatie verhoogt. Het regenwater stimuleert biodiversiteit en creëert een buffer. Om dit te optimaliseren anticipeert de regencollector op de weersvoorspelling via ingebouwde sensoren. Urban Reef wil verder groeien. Tijdens Dutch Design Week 2021 maakte de startup hun werk inzichtelijk door objecten met klaverzaden te tonen die uitkiemden tot jonge plantjes. De presentatie leidde weer tot een filmpje van het World Economic Forum, een uitnodiging om te exposeren op de Floriade 2022 en tot een grote interesse van (landschaps-)architectenbureaus. Ook de gemeente Rotterdam denkt vanuit de actuele klimaatopgave actief mee door gezamenlijk te experimenteren in de buitenruimte. Ook ziet Urban Reef potentie in de samenwerking met bouwbedrijven om Urban Reef-gevelelementen te realiseren op gebouwen of deels onder water geplaatste damwanden in steden als Rotterdam. Met subsidie van Citylab010 kan Urban Reef verhuizen naar een twee keer zo groot kavel in de RDM Innovation Dock waar ze met de aanschaf van een kas en een klimaatkamer diverse

Tijdens Dutch Design Week 2021 maakte de startup hun werk inzichtelijk door objecten met klaverzaden te tonen die uitkiemden tot jonge plantjes. Onder: Urban reefs brengen ‘spontane wildernis’ in de versteende steden.

ecosystemen kunnen nabootsen. Ook willen ze meer onderzoek doen naar andere reststromen als algen en bagger en naar de mogelijkheid om sensoren in objecten te plaatsen waardoor ze verschillende microklimaten kunnen monitoren. n

Urbanreef.nl

84 82-83-84_viveka.indd 84

11-02-2022 12:03

COLUMN

DE GEVOLGEN VAN SCHAARSTE

Al sinds jaar en dag heeft ons bureau een sterke kostendeskun-

um een nieuwe aanbieding ontvangen die de businesscase om

digheid. Die expertise vinden we belangrijk. Daardoor kunnen

zeep heeft geholpen.

Vincent Ketting, partner EGM architecten

we onze opdrachtgevers zo goed en volledig mogelijk bedienen met precieze marktconforme kostenramingen. Hiervoor gebrui-

Als je enkel naar de stijgende verkoopprijzen van woningen

ken we vanaf het structuurontwerp ook het BIM-model, zodat

kijkt, lijkt dit marktsegment weinig problemen te ondervinden.

er weinig of geen omissies in hoeveelheden kunnen ontstaan.

Maar iedereen kent de enorme krapte in deze markt met gro-

De hoeveelheden in dat model koppelen we met de kostenre-

te problemen aan de aanbodkant. Ook hier zien we dalende

gels in ons calculatieprogramma. Aanpassingen in het ontwerp,

marges bij bouwbedrijven door de stijgende materiaalprijzen.

of bijvoorbeeld het materiaal, resulteren zo automatisch in een

We zien nog geen einde aan de stijgende energiekosten, maar

aangepaste begroting.

voorzichtig lijken de materiaalprijzen zich te stabiliseren. Of dit laatste komt door een dalende vraag is lastig in te schatten.

Voor de indexering van prijzen gebruiken wij onder andere de indices van Bureau Documentatie Bouwwezen (BDB). Ook

Ik las in een recent onderzoek van een grote Nederlandse

kijken we naar de kostenanalyses van onze gerealiseerde

bank over de ontwikkelingen in de bouwsector, dat de stich-

projecten; die ervaring nemen we mee. Het behoedt ons voor

tingskosten voor bouwwerken het afgelopen jaar zijn gestegen

onverwachtse missers in de raming, terwijl we de marktconfor-

met achttien procent. Realisatie- en bouwbudgetten worden

miteit zo goed mogelijk benaderen. Hiermee lijkt alles goed ge-

vastgesteld in de initiatieffase van een project, maar met een

regeld en komen we beslagen ten ijs.

indexering van deze omvang houdt niemand rekening. Extra inspanningen door alle betrokken partners zijn dan nodig om een

De prijsstijgingen van de afgelopen twee à drie kwartalen liegen

project toch haalbaar te maken.

er echter niet om. Steeds vaker zien we dat de ingediende begroting van de aannemer ruim boven (niet door ons bepaalde) budget uitvalt. Dit is het gevolg van de stijgende energie- en materiaalprijzen, zoals hout, staal en beton. Maar ook de stijgingen in kosten voor installatietechniek en loon – vanwege

