8 minute read
Keramische huid Speciale
De zuidoostgevel is voorzien van een ‘hap’ met een daarin een gevelhoge vliesgevel. Villa BW is monolithisch bekleed met verlijmde keramische tegels, geproduceerd door Koninklijke Tichelaar.
MONOLIET OP GRENS VAN DUIN EN POLDER
IN HET NOORD-HOLLANDSE SCHOORL STAAT DE BIJZONDER VORMGEGEVEN VILLA BW, VOLLEDIG BEKLEED MET KERAMISCHE TEGELS. HET ONTWERP VERBINDT DE TRADITIONELE VORM VAN DE LOKALE BEBOUWING MET MODERNE FAÇADES. DANKZIJ DE GEGLAZUURDE KERAMISCHE TEGELS GAAT HET GEBOUW OP IN DE OMGEVING EN TOONT HET AFHANKELIJK VAN DE WEERSOMSTANDIGHEDEN EN SEIZOENEN TELKENS EEN NIEUW GEZICHT. VOOR HET PERFECTE RESULTAAT ZIJN DE KERAMISCHE TEGELS IN HET WERK VERLIJMD VOLGENS EEN SPECIAAL ONTWIKKELDE LIJMMETHODE.
TEKST DANIËL VAN CAPELLEVEEN FOTO’S OSSIP VAN DUIJVENBODE TEKENWERK HENK HEUSINKVELD
DE CRUX
De gevel aan de straatzijde is, op een raam op de verdieping na, helemaal dicht.
DE GLAZUREN VAN DE KERAMISCHE TEGELS KLEUREN STEEDS ANDERS, AFHANKELIJK VAN SEIZOEN, WEER EN UUR VAN DE DAG
Mecanoo ontwierp voor een particuliere opdrachtgever een moderne villa in Schoorl. De kavel ligt op de overgang van de Schoorlse duinen naar het daarachterliggende polderlandschap. Voor het architectenbureau een interessante en uitdagende locatie voor een ontwerp. “Aan de ene zijde heb je de typerende natuur van de duinen en aan de andere zijde de prachtige vergezichten op het polderlandschap”, vertelt projectarchitect Arne Lijbers. “De kavel heeft een groot hoogteverschil en ligt behoorlijk ingeklemd tussen de andere locaties. De bebouwing rondom kent veel traditioneel vormgegeven kleine huisjes en schuurtjes. Daarnaast had de gemeente ook behoorlijk wat eisen in het bestemmingsplan.” Mecanoo wilde op basis van deze gegevens een ontwerp maken dat aan de duinzijde de traditionele vorm van de huisjes respecteert en tegelijkertijd richting het polderlandschap een ander, gelijkwaardig, maar moderner gezicht heeft. Dat resulteerde in een volume dat aan de duinzijde een traditionele huisvorm heeft – in overeenstemming met het bestemmingsplan – en aan de polderzijde een rechthoekige gevel. Door die twee vormen met elkaar te verbinden ontstaat een volume met een getordeerd dakvlak, dat transformeert van zadeldakvorm naar rechte vorm. “Hierdoor oogt het volume vanuit sommige perspectieven als een lief klein huisje, maar etaleert het zich vanuit andere zichtlijnen weer heel verschillend”, aldus Lijbers. MONOLITHISCH ONTWERP
Om het bijzondere volume te benadrukken, wilde Mecanoo Villa BW monolithisch afwerken. Die afwerking moest daarnaast een relatie hebben met de omgeving, in een materiaal en kleur die past in het Nederlandse landschap en ook echt Nederlands is. Met deze uitgangspunten in het achterhoofd kwam het architectenbureau uit bij keramiekbedrijf Koninklijke Tichelaar uit Makkum. In co-creatie ontwierpen de twee partijen een afwerking van tegels in drie verschillende formaten, voorzien van glazuren in grijze, groene en blauwe tinten. Het kleurenpalet is zo gekozen dat het een sterke relatie heeft met het plaatselijke landschap en de lucht. Daarbij hebben de glazuren van Koninklijke Tichelaar ‘multiple readings’. Dat wil zeggen dat de glazuurlagen steeds anders ervaren worden, afhankelijk van seizoen, weer en uur van de dag. Dit naar wens en tevredenheid van Mecanoo. “Als je op wisselende momenten van de dag de villa bekijkt, dan zie je het verschil. Bij slecht weer bijvoorbeeld gaan de strippen heel mooi mee in het palet van grijstinten die erin zitten”, zegt Lijbers. Het kostte Mecanoo weinig moeite om de opdrachtgever ervan te overtuigen om voor deze opvallende gevelbekleding te kiezen. De opdrachtgever kwam namelijk zelf met Vanke Pavilion als referentie voor de gevel van de woning. Het ronde paviljoen naar ontwerp van Studio Libeskind is volledig bekleed met rode stalen gevelplaten, die doen denken aan de schubben van een
De gevel van Vanke Pavillion van Studio Libeskind was een van de inspiratiebronnen voor het ontwerp van de gevelbekleding van Villa BW. (Foto: Shutterstock)
Door de traditionele gevel aan de straatzijde te verbinden met de rechte gevel aan de polderzijde ontstond een volume met een getordeerd dakvlak.