STICHTINGSKOSTEN VOOR BOUWWERKEN ZIJN HET AFGELOPEN JAAR MET ACHTTIEN PROCENT GESTEGEN

de schaarste aan personeel in de branche – leiden ertoe dat bouwbedrijven hogere realisatiekosten afgeven. De coronacrisis draagt schijnbaar bij aan een algemene schaarste met

Dat brengt mij terug bij het begin van mijn column. Niemand, en

grote impact op de bouwsector.

dus ook wij niet, hadden deze omvangrijke prijsstijgingen kunnen voorspellen. Ook niet met de BDB-index in de hand. De

Het aantal projecten neemt nog steeds toe en er lijkt meer

marktconformiteit moet echt blijken uit de prijzen die we uit de

dan voldoende werk voor de gehele branche. Er is veel geld

markt krijgen. Die stijgen nog steeds en het einde van de stij-

gespaard (tijdens de coronacrisis) en samen met de nog steeds

ging is nog niet in beeld. Voor dit jaar is in ieder geval voorspeld

lage rentestanden zorgt dit voor flinke investeringen. Echter, we

dat de bouwsector een omzetgroei zal doormaken van circa

zien ook genoeg projecten die in de koelkast belanden. Ze zijn

acht procent. In 2021 was dit veertien procent. Voorlopig dus

gewoonweg niet haalbaar of exploitabel. Kijk maar eens naar

nog steeds een mooie prognose en lijkt er weinig aan de hand.

het plan voor het nieuwe Feyenoord-stadion waar nu de stekker

Zolang er maar voldoende geld beschikbaar is in alle geledin-

uit getrokken is. Feyenoord heeft van het aannemersconsorti-

gen van de markt, ook bij de particuliere woningbezitter. ■

85 85_columnvincent.indd 85

11-02-2022 12:03

86 86-87_gespotfietsenkelder.indd 86

11-02-2022 12:05

GESPOT

DRIJVENDE FIETSENSTALLING, AMSTERDAM

Pal achter Amsterdam Centraal Station vindt een krachttoer plaats, die gekenmerkt wordt door uitzonderlijke bouwtechniek en precisie. Op deze plek wordt onder water een semi-drijvende stalling voor 4000 fietsen gerealiseerd van 230 meter lang met er bovenop de nieuwe boulevard. Fietsenstalling IJboulevard is een ontwerp van VenhoevenCS . Van Hattum en Blankevoort is verantwoordelijk voor de realisatie. DS Landschapsarchitecten buigt zich over de omgeving. Op de foto is te zien hoe het eerste van drie geprefabriceerde bouwdelen drijvend aankwam op locatie. Het enorme element werd tussen al het vaarverkeer door gedirigeerd, op de centimeter nauwkeurig op z’n plek gevaren en vervolgens afgezonken op funderingspalen in het IJ. De volgende twee elementen, waarvan een net boven de tunnel van de Noordzuidlijn, werden afgelopen december ingevaren en geplaatst. In de loop van dit jaar verschijnt er in Bouwwereld een uitgebreide reportage over

FOTO’S EDWIN VAN EIS

dit bouwtechnische hoogstandje.

87 86-87_gespotfietsenkelder.indd 87

11-02-2022 12:05

SUPERGAAF WAT MAAKT EEN GEBOUW BIJZONDER? DE BOUWPROFESSIONAL AAN HET WOORD OVER ZIJN OF HAAR FAVORIETE GEBOUW OF INTERIEUR. TEKST PETER DE WINTER FOTO’S RUUD DILLING

Architect Ellen Schild van Studio Groen+Schild uit Deventer

‘DE VOORMALIGE DRUKKERIJ WORDT DÉ HOTSPOT VAN DE NIEUWE WIJK’ 88 88-89-90_supergaaf.indd 88

11-02-2022 12:09

VOORMALIGE DRUKKERIJ ROTO SMEETS

e verlaten gebouwen van de voormalige Roto Smeets drukkerij aan de kop van het Havenkwartier aan de rand van de binnenstad van Deventer zijn in de ogen van architect Ellen Schild van Studio

Groen + Schild een gaaf voorbeeld van een industrieel complex dat het verdient bewaard en gekoesterd te worden. De drukkerij ging twee jaar geleden failliet en de gemeente besloot om het terrein waarop het gebouw ligt te herontwikkelen. Van de bestaande gebouwen blijft het industrieel erfgoed behouden. De rest wordt gesloopt. Op het terrein wordt plaats gemaakt voor wonen, bedrijvigheid, kunst, cultuur en horeca. Hiermee geeft Deventer invulling aan de groeiende behoefte aan nieuwe woontypologieën voor young professionals en vitale ouderen, die in de nabijheid van de binnenstad willen wonen, werken en recreëren. Projectontwikkelaar Sjan van Ettikhoven van de SVE Group kocht het terrein na het winnen van de tender die door de curator was uitgeschreven. SVE Group werkt nauw samen met Robert Mulder van Mulderblauw architecten. Samen met Dirk Simons van de SVE Group stelde Robert Mulder een ontwerpteam samen, dat bestaat uit stedenbouwkundige Stefan Bödecker van BFAS, landschapsarchitect Martine van Vliet en architect Joris Lüchinger. Studio Groen + Schild werd aan het bouwteam toegevoegd omdat de SVE Group graag een Deventer architectenbureau bij de plannen wilde betrekken. “Robert Mulder en Stefan Bödecker zijn een keer bij me in onze studio geweest. We raakten in gesprek over mijn kennis van de stad,

89 88-89-90_supergaaf.indd 89

11-02-2022 12:09

SUPERGAAF

de woonvisie van de gemeente en over de vraag hoe je een der-

Wat je momenteel niet meer ziet, maar wat een andere kwaliteit

gelijk project het beste in de stad kunt laten landen. Het klikte.

van het gebouw is, is het contrast in materialisering. “Postma

Na een uur stonden ze weer buiten en was ik onderdeel van

ontwierp de drukkerij als een kaal grijs betonskelet ingevuld

het team.”

met rood metselwerk. Dat prachtige contrast en lijnenspel is

Ellen Schild is komende jaren dus sterk betrokken bij de heront-

helemaal verdwenen, omdat de bakstenen in de loop van de tijd

wikkeling van Roto Smeets en het industrieel erfgoed dat op de

aan de buitenkant geschilderd zijn. Die fout gaan we herstellen.

locatie staat. Maar dat is niet de reden dat ze het gebouw voor

De bakstenen worden van verf ontdaan waarmee we de kwali-

de rubriek Supergaaf heeft uitgekozen. “Het gebouw stamt uit

teit van het gebouw weer zichtbaar maken.”

1951 en is ontworpen door de Deventer architect Jan Diederik Postma. De ronde betonnen sheddaken die zo kenmerkend

Stichting Industrieel Erfgoed Deventer (SIED) onderzocht het

zijn voor dit gebouw zijn door hem ontwikkeld en ontworpen.

gebouw en bepaalde dat het behouden moest worden. Deze

En dat is uniek in Nederland. Sheddaken zie je overal, maar ze

waardenstelling met betrekking tot het gebouw is door de ge-

zijn bijna nooit rond en nog minder vaak van beton. Daar komt

meente overgenomen. De drukkerij krijgt evenwel geen monu-

bij dat de ronde sheddaken echt dé signatuur van Jan Postma

mentale status, maar in het handelingsperspectief van de ge-

is. Daarnaast is het inmiddels ook een zeldzame dakvorm. Naar

meente met betrekking tot Roto Smeets staat wel dat het moet

mijn beste weten is de Deventer Koekfabriek het enige andere

worden herbestemd.

gebouw in Nederland met dergelijke daken.”

“Hoe we de plek precies gaan herbestemmen is nog niet hele-

Behalve om zijn daken vindt Schild het gebouw een prachtig

maal duidelijk. Het krijgt in ieder geval een publieke functie. De

voorbeeld van wederopbouwarchitectuur. Verder prijst ze de

kelder onder het gebouw kunnen we als parkeergarage gebrui-

daglichttoetreding. “De daken liggen op het noorden, waardoor

ken. Verder spelen we met het idee er een soort foodmarkt voor

er een heel mooi constant licht naar binnen valt. Destijds nodig

lokale producten van te maken. Eventueel in combinatie met

om de kwaliteit van het drukwerk te kunnen bepalen. Nu een

restaurants. Maar de drukkerij gaat hoe dan ook dé hotspot van

extra kwaliteit die we goed kunnen gaan benutten.”

de nieuwe wijk worden.” n

90 88-89-90_supergaaf.indd 90

11-02-2022 12:09

Like en volg Bouwwereld ook op: Bouwwereld.nl

Youtube.com/bouwvideo

Facebook.com/Bouwwereld

Twitter.com/Bouwwereld

Instagram.com/Bouwwereld

Linkedin.com/company/ bouwwereld

COLOFON Bouwwereld is een vakblad over architectuur en bouwtechniek en verschijnt 8 x per jaar. Het inspireert en ondersteunt bij ontwerpen, materialiseren, detailleren en realiseren van bouwkundige ontwerpen en het oplossen van bouwkundige problemen. Bouwwereld wil hierbij een betrouwbaar referentiekader zijn. ISSN: 0026-5942