draak. “Qua vorm en uitstraling lijkt het niet op de villa, maar het principe van de gevelbekleding is wel vergelijkbaar”, verklaart Lijbers.
GLAZUURMENGSELS
Tichelaar ontwikkelde voor de keramische tegels vijf verschillende glazuurmengsels. Deze mengsels waren ogenschijnlijk homogeen, maar eenmaal in de oven is een gemêleerd kleurenpatroon ontstaan met een afwisselende kristalvorming en als gevolg een wisselende glanzende en matte afwerking. Jan Kok, commercieel directeur van Koninklijke Tichelaar legt uit: “Het eindresultaat ontstaat door de combinatie van de verschillende mineralen die op elkaar reageren, de receptuur, oventemperaturen en variatie in de ovenatmosfeer. Je weet van tevoren niet precies hoe het er uiteindelijk uit komt te zien, maar door het proces en door het mengsel dat je gebruikt, ontstaat een levendige variëteit die meteen heel natuurlijk overkomt en automatisch een heel rijk beeld geeft.” Belangrijk bij het aanbrengen van de glazuurlaag is dat de uitzettingscoëfficiënt van de gebakken kleitegel in dezelfde range ligt als het glazuur. Kok: “Is het verschil in uitzetting te groot, dan kunnen er technische problemen ontstaan, zoals het afspatten van het glazuur. Verder moet de keramisch gebakken kleitegel ook de juiste eigenschappen hebben voor de verlijming. Voor deze villa was een redelijk dicht gesinterde keramische kleitegel nodig met een lage vochtopname, goede vorstbestandheid en hoge breuksterkte.”
VOCHTINDRINGING ALS UITGANGSPUNT
De tegels zijn verlijmd met een lijmsysteem dat door Tichelaar is ontwikkeld naar aanleiding van de verbouwing van Museum de Fundatie in Zwolle. Tichelaar en Kok houden er een eigen filosofie op na als het gaat om verlijmen van keramische producten. “Bij heel veel lijmsystemen wordt de gedachtefout gemaakt dat je een verlijmde afwerking zo dicht moet maken dat er geen water achter kan komen. Mijn uitgangspunt is dat overal water inkomt, want je hebt met verschillende materialen te maken die gaan uitzetten en krimpen. Er is dus altijd werking tussen de materialen. Je moet daarom niet voorkomen dat er water achter komt, maar ervoor zorgen dat je het water zo snel mogelijk kunt afvoeren zodra dat gebeurt.” Daarom verlijmt Tichelaar de keramische tegels op dikke lijmrillen, in het geval van de villa drie rillen per tegelstrip, zodat er aan de achterkant van de strippen een ruimte van 5 mm ontstaat. In combinatie met een open voeg is die ruimte volgens Kok groot genoeg om achter de tegelstrippen te ventileren, terwijl vocht en vuil zich niet kunnen ophopen. Door de manier van verlijming waren goten en hemelwaterafvoeren overbodig. Het hemelwater wordt afgevoerd via de ruimte die ontstaat achter de tegels. Uitzondering was de gevelhoge pui aan de zuidzijde. Mecanoo wilde voorkomen dat water vanaf het dak over de vliesgevel kon lopen en leksporen zou achterlaten, dus is op de aansluiting van het dak en de pui, onder een rij tegels, een verholen goot aangebracht met een inpandige hemelwaterafvoer. De afwerking van de goot is demontabel, waardoor de goot zelf eenvoudig te onderhouden is. De tegels zijn op een EPDM-afwerking verlijmd die weer is aangebracht op een vezelcementplaat, met daarachter isolatieplaten en het casco. Het casco heeft een betonnen constructie met hsb-elementen voor de gevel en een getordeerde dakcon-
Section -B-B’
Doorsnede gevel polderkant.