Eisma Bouwmedia Informaticaweg 3 7007 CP Doetinchem 088 294 49 00

Hoofdredacteur Wouter de Vries w.devries@eisma.nl 088 294 49 16

Advertenties Media-advies en informatie over tarieven en afsluitdata:

Redactie Peter de Winter p.dewinter@eisma.nl 06 31768826 Jacqueline Knudsen j.knudsen@eisma.nl 088 294 48 27 Daniël van Capelleveen d.vancapelleveen@eisma.nl 088 294 49 65 Webredactie Bouwwereld.nl Daniël van Capelleveen bouwwereld@eisma.nl Eindredactie Sandra Abbink Jacqueline Knudsen

Uitgever Rens Sturrus Directeur Egbert van Hes

Sacha Harders s.harders@eisma.nl 088 294 49 33 06 58977885 Karin Krabbenborg k.krabbenborg@eisma.nl 088 294 49 34 06 58973447 Sebastiaan Jansen s.jansen@eisma.nl 088 294 49 15 Marketing Ella Tempel marketingbouw@eisma.nl 088 294 49 49 Vormconcept Ingrid van Dijk, DN30 Concept en Vorm

DTP ZeeDesign, Witmarsum Druk Veldhuis Media Abonnementen Abonnementsovereenkomsten worden uitsluitend aangegaan door Eisma Media Groep BV, namens wie de uitgever de abonnementen verzorgt. Kijk voor alle mogelijkheden en de actuele abonnementsprijzen op www.bouwwereld.nl/abonneren. Abonnement buitenland op aanvraag bij Klantenservice. Abonnees ontvangen ook de digitale nieuwsbrief van Bouwwereld. Klantenservice Voor opgave abonnementen, wijzigingen en informatie: Eisma mediagroep abonneeservice Daalakkersweg 2 - 72 5641 JA Eindhoven Telefoon (088) 226 66 48 abonnement@eisma.nl Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan. Opgave via www.bouwwereld.nl of bij onze Klantenservice. Abonnementen lopen automatisch door, tenzij uiterlijk 30 dagen voor de vervaldatum bij onze Klantenservice wordt opgezegd. Dit kan schriftelijk, telefonisch of per e-mail.

Betalingen abonnementen Via automatische incasso of acceptgiro. Rabobank Leeuwarden Noordwest Friesland Postbus 769 8901 BN Leeuwarden Banknr: 0365061395 IBAN: NL81RABO0365061395 BIC : RABONL2U

Algemene voorwaarden Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samen gesteld, evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op bedoelde informatie. Gebruikers van deze uitgave wordt met nadruk aangeraden deze informatie niet geïsoleerd te

91 91_colofon.indd 91

11-02-2022 12:10

Trudo Toren Strijp-S Eindhoven

De Trudo Toren in Strijp-S vormt een nieuw icoon in het hart van Eindhoven. Een unieke woontoren met bomen en planten op de balkons van de sociale huurappartementen. Dit verticale bos is een ontwerp van architect Stefano Boeri in samenwerking met architectenbureau Inbo. Gevelbouwer Wijmoco maakte de aluminium gevelelementen met raam- en deursysteem SL 38. Die geven het uitzicht een uiterst slank en minimalistisch kader. Zo kunnen de bewoners in alle seizoenen maximaal genieten van al het groen èn het spectaculaire zicht op de skyline van de lichtstad. Foto: Hennie Raaymakers 230x270_basis.indd 1

www.reynaers.nl

01-10-19 13:43

Vakblad Bouwwereld

Articles inside

Gespot Drijvende fietsenkelder achter Amsterdam CS

Column Vincent Ketting over prijsstijgingen in de bouw door schaarste

Materiaalinnovators Pierre Oskam

Bouwschade Scheuren in betonnen vloerafwerking

House Modernes Iconisch

Nico Hendriks Gevelstenen van de Regent in Eindhoven brokkelen na 20 jaar af

Mijn eerste Bedrijfsgebouw Terbregsehof is abstract dankzij technische oplossingen

Keramische huid Speciale

Materiaalmeester Hicon levert

Eyecatcher in hout. Een trap van

Brandveiligheid Sinds 2021 zijn er nieuwe eisen aan de weerstand tegen rookdoorgang

Mooi gedaan Details die de gebouwde omgeving mooier maken

Supergaaf Bart van Langen prijst het AFAS Experience Center

Koploper Eldin Fajkovic wil de woonvraag oplossen in leegstaand vastgoed

Column Nico Scholten pleit voor ‘breedkijkers’