1m 3m Scale 1:100
Section -A-A’
Doorsnede gevel duinkant.
1m 3m Scale 1:100
5m
Voor het interieur van Villa BW is veel hout gebruikt.
Ook binnen zijn de keramische tegels toegepast.
structie van de eerste verdieping. Het advies van bouwfysisch adviseur Blonk Advies speelde daarbij een belangrijke rol in de totstandkoming van de verschillende (detail)oplossingen.
IN SITU VAKMANSCHAP
De tegels zijn in het werk aangebracht, hetgeen volgens Kok altijd een beter resultaat geeft dan bij prefab werk. “Je hebt altijd te maken met afwijkingen in de maatvoering of de onderdelen. Verlijm je de tegels in het werk, dan kun je middelen en bijstellen. Maak je het in prefab, dan worden de hiaten en afwijkingen in de onderdelen – die normaal zijn – heel snel zichtbaar. Dat risico wil je niet lopen, want het resultaat moet perfect zijn.” De tegelstrippen zijn gemaakt in drie verschillende formaten: 290 x 52 x 14 mm, 240 x 52 x 14 mm en 145 x 52 x 14 mm. Om zo min mogelijk repetitie te krijgen in de gemêleerdheid zijn de tegels in een verspringend verband toegepast. Dit verband maakt het tegelijkertijd mogelijk, samen met de verschillende lengtes, om de getordeerde dakvorm te realiseren, zonder dat de tegels zelf rond hoefden te zijn. Het uitzetten van de betegeling op het getordeerde dakvlak bleek een ingewikkelde opgave. Van tevoren zochten Mecanoo en Tichelaar goed uit hoe het dak precies verloopt, waar de tegelbanen moesten komen en hoe de voegbreedtes, die mochten variëren van 3 tot 5 mm, uitkomen. Tijdens de uitvoering werden de tegelbanen met smetlijnen uitgezet om te controleren of ontwerp en praktijk overeenkwamen. Ook de aansluitingen van de tegels op de gevelopeningen luisterden nauw en werden zorgvuldig op dezelfde wijze uitgezocht. De montage vond plaats onder supervisie van Tichelaar met een vast team aan mensen. Veel hing af van het vakmanschap van dat team. De tegels moesten er namelijk niet alleen strak en netjes opzitten, maar ook in het gewenste verband en de juiste kleurschakering. “We hebben op een vierkante meter een schakering gemaakt van de verschillende strippen en die vervolgens gecodeerd. Die codering is helemaal uitgezet op de gevel. De strippen zijn in kratten volgens die codering aangeleverd en aangebracht”, legt Lijbers uit. Tijdens de uitvoering werd goed in de gaten gehouden of met de vastgestelde codering het gewenste gevelbeeld ontstond. Soms moest het architectenbureau bijsturen en moest er afgeweken worden van de codering, bijvoorbeeld om te voorkomen dat er grote vlakken met dezelfde kleur tegels ontstonden. “Maar eigenlijk ging dat vanuit de tegelzetters al heel goed, omdat zij snel doorhadden wat ons idee was. Echte vakmannen die geweldig werk hebben geleverd”, besluit Lijbers. n
